Göktürk Devleti

TÜRK İSTİHBARAT TEŞKİLATININ KURULUŞU VE KURUCUSU:
(II.GÖKTÜRK KAĞANLIĞI DÖNEMİ M.S.681/ DANIŞMAN BİLGE TONYUKUK)

Türk İstihbarat Teşkilatının kuruluşu her ne kadar Teşkilat-ı Mahsusa’ya dayandırılsa da tarihi vesikalarda ve yazılı kaynaklarda Türk Devlet Geleneğinde istihbaratın aktif ve sistematik bir disiplin içerisinde II.Göktürk Kağanlığı Devletinin Kurucusu İlteriş Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan’ın Danışmanlığını ve yardımcılığını yapan Bilge Tonyukuk tarafından başarılı bir şekilde kullanıldığını Göktürk Kağanlığına ait Orhun yazıtları olarak bilinen Tonyukuk Yazıtında görmek mümkündür. Tonyukuk yazıtında II.Göktürk Kağanlığı Devletinin Kurucusu İlteriş Kutluk Kağan’ın yardımcısı Bilge danışman Tonyukuk’un II.Göktürk Kağanlığı Döneminde (M.S.681 yılında) güçlü bir istihbarat teşkilatı kurduğu Gök-Türk Kağanlığına ait casusların tüm Türk boyları ve Çin’de faaliyette bulunduğu bahse konu istihbarat görevlilerinin Gök-Türk Devleti aleyhine olan tüm gelişmeler hakkında önceden Bilge Tonyukuk’a bilgi verdiği Danışman Tonyukuk’un düşman unsurlar harekete geçmeden alınan istihbari bilgiler doğrultusunda askeri harekat planları yaptığı ve düşman unsurlar harekete geçmeden Göktürklerin karşı harekete geçerek düşmanı gafil avlayarak yendiği açıkça görülmektedir.

Göktürk kağanlarının mensup olduğu Aşina Kağanlık soyuna mensup (A-shih-te Yuan-chen) Danışman Bilge Tonyukuk’un Çin Devleti işgali altında, Çin Hakimiyeti altındaki bir bölgede yetişmesi ve Ch’an-yü askeri valiliğinde Çin’e teslim olan Türk Boylarını Çin adına teftişle görevli olması onun tüm Türk Boylarını ve Çin Devletinin Türklere karşı yürütmüş olduğu Çin Devlet politikasını yakından tanımasına ve buna karşı istihbari anlamda strateji ve taktik geliştirmesine neden olmuştur.

Çin yazılı kaynaklarında Tonyukuk’un bu özelliğinden şu şekilde bahsedilmektedir: Wen Yen-po’nun fikri doğrultusunda nehrin güneyindeki altı eyalete bölünerek yerleştirilen boylardan olduğu için  A-shih-te Yuan-chen (Vezir Bilge Tonyukuk) bütün Çin geleneklerini öğrenmiş, sınırdaki ve Çin seddindeki boşluklardan haberdar olmuştu. Ch’an-yü askeri valiliğinde Çin’e teslim olan Türk Boylarını Çin adına teftişle görevli iken işten el çektirilmiş ve (Çin) askeri Vali yardımcısı ch’ang shih tarafından hapse atılmıştı. Sonradan Kutlug, gelip saldırdığında, eski boyları teftiş etme görevini geri istedi. (Wang) Pen-li müsaade edince, kaçıp Kutluğun yanına sığındı. Kutlug onun katılması üzerine aşırı derecede sevindi. A-p'o Ta-kan (Apa Tarkan/Tarhan) tayin ederek, askerlerin ve atların idaresi işini ona verdi. Wei eyaletine hücum edip askeri vali Ts'ui Chih-pien’i bozguna uğrattılar. Karşı gelen valiyi öldürdüler. Wen-ming saltanat devresinin ilk senesi (684 yılı) tekrar Shuo eyaletine saldırıp, sivil memurları öldürdüler. Ch'ui-kung devresinin ikinci senesinde (686 yılı) Kutlug, yeniden Shuo, Tai ve benzeri eyaletleri yağmaladı…(Bilge Kağan Döneminden bahseden belgede)Bilge (kağan) ki; O insancıldır ve insanları sever, halkını öyle idare eder. Kül Tegin, askeri işlerde mükemmeldir. Önünde hiç kimse yoktur (bu işlerde). Tonyukuk derinden hareket eder, yaşlı ve güçlüdür. Li Ch’ing zamanında Çin’e gelenlerdendir. Üç kişi birleşirse hareket etmemizin faydası olmaz (hiçbir işe yaramaz)…  (Kaynak: Prof.Dr.Ahmet Taşağıl Gök-Türkler sayfa:389-398/ Tien T’ung 198 1073 b,c)

Tonyukuk yazıtında Gök-Türk kağanlığı adına çalışan istihbarat görevlisine Gök-Türkçe ‘Körüg’ denilmekte ve yazıtta istihbarat görevlisinin kimliği deşifre edilmemekte. Gök-Türk Kağanlığına çalışan Körüg’ün (İstihbarat görevlisinin) vermiş olduğu istihbari bilgiye ise Gök-Türkçe ‘Savı-Sabı’ denilmektedir.   
Konu ile ilgili Gök-Türk Kağanlığı Danışmanı  Bilge Tonyukuk yazıtlarında geçen istihbari faaliyetler aşağıda altı çizili olarak verilmiştir:

Fatih Mehmet Yiğit

Turks who, were living under the rule of the Rourans had been serving as a blacksmith. However, Turks who increasingly were getting strong by means of growing population during Bumin's reign, had been waiting for an appropriate time to proclaim their independence. The onward events together with a progressive process had given them an opportunity what they were looking for. The Rourans have been defeated by Turkic army led by Bumin and then Bumin and his tribe have founded on their own settlement. When Bumin died in 552 AD, his son, Mukan,  has ascended the throne instead of his father, and there by the might of the state had growed with heavy increase and then had become a supreme power in all Central Asia.
Keywords: Bumın, Istemi, Muqan, The Rourans, Ch’ou, Ch’i

ÖZET Kayıtların çok az olduğu bir dönemde seyrek bir nüfusu besleyebilmesiyle bilinen bozkır bölgesinde hâkim olan Köktürkler ve bağlı Türk boylarının nüfusu hakkındaki veriyi, alan uzmanlarının günümüzden yaptıkları ve tamamen tahmine dayanan izdüşümlerin dışında, birkaç örnekte Türk yazıtlarından ve daha fazla örnekte de Çin ve İslam kaynaklarından öğrenebiliyoruz. Başta Bizans olarak, diğer kaynaklarda da bunları destekleyici bilgiye rastlanmaktadır. Bunlar beklendiği gibi asker sayısıyla ilgili kayıtlardır. Ancak sayılarda büyük tutarsızlıklar görülmektedir. Burada psikolojik etmenler öne çıkıyor. Bir yapının kendini dış dünyaya güçlü olarak sunma çabası, galibiyette aslında büyük bir düşman ordusunun yenildiğini vurgulamak veya mağlubiyet ve mağduriyette düşmanın ne kadar güçlü olduğunu mazeret olarak sunmak için yapılan abartılar göze çarpmaktadır. Bu bildiride bilgi kaynağının tutumu göz önüne alınarak verilen rakamlar irdelenmekte, güvenilir bir ortalama tespiti için çabalanmaktadır. ABSTRACT The population data on the Kök Türks and their dependent tribes, whose habitation was the Eastern and Central Eurasian steppes at all, which is known for its lack of capacity to feed great numbers of human and animals, can be derived from Türk inscriptions in a few cases, and from Chinese and Islamic sources to a greater degree, in a time when sources are scanty, besides some projections of the experts of the area, based on projections and approximations. Some other sources, mainly the Byzantine ones, also provide supporting information. But the given numbers are contradictory within themselves. Psychological factors are visible in making of those numbers: Presenting oneself mighty to the outer World or rivals in diplomatic relations, exaggeration of number of enemy in order to boast for telling how to vanquish a great enemy, or in order to find an excuse for being defeated by how a great army in cases of defeats.

Göktürklerin mitolojisi daha önce bazı araştırmalarda incelenmiş ve bu mitolojiye ait anlatıların yer aldığı Çince metinlerin çevirilerinin çoğu yayımlanmıştır. Ancak bazı metinlerin Türkçeye yalnızca özetlenerek çevrildiği görülmüştür. Tibetçe bir belgede yer alan Göktürk mitleri ise bu bağlamda pek fazla incelenmemiştir. Bu çalışmada Göktürklere ait Çin ve Tibet kaynaklarında aktarılmış olan mitler incelenmiş, metinler arasında karşılaştırmalar yapılmış ve Türkçeye tam çevirisi yapılmamış bazı metinler üzerinde ayrıntılı bir şekilde çalışılmıştır. Göktürk mitlerini aktaran Çince ve Tibetçe metinler, çalışmanın sonunda ek olarak okuyuculara sunulmuştur.

----------------

The mythology of the Türks (Tujue 突厥, Gokturks) has been previously studied in some publications and translations of most of the Chinese texts containing narratives from this mythology have also been published. However, some of these texts have been translated to Turkish only as summaries. Türk myths recorded in a Tibetan document have not also been studied in detail within this context. In this study, myths of the Türks given in Chinese and Tibetan sources have been studied, comparisons between different texts have been made and some texts that have not been fully translated to Turkish have been studied in detail. Chinese and Tibetan texts containing the narratives of Türk myths have been added to the end of this study.

The mythology of Türks (突厥 tu jue) was previously studied in some publications and translations of most of the Chinese texts containing narratives from this mythology were also published. Yet, Türk myths recorded in a Tibetan document were not studied in detail within this context until now. Some of the motifs seen in Türk myths were previously studied but several motifs were not studied in detail. Besides, detailed comparisons were also not made between the motifs seen in these myths and other mythologies. After myths of the Türks given in Chinese and Tibetan sources are mentioned, motifs in these myths were examined in this study. An attempt was also made in this paper to better understand Türk mythology by comparing the motifs in these myths with some motifs found in other mythologies.

