Aydınlanmanın Diyalektiği

Yukarıdl}, Antik felsefe ile Yunan felsefesi deyimlerini, yer yer, eşanlamda kullandık. llkçağın Yunan ve Roma tarihlerini içine alan dönemine Antik Çağ denildiğine göre, Antik fe lsefenin de Yunan ve Roma fe lsefelerini kapsaması gerekir. Ama Yunan fe lsefesi yanında başlıbaşına olan, bağımsız olan bir Ro ma felsefesinin sözü olamaz. Çünkü, göreceğiz, Romalılar fe lsefeye yeni, öz gün denebilecek pek bir şey katamamışlardır; düşünceleri, hemen hemen, Yu nanlıların çizdiği yolda yürümüştür. Öbür yandan, lskender'in seferleriyle, Yunan kültürü Akdeniz'in doğusuna, ta Asya'nın içerlerine kadar yayılmıştı. Hellenizm (Doğu Akdeniz çevresinin hellenleşmesi, kültürce Yunanlılaşması) denilen bu süreçte, tabii, Yunan felsefesi de Doğu'ya ulaşmış ve böylece Doğu Akdeniz' de, en önemlisi lskenderiye olan, yeni bilim merkezlerinin kurulma sına yol açmıştı. Bu dönemin başlıca düşünürleri, Grekçe yazan Doğululardı. Burada da temel Yunan fe lsefesidir; ancak, içine, kökleri Doğu' da ol.an birçok düşüncenin karıştığı bir Yunan fe lsefesi. Yunanlıların siyasi tarihinde üç dönem vardır. Bunlara paralel olarak Yunan kültür tarihinde de üç dönem ayırabiliriz: Siyasi hayatlarının ilk döneminde Yunanlılar, ayrı boylar, bağımsız şehirler halinde, aralarında sıkı politik bir bağlılık olmadan yaşamışlardır. Bu ilk �önemde, düşünce hayatı da, fe lsefe de, birbirinden oldukça bağımsız olan ayrı ayrı merkezlerde gelişmiştir. Buralarda, aynı zamanda siyasi bir rol de oynayan düşünürler sivrilip bir fe lsefe geleneği nin ilk temellerini kurmuşlardır. Bu dönemin sonlarına doğru gezici birtakım öğretmenlerin ortaya çıktıklarını, fe lsefe bilgilerini şehirden şehire taşıdıklarını görüyoruz. Pers savaşlarının kazanılması Yunanistan'ın siyasi hayatında ikinci dönemi açmıştır. Bu dönemde Yunanlılar aralarında az-çok siyasi bir birliğe ulaştıkları gibi, kültür bakımından da bir birliğe varmışlardır. Atina'nın bulun duğu Attika bölgesinin Yunan kültür hayatında önder duruma geçmesi bu dö nemde olmuştur. Bu arada Atina'da meydana gelen iki büyük felsefe sistemi, Platon fe lsefesiyle Aristoteles felsefesi, kendilerinden sonraki zamana, ta günü müze değin, yön verici bir etkide bulunmuşlardır; öyle ki, bu etki olmaksızın Batı düşüncesini tasavvur etmeye imkan yoktur. Aristoteles, lskender'in öğret meni idi. lskender'in seferleriyle de Yunan siyasi hayatının üçüncü dönemi başlamış (Hellenistik dönem), bu arada Yunan düşünce hayatı yeni merkezler kazanmış, bunların karşısında Atina, yavaş yavaş önemini yitirmiştir. Dışarıdan bakıldığında, Yunan fe lsefesi böyle bir gelişme geçirmiştir. Bu felsefenin ele alıp işlediği konular bakımından gelişmesini görmek istersek, şunu buluruz: 1. llk döneminde Yunan fe lsefesi hemen hemen bütünüyle dış doğaya, cisimlerin dünyasına yönelmiş olan bir doğa fe lsefesidir. 2. Bundan sonra insana karşı uyanan ilgi, klasik dönemin geniş sistemlerine yol açmıştır. Bu sistemlerde Tanrı, insan ve doğa, bir düşünce bağlantısı içinde kavranmak istenmiştir. 3. Aristoteles'in kendi fe lsefesiyle okulunda gelişen ve biriken çok zengin bilgi kadrosu, tek tek bilimlerin bağımsızlığına, her bilgi kolu üzerinde ayrıca çalışmalara yol açmıştır. Bundan sonra, her şeyi, bütün konuları içine * Hermann Diels, bu fragmentleri Die Fragmente der Vorsokratiker (Yunanca-Almanca) adlı ese rinde bir araya getirmiştir. Walther Kranz da, bu esere dayanarak, fragmentlerin en önemlile rini Türkçeye kazandırmıştır: "Antik Felsefe", lstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayını, İstanbul 1948. *Yedi Bilge'nin kimler olduğunu gelenekten tam olarak öğrenemiyoruz. En çok Thales, Bias, Piıtakos ve Solon'un adları geçiyor. Bunlardan Thales'i bir yana bırakırsak, ötekiler bilimsel düşüncenin katıksız temsilcileri değildirler. * Milel (Miletos), lzmir'in güneyinde, Söke-Milas yol unun batısında, bugünkü Balat köyünün bulunduğu yerdir. Eskiden deniz kıyısı imiş, Büyük Menderes Nchri'nin yığdığı çamurlar yü zünden denizden ayrılmış. * Cesaret, ölçülü-düşünceli olma (sophrosyne), cömertlik, yüksek ruhluluk, adalet, dengeli ol ma, şan-şeref sevgisi, edep, şeref duygusu, ağırbaşlılık, dostluk. 1. İzmir yakınlarında bugünkü Değirmendere. * Pitane: Bugünkü Çandarlı; Dikili'nin güneyinde. * Hierapolis: Bugünkü Pamukkale (Denizli). 1. Kavimler Göçünün başlaması (375) ya da Batı Roma Devletinin yıkılması (476). 1. Vaftiz, şaraplı ekmek, günah çıkarma vb. 2. Tanrının insan kılığına girmesi; Hıristiyanlıkta: !sa Mesih-Jesus Khristus-olarak görünmesi. FİLOZOF ADLARI DİZİNİ Abaelardus, ı 40, ı 44, ı 4S Agricola, Rudolf, ı 7S Agrippa, ı ı3 Ainesidemos, il 2, ı 13, il 4 Albertus, Magnus, ı44, ı48, ı49ıso, ısı, ıs3, ıs6 Alembert, J ean d ' ,

Bu çalışma Frankfurt Okulu’nun hangi düşünsel temellerle hareket ettiğini, entelektüel bir hareket olarak formasyonunu ve düşünürlerinin teorik yaklaşımını anlamayı hedeflerken, kültür endüstrisine dair genel bir okuma sağlanmasını ve kültürün, kitle kültürüyle bağını incelemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla öncelikle Avrupa-merkezci kültür anlayışının nasıl geliştiği anlaşılmaya çalışılacaktır. Frankfurt Okulu’nun önemli düşünürlerinden Max Horkheimer ile Theodor W. Adorno’nun geliştirdiği kavramlardan “öznel akıl” ve “negatif diyalektik” kavramlarını açıklamak ve sosyal bilimlerde çığır açıcı bir gelişme olarak görülen kültür endüstrisi kavramsallaştırmalarını anlamak için Aydınlanmanın Diyalektiği kitabının eleştirileri ve tekliflerini ele almak gerekmektedir. Makalenin teorik çerçevesi Aydınlanmanın Diyalektiği’ni referans alırken, bu aşamada ikincil kaynaklara başvurulacak eleştirel teorinin müzik ve sinema kavrayışlarının tarihsel ve düşünsel kökenleri sorgulanacaktır.

