Campanology

Leszek Wawrykiewicz, Magdalena Skarżyńska-Wawrykiewicz: Dwa gotyckie dzwony a kwestia datowania średniowiecznego kościoła fundacji Bażyńskich w Leszczu
W przypadku gotyckiego kościoła Świętej Trójcy w Leszczu, jak przystało na kościół średniowieczny, niewielu rzeczy można być do końca pewnym, a szereg kwestii badawczych dotyczących jego powstania wciąż pozostaje sprawą otwartą. Przeprowadzenie wielokierunkowych analiz możliwie szerokiego kontekstu historycznego oraz społeczno-kulturowego pozwala nam jednak formułować istotne pytania odnoszące się do dziejów budowy i wyposażenia tej świątyni oraz już dziś stawiać pewne hipotezy, których weryfikacja zapewne będzie możliwa w niedalekiej przyszłości, wraz z postępem badań nad sztuką i architekturą ziem zakonnych w Prusach.
Budowę obecnej murowanej świątyni w Leszczu (Heselicht, Heselecht) należy wiązać z rodziną von Baysen – Bażyńskich. Pierwszy jej przedstawiciel, Peter von Baysen, stał się właścicielem tych dóbr pod koniec XIV wieku. To w Leszczu, w odziedziczonym po ojcu majątku, miał swą siedzibę rycerz pruski Johannes von Baysen – Jan Bażyński (około 1390–1459), działacz antykrzyżackiego Związku Pruskiego, poseł na dwór króla polskiego, skutecznie zabiegający w 1454 roku o przyłączenie Prus do Korony. Niekompletny stan zachowania średniowiecznego kościoła w Leszczu utrudnia dziś analizę porównawczą i ustalenie czasu powstania budowli. W artykule omówiono więc zagadnienie datowania średniowiecznego kościoła. Zwrócono uwagę na możliwości płynące z analizy kontekstu historycznego oraz zachowanego wyposażenia i wystroju malarskiego średniowiecznej świątyni, mających istotne znaczenie w kontekście problematyki datowania budowli. Na podstawie analizy dwóch średniowiecznych dzwonów zachowanych na wieży kościoła, a także znanych faktów z życiorysu Jana Bażyńskiego, ustalono, że budowa gotyckiego kościoła w Leszczu z murowaną wieżą od zachodu musiała nastąpić w pierwszej ćwierci XV i zapewne na początku drugiej ćwierci XV wieku – najprawdopodobniej w latach 1422–1431 – została ostatecznie ukończona. Analiza gotyckich malowideł odsłoniętych we wnętrzu nawy była kolejnym elementem umożliwiającym datowanie średniowiecznej świątyni.
Mimo wieloletnich badań oraz niewątpliwych osiągnięć historii sztuki, ustalenie lub też uściślenie czasu powstania wielu średniowiecznych budowli wciąż pozostaje aktualnym i podstawowym postulatem badawczym. Wpływ na ten stan rzeczy ma oczywiście zróżnicowany stopień zachowania budowli średniowiecznych, a także szczątkowy stopień zachowania dokumentów źródłowych, zwłaszcza w odniesieniu do ziem zakonnych w Prusach. Z tego względu w kwestii datowania zabytków architektury średniowiecznej niezwykle istotny okazuje się kontekst – historyczny, społeczny, kulturowy, gospodarczy. Przykład gotyckiego kościoła w Leszczu pokazuje, że nowe ustalenia, interesujące z naukowego punktu widzenia, można uzyskać nie tylko na podstawie klasycznych badań archiwalnych, badań historyczno-architektonicznych, badań konserwatorskich oraz technologicznych, badań archeologicznych, czy analizy dendrochronologicznej. W datowaniu zabytków architektury średniowiecznej z pomocą mogą nam przyjść także: kampanologia, numizmatyka, epigrafika (czy też, jak chce Krzysztof Maciej Kowalski, epigrafika kampanologiczna), ikonografia, ikonologia, a także genealogia.

Ce travail est dédié aux inscriptions, qui avaient leurs origines dans le district de Teplice avant 1800. Le catalogue commence avec une explication de la notion "épigraphie" et une définition spatiale et temporelle, aussi bien qu’avec les critères de choix des inscriptions pour la brochure présentée.

Comme modèle nous avons utilisé deux tomes du projet "Corpus inscriptionum Bohemiae", qui a été rédigé par Jiří Roháček.

Bien sûr notre catalogue représente dans son étendue et en détail seulement une infime partie du "Corpus inscriptionum" du district Teplice qui reste à venir.

La partie suivante de cette brochure présente un bref aperçu des recherches épigraphiques dans la région de Teplice depuis l'époque baroque jusqu'à aujourd'hui.A cet effet le sous-chapitre fait suite à une brève caractéristique paléographique des textes collectés depuis la majuscule gothique jusqu'à la minuscule humanistique contenue dans le catalogue suivant.

La dernière partie du prologue est la réflexion sur l'usage d´inscriptions dans le cadre de l' histoire culturelle de "Nouvelle histoire" commençant par la recherche spatiales et temporelles dans les monuments épigraphiques, à travers l'étude des relations familiales ou de l´histoire des peurs de l'humanité, jusqu'à la recherche des croyances médiévales et du début de l'époque moderne sur la vie dans l'au-delà et sur le destin des âmes après la disparition du corps.

La partie essentielle de la brochure présentée est un catalogue des inscriptions ayant vu le jour dans cette région depuis leurs début jusqu'à la fin du 18ème siècle.

Le catalogue contient 403 inscriptions, qui ont été conservées ou retranscrites.

Dans le premier cas il s´agit d'inscriptions sur des cloches, des épitaphes, des tombeaux, des sculptures, des croix, des colonnes, des tableaux, des fresques et aussi sur des objets d' utilisation quotidienne (chopes, assiettes, palettes de fer à oublie, armoires, bahuts etc.). Dans le deuxième cas il s´agit d'inscriptions enregistrés dans les chroniques paroissiales, dans les manuscrits des historiens baroques Malachias Welcker, Anton Edelmann ou Jan Florian Hammerschmied, dans la collection de Eichler et Wahner au Musée national à Prague ou dans les articles de épigraphie locale de chercheurs allemands qui ont travaillé dans la région de Teplice au 19ème siècle et dans la première moitié du 20ème siècle.

Des 403 inscriptions enregistrées dans cette brochure 8 sont du 14ème siècle, 12 du 15ème siècle, 79 du 16ème siècle, 99 du 17ème siècle et 197 du 18ème siècle. Huit inscriptions n'ont encore pas été datées. En ce qui concerne la langue, il s'agit d'inscriptions latines, tchèques, allemandes, qui apparaissent chronologiquement de la manière présentée. On retrouve une phrase française seulement dans une inscription latine-allemande.

La brochure présentée contient l´index terminologique, des personnes, lieux et objets.