Göktürk Kağanlığı'nın siyasî tarihini ele alan bazı araştırmacılar, bu devletin Doğu ve Batı Kağanlıkları olarak ikiye ayrılmasının 581'de yaşandığını, Batı Göktürk Kağanlığı'nın bu yılda Tardu Ḳaġan tarafından kurulduğunu, devletin temellerinin ise onun babası İştemi Yabġu Ḳaġan tarafından atıldığını kabul etmişlerdir. Ancak araştırmacıların bir kısmı, bazı yeni bulgulara dayanarak Batı Göktürk Kağanlığı'nın Tardu Ḳaġan tarafından değil, onun desteğini alan ve *Buḳan Ḳaġan'ın oğlu olan Apa Ḳaġan (Daluobian) tarafından 583'te kurulduğunu belirtmişlerdir. Konuyla ilgili Çin kaynaklarını kullandığımız çalışmamızda vardığımız sonuca göre, Göktürk Kağanlığı 583'te ikiye bölünmüşse de yaşanan iç mücadele, hanedanın Yixiji Ḳaġan'ın soyu ile *Buḳan Ḳaġan'ın soyu arasında Büyük Kağanlık konumunu elde etmek amacıyla verilmiş ve ilk başta bağımsız bir Batı Göktürk Kağanlığı'nın kurulması amaçlanmamıştır. Bir "Hükümdar-Yapıcı" olarak hareket ettiği düşünülebilecek olan Tardu Ḳaġan, bu mücadelede uzun bir süre boyunca Yixiji Ḳaġan'ın soyuna karşı *Buḳan Ḳaġan'ın soyunu desteklemiş ve ancak 600 yılında Büyük Kağan olma iddiasında bulunabilmiştir. *Buḳan Ḳaġan'ın soyu hep doğuyu ele geçirmeye çalışmış, ancak bunda başarısız olmuştur. Tardu Ḳaġan'ın soyundan gelen Shegui Ḳaġan'ın 611'de Batı Göktürk Kağanlığı'nın tahtına oturmasıyla birlikte ise Büyük Kağanlık konumu için verilen mücadele sona ermiş ve Batı Göktürk Kağanlığı, amacı yalnızca batıya doğru yayılmak olan bağımsız bir devlete dönüşmüştür.

--------

Some of the researchers who studied the political history of the Türk (Gokturk) Qaġanate have concluded that the division of this empire occurred in 581, the Western Türk Qaġanate was founded by Tardu Qaġan in this year and the foundations of this state were established by his father Ištämi Yabġu Qaġan. However, relying on some new discoveries, several researchers have pointed out that the Western Türk Qaġanate was not founded by Tardu Qaġan, but it was founded in 583 by Apa Qaġan (Daluobian), *Buqan Qaġan's son, who received Tardu Qaġan's support. According to the conclusion we reached in our study, in which we used the Chinese sources related with the topic, even though the Türk Qaġanate was divided into two halves in 583, the civil war was fought between two different branches of the dynasty, one of them descending from Yixiji Qaġan and the other descending from *Buqan Qaġan. This civil war was fought with the aim of acquiring the position of Great Qaġan and the foundation of an independent Western Türk Qaġanate was not aimed in the beginning. Tardu Qaġan, who can be thought of acting as a "Kingmaker", supported the lineage of *Buqan Qaġan against the lineage of Yixiji Qaġan for a long time in this struggle and he could claim to become the Great Qaġan only in the year 600. The lineage of *Buqan Qaġan always attempted to conquer the east, but they always failed in this. With the ascend of Tardu Qaġan’s descendent Shegui Qaġan to the throne of the Western Türk Qaġanate in 611, the struggle for the position of Great Qaġan came to an end and the Western Türk Qaġanate transformed into an independent state with the sole aim of expanding towards the west.

ÖZET Köl Tigin yazıtının kuzey cephesinin 10. satırındaki RSY (y 1 s 1 r 1) kelimesinin yapılan çalışmalarda "yaşar", "yasar" ve "aysar" olarak farklı şekillerde okunduğu gözlenmiştir. Bu okuma farklılıklarından dolayı kelimenin geçtiği cümleye farklı anlamlar verilmiştir. Yazıtların kopyasını sunan çalışmalar (Inscriptions de L"Orkhon 1892: 7; Alyılmaz 2005: 30) RSY (y 1 s 1 r 1) kelimesindeki işaretlerde ittifak etmiştir. Buradan da anlaşılmaktadır ki okuma farklılıklarının sebebi işaretlerdeki farklılık değil, anlamlandırmadaki tercihlerdir. Aynı cümlenin başında geçen "öd täŋri" ifadesinin anlamlandırılmasında da bir birlik yoktur. Yazıttaki cümlenin doğru anlaşılması için Türk din tarihinin verileri ışığında konunun ayrıntılı olarak değerlendirilmesi gerekir. Siyasi iktidar ve hakimiyetinin kaynağını Tanrı"dan alan Türk kağanı Bilge Kağan, kurduğu bu cümleyle Türk inanç sistemini özetleyen bir tespit yapmıştır. Bu makalede, daha önce yapılan okuma ve anlamlandırma teklifleri incelenerek, Gök Tanrı temelinde şekillenen inanç sisteminden hareketle RSY (y 1 s 1 r 1) kelimesi yeniden değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Köl Tigin yazıtı, Tanrı, zaman, y 1 s 1 r 1. ABSTRACT It was observed that the word RSY (y 1 s 1 r 1) in the 10th line of the northern facade of Köl Tigin inscription was read in different ways as "yaşar", "yasar" and "aysar". Due to these reading differences, different meanings are given to the sentence in which the word takes. Studies presenting the copy of the inscriptions are in agreement for the signs in the word RSY (y 1 s 1 r 1). It is understood that the reason of the differences in reading is not related to the differences in signs, it is related to the preferences in meaning. There is also no unity in the meaning of the expression "öd täŋri" at the beginning of the same sentence. For the correct understanding of the sentence in the inscription, the subject should be examined in detail in the light of the Turkish religious history. Bilge Kaghan, the Turkish kaghan, who took the source of his political power and domination from Tanrı, made a determination summarizing the Turkish belief system with this sentence. In this article, the word RSY (y 1 s 1 r 1) is reexamined based on the belief system shaped on the basis of Gök Tanrı, by examining the previous reading and interpretation proposals.

