Aydınlanmanın Diyalektiği

David Hume (1711-1776), deneyimciliğin problemleriyle meşgul olarak modern düşünceye önemli katlıları olan İskoç filozoftur.  Locke ve Berkeley'in ampirik felsefesini mantıksal tutarlılığa dönüştürmüştür.  Bilginin büyük bir bölümünün deneyimden kaynakladığını ve deneyimin en basit şeklinin duyu-izlenimleri olduğu düşüncesiyle bu izlenimlerin zihinde idelere ve kavramlara yol açtığını belirtmiştir.  Benimsemiş olduğu deneyimciliğin iki bakımdan sıkıntılı olduğunu düşünmüştür; birincisi, bizim dolayımsız olarak sadece kendi deneyimlerimizi bilebileceğimiz, dış dünyayı doğrudan bir biçimde hiçbir zaman bilemeyeceğimiz gerçeğidir. Çünkü, şu an deneyimlediğimiz dünyanın gerçek dünya olduğuyla ilgili olarak hiçbir garantimizin olamayacağıdır...

Isaac Newton (1642-1727), tüm zamanların en büyük bilim insanlarından biri olarak kabul edilen ve modern fiziğin kurucusu İngiliz bilim insanıdır. Hareketin doğası ve dünya sistemini araştırırken, üç hareket yasasıyla yerçekimi kanununu keşfetmiştir. Onun hareket yasaları zaman ile mekânın mutlaklığını varsaymıştır.  Pozitivist olarak bilinen Newton'un XX. yüzyılda ortaya çıkan el yazılarından sonra hiçte öyle olmadığı anlaşılmıştır. Yaşamı boyunca simyaya duyduğu ilgi, kökenlere ilişkin ilkel bilgilerin varlığına kesin bir biçimde inanması ve bilim ile dini, Tanrı kavramıyla fiziği birbirine harmanlaması ve doğa ile Kitabı Mukaddes'i inceleme yöntemleri, onun çalışmalarını bütünüyle pozitivistlikten başka bir çerçeveye oturtmaktaydı.  Çalışmalarında Newton, hem yöntemsel hem de teorik olarak Copernicus, Kepler ve Galileo ile başlayan Bilimin Yükselişi'nin nihai ifadesini ve tutarlı düzenlenmesini temsil eder. Newton'un fiziği, klasik fiziğin krizi olarak anılan döneme kadar, iki yüz yıldan fazla bir süre fiziğin tümü, onun görüşlerinden oluşmuştur. O, Kartezyen fiziğe karşı bir tutum sergilemişti...

Modern akılcılığın Descartes ve Spinoza ile birlikte önemli temsilcilerinden biri Alman filozof Leibniz (1646-1716)'dir.  Varlık felsefesinde spiritüalizmi/tinselcililik benimsemiştir. Var olan her şeyin bileşik cisimlerden meydana geldiğini, onların ise ruh benzeri basit tözler olarak monadlardan meydana geldiğini ileri sürmüştür. Monat, fizikteki atomun karşılığı olarak metafizikte kullanılır...

Voltaire (1694-1778), Fransız Aydınlanmasının önemli temsilcilerinden reform yanlısı bir düşünürdür.  Voltaire, sistematik bir filozof değildir, o daha çok başka filozofların görüşlerini tercüme eden biriydi. Onu etkileyen düşüncelerden Newton fiziğine ve İngiliz deneyimciliğine bağlanmıştır. O, Aydınlanmacı felsefenin yeni hümanizminin temsilcisi ve sözcüsü olmakla birlikte Fransız Devrimi'nin getireceği insan haklarının savunuculuğunu yapmış ve Leibniz'in iyimserlik anlayışını alaya almıştır...

Ortaçağ'ın sonları ve Rönesans'ın başlarındaki dönemin insanlarına göre, doğa felsefesiyle mistik bilgi arasında, doğayla ilgili şeyleri bilen ve deneyen bir insanla, doğal dünya hakkında bilgi edinmek ve ona hakim olmak için ruhunu şeytana satan arasında ince ve geçici bir çizgi vardı. Büyü geleneğinde doğa, yalnızca uzayı dolduran sürekli ve homojen bir madde değildi; içsel ve kendiliğinden faaliyetin kaynağı olan bir ruh tarafından ona hayat verilmişti.

Toplumu bilimsel olarak inlemeye çalışmış Fransız düşünür Montesquieu (1689-1755). Sınırlandırılmış yönetim anlayışının ayrılmaz bir parçası olan kuvvetler ayrılığı ilkesini savunan düşünür, Fransız Aydınlanmacılığına olan etkisiyle önem kazanmıştır.  Despotik eğilim gösteren mutlak monarşi ya da halk yönetimlerine karşı İngiliz modeline dayalı aristokratik bir yönetim biçiminin devlet içindeki dengeyi en iyi şekilde temin edebileceğine inanmıştır...