İbn Rüşd öncelikle din eğitimi almış, din adamı olarak yetişmiştir. Onun felsefedeki yeri, yorumculuktan-Aristo teles yorumculuğundan-öteye gitmez. Onun bir özelliği de, Al Gazali'ye verdiği yanıttır. İbn Rüşd, dinsel inancına bağlı kalmakla birlikte, Al Gazali gibi salt dinsel inançla yetinmek isteyen bir gizemci ye karşı tavır alması, dinsel inancın yanında, düşünceye, fel sefi düşünceye açılmak istemesi, onun dramını oluşturur. İslam dünyası, Al Gazali'yi ön plana çıkarırken, İbn Rüşd'ü geri plana itmiştir. Bu demektir ki, İslam dünyası, yalnız inançla yetinmiş, yaşadığı dünyayı düşünsel olarak kavramaya çalışmamıştır. Aslında İbn Rüşd, dededen babadan gelen bir kadılık mesleğine sahiptir. Yaşadığı dönemde, kadılığı öne çıkar. Bu nun yanında, Aristoteles üzerine yaptığı yorumlarla daha sonra Batı dünyasında önem kazanmıştır. Bir yorumcu üzeri ne yorum yapmak, bizim açımızdan kolay değildir. Ama onun çevirisini sunduğumuz kısa yapıtında, ne tümüyle felsefeye açılmak, ne de dini dogmaları terketmek istediği görülür.

Eleştirel Kuramın politik felsefeye alternatif olarak öne sürdüğü sosyal felsefe anlayışı, ortaya çıktığı tarihsel-toplumsal dönemin izlerini taşır. Siyasi kurumların irrasyonelleşmesi, demokratik işleyişin patolojik bir vaziyet kazanması, savaşların ortaya çıkması, faşizmin hüküm sürmesi, bireyin özerkliğinin yok edilmesi, tekelci devlet kapitalizmi gibi gerçeklikler Eleştirel Kuramın sosyal felsefe anlayışının oluşturulmasında etkili olmuştur. Bu çalışmada, ortaya çıktığı tarihsel-toplumsal bağlam dolayısıyla Eleştirel Kuramın sosyal felsefe anlayışının günümüz tarihsel-toplumsal gerçekliğini açıklamada elverişli olduğunu ileri sürüyorum. Günümüzde negatif koşullar ağırlaşmakta, savaşlar hâlâ devam etmekte, faşizm geniş çapta hüküm sürmekte, yoksullar ile zenginler arasında uçurum açılmakta, gözetim ve denetim yoluyla tekilin özerkliği hücrelerine kadar kapsanmakta, eleştiri susturulmaya çalışılmaktadır. Böyle bir ortamda Eleştirel Kuramın sosyal felsefenin görevlerini yeniden ele almak, iki farklı dönem arasındaki tarihsel-toplumsal ortak noktalar nedeniyle gereklidir. Bununla birlikte, Eleştirel Kuramı bütünlüklü olarak yeniden tesis etme girişimi, teorik olduğu kadar pratiği de hedefleyen bir girişimdir. “Başka olan”ı hedefleyen sosyal felsefe, dünyayı değiştirme çabalarının yenik düştüğü bir ortamda değişim meselesine yeniden ışık tutabilecek bir yaklaşıma sahiptir. Tüm bu nedenlerle, sosyal felsefenin görevlerinin günümüzde hâlâ geçerli olduğu ve Kuramın içinde bulunduğumuz tarihsel-toplumsal gerçekliği kavramada elverişli olduğu, bu çalışmanın temel iddiasını oluşturmaktadır.

Bu serinin ikinci makalesi, savaş sonrası teorinin-AR dergisinde görüldüğü üzere-1970'lerin ortalarında Post-modernizm bağlamında ortaya çıkan birçok temayı üretmese de önceden gördüğünü incelemektedir. Üçüncü bölüm, 1960'larda kuram bağlamında ortaya çıkan bölünmelerin izini sürmekte-teknoloji uzmanları, sistem kuramcıları, formalistler, tarihselciler-ve Reyner Banham'ın gelenek ile teknoloji arasında bir yerde yer alan çözümüne bakmaktadır. 'İçinde bulunduğumuz yüzyıl boyunca mimarlar bağlam dışı bir şekilde teknolojik ve bilimsel konseptleri fetişleştirme yoluna gitmişlerdir ve mimarların umutları doğrultusunda değil tam tersine teknolojik gelişme sürecine göre geliştirdiklerinde bu konseptler tarafından hayal kırıklığına uğratılmışlardır. Bir kuşak önce mimarları hayal kırıklığına uğratan şey "Makine" idi-yarın ya da bir sonraki gün bu "bilgisayar" ya da sibernetik ya da topoloji olacaktır.' (Reyner Banham, AR, Mart 1960) 'Banham'ın önemli kitabı Birinci Makine Çağında Kuram ve Tasarım […] mükemmel ve muhalif bir kitap. Peşin hükümlerini anlayamıyorum: "Modern mimarlığı ayrıcalıklı kılan şey kesinlikle yeni bir makine anlayışı ve makine estetiğidir". Sıradan bir mimar olarak (belki modern bile değil) ne herhangi bir mekan duygum var ne de makine estetiğinin ipoteği altındayım.' (Philip Johnson, AR, Eylül 1960)