Giriş İlk Türk devletlerinin kurulduğu Moğo-listan topraklarında bugün hâlâ bu devre ait kitabeler, yazıtlar ve anıtlar bulunmakta. Fakat bu kitabelerin okunması uzun zaman almaktadır. Şimdi bahsedeceğimiz kitabe de 1975 yılında bulunmuş fakat içeriğinin okunması ve anlaşılması 37 sene sonra mümkün olmuştur.

Gök Türk çalışmalarında az değinilen konulardan biri, Türk kültürünü besleyen kaynakların alt yapısıdır. Bozkır sınırlarının tarım uygarlıkları ile kesiştiği yerler, iki tarafın da kültüründe bazı sentezlenmelere yol açmaktadır ki, bu konu sadece arkeolojik verilerden değil, savaş malzemeleri ve taktikleri, bürokrasi dili, kılıkkıyafet vs. konulardan da takip edilebilir.

Buddhism has always been questioned, how effective it was in the life of the ancient Turks. There is a perception among the academicians about administrators of Turks are always interested in this sophisticated religion.
Similar to other topics related to nomads, archaeological reports are not considered as important as the Chinese chronicles. They are even ignored in some cases. However, if the Kagan had such an approach, the excavation materials could give direct answers to this question. One of the pieces of data that will help us in this regard was unearthed in the excavation held in 2001 in the Bilge Kaghan cultic site. A crown found in this excavation and named after the owner of the cultic site - the “Bilge Kaghan Treasure” - may offer a clue about the viewpoints of the ancient Turks (and Uighurs) to Buddhism.
This study proposes a different perspective on the approach of the ancient Turks to this religion.

Bu çalışmamızda 684/685-731 yılları arasında bir Gök Türk ileri geleni olarak yaşamış olan Köl Tigin’in askerî yaşantısı incelenmiştir. Köl Tigin birçok sefere ve meydan savaşına katılarak savaşmıştır. Kuzey Çin’de Çinlilerle; Orta Asya’da Kırgızlarla, Karluklarla, Azlarla, Dokuz Oğuzlarla ve On Oklarla çarpışmıştır. Bunların dışında ayrıca 716’da kanlı bir darbeyle yeğenini tahttan indirerek, ağabeyini yönetime getirmiştir. Kendi adına dikilen yazıtta yaptığı savaşlar ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Ağabeyi Bilge Kagan’ın saltanatı döneminde ise başkomutan ve Tölis Şadı olarak görev yapmıştır.

----

The military life of Köl Tigin has been studied, who lived as a Gök Türk noble during 684/685-731. Köl Tigin joined and fought in many campaigns and battles. He fought with the Chinese in Northern China; with Qïrghïz, Qarluqs, Az, Toquz Oghuz and On Oq in Central Asia. Apart from these, he also removed his cousin from the throne with a bloody coup d’état in 716 and he brought his brother to power. His battles have been described in his inscription. He served as the commander-in-chief and as the Tölis Shadï during the reign of his brother Bilge Qaghan.

"TURAN" İSMİNİN BULUNDUĞU GÖK-TÜRKÇE BARLIK YAZITI:

TURAN isminin kökeni, Şehname eserine dayandırılarak Farsça olduğu iddia edilse de gerçekte Turan ismi Öz Türkçe'dir. Turan ismi Yenisey Barlık yazıtlarında geçmektedir.

Günümüzde Gök/Kök-Türk, Kırgız ve Uygur Türkleri’nin ürünü olduğu kabul edilen  (Kök Türk Yazıtları’ndan 250-300 yıl daha eski oldukları hesaplanan bu Yazıtın da içerisinde bulunduğu) Yenisey yazıtları Yenisey Irmağı yöresinde bulundukları için sözkonusu adı almışlardır. Aslında sayıları daha da çok olan böylesi yazıtlar, Tanganu dağlarından kaynaklanarak Baykal gölüne dökülen Orhon ırmağından Tuna nehrine, Türk Yakutistan’dan Gobi çölüne denli çok geniş bir bölgeye yayılarak oralardaki Türk kültür ve uygarlığının tapularını oluşturmaktadırlar. Gömüt taşlarına, yazılıkayalara ve türlü gereçlere yazılan 70 parçadan oluşan Yenisey Yazıtlar’ıysa işte bu büyük orman içindeki küçümen bir koruyu temsil eder. Çağlar ötesinden Türk adını ve Türk kimliğini bizlere taşıyan bu korunun tanınmasına ilişkin süreç ise ancak XVIII. yüzyılın birinci yarısında başlayabilmiştir.

