Ο Εγκέφαλος και οι νευρώνες ως ορχήστρα χωρίς. Διευθυντή
Από.την διπλή φλόγα του Οκταβιου Παζ :
186 - 192
Θα σχολιάσω. εν συντομία τις ιδέες του Έντελμαν..Οι σκέψεις μου προφανώς δεν έχουν επιστημονικο χαρακτήρα. Το πρώτο πλεονέκτημα της νέας θεωρίας είναι ότι απορρίπτει. την αναλογία με τους υπολογιστές και ανθίσταται στην απλοίκοτγτα των καθαρά φυσικοχημικών εξηγήσεων.
Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ο ρεαλισμός της.
Ο εγκέφαλος πρέπει να μελετηθεί αναγκαστικά στο ιδιαίτερό του περιβάλλον, τον ανθρώπινο οργανισμό, ως φάση της φυσικής εξέλιξης.
Αναμφίβολα, η θεωρία δεν είναι πλήρη στη πληρωμένη – μεγάλοι τομείς παραμένουν ανεξερεύνητος - και πολλές από τις υποθέσεις της στερούνται εμπειρικής επαλήθευσης .
Οι ελλείψεις αυτές δεν αναιρούν τον πλούτο των δυνατοτήτων της
Είναι μια υπόθεση που μας αναγκάζει να σκεφτούμε
. Ο Έντελμαν αρχίζει από την αρχή, από την αίσθηση στην απλούστερη μορφή της, που ονομάζει feeling: κρύο ή ζέστη, ευεξία ή άγχος,
γλυκό ή πικρό κ.λ.π.
Οι αισθήσεις συνεπάγονται μια αξιολόγηση.
Αυτό είναι δυσάρεστο, εκείνο είναι ευχάριστο, το τρίτο είναι τραχύ και ούτω καθεξής, μέχρι να φθάσει στα πιο σύνθετα, όπως η οδύνη που είναι και χαρά, ή η ηδονή που είναι και πόνος.
Οι αισθήσεις είναι εμβρυακές αντιλήψεις.
Πράγματι, θα αισθανόμασταν αν δεν αντιλαμβανόμασταν ότι αισθανόμαστε;
Η αίσθηση, με τη σειρά της, είναι αντίληψη. Καθώς συλλαμβάνουμε την πραγματικότητα, επιβάλλουμε αμέσως μια μορφή στην αντίληψή μας, την κατασκευάζουμε:
«Κάθε αντίληψη είναι μια δημιουργική πράξη».
Η ιδέα του δημιουργικού χαρακτήρα της αντίληψης, σχολιάζει ο Σακς, εμφανίζεται ήδη στον Έμερσον.
Η αλήθεια είναι ότι πρωτοεμφανίζεται στην ελληνική φιλοσοφία και ότι τη συναντάμε συχνά στην ψυχολογία του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.
Ανταποκρίνεται στη θεωρία, η οποία ίσχυε μέχρι το 17ο αιώνα, σχετικά με τη λειτουργία των επονομαζομένων «εσωτερικών αισθήσεων»: του κοινού νου, του εκτιμητικού, του φανταστικού, της μνήμης και του φαντασιακού, που είναι επιφορτισμένα με τη συγκέντρωση και τη επιλογή των στοιχείων των πέντε εξωτερικών αισθήσεων
και με τη μεταβίβασή τους, με μορφή κατανοήσιμη, στην έλλογη ψυχή
. Η εικόνα. ή μορφή την οποία προσλαμβάνει η νοημοσύνη μας δεν είναι τα
ακατέργαστα δεδομένα που μας δίνουν οι
αισθήσεις.
Οι κατηγο ρίες αυτές εμφανίζονται και στη βουδιστική παράδοση, αλλά με κάπως διαφορετική σειρά: αίσθηση, αντίληψη, φαντασία και νόηση.