Rönesans için Avrupa'da 1400-1600 yılları arasında yaşanan, skolastik ve dini düşüncenin önemli ölçüde reddedilerek yerine doğa merkezli bir düşüncenin geçtiği, Antik Yunan felsefesine dönüşün yaşandığı dönem olarak genel bir tanım verilmektedir. Rönesans düşüncesinin doğuşunda yeni bir üretim ve bölüşüm sistemi olarak kapitalizmin ortaya çıkışının, kağıt ve matbaanın icadının ve kimi iddialara göre Türklerin, İstanbul’u fethi sonrası orada bulunan alimlerin İtalya'ya geçmesinin önemli rol oynadığı söylenmektedir. Bu dönemde öne çıkan düşünsel eğilimler hümanizm, doğa felsefesi, Aristotelesçilik, stoacılık, kuşkuculuk ve siyaset felsefesi olmuştur.  Avrupa merkezli görüşe göre, Rönesans hareketi, klasik Yunan-Roma düşüncesine yöneliş, sanat, edebiyat ve bilimlere olan ilginin canlanması, hümanist felsefenin ve modern siyaset anlayışının doğuşu şeklinde tasvir edilerek Ortaçağ'dan Yeniçağ'a geçişin yaşandığı bir dönem olarak belirtilir.

Kitle kültürü veya popüler kültür her gün ivme kazanmaktadır. Frankfurt Okulu teorisyenleri bu kavramları yetersiz bularak yeni bir kavram olan Kültür Endüstrisi’ni literatüre kazandırdılar. Bireyi tamamen saran ve bireyi denetim altında tutan kültür endüstrisi toplumsal statü ile bireyin tüketimini ilişkilendirmektedir. Bu yazının amacı, Frankfurt Okulu üyelerinin yaşadığı tarihsel süreç içinde Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer’ın ortaya attığı ‘kültür endüstrisi’ kavramını tartışmaktır. Frankfurt Okulu’nun tarihsel sürecini anlattıktan sonra kültür endüstrisinin kapitalist düzen içinde tüketici çarkından bahsedilecektir. Bireyin nesne halinde olduğu düzende sinema filmi olan Recep İvedik serisinden yer yer bahsedilecektir. Son olarak müzik endüstrisinden bahsedilecektir.

Batı felsefesinin on sekizinci yüzyıl kesitinde sıklıkla kullanılmaya başlanan aydınlanma terimi (İngilizce enlightenment, Fransızca l'Age de lumiéres, Almanca Aufklärung, İtalyanca Illuminismo), özel bir anlam ifâde etmektedir. Genel olarak bakıldığında Aydınlanma, Batının bu dönemde yaşadığı tüm ekonomik, siyasî, toplumsal ve kültürel dönüşümlere göndermede bulunur ve Aydınlanma'nın, 1688 İngiliz Devrimi'yle başlayıp 1789 Fransız Devrimi'yle doruk noktasına ulaştığı, feodal yapısı ve toplumsal düzeni nedeniyle Almanya'ya geç geldiği ve bu terimin esas olarak Batı burjuvasının gelişimiyle şekillenen temelli bir dönüşüme işâret ettiği yönünde genel bir kabûl vardır. 1 Felsefî bağlamda ele alındığında ise aydınlanma, insanın geleneksel görüşlerden, otoritelerden, bağlılıklardan kurtulup yalnızca akla dayalı bir biçimde yaşamı kavrama ve düzenleme çabasını ifâde eder. 2 Bu yönüyle aydınlanma, aklın özerkliğini esas alır ve aynı zamanda da aklın kullanımına dâir bir eğitim sürecidir. Cassirer'in de işâret ettiği gibi, "Aydınlanma düşüncesinin gerçek doğası, belirli bir öğreti, aksiyom veya teorem olarak formüle edilmesinde saf ve açık bir şekilde görülemez. Ama o, şüphe edip araştırırken, yıkıp yeniden yaparken geçen süreçte görülür (...) ve ancak bu süreçte, Aydınlanma'nın iç entelektüel hayâtının nabız atışları hissedilebilir." 3 Dolayısıyla aydınlanma, felsefî anlamda bir tavırdır ve her alanda aklın egemenliğini savunarak otoritelerin baskısından insanların kurtulmalarını amaçlar. 4

ÖNSÖZ
Aydınlık mevsimi mi, yoksa karanlık mevsimi miydi; insanların umut baharı ya da umutsuzluk kışı mıydı? Mutluluk için insanlar aklını kullanmalı mıydı, yoksa mutsuzluk akılda mıydı? Dünya, insanın mı, kendisinin mi etrafında dönüyordu? İnsan, çağın ortasında karanlıkta mı kalmıştı; zaman gelip güneş, akıllarından başka hiçbir şeyi olmayan insanların üzerine doğacak ve onlar da zincirlerini kırarak özgür mü kalacaktı? Aydınlanma! İnsanın, karanlık dünyasını görmesini sağlayan, yakılan bir mum; yoksa canını yakan bir ateş miydi? İnsan ya aklı ya da kalbi mi seçmeliydi; insan, hem akla hem de kalbe sahip olamaz mıydı? İnsan, bu düalizmin uçlarında mı, var olmak zorundaydı. İdealleri uğruna hayatlar vakfedilen, baskılara göğüs gerilen, yakılarak can verilen bu aydınlanma neydi? İnsan, aklını kullanmaya cesaret etmek ve var olmak için, var değil miydi? İşte! Aydınlanma insanın kendisi olarak, küçük dünyasında nefes alması için açılan bir pencereydi. Ve insan, onun için açılan bu pencereye, ancak itaat zincirlerini kırmaya cesaret edebildiğinde ulaşabilmişti.