Anahtar Kelimeler: Modernite, Aydınlanma, Aydınlanmanın Diyalektiği, Kant, Habermas, Foucault, eleştiri Modernite, kendisini, dünyayı önceki anlama biçimlerinden kopuşu dışavuran bir dönem diye görür. Evrensel olarak kavranan akıl, akıl/akıl-dışı karşıtlığıyla kurulan gelenek ve mitin yerini alır. Temelinde, her tür örnek geçmişi reddeden ve aklın eleştirisiyle kendini geleceğe açan şimdi bilinci yatar. ''Şimdi',' aklın eleştirisi yoluyla tüketilir ve ironik bir şekilde bu, onu saymacalıktan(arbitrariness) kurtarıp ebediyete yükseltir. Bu eleştirel tutumun felsefi söylemdeki karşılığı (en önemli dışavurumu) Berlinische Monatschrift'e verdiği cevapla Immanuel Kant'ta (Kant, 2006) bulunabilir. Kant'ın 1784'te ''Aydınlanma nedir?'' sorusuna verdiği cevap, 18. Yüzyıl sonunda olup biteni anlamlandırma çabasından türer. Şu an ne olup bitiyor sorusunun karşılığıdır. Mesele, 19. Yüzyılda modernite denecek, dönemin felsefecilerinin kendilerinin çağı olarak hissettiği ''yeni çağı'' yansıtmak, onun özgünlüğünü ve öncekilere olan üstünlüğünü ortaya koymaktır. Michel Foucault'un değindiği gibi bu metin, felsefenin kendi çağını yansıtmaya uğraştığı ilk metin değildir; ama bunu yukarıda bahsedilen tutum ile yapan ilk metindir (Foucault, 1984). Bulunduğu anı sadece üstesinden gelmek-o andan çıkmak-adına yücelten ve bunu aklın eleştirisiyle yapmayı kafaya takmış bir tutumdan bahsediliyor. Bu Hegelci anlamıyla herhangi bir saymaca koyutluluktan(positivity) kopuş ile nitelendirilen modern ethos'a, özgürleşim arzusuna işaret ediyor. Bu ethos, Modernitenin normatif değeri olarak öznelliği, birleştirici güç diye kavranacak tümel akıl ile (Descartes'ın cogito'su ve Kant'ın transandantal öznesi), nesnel olarak haklı çıkarmaya uğraşır. Betimlenen, Aydınlanma projesinden başkası değildir. Gelgelelim bu proje daha Genç Hegel'in farkında olduğu içkin bir diyalektik ile yüklüdür(Habermas, 1987). a) Özneyi merkeze koyan akıl, dünya ile sadece bir tür ilişki, özne-nesne ilişkisi, kurmaya izin verir. Böyle bir ilişki kendi bedeni de olmak üzere dünyayı özneden ayıran ve öznenin boyunduruğuna almayı arzulayan bir ilişki türüdür. Bu ilişki, 1 Bu yazı, , 2019 ODTÜ Lisans Öğrencileri Felsefe Kongresinde yaptığım konuşmaya hazırlanan özetin minik düzenlemelerden geçmiş halidir. Bu düzenlemeler sadece tümce yapısıyla ilgilidir. Yazıda düşünsel bir değişim yazının statüsünden ötürü gereksizdir. Bu yazı, modernliğe ilişkin daha geniş bir çalışmanın çok ilkel bir taslağı olarak görülebilir.

Aydınlanma düşüncesinin gerçek doğası ve sınırlarının belli bir öğretide, aksiyom ya da teoride gösterilmesi mümkün değildir. Bu ancak şüphe edilip araştırılırken, değişim yaşanırken geçen süreçte görülebilir. Avrupa tarihinde belirli bir dönemi ve bu dönemde yaşanan bir hareketi betimlemesi bakımından "Aydınlanma" yerine "Aydınlanmacı" teriminin kullanılması daha uygun olacaktır. Çünkü Aydınlanma kavramı bütün zamanları kapsayan ve tüm konuları içine alacak şekilde genişletilebilir esnek yapıya sahip olmakla birlikte kendinde öznesini barındırmayan bir kavramdır. Oysa atıf, XVIII. yüzyıl Avrupası'na damgasını vurmuş toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve sanatsal bir hareketedir; belirli bir dönemi ve hareketi işaret etmektedir. Aydınlanmacılık kavramı toplum felsefesi çerçevesinde kullanılmakta olup aynı zamanda burjuvazinin, metafizik-teolojik dünya görüşünden kurtularak mekanik dünya görüşüne geçişin sağlandığı entelektüel ve toplumsal hareketleri betimleyen özgün felsefi ve ideolojik bir kavramdır. Bu bağlamda kavramın genel olarak Aydınlanmacılık, özel de ise Aydınlanma şeklinde kullanımı uygun olacaktır...

Bazı düşünürlere göre Aydınlanmacılık Hareketi onunla başlamış ve onunla bitmiştir; bu iddia doğru olması bile Alman filozof Immanuel Kant (1724-1804), düşünce tarihinin en önemli figürlerinden biri olmakla birlikte Aydınlanmacılık Hareketi'ni en iyi betimleyen filozoftur.  Bilgi ve ahlâk konusu üzerine yoğunlaşan Kant, eleştirel ve transandantal  felsefe biçimiyle Alman felsefesini önemli ölçüde etkilemekle beraber felsefede çığır açmıştır. Onun Copernicus'un devrimini, bilgi problemine bir çözüm getirebilmek amacıyla felsefeye hayata geçirerek bir devrim yaptığı düşünülür. Bu devrim, bilgimizin nesnelere uyması gerektiğine dair geleneksel kabulün yerine nesnelerin bilgimize veya zihinsel yapımıza uyması gerektiği kabulüne dayanır. Sentetik a priori önermelerden (bir yönüyle a priori, bir yönüyle de deneyimsel) meydana gelmesi gerektiğini düşündüğü teorik bilginin imkânını açıklama noktasında, Kant hem duyarlılığı a priori sezgilerinin hem de anlama yetisinin a priori, yani doğuştan getirilen kavram ve kategorilerinin varlığını savunmuştur...

Meşhur Ansiklopedist Fransız düşünür Diderot (1713-1784) Aydınlanmacılığın bilimci sekülarizminin en önde gelen temsilcilerinden birisidir.  Diderot, kompleks olay ve olguları madde dışında hiçbir şeyi dikkate almadan açıklamaya çalışarak mekanik materyalizmin savunuculuğunu yapmıştır. Bilgi konusunda ise Locke'nin takipçisi olarak gözlem ve deneyime dayalı bilgiye önem vermiştir. Böylece düşünür, Fransız özdekçiliğini, duyumculuk ile temellendirmiştir. Evrendeki bütün her şeyin bir olduğuna ve madde dışında bir ruhun varlığının boş bir kuruntudan ibaret olduğuna inanmıştır...

Rousseau (1712-1778), Fransız Aydınlanmasının önemli bir düşünürü olmakla birlikte Aydınlanmacı düşüncenin getiriyle kendi düşünceleri arasında mesafe koymaya çalışmıştır. Aydınlanmacılığın akılcılığına karşılık o, duygusallığı benimsemiş ve savunmuştur.  Diğer filozoflarda görüldüğü gibi Rousseau da  adil bir toplum düzeni oluşturmak için toplum sözleşmesine yönelmiştir. O, doğa durumunu ve doğal hukuku toplum sözleşmesine meşru zemin kazandırmak için kullanmış olmakla birlikte bulunduğu dönemin, o döneme dönemsinin imkânsız olduğunun da farkındadır. Bu yüzden doğal durum ve hukukun temel ilkeleri üzerine, dönemin şartlarına göre yeniden yorumlanarak bir düzen oluşturmayı denemiştir. O, ortaya koyduğu toplumsal sözleşme fikirleriyle bu geleneğin en önemli isimlerinden birisi olmayı başarmıştır...