TURAN ismi Barlık yazıtında şu şekilde geçmektedir:

Öz Yigen Alp TURAN’dır adım.
Altı Oğuz budunundan,
On üç yaşında ayrıldım.
Er’lik adına,
Daha yeni kavuşmuştum ki
Öldüm!
Beyliğimden oldum,
Sizlerden oldum…

Fatih Mehmet Yiğit

İslamiyet öncesi Türk tarihinde Kök-Türklerin tarihi akla ilk gelendir. Kök-Türkler ‘’Türk’’ adını devletlerinin isminde kullanarak, bu ismin dünya çapında yaygınlaşmasına vesile olmuş, Türk halkının milli kimliğini benimsemesinde büyük rol üstlenmiştir. Nitekim Türklerin kendi yazıtları dahil olmak üzere Çin, Rusya, Latin, Arap kaynaklarında da bu bölgenin halkına ‘’Türk’’ diye hitap edilmiştir. Yabancılar, Türklerin yaşadığı topraklara ‘’Türkiye’’ demiştir, yıllar sonra Kök-Türklerin vatan edindikleri topraklar ise ‘’Türkistan’’ adını alacaktır. Tabii bu durum, daha önce kurulan devletlerin Türk olmadığı anlamına da gelmez, Türklerin MÖ 3. binyıla uzanan geniş bir tarihi vardır.

Bu tezde, Gök Türk devlet teşkilâtının incelenmesi amaçlanmıştır. Söz konusu devlette kullanılan idarî unvanların ele alınması yoluyla Gök Türk devlet teşkilâtının yapısı ve özellikleri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada Eski Türk yazıtları, Çinliler, Araplar, İranlılar ve Bizanslılar gibi Gök Türklerin komşuları tarafından yazılan kaynakların çevirileri ile günümüzde yapılmış araştırmalar kullanılmıştır.

Gök Türklerdeki devlet teşkilâtının yapısı ve özelliği, ağırlıklı olarak askerî nitelikteydi. Bu teşkilâtın başında, gücünü ve yetkisini Tanrı’dan aldığına, dolayısıyla Tanrısal olduğuna inanılan Kagan unvanlı bir büyük hükümdar bulunmaktaydı. Kağan olmak için soy, yaş ve bazı kişilik özellikleri belirleyiciydi. Kaynaklarda veliahtlığın varlığı görülmekle birlikte bu durum sistematik değildi. Devletini ve halkını korumak, bu uğurda seferlere çıkıp ordu komutanlığı yapıp savaşmak, halkını beslemek, ülkesinde refah düzeyini artırmak, bazı dinî ayinleri yönetmek gibi görevleri olan kağanın ayrıca dünya hâkimiyeti fikri de bulunurdu. Başa geçtiğinde dinî kökenleri olduğu sanılan bir tören yapılan kağanın unvan, yönetim merkezi, çadır, muhafız birliği, kurt-başlı tuğ, davul, taht, giysi ve silâh gibi maddî ve manevî birtakım sembolleri vardı. Gök Türklerde yönetene ak, yönetilene kara denilirdi. Bu dönemde Kagan ve Kan unvanları aynı telâkki edilirdi; devletin başındaki büyük hükümdar Ulug Kagan unvanını kullanırken onun altında Kiçik Kaganlar da yer alabilirlerdi.

Yabgu, Şad ve Tigin unvanları yalnızca kağanın erkek akrabaları tarafından kullanılırdı. Kağanın en büyük eşine Katun, öbür eşlerine İşi, kızlarına Kunçuy denilirdi. Katun, pek çok yetkiye sahipti. Devlet kademesindeki tüm unvan sahiplerine Beg, yüksek devlet memurlarına Buyruk denilirdi. Büyük rütbeler arasında Ayguçı, Bilge, Çor, Çabış, Sü Başı, Su-ni 蘇尼, İlteber, Yen-hung-ta 閻洪達, İrkin, Je-han 熱汗, Kurkapın, Sengün, Şadapıt, Tarkan, Apa Tarkan, Tudun, Tutuk, Yargan ve Yalabaç bulunurdu. Bunların bir kısmının sabit görevleri varken bir kısmı birden fazla görevle memur edilmişti. Ayrıca hükümdarın Toygun, Tamgaçı, Tamgan ve Chü-ni 具泥 unvanlarını taşıyan görevlilerden oluşan özel maiyeti de vardı.

----

In this thesis, the topic of research is the state organization of the Türk Qaġanate. By analyzing administrative titles used in this empire, the structure and main characteristics of the Türk state organization have been tried to be brought to light. The research is based on Old Turkic inscriptions, translations of sources written by their neighbors (such as the Chinese, Arabs, Iranians and Byzantines) and recent studies.

The structure and nature of the state organization among the Türks had a predominantly military character. At the top of this organization was a great ruler with the title of Qaġan, who was believed to receive his power and authority from God, and was thus considered to be divine. In order to become a Qaġan, one had to meet strict qualifications such as lineage, age and several personal attributes. Although crown princes have been encountered in the sources, their presence did not appear to be systematic and consistent. The Qaġan, who was committed to the ideal of world domination, had duties such as the protection of his state and his people, waging wars in for exactly this purpose, raising the level of prosperity in his realm and conducting some religious services. When he was enthroned, a ceremony with religious origins was made; the Qaġan also had material and moral symbols such as title, administrative center, imperial tent, guard unit, wolf-headed standard, drum, throne, costume and weaponry. Among the Türks, the ruler was designated as white while a subject was called black. The titles Qaġan and Qan (Khan) were regarded as the same; the great ruler at the top of the state used the title Uluġ Qaġan (Grand Ruler) while there could be Kičik Qaġans (Minor Rulers) below him.