Καθεμιά από τις κατηγορίες αυτές υποδηλώνει μια στιγμή της διαδικασίας που μεταβάλλει τα εξωτερικά στοιχεία και ερεθίσματα σε εντυπώσεις, ιδέες και έννοιες.
Στην αίσθηση είναι ήδη παρούσα η αντιλήψη που μεταβιβάζει τα στοιχεία αυτά στη φαντασία, η οποία τα παραδίδει, ως μορφές, στη νοημοσύνη, η οποία με τη σειρά της τα μετατρέπει σε νοήσεις.
Η δημιουργική διαδικασία των λειτουργιών του εγκεφάλου δεν είναι μια ιδέα καινούργια, μολονό τι είναι πράγματι νέος ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει και εξηγεί αυτή τη διαδικασία η σύγχρονη νευρολογία
Σε καθεμιά από τις φάσεις της περίπλοκης αυτής σειράς λειτουργιών – που συντίθεται από εκατομμύρια κλήσεις και απαντήσεις στο δίκτυο των νευρολογικών σχέσεων – αποκαλύπτεται μια πρόθεση. Αυτό που αισθανόμαστε και αντιλαμβανόμαστε δεν είναι αποκλειστικά και μόνο μια αίσθηση ή μια αναπαράσταση, αλλά κάτι που έχει ήδη μια κατεύθυνση, μια αξία ή μια επικείμενη σημασια
Όπως γνωρίζουμε, η φαινομενολογία του Έντμουντ Χούσερλ βασίζεται στην έννοια της προθετικότητας.
Ο Χούσερλ πήρε την ιδέα αυτή, τροποποιώντας την ουσιαστικά, από τον Αυστριακό φιλόσοφο Φραντς Μπρεντάνο.
Σε όλες μας τις σχέσεις με τον αντικειμενικό κόσμο – αισθήσεις, αντιλήψεις, εικόνες - εμφανίζεται ένα στοιχείο χωρίς το οποίο δεν υφίσταται συνείδηση του κόσμου ούτε συνείδηση του εαυτού μας.
Το αντικείμενο έχει ήδη, τη στιγμή ακριβώς που εμφανίζεται στη συνείδηση, μια κατεύθυνση, μια πρόθεση.
Σύμφωνα με τον Μπρεντάνο, το υποκείμενο έχει πάντα μια σχέση προθετικότητας με το αντικείμενο το οποίο αντιλαμβάνεται.
Η για να το πούμε σαφέστερα, το αντικείμενο περιλαμβάνεται στην αντίληψη του υποκειμένου ως προθετικότητα.
Το αντικείμενο, όποιο κι αν είναι, εμφανίζεται απαρέγκλιτα ως κάτι το επιθυμητό ή το επίφοβο ή το αινιγματικό ή το χρήσιμο ή το ήδη γνωστό κ.λπ.
Το ίδιο συμβαίνει με τις αισθήσεις και τις αντιλήψεις του Έντελμαν. Δεν είναι ούτε απλές αισθήσεις ούτε αναπαραστάσεις. Είναι, όπως λέει ο ίδιος, ήδη εκτιμήσεις. Νομίζω ότι είναι εύκολο να συναχθεί. ένα συμπέρασμα από όλα αυτά. Η έννοια της προθετικότητας, μας παραπέμπει σ' ένα υποκείμενο, είτε πρόκειται για τη συνείδηση του Χούσερλ είτε για το νευρολογικό κύκλωμα του Έντελμαν
Ωστόσο ο Έντελμαν αρνείται να εξετάσει την ύπαρξη ενός υποκείμένου στο οποίο μπορεί να αποδοθεί η προθετικότητα, η οποία ανήκει στο αντικείμενο.