Özelde Avrupa genelde ise tüm dünya tarihi için önemli olan Aydınlanmacılık Hareketi'nin ortaya çıkışının, karanlık bir ortamda aniden yakılan bir mum ile gerçekleşen bir aydınlanma olmadığını, bunun XII. yüzyıldan itibaren katlanarak gelen değerlerin bir süreç sonunda meydana geldiği, yaşananların bir zincirin halkaları gibi birbiriyle bağlantılı olduğu, bu çalışmanın ana tezidir. Ortaçağ merkez değer yargılarının, Bilimin Yükselişi'yle birlikte oluşturulan yeni değerlerin merkez değer haline gelmesiyle, insanın kendisinde ve dünyasında aydınlanma gerçekleşmeye başlamıştır. Bu çalışmaya gereksinim duyulmasının sebebi, Aydınlanmacılık Hareketi'nin bir sebep-sonuç olarak ele alınması ve hâlâ devam ettiği iddiasının doğru olmamasıdır. Bu çalışmanın amacı, yaşanan bu süreçte değişen merkez değer yargılarının tespiti ve devinimin nasıl gerçekleştiğidir. Gerçekleşen bu devinim, çalışma esnasında oluşturulan "Toplumsal Devinimlerde Biraradalık Perspektifi"yle Avrupa'da Ortaçağ felsefesi, Aydınlanmacılık Hareketi'nin altyapısı ve ortaya çıkışı bölümleriyle aktarılmıştır.

Fransız Descartes (1596-1650), modern felsefenin kurucusu olarak kabul edilir. Yeni fizik ve astronomiden etkilenmiş olmakla birlikte skolastik felsefenin büyük bir bölümünü korumuştur ama kendisinden öncekilerin attığı temelleri kabul etmez eksiksiz yeni bir felsefe kurmaya çalışır.  O, kendi felsefesini inşa etmeden önce sistematik bir kuşku yöntemiyle zemini temizler. Sonra her şeyden kuşku duyarak veya doğru olduğu açık ve seçik bir biçimde bilinmeyen hiçbir şeyi doğru kabul etmeyerek, ilk tözüne yani akla ulaşmıştır.  Descartes yalnızca, "düşünüyorum, o halde varım" sözünde dogmatiktir. Akıldan çıkarılacak bütün belirsiz çıkarsamalarda meşru bir kuşkuculuğa izin vermektedir.  Onun yöntemi kendisinden sonraki felsefenin bir bütün olarak gelişimini belirleyecek kadar büyük önem taşır. Çünkü modern felsefe, onun yaptığı gibi akıldan yola çıkacaktır. Ayrıca epistemolojiye, ontoloji karşısında öncelik verecektir...

Eleştirel Kuramın politik felsefeye alternatif olarak öne sürdüğü sosyal felsefe anlayışı, ortaya çıktığı tarihsel-toplumsal dönemin izlerini taşır. Siyasi kurumların irrasyonelleşmesi, demokratik işleyişin patolojik bir vaziyet kazanması, savaşların ortaya çıkması, faşizmin hüküm sürmesi, bireyin özerkliğinin yok edilmesi, tekelci devlet kapitalizmi gibi gerçeklikler Eleştirel Kuramın sosyal felsefe anlayışının oluşturulmasında etkili olmuştur. Bu çalışmada, ortaya çıktığı tarihsel-toplumsal bağlam dolayısıyla Eleştirel Kuramın sosyal felsefe anlayışının günümüz tarihsel-toplumsal gerçekliğini açıklamada elverişli olduğunu ileri sürüyorum. Günümüzde negatif koşullar ağırlaşmakta, savaşlar hâlâ devam etmekte, faşizm geniş çapta hüküm sürmekte, yoksullar ile zenginler arasında uçurum açılmakta, gözetim ve denetim yoluyla tekilin özerkliği hücrelerine kadar kapsanmakta, eleştiri susturulmaya çalışılmaktadır. Böyle bir ortamda Eleştirel Kuramın sosyal felsefenin görevlerini yeniden ele almak, iki farklı dönem arasındaki tarihsel-toplumsal ortak noktalar nedeniyle gereklidir. Bununla birlikte, Eleştirel Kuramı bütünlüklü olarak yeniden tesis etme girişimi, teorik olduğu kadar pratiği de hedefleyen bir girişimdir. “Başka olan”ı hedefleyen sosyal felsefe, dünyayı değiştirme çabalarının yenik düştüğü bir ortamda değişim meselesine yeniden ışık tutabilecek bir yaklaşıma sahiptir. Tüm bu nedenlerle, sosyal felsefenin görevlerinin günümüzde hâlâ geçerli olduğu ve Kuramın içinde bulunduğumuz tarihsel-toplumsal gerçekliği kavramada elverişli olduğu, bu çalışmanın temel iddiasını oluşturmaktadır.