The titles Yabġu, Šad and Tigin could only be used by the male relatives of the Qaġan. The Qaġan’s primary wife was called Qatun, his other wives Iši and his daughters Qunčuy. The Qatun has a wide extent of power. Bäg was a general term for all of those who worked in the Qagan’s administration, while Buyruq was used for high state officials. The high ranks in the administration included Ayġučï, Bilgä, Čor, Čabïš, Sü Bašï, Su-ni 蘇尼, Iltäbär, Yen-hung-ta 閻洪達, Irkin, Je-han 熱汗, Qurqapïn, Sängün, Šadapït, Tarqan, Apa Tarqan, Tudun, Tutuq, Yarġan and Yalabač. Some of these functions had defined tasks while others were given various duties. Besides this, the ruler also had a private retinue made up of officials with the titles Toyġun, Tamġačï, Tamġan and Chü-ni 具泥.

Öz Çalışmanın konusu, I. Göktürk (542-581) ve Doğu Göktürk (582-630) devletlerinin kuruluşlarından itibaren kağanların kendi kültüründen uzaklaşma eğilimi ve kültürden uzaklaşmaya sebep olan etkenlerin neler olduğunun Çin kaynaklarından faydalanılarak araştırılmasıdır. Çalışmada; kağanların Çin ile olan ilişkileri, devletlerin iç ve dış siyaseti, kültürleri ve kültürel etkileşimler sebep ve sonuçlarıyla incelenerek Türk tarihine ışık tutulmaya çalışılmıştır. Konu I. Göktürk dönemi kağanı Taspar Kağan 1 (Tuobo Kehan 佗钵可汗) ve Doğu Göktürk dönemi kağanı olan İşbara Kağan 2 (Shetu Kehan 钵 钵 可 汗) merkeze alınarak açıklanmıştır. Bu çerçevede temel kaynaklar olarak Zhou Tarihi (Zhōu Shū), Sui Tarihi (Suí Shū), Eski Tang Tarihi (Jiù Táng Shū) kullanılmıştır. Kağanların Çin ile olan dış siyaseti ve kendi meşrutiyetlerini korumak için uyguladıkları politikalar üzerinden iç siyaseti incelenmiş, Taspar Kağan'ın Budizm'e meyletmesi ve İşbara Kağan'ın Çin'e teslimiyeti konuları üzerinde durulmuştur. Dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik şartları düşünüldüğünde kağanların bu kararları devletin ayakta kalması amacıyla zorunlu olarak aldığı ve bu faaliyetlerin geçici olarak uygulanan siyasi adımlardan ibaret olduğu sonucuna varılabilir. 1 Taspar Kağan Çince kaynakta Tuobo olarak geçmektedir. 2 İşbara Kağan Çince kaynakta Shetu veya 581 yılında kağan ilan edildikten sonra Shābōlüè(沙 鉢略)olarak geçmektedir.

Göktürk Kağanlığı 552’de kurulduktan sonra 583 yılında ikiye bölünmüştür. Doğu Göktürk Kağanlığı da 627’den itibaren yaşadığı bir dizi felaketin ardından 630 yılında Çin’deki Tang 唐 Hanedanı tarafından yıkılmıştır. Kağanlığın yıkılmasının ekolojik, ekonomik ve siyasî sebepleri vardır. Yaşanan sert kışlar ve askerî masraflar yüzünden ekonomi bozulmuş, ağır vergilendirmeler yüzünden kağanlığa bağlı konar-göçer boylar ayaklanmışlardır. Göktürk hükümdarı İllig Ḳaġan’ın (Xie-li Ke-han 頡利可汗) devlet yönetiminde Soğdlular ve Çinliler gibi yabancılara daha ağırlık vermesi, kağanlığın kurucu unsuru olan Göktürk beylerinin tepkisini çekmiştir. Ayaklanmaları bastıramayan Göktürk hanedan üyelerinin İllig Ḳaġan tarafından cezalandırılmaları, kağanın yönetiminden hoşnut olmayan bu kişilerin kağanı terk etmelerine yol açmıştır. Kağanlığın bünyesindeki yabancıların da bu çöküş sürecinde yürüttükleri olumsuz faaliyetler, kağanlığın yıkılmasına katkıda bulunmuştur. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın zayıflayıp çökmekte olduğunu gören Tang Hanedanı da fırsattan yararlanarak bir askerî seferle bu devleti ortadan kaldırmaya karar vermiştir. General Li Jing’in 李靖 komuta ettiği Tang seferî ordusu, 630 yılında Göktürk kuvvetlerini dağıtarak İllig Ḳaġan’ı ele geçirmiş ve Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yıkmıştır. Bu seferle ilgili kayıtlar Çin kroniklerinde bulunmaktadır. Ancak Doğu Göktürk Kağanlığı’nın çöküşünün daha iyi anlaşılabilmesi için, bu devleti yıkan General Li Jing’in askerî düşüncesinin yer aldığı Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui 唐太宗李衛公問對 adlı esere de başvurulması gerekmektedir.

Tezimizde Doğu Göktürk Kağanlığı’nın çöküş süreciyle ilgili Çin kaynaklarını gözden geçirerek bu süreçle ilgili bazı sorunları çözdük. Kağanlığın çöküş sebeplerini tespit ettik ve bozkır imparatorluklarının çöküşleriyle ilgili yaklaşımların da yardımıyla bu sebeplerin arka planlarını inceledik. Li Jing’in Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui’de dağınık bir şekilde yer alan askerî düşüncesini tasnif ederek onun bu düşünceyi Göktürklerle savaşırken nasıl kullandığını ve nasıl başarılı olduğunu ortaya koyduk. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasıyla sonuçlanan 630 seferini anlatan Çin kayıtlarıyla yaptığımız karşılaştırmalarla da gerçekliği hakkında kuşkular bulunan ve asıl metni günümüze ulaşmayan Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui’nin büyük oranda orijinal bir metne dayandığını, metne sonradan yapılan eklemelerin ise sayıca az olduğunu tespit ettik.