Παρά το γεγονός ότι απορρίπτει το υποκείμενο, ο Έντελμαν εντυπωσιάζεται ιδιαίτερα από , " την ενότητα με την οποία εμφανίζεται ο κόσμος, στον δέκτη, παρά την πληθώρα των τρόπων αντίληψης τους οποίους μετέρχεται το νευρικό σύστημα». Εντυπωσιάζεται εξίσου από το γεγονός ότι "οι σημερινές θεωρίες για τον εγκέφαλο δεν μπορούν να εξηγήσουν την ύπαρξη ενός στοιχείου το οποίο ενσωματώνει ή ενοποιεί όλες αυτές τις αντιλήψεις»
. Ακανθώδες δίλημμα. Αφενός, άρνηση του υποκειμένου. Αφετέρου, ανάγκη ύπαρξης ενός υποκειμένου.
Πώς το επιλύει ο Έντελμαν;
Για να κάνει πιο κατανοητή τη σύλληψή του, ο Έντελμαν χρησιμοποιεί μια μεταφορά.
Ο εγκέφαλος είναι μια ορχήστρα που εκτελεί ένα έργο χωρίς διευθυντή ορχήστρας
. Οι μουσικοί – οι νευρώνες και οι ομάδες νευρώνων – συνδέονται μεταξύ τους, και ο κάθε εκτελεστής αντιστοιχεί σε έναν άλλο ή απευθύνεται σ' αυτών.
Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούν συλλογικά ένα μουσικό κομμάτι.
Σε αντιπαράθεση με τις πραγματικές ορχήστρες, η νευρολογική ορχήστρα δεν εκτελεί μια ήδη γραμμένη παρτιτούρα.
Αυτοσχεδιάζει διαρκώς.
Στους αυτοσχεδιασμούς αυτούς έρχονται και επανέρχονται φράσεις (εμπειρίες) άλλων στιγμών της συναυλίας αυτής, που άρχισε στην παιδική μας ηλικία και θα. τελειώσει με το θάνατό μας,
Μου έρχονται στο νου δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, αν ακολουθήσουμε την υπόθεση του Έντελμαν, η πρωτοβουλία μετατίθεται από το διευθυντή της ορχήστρας στους εκτελεστές.
Στην περίπτωση της πραγματικής ορχήστρας, οι εκτελεστές είναι συνειδητά υποκείμενα και η πρόθεσή τους είναι να συνθέσουν συλλογικά ένα μουσικό κομμάτι.
Άραγε υπάρχει η συνείδηση και η βούληση αυτή και στους νευρώνες;
Αν ναι, έχει προηγηθεί συμφωνία μεταξύ των νευρώνων. Ή μήπως υπάρχει προκαθορισμένη τάξη η οποία διέπει τις κλήσεις και απαντήσεις των νευρώνων. Και στις δύο περιπτώσεις ο διευθυντής ορχήστρας δεν εξαφανίζεται, αλλά διασκορπίζεται. Το πρόβλημα μετατίθεται, χωρίς όμως να επιλυθεί.
Σύμφωνα με την Δεύτερη παρατήρηση, ο αυτοσχεδιασμός απαιτεί πάντα κάποιο σχέδιο. Το πιο άμεσο παράδειγμα είναι η τζας και οι ράγκας της Ινδίας.
Οι μουσικοί αυτοσχεδιάζουν με κάποια ελευθερία, αλλά μέσα στο πλαίσιο ενός σχεδίου και μιας βασικής δομής.
Το ίδιο ισχύει για κάθε είδους αυτοσχεδιασμούς, μουσικούς ή άλλους
. Είτε πρόκειται για μάχη είτε για εμπορική συνομιλία, για περίπατο στο δάσος ή για δημόσια συζήτηση, πάντα ακολουθούμε ένα σχέδιο.
Δεν έχει σημασία αν το σχέδιο αυτό χαράχτηκε ένα λεπτό πριν και αν είναι αόριστο και σχηματικό.