İngiliz filozof John Locke (1632-1704), deneyimciliğin ve liberalizmin kurucu olarak kabul edilir.  Ruh ve madde iki töz ve onların özelliklerinden var olan her şeyin meydana geldiğini vurgularken Locke, tözün idelerimizin dayanağı olan "ne olduğunu bilmediğimiz şey" olarak tanımlamıştır. "İnsan beyni doğuştan boş bir levhadır" diyen Locke, epistemolojisinde doğuştan düşünce ve bilgilerin var olduğunu reddetmiş ve bilginin temelinde duyuların ve deneyimlerin bulunduğunu belirtmiştir...

Aydınlanma düşüncesinin gerçek doğası ve sınırlarının belli bir öğretide, aksiyom ya da teoride gösterilmesi mümkün değildir. Bu ancak şüphe edilip araştırılırken, değişim yaşanırken geçen süreçte görülebilir. Avrupa tarihinde belirli bir dönemi ve bu dönemde yaşanan bir hareketi betimlemesi bakımından "Aydınlanma" yerine "Aydınlanmacı" teriminin kullanılması daha uygun olacaktır. Çünkü Aydınlanma kavramı bütün zamanları kapsayan ve tüm konuları içine alacak şekilde genişletilebilir esnek yapıya sahip olmakla birlikte kendinde öznesini barındırmayan bir kavramdır. Oysa atıf, XVIII. yüzyıl Avrupası'na damgasını vurmuş toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve sanatsal bir hareketedir; belirli bir dönemi ve hareketi işaret etmektedir. Aydınlanmacılık kavramı toplum felsefesi çerçevesinde kullanılmakta olup aynı zamanda burjuvazinin, metafizik-teolojik dünya görüşünden kurtularak mekanik dünya görüşüne geçişin sağlandığı entelektüel ve toplumsal hareketleri betimleyen özgün felsefi ve ideolojik bir kavramdır. Bu bağlamda kavramın genel olarak Aydınlanmacılık, özel de ise Aydınlanma şeklinde kullanımı uygun olacaktır...

GİRİŞ Felsefenin ruh-beden, akıl-beden ikileminde bedene görünmez bir rol biçtiği aşikardır. Klasik felsefe düşünürlerinin bedeni ötekileştirdiği felsefenin temeline metafiziği yerleştirerek kimi zaman aklı kimi zaman ise idealar dünyasına yaklaşa bilen ruhu koyduğu bilinmektedir. Platonun ideaları, Descartes in "düşünüyorum öyleyse varım " söylemi etrafında klasik felsefe ruhtan yana bir tavır almış, bedeni ruhun taşıyıcısı olarak görmüştür. Bu anlayış yeniçağ felsefesinin kurucusu olan Descartes ile sistematik bir hale gelip pekişmiştir. Klasik sosyoloji felsefe gibi beden üzerinde durmamasına karşın bedeni yokta saymamıştır. Klasik sosyolojinin Toplumsal bağlamda beden üzerinde bir değerlendirme yapmamasının sebebini, sosyolojiyi özerk bir bilim dalı olarak oluşturma çabasına girmiş olmalarına ve bu sebeple bedene dair sosyoloji yapmamayı, sosyolojinin biyoloji ve antropoloji gibi bilim dallarının tahakkümü altına alınmasına karşı duydukları tereddüt ile açıklayabiliriz. örneğin Durkheim'ın bu bağlam yapmış olduğu sosyolojinin ne olduğuyla ilgili bir tanım yaparken sosyolojinin ne olmadığına dair yaptığı tanımı da göz ardı edemeyiz. Kant la beraber aydınlanma sürecinde beden tekrar görünmezliğine akıl ise yeniden kutsal merkezine kavuşmuştur. Aydınlanmanın Kartezyen düşüncesinde beden ötekileştirilmiştir. Post modern düşünürlerle birlikte beden; aklın, muktedirliğin, iktidarın ve hatta tanrı düşüncesinin zeminine gömülen, asırlardır faili meçhul bir ölüme mahküm edilen, ilk günah sebebi olarak tahakkümü benimseyen kaderinden kurtulmuştur. Bu kurtuluş ilahi bir mucize ile değil değişen iktidar, ekonomi, ve kapitalizmin yarattığı kaos sonucu oluşmuştur. Horkheimer ve özellikle Foucault'un beden sosyolojisine katkıları bu perspektifte hayati önemdedir. Beden toplumsal yaşamın en kaotik ve üzerinde ideolojilerin hüküm sürdüğü iktidarlar tarafından sürekli kontrol altında tutulan çizgileri belirlenen aynı zamanda kutuplaşmış-ayrışmış dinlerin hükümleri altında biçimlenmiştir. Bununla birlikte hakim ideoloji ile sürekli biçim değiştirmek zorunda kalan beden elbet de sosyoloji alanında yeni bir alt dal oluşturma zorunluluğunu getirecektir. Günümüzde beden üzerinde yapılan cinsiyetçi-ırkçı politikalar ve dinler tarafından dikta edilen bedensel görünümler, kapitalizmin beden üzerinden çevirdiği yadsınamaz ekonomik rant ve en önemlisi günümüzün bedenselleşen eylemler sistemi ile eril zihniyetin geçmişte 'kadın aklını yok sayması temelinden beslenen kadın bedeni üzerindeki iktidar ve eril tahakküm beden sosyolojisinin oluşma zorunluluğunu getirmiştir. 1. FELSEFEDE BEDEN:

Bazı düşünürlere göre Aydınlanmacılık Hareketi onunla başlamış ve onunla bitmiştir; bu iddia doğru olması bile Alman filozof Immanuel Kant (1724-1804), düşünce tarihinin en önemli figürlerinden biri olmakla birlikte Aydınlanmacılık Hareketi'ni en iyi betimleyen filozoftur.  Bilgi ve ahlâk konusu üzerine yoğunlaşan Kant, eleştirel ve transandantal  felsefe biçimiyle Alman felsefesini önemli ölçüde etkilemekle beraber felsefede çığır açmıştır. Onun Copernicus'un devrimini, bilgi problemine bir çözüm getirebilmek amacıyla felsefeye hayata geçirerek bir devrim yaptığı düşünülür. Bu devrim, bilgimizin nesnelere uyması gerektiğine dair geleneksel kabulün yerine nesnelerin bilgimize veya zihinsel yapımıza uyması gerektiği kabulüne dayanır. Sentetik a priori önermelerden (bir yönüyle a priori, bir yönüyle de deneyimsel) meydana gelmesi gerektiğini düşündüğü teorik bilginin imkânını açıklama noktasında, Kant hem duyarlılığı a priori sezgilerinin hem de anlama yetisinin a priori, yani doğuştan getirilen kavram ve kategorilerinin varlığını savunmuştur...

Rousseau (1712-1778), Fransız Aydınlanmasının önemli bir düşünürü olmakla birlikte Aydınlanmacı düşüncenin getiriyle kendi düşünceleri arasında mesafe koymaya çalışmıştır. Aydınlanmacılığın akılcılığına karşılık o, duygusallığı benimsemiş ve savunmuştur.  Diğer filozoflarda görüldüğü gibi Rousseau da  adil bir toplum düzeni oluşturmak için toplum sözleşmesine yönelmiştir. O, doğa durumunu ve doğal hukuku toplum sözleşmesine meşru zemin kazandırmak için kullanmış olmakla birlikte bulunduğu dönemin, o döneme dönemsinin imkânsız olduğunun da farkındadır. Bu yüzden doğal durum ve hukukun temel ilkeleri üzerine, dönemin şartlarına göre yeniden yorumlanarak bir düzen oluşturmayı denemiştir. O, ortaya koyduğu toplumsal sözleşme fikirleriyle bu geleneğin en önemli isimlerinden birisi olmayı başarmıştır...

Anahtar Kelimeler: Modernite, Aydınlanma, Aydınlanmanın Diyalektiği, Kant, Habermas, Foucault, eleştiri Modernite, kendisini, dünyayı önceki anlama biçimlerinden kopuşu dışavuran bir dönem diye görür. Evrensel olarak kavranan akıl, akıl/akıl-dışı karşıtlığıyla kurulan gelenek ve mitin yerini alır. Temelinde, her tür örnek geçmişi reddeden ve aklın eleştirisiyle kendini geleceğe açan şimdi bilinci yatar. ''Şimdi',' aklın eleştirisi yoluyla tüketilir ve ironik bir şekilde bu, onu saymacalıktan(arbitrariness) kurtarıp ebediyete yükseltir. Bu eleştirel tutumun felsefi söylemdeki karşılığı (en önemli dışavurumu) Berlinische Monatschrift'e verdiği cevapla Immanuel Kant'ta (Kant, 2006) bulunabilir. Kant'ın 1784'te ''Aydınlanma nedir?'' sorusuna verdiği cevap, 18. Yüzyıl sonunda olup biteni anlamlandırma çabasından türer. Şu an ne olup bitiyor sorusunun karşılığıdır. Mesele, 19. Yüzyılda modernite denecek, dönemin felsefecilerinin kendilerinin çağı olarak hissettiği ''yeni çağı'' yansıtmak, onun özgünlüğünü ve öncekilere olan üstünlüğünü ortaya koymaktır. Michel Foucault'un değindiği gibi bu metin, felsefenin kendi çağını yansıtmaya uğraştığı ilk metin değildir; ama bunu yukarıda bahsedilen tutum ile yapan ilk metindir (Foucault, 1984). Bulunduğu anı sadece üstesinden gelmek-o andan çıkmak-adına yücelten ve bunu aklın eleştirisiyle yapmayı kafaya takmış bir tutumdan bahsediliyor. Bu Hegelci anlamıyla herhangi bir saymaca koyutluluktan(positivity) kopuş ile nitelendirilen modern ethos'a, özgürleşim arzusuna işaret ediyor. Bu ethos, Modernitenin normatif değeri olarak öznelliği, birleştirici güç diye kavranacak tümel akıl ile (Descartes'ın cogito'su ve Kant'ın transandantal öznesi), nesnel olarak haklı çıkarmaya uğraşır. Betimlenen, Aydınlanma projesinden başkası değildir. Gelgelelim bu proje daha Genç Hegel'in farkında olduğu içkin bir diyalektik ile yüklüdür(Habermas, 1987). a) Özneyi merkeze koyan akıl, dünya ile sadece bir tür ilişki, özne-nesne ilişkisi, kurmaya izin verir. Böyle bir ilişki kendi bedeni de olmak üzere dünyayı özneden ayıran ve öznenin boyunduruğuna almayı arzulayan bir ilişki türüdür. Bu ilişki, 1 Bu yazı, , 2019 ODTÜ Lisans Öğrencileri Felsefe Kongresinde yaptığım konuşmaya hazırlanan özetin minik düzenlemelerden geçmiş halidir. Bu düzenlemeler sadece tümce yapısıyla ilgilidir. Yazıda düşünsel bir değişim yazının statüsünden ötürü gereksizdir. Bu yazı, modernliğe ilişkin daha geniş bir çalışmanın çok ilkel bir taslağı olarak görülebilir.