Voltaire (1694-1778), Fransız Aydınlanmasının önemli temsilcilerinden reform yanlısı bir düşünürdür.  Voltaire, sistematik bir filozof değildir, o daha çok başka filozofların görüşlerini tercüme eden biriydi. Onu etkileyen düşüncelerden Newton fiziğine ve İngiliz deneyimciliğine bağlanmıştır. O, Aydınlanmacı felsefenin yeni hümanizminin temsilcisi ve sözcüsü olmakla birlikte Fransız Devrimi'nin getireceği insan haklarının savunuculuğunu yapmış ve Leibniz'in iyimserlik anlayışını alaya almıştır...

Toplumu bilimsel olarak inlemeye çalışmış Fransız düşünür Montesquieu (1689-1755). Sınırlandırılmış yönetim anlayışının ayrılmaz bir parçası olan kuvvetler ayrılığı ilkesini savunan düşünür, Fransız Aydınlanmacılığına olan etkisiyle önem kazanmıştır.  Despotik eğilim gösteren mutlak monarşi ya da halk yönetimlerine karşı İngiliz modeline dayalı aristokratik bir yönetim biçiminin devlet içindeki dengeyi en iyi şekilde temin edebileceğine inanmıştır...

David Hume (1711-1776), deneyimciliğin problemleriyle meşgul olarak modern düşünceye önemli katlıları olan İskoç filozoftur.  Locke ve Berkeley'in ampirik felsefesini mantıksal tutarlılığa dönüştürmüştür.  Bilginin büyük bir bölümünün deneyimden kaynakladığını ve deneyimin en basit şeklinin duyu-izlenimleri olduğu düşüncesiyle bu izlenimlerin zihinde idelere ve kavramlara yol açtığını belirtmiştir.  Benimsemiş olduğu deneyimciliğin iki bakımdan sıkıntılı olduğunu düşünmüştür; birincisi, bizim dolayımsız olarak sadece kendi deneyimlerimizi bilebileceğimiz, dış dünyayı doğrudan bir biçimde hiçbir zaman bilemeyeceğimiz gerçeğidir. Çünkü, şu an deneyimlediğimiz dünyanın gerçek dünya olduğuyla ilgili olarak hiçbir garantimizin olamayacağıdır...

George Berkeley (1685-1753), idealist bir İngiliz filozofuydu. Kuşkuculuğa ve ateizme karşı mücadelesi onu meşhur etmiştir.  O, Newton ile aynı endişeleri taşımaktaydı ve Descartes'ın açtığı yol ile modern bilime değer yüklenmiş, onun insanın bütün sorunlarını çözebilecek muazzam bir araç olarak gören pozitivist bakış açısı Avrupa'yı kaçınılmaz şekilde materyalizme ve ateizme sürüklemiş, dahası bunlar üzerinden nihilizme kapılanacağını ön görmüştür...

Modern akılcılığın Descartes ve Spinoza ile birlikte önemli temsilcilerinden biri Alman filozof Leibniz (1646-1716)'dir.  Varlık felsefesinde spiritüalizmi/tinselcililik benimsemiştir. Var olan her şeyin bileşik cisimlerden meydana geldiğini, onların ise ruh benzeri basit tözler olarak monadlardan meydana geldiğini ileri sürmüştür. Monat, fizikteki atomun karşılığı olarak metafizikte kullanılır...

İngiliz filozof John Locke (1632-1704), deneyimciliğin ve liberalizmin kurucu olarak kabul edilir.  Ruh ve madde iki töz ve onların özelliklerinden var olan her şeyin meydana geldiğini vurgularken Locke, tözün idelerimizin dayanağı olan "ne olduğunu bilmediğimiz şey" olarak tanımlamıştır. "İnsan beyni doğuştan boş bir levhadır" diyen Locke, epistemolojisinde doğuştan düşünce ve bilgilerin var olduğunu reddetmiş ve bilginin temelinde duyuların ve deneyimlerin bulunduğunu belirtmiştir...

Hobbes'in aksine “demokratik” siyaset felsefesi oluşturan Yahudi asıllı Hollandalı Baruch Spinoza (1632-1677), akılcı ve panteisttir.  Teizm ve deizmin Tanrı düşüncesini reddeden Spinoza, doğa düzenine içkin bir Tanrı'ya inanır ve doğa ile Tanrı'yı özdeşleştirir.  O, panteist çerçeve içerisinde determinist bir metafizik oluşturmaya çalışırken, özgürlüğü nedenlerin bilgisine eşitledi...

Isaac Newton (1642-1727), tüm zamanların en büyük bilim insanlarından biri olarak kabul edilen ve modern fiziğin kurucusu İngiliz bilim insanıdır. Hareketin doğası ve dünya sistemini araştırırken, üç hareket yasasıyla yerçekimi kanununu keşfetmiştir. Onun hareket yasaları zaman ile mekânın mutlaklığını varsaymıştır.  Pozitivist olarak bilinen Newton'un XX. yüzyılda ortaya çıkan el yazılarından sonra hiçte öyle olmadığı anlaşılmıştır. Yaşamı boyunca simyaya duyduğu ilgi, kökenlere ilişkin ilkel bilgilerin varlığına kesin bir biçimde inanması ve bilim ile dini, Tanrı kavramıyla fiziği birbirine harmanlaması ve doğa ile Kitabı Mukaddes'i inceleme yöntemleri, onun çalışmalarını bütünüyle pozitivistlikten başka bir çerçeveye oturtmaktaydı.  Çalışmalarında Newton, hem yöntemsel hem de teorik olarak Copernicus, Kepler ve Galileo ile başlayan Bilimin Yükselişi'nin nihai ifadesini ve tutarlı düzenlenmesini temsil eder. Newton'un fiziği, klasik fiziğin krizi olarak anılan döneme kadar, iki yüz yıldan fazla bir süre fiziğin tümü, onun görüşlerinden oluşmuştur. O, Kartezyen fiziğe karşı bir tutum sergilemişti...

Fransız Descartes (1596-1650), modern felsefenin kurucusu olarak kabul edilir. Yeni fizik ve astronomiden etkilenmiş olmakla birlikte skolastik felsefenin büyük bir bölümünü korumuştur ama kendisinden öncekilerin attığı temelleri kabul etmez eksiksiz yeni bir felsefe kurmaya çalışır.  O, kendi felsefesini inşa etmeden önce sistematik bir kuşku yöntemiyle zemini temizler. Sonra her şeyden kuşku duyarak veya doğru olduğu açık ve seçik bir biçimde bilinmeyen hiçbir şeyi doğru kabul etmeyerek, ilk tözüne yani akla ulaşmıştır.  Descartes yalnızca, "düşünüyorum, o halde varım" sözünde dogmatiktir. Akıldan çıkarılacak bütün belirsiz çıkarsamalarda meşru bir kuşkuculuğa izin vermektedir.  Onun yöntemi kendisinden sonraki felsefenin bir bütün olarak gelişimini belirleyecek kadar büyük önem taşır. Çünkü modern felsefe, onun yaptığı gibi akıldan yola çıkacaktır. Ayrıca epistemolojiye, ontoloji karşısında öncelik verecektir...