Δεν παύει να υπάρχει σχέδιο. Και όλα τα σχέδια απαιτούν ένα σχεδιαστή. Ποιος εκπονεί το σχέδιο της νευρολογικής ορχήστρας;
Όπως είδαμε, ο Έντελμαν δεν αντιπαρέρχεται τη δυσκολία της εξήγησης της λειτουργίας των νευρώνων χωρίς την παρουσία ενός διευθυντή ορχήστρας, χωρίς την ύπαρξη υποκειμένου.
Αναφέρεται αρκετά συχνά στην αίσθηση ταυτότητας, σε ένα ον και σε μια συνείδηση.
Οι όροι αυτοί παραπέμπουν σε κατασκευές των νευρώνων.
Το νευρολογικό κύκλωμα, το οποίο συνδέεται με όλο μας το σώμα και αποτελείται από εκατομμύρια νευρώνων (ορισμένα είναι νομαδικά φύλα, γεγονός που με εκπλήσσει και με αφήνει άναυδο)
, δεν κατασκευάζει απλά και μόνο τον κόσμο μας με τα τούβλα και τις πέτρες των αισθήσεων, των αντιλήψεων και των νοήσεων, αλλά συνθέτει και το ίδιο το υποκείμενο, το είναι μας και τη συνείδησή μας.
Κατασκευές σταθερές και συνάμα εφήμερες.
Δεν εξαφανίζονται ποτέ, αλλά αλλάζουν διαρκώς μορφή.
Συνεχής μεταμόρφωση της εικόνας που έχουμε για τον κόσμο και για τον ίδιο μας τον εαυτό.
Αυτή η θεώρηση – γιατί πρόκειται πραγματικά για μια θεώρηση - θυμίζει τις βουδιστικές αντιλήψεις σχετικά με τη χιμαιρική φύση της πραγματικότητας και του ανθρώπινου υποκειμένου.
Για τους βουδιστές, ούτε το εγώ δεν έχει ίδια και ανεξάρτητη ύπαρξη.
Είναι μια κατασκευή, ένα σύμπλεγμα πνευματικών και αισθητηρια κών στοιχείων.
Τα στοιχεία αυτά, ή μάλλον αυτές οι συγκεντρώσεις. στοιχείων, είναι συνολικά πέντε (skhandas στα σανσκριτικά η khandas στα πάλι).
Τα στοιχεία συνθέτουν το υποκείμενο και τη συνείδησή του
. Είναι το προϊόν του κάρμα μας, το σύνολο των σφαλμάτων και των αμαρτημάτων μας σε παρελθούσες ζειές κακώς και στην παρούσα.
Με το διαλογισμό και άλλα μέσα μπορούμε να εξαλείφουμε την άγνοια και την επιθυμία,
να απελευθερωθούμε από το εγώ και να εισέλθουμε στο απόλυτο, μια κατάσταση απροσδιόριστη που δεν είναι ούτε ζωή ούτε θάνατος και για την οποία δεν μπορεί να ειπωθεί απολύτως τίποτε (νιρβάνα).
Οι ομοιότητες μεταξύ των αντιλήψεων αυτών και των αντιλήψεων της νευρολογίας είναι εκπληκτικές. Αξιοσημείωτες είναι επίσης οι διαφορές
. Ο κατασκευαστής του εγώ, για τους βουδιστές, είναι το κάρμα.
Για τον Έντελμαν, είναι το νευρικό σύστημα.
Ο βουδιστης πρέπει να καταστρέψει το εγώ αν θέλει να ξεφύγει από τη δυστυχία της γέννησης και να διαρρήξει το δεσμό που τον καθηλώνει στον τροχό των μετενσαρκώσεων
. Κατά τον Έντελμαν, το εγώ και η συνείδηση είναι κατασκευές που δεν μπορούν να καταστραφούν παρά μόνο από διαταραχή του νευρολογικού κυκλώματος (ασθενεια ή θάνατο).
Το εγώ είναι μια κατασκευή και εξαρτάται από την αλληλεπίδραση των νευρώνων.
Είναι μια επινόηση απαραίτητη και αναγκαία.
Δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε χωρίς αυτήν. Και εδώ αναφύεται το μεγάλο ερώτημα:
την ημέρα που ο άνθρωπος θα ανακαλύψει ότι η συνείδησή του και το ίδιο του το είναι δεν είναι παρά κατασκευές, επινοήσεις, θα μπορέσει άραγε να εξακολουθήσει να ζει όπως μέχρι σήμερα;
Αυτό φαίνεται αδύνατο.
Μόλις η συνείδηση αντιληφθεί ότι είναι ένα κατασκεύασμα του νευρικού συστήμα τος και ότι η λειτουργία της εξαρτάται από τους νευρώνες, θα χάσει την αποτελεσματικότητά της και θα πάψει να είναι συνείδηση,
Η έννοια της συνείδησης ως κατασκευάσματος των νευρώνων επηρρεαζει όχι μόνο το μεμονωμένο οργανισμό, τον κάθε άνθρωπο, αλλά και όλο το σύνολο.
Οι θεσμοί μας, οι νόμοι, οι ιδέες, οι τέχνες και ολόκληρος ο πολιτισμός μας βασίζονται στην έννοια ενός ανθρώπινου όντος προικισμένου με ελευθερία. Είναι άραγε δυνατον
ένας πολιτισμος να στηρίζεται σε νευρολογική κατασκευής
Για τον βουδιστή, η απελευθέρωση αρχίζει τη στιγμή κατά την οποία το άτομο διαρρηγνύει τα δεσμά της άγνος και συνειδητοποιεί την κατάσταση του. Αυτή η συνειδητοποίηση είναι η συνέπεια μιας ελεύθερης πράξης.
Το εγώ, η συνείδηση, αποφασίζει την από σύνθεσή του για να διαφύγει από τον κύκλο ζωή-θάνατος-ζωη
. Η ελευθερία απαιτεί, όπως και η νευρολογική ορχήστρα, ένα υποκείμένο, ένα εγώ.
Χωρίς εγώ δεν υπάρχει ελευθερία απόφασης χώ ρίς ελευθερία ,,- εντός των ορίων που έχω επισημάνει – δεν υπάρ χει άνθρωπος.
Η στάση του Έντελμαν έναντι του ζητήματος αυτού δεν είναι σαφής και ανεπιφύλαχτη. Κατά τη γνώμη του, ο εγκέφα λος δεν είναι, παρά τα special kind of process depending on special arrangements of matter».
Δηλαδή η ύλη από την οποία αποτελείται ο εγκέφαλος δεν είναι διαφορετική από την υπόλοιπη ύλη.
Αυτό που είναι μοναδικό είναι η οργάνωσή της. Από την ιδιότητα αυτή πηγάζει μια άλλη.
Κάθε εγκέφαλος είναι διαφορετικός και μοναδι κός.
Κάθε ανθρώπινος οργανισμός είναι μια συλλογή υποκειμενικών εμπειριών, συναισθημάτων και αισθήσεων (qualia) αυτό το σύνολο εμπειριών, μολονότι είναι δυνατό να μεταδοθεί μέχρις όρισμένου βαθμού μέσω της γλώσσας και άλλων μέσων, αποτελεί ένα χώρο ουσιαστικά απρόσιτο για τους άλλους εγκεφάλους.
Η πληθώρα εγκεφάλων, επισημαίνει ο Έντελμαν, παρεμποδίζει τη δημιουργία μιας καθαρά επιστημονικής θεωρίας.
Πάντα θα υπάρχουν εξαιρέσεις, παραλλαγές και άγνωστες περιοχές.
Κάθε επιστημονική περιγραφή του εγκεφάλου είναι καταδικασμένη να είναι μερική.
Η γνώση μας θα είναι πάντα κατά προσέγγιση. Η αλήθεια αυτή αφορά επίσης την εσωτερική μας ζωή. Το γνώθι σαυτὸν είναι μια αναπόδραστη ανάγκη και συνάμα ένα απρόσιτο ιδεώδες. Επομένως, στο πρόβλημα δεν έγκειται στην αποδοχή της ύπαρξης μεμονωμένων ψυχών, αλλά στο ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό και δεν είναι μια μηχανή...»