Aydınlanma düşüncesinin gerçek doğası ve sınırlarının belli bir öğretide, aksiyom ya da teoride gösterilmesi mümkün değildir. Bu ancak şüphe edilip araştırılırken, değişim yaşanırken geçen süreçte görülebilir. Avrupa tarihinde belirli bir dönemi ve bu dönemde yaşanan bir hareketi betimlemesi bakımından "Aydınlanma" yerine "Aydınlanmacı" teriminin kullanılması daha uygun olacaktır. Çünkü Aydınlanma kavramı bütün zamanları kapsayan ve tüm konuları içine alacak şekilde genişletilebilir esnek yapıya sahip olmakla birlikte kendinde öznesini barındırmayan bir kavramdır. Oysa atıf, XVIII. yüzyıl Avrupası'na damgasını vurmuş toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve sanatsal bir hareketedir; belirli bir dönemi ve hareketi işaret etmektedir. Aydınlanmacılık kavramı toplum felsefesi çerçevesinde kullanılmakta olup aynı zamanda burjuvazinin, metafizik-teolojik dünya görüşünden kurtularak mekanik dünya görüşüne geçişin sağlandığı entelektüel ve toplumsal hareketleri betimleyen özgün felsefi ve ideolojik bir kavramdır. Bu bağlamda kavramın genel olarak Aydınlanmacılık, özel de ise Aydınlanma şeklinde kullanımı uygun olacaktır.