----

Following its foundation in 552, the Gokturk (Tu-jue 突厥) Qaghanate was divided into two rival qaghanates in the year 583. One of these, the Eastern Gokturk Qaghanate, was destroyed by the Tang 唐 Dynasty of China in 630 after the qaghanate suffered from a series of disasters starting from 627. Economy was disrupted because of harsh winters and military spending, while vassal nomadic tribes rebelled because of heavy taxation. Illig Qaghan (Xie-li Ke-han 頡利可汗), ruler of the qaghanate, favored foreigners like Soghdians and Chinese in state affairs, which made him unpopular among Gokturk noblemen who were the representatives of the founding element of the qaghanate. When members of the Gokturk dynasty failed in suppressing the rebellions, they were punished by Illig Qaghan, which led these noblemen to abandon him as they were already dissatisfied from his rule. Some disruptive activities of foreigners living among the Gokturks also contributed to the fall of the qaghanate during this process. Seeing that the qaghanate was weakening and about to fall, the Tang Dynasty decided to take advantage of this opportunity by organizing a military campaign and destroying the qaghanate. The Tang field army commanded by General Li Jing 李靖 dispersed Gokturk forces, captured Illig Qaghan and destroyed the qaghanate in the year 630. Records about this campaign are located in Chinese chronicles. However, in order to better comprehend the fall of the Eastern Gokturk Qaghanate, it is necessary to study Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui 唐太宗李衛公問對, a historical source containing the military thought of General Li Jing who destroyed this empire.

In our dissertation, we went through the Chinese sources containing information about the fall of this qaghanate and solved some of the problems regarding this process. We identified the reasons for the fall of the qaghanate and examined the backgrounds of these reasons with the help of several approaches regarding the fall of steppe empires. After classifying Li Jing’s military thought located dispersedly in the Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui, we put forth how he used this thought while fighting against the Gokturks and how he succeeded. Because there are disputes regarding the authenticity of the Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui, we also made comparisons with the Chinese records describing the campaign of 630, and we determined that this work has been largely based on an original now-lost text, while later additions to the text have been few in number.

One of the important sources of Turkish history and culture is the archaeological remains. Central Asia, Caucasus, Sayan-Altai, Minusinsk, which have been homeland of Turkic history and culture, contain many material cultural remains. These remains and artefacts are of great importance as they are the main sources of concrete evidence and data for Turkic history and culture. The Altai geography, which is one of the oldest homeland of the Turks and which is very important for Turkish History, is like a natural museum with numerous archaeological remains. While wandering anywhere in the Altai, it is impossible to not see one of kurgan, petroglyphs or other archaeological remains. There are archaeological remains belonging to all periods in the Altai region. One of these periods is undoubtedly the Turkic Khaganate period. Numerous kurgan, balbal and petroglyph belonging to Turkic Khaganate show that it is one of the main sources of history.

“Orhon Period" which produced the earliest written documents in Turkic language, is the first phase of the old Turkic. At the same time this period  is a common background  of all Turkic speaking people. Linguistic , cultural, literal and ancestral relations of Western Turks who speak Oghuz Turkic with Kök Türks is strongly emphasized by Turcologists. From A.D. 582, Turkic Khanate in political sense was divided into into two parts as East and West. Later, this division will be the basis of Western and Eastern Turkic separation. In the East, nomadic lifestyle was prevalent, while in the West a significant portion of the population settled down and become farmers, traders and craftsmen. Additionally, the social structure of the Western Turkic Khanate developed unique characteristics. The strongest indicator of the Kök Türk-Oghuz kinship is linguistic data. These linguistic data also indicate evolution in Turkic social life, as we highlighted in our paper’s title.

Öz

Bodun ve el kelimelerinin birden fazla ve çok farklı yorumlanması problemi bir tarafa, bu ikisi Türklerin kültürel ve siyasî tarihinin temel kavramlarıdır. Bu yazıda ilk önce Orta Çağ Türk tarihçilerinin bodun kavramı hakkındaki önemli görüşleri ele alınacaktır. Bu kelimelerden bodun eski kaynaklarda “halk” olarak çevrilmiştir. Üzerinde durduğum ikinci kelime el’in Eski Türk Yazıtları’nda ‘barış’ anlamına gelip gelmediği sorunu, bu anlamı şüpheye yer bırakmayacak şekilde ancak XXI. yüzyılda belgelenebildiğinden tek bir örnekle çözülemez. El kavramı, bir araya gelmiş olan boy birlikleri arasında bir barış haline isim olarak verildiği için tam manasıyla barış anlamına gelmese bile diğer anlamlarının yanında ‘barış’ olarak da doğru kabul edilebilir. Buradaki genellemelerden bu kavram çifti bodun ile el’in tek boyutlu bir anlamla açıklanmaya imkan vermediğini çalışmamda gördük. Ben burada, ilgili temel anlamları çeşitli açılardan derleyip yorumlayarak yeniden biçimlendirmeyi deniyorum. Diğer yandan da yan anlamları tarihî bakışla bir hiyerarşi içinde düzenlemek ve el ile bodun arasındaki bağlantıyı belirlemek amacındayım.
Makalede Orta Çağ Türk Devleti kanunun iki temel kavramı olan bodun ve el incelenecektir. Bodun kelimesi, etnik mensubiyet duygusuyla siyasi ve kültürel birlikleri pekişmiş kabilelerin oluşturduğu siyasi konfederasyonun çerçevesini oluşturan federe klanlar anlamına gelmekteydi. Halk veya ahali ise bodun kelimesinin yan anlamlarıydı. Bu anlamlara sıradan halk tabakası olan avam, savaşçı halk ve soylular sonradan eklenmişti. Göçer topluluklar, bağımsız iktidar organizasyonuna sahip klan birliğini (el) Orta Çağda diğerlerinden ayırırdı. El kavramı sadece politik organizasyon anlamında kullanılmakta imparatorluk, büyük ve hükümran devlet gücü anlamına gelmekteydi.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Tarihi, Türk İmparatorluğu, kabile yasaları, klan federasyonu