Bu çalışmada, aslında felsefe tarihi okumalarımızda ve özellikle de ders vermekte olan akademisyenler olarak bu okumaların öğrencilere aktarımında eril bir sürekliliğin taşıyıcısı durumundaki konumumuzu tartışmak istiyorum. Felsefe tarihi yazımları, yalnızca son yıllarda kadın çalışmalarına kısaca yer verecek şekilde genişletilmeye çalışılsa da, dönem tarihlerinde, söz konusu dönemlerin, örneğin Ortaçağ, Rönesans, Antikçağ gibi dönemlendirmelerin erkek-egemen olarak oluşturulan literatürlerinin de etkisiyle çağdaş felsefe tarihi yazımlarında da kadın düşünürleri dışlayıcı bir tablonun ortaya çıktığı oldukça bariz bir gerçektir. Antik dönemleri işlerken, çalışmaları, kendi hayatına da dinsel bir bağnazlıkla son verildiği gibi yakılarak yok edilmiş olsa da Hypatia’ya değinmemek, Batı Ortaçağında teolog-düşünür erkeklerin dünyasından günümüze gelen bir literatürle Ortaçağ felsefe tarihi yazımında bir Bingenli Hildegard’a yer vermemek, Aydınlanma Çağı işlenirken, Aydınlanmacı liberal feministlerin eleştirilerini dışarda bırakmak –örnekler çoğaltılabilir- akla ilk gelen “cinsiyetçi boşluklar” olarak tartışılmaya değerdir. Bu bağlamda burada özellikle vurgulamak istediğim sorun, cinsiyetçi düşünsel ortamların sadece geçmişte kalmış olmadığı, fakat günümüzde de okuduğumuz ve okuttuğumuz felsefe tarih yazımları üzerinden genellikle fark etmeden böylesi bir cinsiyetçi literatürün taşıyıcısı konumunda olan akademisyenler olarak, nasıl bir sürekliliğin parçası olduğumuzu görünür hale getirebilmektir.

Aydınlanma (İngilizce: Enlightenment, Fransızca: Eclaircissement, Almanca: Aufklarung); en genel anlamıyla insanın hayatı ve varlığı rasyonel zeminde anlamlandırmaya çalışmasını; inançtan veya vahiyden bağımsız akılcılıkla yönetilme arzusunu; geleneksel aristokratik yapıya karşı özgürlük, eşitlik ve adalet arayışını; seküler, pozitivist, bilimsel bir dünya görüşünü; eğitimle ilerleme konusunda iyimser olmayı ve ahlak hususunda da faydacı yaklaşımı ifade eder. Aydınlanma düşüncesi; İngiliz düşünür John Locke'un, Essay Concerning Human Understanding (İnsan Zihni Üzerine Bir Deneme) ve Two Treatises on Government (Hükümet Üzerine İki İnceleme) adlı kitaplarıyla başlatılabilir ise de belki de en parlak dönemi Voltaire, Diderot, De'lambert, Montesquieu, Rousseau gibi Kilise karşıtı Encyclopedi yazarlarıyla öne çıkan Fransız felsefesidir. Akımın bilançosunu çıkaran en önemli düşünür de Almanya'dan Immanuel Kant'tır. Bir dönemlendirme yapılacaksa ilk dönemi John Locke; ikinci dönem Ansiklopedistler; üçüncü dönemi de Immanuel Kant'tır... John Locke için epistemolojik problemler, toplumsal-siyasal meşruiyetin otoritesinin potansiyel alanıyla doğrudan bağlantılıdır. Dolayısıyla meşru toplumsal-siyasal yapıyı inşa edebilmek için konuyla alakalı ileri sürülen her türlü bilginin doğruluğunun, kaynağının ve kriterinin sorgulanması gerekir. Locke, bilgi teorisinin ilk felsefi eseri kabul edilen Essay Concerning Human Understanding (İnsan Zihni Üzerine Bir Deneme) adlı çalışmasını bu motivasyonla kaleme almıştır. Locke'a göre insan, tüm bilgisini tecrübe vasıtasıyla edinir. İnsan zihninde a priori olarak mevcut hiçbir bilgi yoktur. Eğer tecrübe öncesi böyle bir bilgi mevcut olsaydı, mantığın temel prensipleri olan özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü halin imkânsızlığı prensipleri küçük çocuklarda da cahil kimselerde de olurdu. Zihin başlangıçta bir "tabula rasa"dır yani üzerine hiçbir şey yazılmamış boş bir levha. Bunun aksini iddia etmek yani kavramların doğuştan zihinde mevcut olduğunu söylemek, sonra da bunların bilinmediğini savunmak, idraki sırf yokluk derecesine indirmektir. Bazı hakikatlerin üzerinde bütün insanların uyuşmuş olması, onların insan zihninde doğuştan var olduğunu ispat etmez. Bilginin yegâne kaynağı tecrübe, deneydir. Locke, tecrübe-deneyi, dış duyum (sensation) ve iç duyum (reflection) olmak üzere ikiye ayırır. Dış duyumun konusu, hariçteki algılanabilen nesnelerdir. İç duyumun konusu ise zihnin içinde olup bitenlerdir. İç duyum ile zihindeki durumlar ve etkinlikler, dış duyum ile de zihnin dışındaki nesnelerin etkileri kavranılır. Tanrı'ya ilişkin bilgi de iç duyumdan edinilen manevî niteliklerin genişletilmesi, yüceltmesiyle meydana gelir. Sonuç itibarıyla bilgi; dış duyumla elde edilen verilerin iç duyumla düşüncelere, fikirlere dönüştürülmesiyle oluşur. Bir başka ifadeyle bilgi, fikirler arasında bulunan bağlılık ve uygunluğun ya da zıtlık ve uyuşmazlığın idrakinden başka bir şey değildir. Bu nedenle doğru bilgi de kuşkusuz, objesine uygun olan değil, fikirlerin (tasarımların) kendi aralarında birbirlerine uygun olmasıdır. Doğruluk ya da doğru bilgi, tasarımların birbirlerine doğru olarak bağlanmasıdır. Tasarımların bağlantılarını Locke, sezgisel ve çıkarımsal olmak üzere iki kategoriye ayırır. Dolayısıyla, bilgi, sezgisel ve çıkarımsal olmak üzere iki türlüdür. İnsanın kendi varlığını bilmesi sezgiseldir. Çıkarımsal bilgi ise tasarımlar arasındaki uygunluk ile uygunsuzluğun bu tasarımların doğrudan doğruya kendilerinden değil de ancak başka tasarımların aracılığıyla kavranmasıdır. Çıkarımsal bilgi için kanıtlamalar yapmak gereklidir. Bu da sezgisel bilgi kadar da açık ve seçik değildir. Sezgi ve çıkarıma dayanmayan kabuller, nedenli güvenle kabul edilmiş olursa olsun ya inanç ya da kanı olabilir; bilgi olamaz. Worcester Piskoposu Edwards Stillingfleet;

Rönesans için Avrupa'da 1400-1600 yılları arasında yaşanan, skolastik ve dini düşüncenin önemli ölçüde reddedilerek yerine doğa merkezli bir düşüncenin geçtiği, Antik Yunan felsefesine dönüşün yaşandığı dönem olarak genel bir tanım verilmektedir. Rönesans düşüncesinin doğuşunda yeni bir üretim ve bölüşüm sistemi olarak kapitalizmin ortaya çıkışının, kağıt ve matbaanın icadının ve kimi iddialara göre Türklerin, İstanbul’u fethi sonrası orada bulunan alimlerin İtalya'ya geçmesinin önemli rol oynadığı söylenmektedir. Bu dönemde öne çıkan düşünsel eğilimler hümanizm, doğa felsefesi, Aristotelesçilik, stoacılık, kuşkuculuk ve siyaset felsefesi olmuştur.  Avrupa merkezli görüşe göre, Rönesans hareketi, klasik Yunan-Roma düşüncesine yöneliş, sanat, edebiyat ve bilimlere olan ilginin canlanması, hümanist felsefenin ve modern siyaset anlayışının doğuşu şeklinde tasvir edilerek Ortaçağ'dan Yeniçağ'a geçişin yaşandığı bir dönem olarak belirtilir.