Immanuel Kant, 22 Nîsan 1724'te, Doğu Prusya'nın önde gelen kentlerinden biri olan Königsberg'de doğar ve bu kenti, yaşamı boyunca hiç terk etmez. Baba Johann George Kant, saraç ustasıdır ve Kant, ailenin dördüncü çocuğu olarak dünyâya gelir. Aile ise Hıristiyanlığın bir kolu olan Pietizmi benimsemiştir ve Pietist etkiler, Kant'ın hemen tüm yaşamına işlemiştir. Kezâ ailesi, Pietist vâiz F. Albert Schultz'un telkinleriyle Kant'ı, 1732'de Collegium Fridericianum'a gönderir ve Kant burada mantık, matematik, doğa bilimleri ve Latince derslerini tâkip ettiği gibi, Pietist bir teolojiden de etkilenir. 1 24 Eylül 1740'ta Kant, Königsberg Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi'ne giriş yaptırır. Aslında, hekim olmayı istemektedir; ancak, teoloji konusunda duyduğu merak onu, İlâhiyat Fakültesi'ne sürüklemiştir. Ne var ki, fakültedeki derslerle zamanla, doğa bilimleri ve Felsefe'ye yönelmeye başlar; hocası Martin Knutzen'in derslerinde kullandığı bilimsel metodoloji ve dönemin siyasî iktidârına karşı dik duruşu da Kant'ı etkiler. Daha sonraları oldukça etkisinde kalacağı ve Eleştiri'lerinde de kendi görüşlerini serimlemek için sıklıkla tartışacağı Gottfried Wilhelm Leibniz ve Christian Wolff'un eserlerini de ilk olarak Knutzen'den öğrenecektir. İlk gençlik dönemlerinde Kant, Leibniz-Wolff rasyonalizminde kabûl edildiği gibi, mantıksal zorunluluğu gerçeklikle özdeş olarak görecek ve daha sonra, vâroluşun yüklem olamayacağı konusundaki eleştirilerini geliştirirken de yine bu rasyonalizmi hedef alacaktır. Yine bu dönemlerde, Knutzen'in dersleri sâyesinde öğrendiği Isaac Newton'un Principia'sı da Kant'ın doğa bilimlerine olduğu kadar matematik, fizik, mantık ve geometri alanlarına da büyük bir yakınlık duymasına yol açar. Kant, evren ve bilimsel yöntem hakkındaki hemen tüm bilgilerini ve genel yönelimini bu kitaba borçlu olduğunu sıklıkla îtiraf edecektir. 2 1747'de yazdığı Fizik Kuvvetlerin Doğru Ölçülmesi Üzerine Düşünceler isimli teziyle Kant, Königsberg Üniversitesi'nden mezun olur. 1755'te ise Ateş Üzerine isimli doktora tezini verir ve aynı yıl, Metafizik Bilginin İlk Prensiplerinin Yeni Anlamı isimli çalışmasıyla, ders verme iznini elde eder. 1770'te ise "ordinarius" unvânını kazanır ve 1796'ya kadar bu üniversitede aralıksız ders verir. Kant'ın hemen tüm Avrupa'da ses getiren ilk çalışması ise 1781'de yazdığı Saf Aklın Eleştirisi'nin küçük bir özeti olarak 1783'te yayınladığı Prolegomena'dır ve bu kitap, Kant'ın 1785'te üniversite rektörü olmasında da etkin olur. 3 1755'ten itibâren yoğun ders programı, 1770'te profesör oluncaya kadar devâm eder ve bu zaman diliminde Kant, değişik alanlarda çalışmalarını sürdürür. Bu târihte ise Duyulur Dünyâ Ve Düşünülür Dünyânın Form Ve İlkeleri Üzerine isimli çalışmasıyla profesör olur ve 1781'e kadar, "önemli" sayılabilecek hemen hiçbir şey yayınlamaz; Saf Aklın Eleştirisi'ne yoğunlaşır. Bu çalışmasıyla ise Kant, Newton'un Principia'sını felsefe kavram ve terimleriyle âdeta yeni baştan yazar. Fakat kitap, Kant'ın öngörmediği birtakım eleştirilerle karşılaşır ve bunun üzerine, 1783'te Prolegomena'da hem Saf Aklın Eleştirisi'nin bir özetini yapar, hem de bu eleştirilere cevap verir. 4 Kant'ın bu çalışmalarını, 1785'te yayınladığı Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi izler. 1788'de ise Kant, Eleştiri'lerinin ikinci kitabı olan

Meşhur Ansiklopedist Fransız düşünür Diderot (1713-1784) Aydınlanmacılığın bilimci sekülarizminin en önde gelen temsilcilerinden birisidir.  Diderot, kompleks olay ve olguları madde dışında hiçbir şeyi dikkate almadan açıklamaya çalışarak mekanik materyalizmin savunuculuğunu yapmıştır. Bilgi konusunda ise Locke'nin takipçisi olarak gözlem ve deneyime dayalı bilgiye önem vermiştir. Böylece düşünür, Fransız özdekçiliğini, duyumculuk ile temellendirmiştir. Evrendeki bütün her şeyin bir olduğuna ve madde dışında bir ruhun varlığının boş bir kuruntudan ibaret olduğuna inanmıştır...

Ortaçağ, felsefe ve bilimde İslâm dünyasında ilerlemeyi ifade ederken Batı dünyasında ise Ptolemaiosçu anlayışın Aristocu fizikle birleşerek, Hristiyan teolojik anlayışını bilimsel olarak destekleyen yan unsur haline geldiği bir dönemdi. Felsefe bu dönemde kurumsal din anlayışının bir destekçisi olarak Aristocu bilim anlayışıyla dinsel inancı temellendirirken, metafiziğin de doğrulanmasını sağlamıştı. Bu sistemin temelinde, İsa üzerinden inşa edilmiş kutsiyetin, dünyayı merkeze alan bir kozmolojik anlayışa ve her şeyin bu kabul üzerinden inşa edildiği bir sisteme dönüşmüştü. Ancak XVI. yüzyıldan itibaren matematik, coğrafya ve özellikle astronomideki gelişmeler, öncesindeki Tanrı'nın her şeyi insanlar için yaratmış olması ve dünyanın evrenin merkez konumda olduğu mükemmel ve değişmez olarak nitelendirilen ve tüm dini ve metafizik düşüncenin üzerine inşa edilen bilimsel anlayışın devrimsel olarak değişmesine neden olmuştu.  Bu bilimsel anlayışın değişmesinde ve Rönesans'ın başlamasında etkisi olan Aristoteles'in tercümelerinin, İslâm filozofları İbn Sînâ'nın (980-1037) ve İbn Rüşd'ün (1126-1198) şerhleriyle birlikte kendi düşüncelerinin de girmesi Batı'da hareketlenmelere sebep olmuştu.