Το πρόβλημα έγκειται στην «αποδοχή ότι οι μεμονωμένοι εγκέφαλοι είναι θνητοί. Μπορεί άραγε. να θεμελιωθεί μια ηθική με βάση το αξίωμα αυτός». Εγώ δεν το θεωρώ αδύνατο, και αυτό φαίνεται να πιστεύει και ο Έντελμαν, μαλονότι αναρωτιέται «ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα αν αποδεχτούμε ότι κάθε μεμονωμένο πνεύμα έχει πραγματικά σωματική υπόσταση και ότι ακριβώς γι' αυτό είναι θνητό, πολύτιμο και απρόβλεπτο όσον αφορά τη δημιουργικότητά τους» Σε άλλο σημείο του βιβλίου του εισηγείται ότι «η νέα επιστημονική θεώρηση του εγκεφάλου μπορεί να αναζωογονήσει τη φιλοσοφία, απαλλαγμένη επιτέλους από τη χουσερλιανή φαινομενολογία, αδιάφορη πλέον προς την επιστήμη και τους περιορισμούς των μηχανιστικών θεωριών», Είναι αδύνατο να μη συμφωνήσουμε με τον Έντελμαν όσον
αφορά τα σημεία αυτά.
Και εγώ πιστεύω επίσης ότι «η φιλοσοφία χρειάζεται ένα νέο προσανατολισμό».
Ωστόσο αυτές οι δηλώσεις του Έντελμαν κατά περίεργο τρόπο έρχονται σε αντίθεση με πολλές από τις βασικές του ιδέες, και μάλιστα αντιφάσκουν με αυτές. Ο Σακς επισημαίνει ότι δεν είμαστε ακόμη σε θέση να δούμε τις ομάδες νευρώνων ούτε να σχεδιάσουμε τους χάρτες των αλληλεπιδράσεών τους. Δεν μπορούμε επίσης να ακούσουμε την ορχήστρα η οποία αδιάκοπα εκτελεί τους αυτοσχεδιασμούς της στον εγκέφα λό μας. Ως εκ τούτου, ο Έντελμαν και οι συνάδελφοί του επινόησαν «συνθετικά ζώα, μηχανές οι οποίες λειτουργούν χάρη σε υπο λογιστές, αλλά των οποίων η συμπεριφορά (αν μπορεί κανείς να μεταχειρισθεί τη λέξη αυτή) δεν είναι προγραμματισμένη, και δεν είναι ρομποτική αλλά νοητική». (Επί τη ευκαιρία: πρόκειται για όρο χουσερλιανής προέλευσης.) Ο Έντελμαν δεν αμφιβάλλει ότι, σ' ένα όχι πολύ μακρινό μέλλον, θα είναι απόλυτα δυνατό να κατα-σκευαστούν «συνειδητές μηχανές». Και ο Σακς σχολιάζει: «Ευτυχὡς αυτό δεν πρόκειται να συμβεί πριν περάσουν αρκετές δεκαε Ες»
. Ευτυχώς; Δεν μπορούμε να «νίψουμε τας χείρας μας». Είναι αύνατο να αναβάλουμε τη συζήτηση ενός τόσο σοβαρού θέματος - τον επόμενο αιώνα. Οφείλω να ομολογήσω την έκπληξη και απογοήτευσή μου,
192
7. Αγγλικά στο πρωτότυπος μια ιδιάζουσα μορφή διαδικασίας που εξαρτάται από μια ιδιάζουσα οργάνωση της ύλης. (Σ.τ.Μ.)
191
6. Αρχαία γλώσσα των βουδιστικών γραφών. (Σ.τ.Μ.)
190
189
5. Oliver Sacks, бл.
188
187
186