Ortaçağ'ın sonları ve Rönesans'ın başlarındaki dönemin insanlarına göre, doğa felsefesiyle mistik bilgi arasında, doğayla ilgili şeyleri bilen ve deneyen bir insanla, doğal dünya hakkında bilgi edinmek ve ona hakim olmak için ruhunu şeytana satan arasında ince ve geçici bir çizgi vardı. Büyü geleneğinde doğa, yalnızca uzayı dolduran sürekli ve homojen bir madde değildi; içsel ve kendiliğinden faaliyetin kaynağı olan bir ruh tarafından ona hayat verilmişti.

Ortaçağ, felsefe ve bilimde İslâm dünyasında ilerlemeyi ifade ederken Batı dünyasında ise Ptolemaiosçu anlayışın Aristocu fizikle birleşerek, Hristiyan teolojik anlayışını bilimsel olarak destekleyen yan unsur haline geldiği bir dönemdi. Felsefe bu dönemde kurumsal din anlayışının bir destekçisi olarak Aristocu bilim anlayışıyla dinsel inancı temellendirirken, metafiziğin de doğrulanmasını sağlamıştı. Bu sistemin temelinde, İsa üzerinden inşa edilmiş kutsiyetin, dünyayı merkeze alan bir kozmolojik anlayışa ve her şeyin bu kabul üzerinden inşa edildiği bir sisteme dönüşmüştü. Ancak XVI. yüzyıldan itibaren matematik, coğrafya ve özellikle astronomideki gelişmeler, öncesindeki Tanrı'nın her şeyi insanlar için yaratmış olması ve dünyanın evrenin merkez konumda olduğu mükemmel ve değişmez olarak nitelendirilen ve tüm dini ve metafizik düşüncenin üzerine inşa edilen bilimsel anlayışın devrimsel olarak değişmesine neden olmuştu.  Bu bilimsel anlayışın değişmesinde ve Rönesans'ın başlamasında etkisi olan Aristoteles'in tercümelerinin, İslâm filozofları İbn Sînâ'nın (980-1037) ve İbn Rüşd'ün (1126-1198) şerhleriyle birlikte kendi düşüncelerinin de girmesi Batı'da hareketlenmelere sebep olmuştu.

Perspektifin hipotezi, David Hume'un bilgi felsefesinde nedensellik olgusu hakkındaki düşünceleri temel alınarak oluşturulmuştur. Teorinin açıklanmasından önce Hume'un bu önermesine değineceğiz. Hume, bir nesnenin başka bir nesne yaratma gücünün iki nesnenin idealarından keşfedilemeyeceğini ve dolayısıyla neden ile sonucu akıl yürütme ile ya da refleksiyonlu değil yalnızca deneyimle bilebileceğimizi belirtir. "Başlayan şeyin bir nedeni olmalı" önermesi, diyor Hume, mantık önermeleri gibi sezgisel kesinliği olan bir önerme değildir. Kendi ifadesiyle: "Nesneleri kendi başlarına ele alırsak ve onlardan oluşturduğumuz ideaların ötesine bakmazsak, başka bir nesnenin varoluşunu içeren bir nesne yoktur." Bundan yola çıkarak, neden ve sonuç bilgisi veren şeyin deneyim olması ve bunun, yalnızca birbiriyle nedensel bir ilişki içinde olan iki A ve B olayının deneyimi olamayacağını öne sürer. Deneyim olmalıdır; çünkü bağlantı mantıksal değildir, yalnızca tikel A ve B olaylarının deneyimi olamaz, çünkü A'da kendi başına B'yi üretmeye yol açacak hiçbir şey keşfedemeyiz. Gerekli olan deneyim ise, A türü olayların B türü olaylarla sürekli biraradalığının deneyimidir.

Aydınlanma düşüncesinin gerçek doğası ve sınırlarının belli bir öğretide, aksiyom ya da teoride gösterilmesi mümkün değildir. Bu ancak şüphe edilip araştırılırken, değişim yaşanırken geçen süreçte görülebilir. Avrupa tarihinde belirli bir dönemi ve bu dönemde yaşanan bir hareketi betimlemesi bakımından "Aydınlanma" yerine "Aydınlanmacı" teriminin kullanılması daha uygun olacaktır. Çünkü Aydınlanma kavramı bütün zamanları kapsayan ve tüm konuları içine alacak şekilde genişletilebilir esnek yapıya sahip olmakla birlikte kendinde öznesini barındırmayan bir kavramdır. Oysa atıf, XVIII. yüzyıl Avrupası'na damgasını vurmuş toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve sanatsal bir hareketedir; belirli bir dönemi ve hareketi işaret etmektedir. Aydınlanmacılık kavramı toplum felsefesi çerçevesinde kullanılmakta olup aynı zamanda burjuvazinin, metafizik-teolojik dünya görüşünden kurtularak mekanik dünya görüşüne geçişin sağlandığı entelektüel ve toplumsal hareketleri betimleyen özgün felsefi ve ideolojik bir kavramdır. Bu bağlamda kavramın genel olarak Aydınlanmacılık, özel de ise Aydınlanma şeklinde kullanımı uygun olacaktır.

ÖNSÖZ
Aydınlık mevsimi mi, yoksa karanlık mevsimi miydi; insanların umut baharı ya da umutsuzluk kışı mıydı? Mutluluk için insanlar aklını kullanmalı mıydı, yoksa mutsuzluk akılda mıydı? Dünya, insanın mı, kendisinin mi etrafında dönüyordu? İnsan, çağın ortasında karanlıkta mı kalmıştı; zaman gelip güneş, akıllarından başka hiçbir şeyi olmayan insanların üzerine doğacak ve onlar da zincirlerini kırarak özgür mü kalacaktı? Aydınlanma! İnsanın, karanlık dünyasını görmesini sağlayan, yakılan bir mum; yoksa canını yakan bir ateş miydi? İnsan ya aklı ya da kalbi mi seçmeliydi; insan, hem akla hem de kalbe sahip olamaz mıydı? İnsan, bu düalizmin uçlarında mı, var olmak zorundaydı. İdealleri uğruna hayatlar vakfedilen, baskılara göğüs gerilen, yakılarak can verilen bu aydınlanma neydi? İnsan, aklını kullanmaya cesaret etmek ve var olmak için, var değil miydi? İşte! Aydınlanma insanın kendisi olarak, küçük dünyasında nefes alması için açılan bir pencereydi. Ve insan, onun için açılan bu pencereye, ancak itaat zincirlerini kırmaya cesaret edebildiğinde ulaşabilmişti.