Hobbes'in aksine “demokratik” siyaset felsefesi oluşturan Yahudi asıllı Hollandalı Baruch Spinoza (1632-1677), akılcı ve panteisttir.  Teizm ve deizmin Tanrı düşüncesini reddeden Spinoza, doğa düzenine içkin bir Tanrı'ya inanır ve doğa ile Tanrı'yı özdeşleştirir.  O, panteist çerçeve içerisinde determinist bir metafizik oluşturmaya çalışırken, özgürlüğü nedenlerin bilgisine eşitledi...

George Berkeley (1685-1753), idealist bir İngiliz filozofuydu. Kuşkuculuğa ve ateizme karşı mücadelesi onu meşhur etmiştir.  O, Newton ile aynı endişeleri taşımaktaydı ve Descartes'ın açtığı yol ile modern bilime değer yüklenmiş, onun insanın bütün sorunlarını çözebilecek muazzam bir araç olarak gören pozitivist bakış açısı Avrupa'yı kaçınılmaz şekilde materyalizme ve ateizme sürüklemiş, dahası bunlar üzerinden nihilizme kapılanacağını ön görmüştür...

Özet Theodor Adorno ve Max Horkheimer, 'Aydınlanma'nın Diyalektiği: Felsefi Fragmanlar' (1947) adlı yapıtlarında, Aydınlanma projesinin yapısı gereği totaliter olduğunu ve mitolojiyi insan düşüncesinden kovmuş olmasına rağmen kendisinin mite gerilediğini öne sürmektedirler. Aydınlanma paradigmasının ürünü olan birer sanat dalı olarak erken 20. yüzyıl sineması ve mimarlık, Adorno ve Horkheimer'in bu savlarını doğrulamaktadırlar. Fritz Lang'in Metropolis (1927) adlı filmi; bir paradig-ma değişimi olarak Aydınlanma'nın, tarihsel bir dönem olarak Modernite'nin ve bu tarihsel döneme özgü bir üslup olarak Modern Mimari hareketin birbirleri ile ilişkilerinin çözümlenebilmesine olanak sağlayan çok katmanlı bir anlamsal yapı-ya sahiptir. Filmde Aydınlanma-mitoloji ile Modern Mimari-tarihsel içerik diyalektikleri paralel olarak işlenmiştir. Filmdeki, Metropolis'in makine estetiğine dayalı fütüristik ütopik mimarisi ile distopik tekno-totaliter toplumsal düzen arasındaki gerilim, gerçekte tarihsel üsluplardan yararlanmayı reddeden Modern Mimari hareketin ütopik karakteri ile mitoloji olarak tarihsel birikim arasındaki gerilimi yansıtmaktadır. Abstract Theodor Adorno and Max Horkheimer asserted that the project of enlightenment which itself is already totalitarian aimed to overthrow the myths from the human mind and to install human beings as masters reverted to mythology at the end, in their master work 'Dialectic of Enlightment: Philosophical Fragments' (1947). As artistic products of Enlightment Project, cinema and architecture of early twentieth century affirmed Adorno and Horkheimer' s thesis. Fritz Lang' s Metropolis (1927)' s multi-layered messages enables us to comprehend the relationships between Enlightment as a paratigmatic change, Modernity as a historical period, Architectural Modernism as an artistic style which is a product of this paradigm and this historical period. In this film, dialectics of Enlightment/mitology and Architectural Modernism/historical content entwined. In reality, the tension between utopian futuristic architecture based on machine aesthetics of Metropolis and its distopian techno-totaliterian social order reflected the tension between utopian characteristic of Modern Avant-garde in architecture who rejects to use historical styles and historical content as mitology.

Perspektifin hipotezi, David Hume'un bilgi felsefesinde nedensellik olgusu hakkındaki düşünceleri temel alınarak oluşturulmuştur. Teorinin açıklanmasından önce Hume'un bu önermesine değineceğiz. Hume, bir nesnenin başka bir nesne yaratma gücünün iki nesnenin idealarından keşfedilemeyeceğini ve dolayısıyla neden ile sonucu akıl yürütme ile ya da refleksiyonlu değil yalnızca deneyimle bilebileceğimizi belirtir. "Başlayan şeyin bir nedeni olmalı" önermesi, diyor Hume, mantık önermeleri gibi sezgisel kesinliği olan bir önerme değildir. Kendi ifadesiyle: "Nesneleri kendi başlarına ele alırsak ve onlardan oluşturduğumuz ideaların ötesine bakmazsak, başka bir nesnenin varoluşunu içeren bir nesne yoktur." Bundan yola çıkarak, neden ve sonuç bilgisi veren şeyin deneyim olması ve bunun, yalnızca birbiriyle nedensel bir ilişki içinde olan iki A ve B olayının deneyimi olamayacağını öne sürer. Deneyim olmalıdır; çünkü bağlantı mantıksal değildir, yalnızca tikel A ve B olaylarının deneyimi olamaz, çünkü A'da kendi başına B'yi üretmeye yol açacak hiçbir şey keşfedemeyiz. Gerekli olan deneyim ise, A türü olayların B türü olaylarla sürekli biraradalığının deneyimidir.