The Eastern Türk Qaghanate seemed to enjoy the zenith of its power during the 620s, until it suddenly weakened and fell within a very short time between the years 627 and 630 because of ecologic, economic, military, administrative and social problems. The death blow to this qaghanate was struck by General Li Jing, who commanded a field army of the Tang Dynasty of China and brought destruction upon it. Even though several reasons caused the decline of this qaghanate, Li Jing's military abilities caused its final fall. A work titled Questions and Replies Between Tang Taizong and Li Wei Gong, one of the Seven Military Classics of China, is claimed to be a collection of dialogues between the Chinese emperor Tang Taizong and his general Li Jing. While some scholars believe it to be forged, others think that it is based on original drafts kept in the imperial archives. This work is actually very significant as it contains the military thought of Li Jing, but until now, it still has not been evaluated in the studies focusing on Türk history. Thus, examining the general's military thought in this work also helps us to better understand how he managed to defeat the Eastern Türk Qaghanate in the campaign of 630. In this study, we have examined Li Jing's military thought and we have compared his statements in this work with his actions during the Türk campaign of 630 recorded in the Chinese sources. Our opinion is that because his statements in this work coincide mostly with his actions during the campaign of 630, the Questions and Replies is mostly based on original drafts that had only a few later amendments to it.

Oğuzluğun oluşumuyla ilgili elimizde hiçbir kaynak bulunmamaktadır ve bu yapının çe-kirdeğinin 8. yy'ın ikinci yarısında şekillenerek gittikçe büyüyen bir boy birliğine dö-nüştüğünü ancak farazi olarak söyleyebiliyoruz. Bu yüzden, genel çıkarımlar dışında bu boy birliğinin yapısal özelliklerini hiçbir şekilde bilmiyoruz. Oğuzluğun bir etnos olarak var olduğu günlerde tutulan kayıtlarda (kabaca 9 ila 11 yy'lar arası) ikili yapıdan hiçbir şekilde bahsedilmez. Boy yapısının çözülme veya dönüşme yolunda olduğu 12. yy ortalarından itibaren Bozok ve Üçok adlandırmaları görülür. İç ve Dış Oğuz kullanımları ise çok daha sonra, Dede Korkut Kitabı ile kayda geçmiştir ve dolayısıyla sözlü anlatımın ürünü gibi gözükür. Ancak bu durum işbu kullanımların sonraki bir üretim olduğu an-lamına gelmez. En azından, bütün Türk devletimsi yapılarında ikili düzenin muhakkak bulunduğu noktasından hareketle, Yabguluk dönemi Oğuzlarında da böyle bir etnik temelli idari bölünmenin bulunduğunu varsaymalıyız. Bizim tezimiz, Oğuzlarda merkezi-liğin arttığı 10. yy başlarından itibaren bu yapının fiili önemini kaybettiği, Oğuzlar hak-kındaki ilk kayıtlar da zaten bu dönemde başladığından, hariçteki yazarların görüş ufuklarına girmediği şeklindedir. Oğuzları yakından ve içerden tanıyan Kaşgarlı Mah-mut'ta da bu bilginin geçmeyişi düşündürücüdür. Yerleşikleşen göçebe devlet yapıla-rında istisnasız görülen bir durum olarak, Selçuklu devleti ile özellikle Türkistan'da kalan Oğuzların arası açıldığında, bir zihniyet tepkisi olarak eski kimliğe vurgu süreci başlamış ve bazı umulan tahrifatla geçmiş destan hüviyetinde geri dönerek hafızalarda ve sayfalarda yerini almaya başlamıştır. Bu çerçevede biz, birliğe gönüllü veya gönül-süz olarak sonradan katılan boyları anlatan " baz " kelimesinin sözel anlatıda korunduğu, fakat 12. yy'daki geleneğin dirilişi döneminde bu kelimenin anlamı öldüğü için yeri-ni az bir ses değişikliğiyle bağlamda çok anlamsız bulunan " boz " a bıraktığı düşünce-sindeyiz. Nitekim erken kayıtlar bu kelimeyi açıklamakta zorlukla karşılaşmaktadır. Ay-nı şekilde " iç " tabiri de küçük bir ses değişikliğiyle " boz " a muvazi olmayan " üç " biçimi-ne dönüşmüştür. Abstract There is no any record about early phases of the Oğuz ethnogenesis and we can say only hypothetically that core of that structure was formed during the second half of the 8th century and started to grow up eventually being a great tribal union. Thus, except for general inferences, we do never know about structural features of that union. Dual moiety and tribal organization among the Oğuz, as long as it existed as an ethnos (roughly between the 9th and 11th centuries), never occurs in early sources