Özelde Avrupa genelde ise tüm dünya tarihi için önemli olan Aydınlanmacılık Hareketi'nin ortaya çıkışının, karanlık bir ortamda aniden yakılan bir mum ile gerçekleşen bir aydınlanma olmadığını, bunun XII. yüzyıldan itibaren katlanarak gelen değerlerin bir süreç sonunda meydana geldiği, yaşananların bir zincirin halkaları gibi birbiriyle bağlantılı olduğu, bu çalışmanın ana tezidir. Ortaçağ merkez değer yargılarının, Bilimin Yükselişi'yle birlikte oluşturulan yeni değerlerin merkez değer haline gelmesiyle, insanın kendisinde ve dünyasında aydınlanma gerçekleşmeye başlamıştır. Bu çalışmaya gereksinim duyulmasının sebebi, Aydınlanmacılık Hareketi'nin bir sebep-sonuç olarak ele alınması ve hâlâ devam ettiği iddiasının doğru olmamasıdır. Bu çalışmanın amacı, yaşanan bu süreçte değişen merkez değer yargılarının tespiti ve devinimin nasıl gerçekleştiğidir. Gerçekleşen bu devinim, çalışma esnasında oluşturulan "Toplumsal Devinimlerde Biraradalık Perspektifi"yle Avrupa'da Ortaçağ felsefesi, Aydınlanmacılık Hareketi'nin altyapısı ve ortaya çıkışı bölümleriyle aktarılmıştır.

Bir aydınlanma filozofu olarak Kant, duyular üstü evreni aklın sınırları dahilinde açıklamaya çalışmıştır. Bu aydınlanmacı eğilim, etik kavramını doğadan ve toplumdan özerklik kavramı üzerine oturtmasında tezahür etmektedir. Hegel’in sorunu ise, toplumsal değerlerle bireyin çıkarlarının uzlaştığı bir senteze ulaşmaktır. Etik ilkeleri, koşullu ve kesin buyruklar olarak ikiye ayıran Kant için iyi irade dışında hiçbir kesin buyruk yoktur. Evrensel yasaların temelini de bu kesin buyruklar oluşturmaktadır. Hegel ise, soyut felsefi ilkelerin toplumun ihtiyaçlarını dikkate almayacağını savunmaktadır. Hegel gerçekte rasyonel ilkeler üzerine kurulan toplumların, bireylerde sadece kendi çıkarlarına uygun arzular oluşturacağını iddia etmektedir. Bu anlamda Hegel, hem öznel hem de toplumsal özgürlüğün bir arada varolabileceğini ifade etmektedir. Etik kavrayışına yaklaşımı açısından değerlendirildiğinde Kant’ın, özgürlüğü toplumdan ve doğadan özerklik olarak algıladığı iddia edilebilir. Hegel için ise amaç, toplum içinde özgür olabilmektir. Toplumsal özgürlüğün anahtarı ise, toplumun rasyonel düzenlenmesindedir.

GİRİŞ Felsefenin ruh-beden, akıl-beden ikileminde bedene görünmez bir rol biçtiği aşikardır. Klasik felsefe düşünürlerinin bedeni ötekileştirdiği felsefenin temeline metafiziği yerleştirerek kimi zaman aklı kimi zaman ise idealar dünyasına yaklaşa bilen ruhu koyduğu bilinmektedir. Platonun ideaları, Descartes in "düşünüyorum öyleyse varım " söylemi etrafında klasik felsefe ruhtan yana bir tavır almış, bedeni ruhun taşıyıcısı olarak görmüştür. Bu anlayış yeniçağ felsefesinin kurucusu olan Descartes ile sistematik bir hale gelip pekişmiştir. Klasik sosyoloji felsefe gibi beden üzerinde durmamasına karşın bedeni yokta saymamıştır. Klasik sosyolojinin Toplumsal bağlamda beden üzerinde bir değerlendirme yapmamasının sebebini, sosyolojiyi özerk bir bilim dalı olarak oluşturma çabasına girmiş olmalarına ve bu sebeple bedene dair sosyoloji yapmamayı, sosyolojinin biyoloji ve antropoloji gibi bilim dallarının tahakkümü altına alınmasına karşı duydukları tereddüt ile açıklayabiliriz. örneğin Durkheim'ın bu bağlam yapmış olduğu sosyolojinin ne olduğuyla ilgili bir tanım yaparken sosyolojinin ne olmadığına dair yaptığı tanımı da göz ardı edemeyiz. Kant la beraber aydınlanma sürecinde beden tekrar görünmezliğine akıl ise yeniden kutsal merkezine kavuşmuştur. Aydınlanmanın Kartezyen düşüncesinde beden ötekileştirilmiştir. Post modern düşünürlerle birlikte beden; aklın, muktedirliğin, iktidarın ve hatta tanrı düşüncesinin zeminine gömülen, asırlardır faili meçhul bir ölüme mahküm edilen, ilk günah sebebi olarak tahakkümü benimseyen kaderinden kurtulmuştur. Bu kurtuluş ilahi bir mucize ile değil değişen iktidar, ekonomi, ve kapitalizmin yarattığı kaos sonucu oluşmuştur. Horkheimer ve özellikle Foucault'un beden sosyolojisine katkıları bu perspektifte hayati önemdedir. Beden toplumsal yaşamın en kaotik ve üzerinde ideolojilerin hüküm sürdüğü iktidarlar tarafından sürekli kontrol altında tutulan çizgileri belirlenen aynı zamanda kutuplaşmış-ayrışmış dinlerin hükümleri altında biçimlenmiştir. Bununla birlikte hakim ideoloji ile sürekli biçim değiştirmek zorunda kalan beden elbet de sosyoloji alanında yeni bir alt dal oluşturma zorunluluğunu getirecektir. Günümüzde beden üzerinde yapılan cinsiyetçi-ırkçı politikalar ve dinler tarafından dikta edilen bedensel görünümler, kapitalizmin beden üzerinden çevirdiği yadsınamaz ekonomik rant ve en önemlisi günümüzün bedenselleşen eylemler sistemi ile eril zihniyetin geçmişte 'kadın aklını yok sayması temelinden beslenen kadın bedeni üzerindeki iktidar ve eril tahakküm beden sosyolojisinin oluşma zorunluluğunu getirmiştir. 1. FELSEFEDE BEDEN:

Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Bu ergin olmayış durumu ise, insanın kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır. İşte bu ergin olmayışa insan kendi suçu ile düşmüştür; bunun nedenini de aklın kendisinde değil, fakat aklını başkasının kılavuzluğu ve yardımı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösteremeyen insanda aramalıdır Sapare Aude! Aklını kendin kullanmak cesaretini göster! Sözü şimdi Aydınlanmanın parolası olmaktadır. Doğa, insanları yabancı bir yönlendirilmeye bağlı kalmaktan çoktan kurtarmış olmasına karşın (naturaliter maiorennes), tembellik ve korkaklık nedeniyledir ki, insanların çoğu bütün yaşamları boyunca kendi rızalarıyla erginleşmemiş olarak kalırlar, ve aynı nedenlerledir ki bu insanların başına gözetici ya da yönetici olarak gelmek başkaları için de çok kolay olmaktadır. Ergin olmama durumu çok rahattır çünkü. Benim yerime düşünen bir kitabım, vicdanımın yerini tutan bir din adamım, perhizim ile ilgilenerek sağlığım için karar veren bir doktorum oldu mu, zahmete katlanmama hiç gerek kalmaz artık. Para harcayabildiğîm sürece düşünüp düşünmemem de pek o kadar önemli değildir; bu sıkıcı ve yorucu işten başkaları beni kurtaracaktır çünkü. Başkalarının denetim ve yönetim işlerini lütfen üzerlerine almış bulunan gözeticiler [vasiler, ç.] insanların çoğunun, bu arada bütün latif cinsin ergin olmaya doğru bir adım atmayı sıkıntılı ve hatta tehlikeli bulmaları için, gerekeni yapmaktan geri kalmazlar. Önlerine kattıkları hayvanlarını önce sersemleştirip aptallaştırdıktan sonra, bu sessiz yaratıkların kapatıldıkları yerden dışarıya çıkmalarını kesinlikle yasaklarlar; sonra da onlara, kendi kendilerine yürümeye kalkışırlarsa başlarına ne gibi tehlikelerin geleceğini bir bir gösterirler. Oysa onların kendi başlarına hareket etmelerinden doğabilecek böyle bir tehlike gerçekten büyük sayılmaz; çünkü bir kaç düşüşten sonra bunu göze alanlar sonunda yürümeyi öğreneceklerdir, ne var ki bu türden bir örnek insanı ürkütüverir ve bundan böyle de yeni denemelere kalkışmaktan alıkoyar. Demek oluyor ki her birey için nerdeyse ikinci bir doğa yerine geçen ve temel bir yapı oluşturan bu ergin olmayıştan kurtulmak çok güçtür. Hatta insan bu duruma seve seve katlanmış ve onu sevmiştir bile; işte bu yüzden o, kendi aklını kullanma bakımından gerçekten de yetersizdir; çünkü onun böyle bir deneyi gerçekleştirmesine asla izin verilmemiştir, o aklını kullanmayı denemeye hiç bir zaman bırakılmamıştır. Dogmalar ve kurallar, insanın doğal yetilerinin akla uygun kullanılışının ya da daha doğru bir deyişle kötüye kullanılmasının bu mekanik araçları, erginleşme ve olgunlaşma için sürekli bir ayakbağı olurlar. Biri çıkıp

Kitle kültürü veya popüler kültür her gün ivme kazanmaktadır. Frankfurt Okulu teorisyenleri bu kavramları yetersiz bularak yeni bir kavram olan Kültür Endüstrisi’ni literatüre kazandırdılar. Bireyi tamamen saran ve bireyi denetim altında tutan kültür endüstrisi toplumsal statü ile bireyin tüketimini ilişkilendirmektedir. Bu yazının amacı, Frankfurt Okulu üyelerinin yaşadığı tarihsel süreç içinde Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer’ın ortaya attığı ‘kültür endüstrisi’ kavramını tartışmaktır. Frankfurt Okulu’nun tarihsel sürecini anlattıktan sonra kültür endüstrisinin kapitalist düzen içinde tüketici çarkından bahsedilecektir. Bireyin nesne halinde olduğu düzende sinema filmi olan Recep İvedik serisinden yer yer bahsedilecektir. Son olarak müzik endüstrisinden bahsedilecektir.

Özet Theodor Adorno ve Max Horkheimer, 'Aydınlanma'nın Diyalektiği: Felsefi Fragmanlar' (1947) adlı yapıtlarında, Aydınlanma projesinin yapısı gereği totaliter olduğunu ve mitolojiyi insan düşüncesinden kovmuş olmasına rağmen kendisinin mite gerilediğini öne sürmektedirler. Aydınlanma paradigmasının ürünü olan birer sanat dalı olarak erken 20. yüzyıl sineması ve mimarlık, Adorno ve Horkheimer'in bu savlarını doğrulamaktadırlar. Fritz Lang'in Metropolis (1927) adlı filmi; bir paradig-ma değişimi olarak Aydınlanma'nın, tarihsel bir dönem olarak Modernite'nin ve bu tarihsel döneme özgü bir üslup olarak Modern Mimari hareketin birbirleri ile ilişkilerinin çözümlenebilmesine olanak sağlayan çok katmanlı bir anlamsal yapı-ya sahiptir. Filmde Aydınlanma-mitoloji ile Modern Mimari-tarihsel içerik diyalektikleri paralel olarak işlenmiştir. Filmdeki, Metropolis'in makine estetiğine dayalı fütüristik ütopik mimarisi ile distopik tekno-totaliter toplumsal düzen arasındaki gerilim, gerçekte tarihsel üsluplardan yararlanmayı reddeden Modern Mimari hareketin ütopik karakteri ile mitoloji olarak tarihsel birikim arasındaki gerilimi yansıtmaktadır. Abstract Theodor Adorno and Max Horkheimer asserted that the project of enlightenment which itself is already totalitarian aimed to overthrow the myths from the human mind and to install human beings as masters reverted to mythology at the end, in their master work 'Dialectic of Enlightment: Philosophical Fragments' (1947). As artistic products of Enlightment Project, cinema and architecture of early twentieth century affirmed Adorno and Horkheimer' s thesis. Fritz Lang' s Metropolis (1927)' s multi-layered messages enables us to comprehend the relationships between Enlightment as a paratigmatic change, Modernity as a historical period, Architectural Modernism as an artistic style which is a product of this paradigm and this historical period. In this film, dialectics of Enlightment/mitology and Architectural Modernism/historical content entwined. In reality, the tension between utopian futuristic architecture based on machine aesthetics of Metropolis and its distopian techno-totaliterian social order reflected the tension between utopian characteristic of Modern Avant-garde in architecture who rejects to use historical styles and historical content as mitology.

Seventeenth century rational epistemology led by Descartes is based on n assumption that the whole truth related to the
existence can be revealed by means of principles in mind. That structure was criticized by 18th century philosophers as it built its
epistemology by making an abstraction before getting existence. 18th century philosophers tried to create an epistemology on the basis
of factual being against that manner. Those philosophers questioned what the source and limit of knowledge is by limited epistemology
and they concentrated on the question of how a theoretical ground should be in order to create a precise and universal knowledge. In
this study, by examining knowledge acquisition from phenomenon to consciousness through significant philosophers of era such as
John Locke, David Hume and Immanuel Kant, we have tried to show similar and different aspectswith 17th epistemology.