Göktürk Devleti

1970’te Kazakistan’ın Almatı kenti yakınlarında keşfedilen Esik Kurganı, “Altın Elbiseli Adam” olarak anılan ve altın giysiler içinde gömülmüş bireyin mezarıyla tarihe ışık tutmaktadır. Bu mezar, MÖ 5.-4. yüzyıllara tarihlenmekte ve dönemin kültürel zenginliklerini yansıtan çok sayıda değerli objeyi içermektedir. Kurganın içindeki altın giysiler, o dönemdeki insanların sosyal statülerini ve inançlarını yansıtmanın yanı sıra, farklı kültürler arasındaki etkileşimlere dair önemli izler taşımaktadır. Türk tarihine dair pek çok yeni soruyu beraberinde getiren bu bulgunun, en dikkat çekici öğelerinden biri de üzerinde bir yazı bulunan gümüş kasedir. Bu yazı, Orta Asya’daki en eski yazı örneklerinden biri olarak kabul edilmekte ve Türk yazı sistemlerinin kökenlerine dair yeni tartışmalara yol açmaktadır; ancak yazının dili, yönü ve anlamı üzerine ortak bir çözüm henüz bulunamamıştır. Çeşitli dillerle bağlantı kurularak yapılan analizler, yazıyı anlamaya yönelik bazı fikirler sunmuş olsa da, mevcut yapısal belirsizlikler nedeniyle kesin bir sonuca ulaşılamamıştır. Bu durum, bölgenin tarihî ve kültürel mirası hakkında daha fazla sorunun ve tartışmanın ortaya çıkmasına da yol açmaktadır. Esik Yazısı, tarihsel bağlamda çözülmeyi bekleyen önemli bir belge olarak öne çıkmaktadır. Yazının başarılı bir şekilde çözülmesi, mezarda gömülen bireyin etnik kimliği ve eski Türk topluluklarının kültürel yapısı hakkında daha derin bir anlayış sağlayacaktır. Esik Kurganı’nın keşfi, yalnızca arkeolojik bir bulgu değildir, aynı zamanda Türk tarihinin derinliklerine ışık tutan bir işlev de görmektedir. Bu yazı, eski Türk kültürüne dair sembolik ipuçları da içermektedir. Yazının taşıdığı anlamın, dönemin sosyal ve dinî yapılarına ilişkin önemli bilgiler sunabileceği düşünülmektedir. Bu yazının başarılı bir çözümlemesi, Esik Kurganı’nda gömülen bireyin etnik kimliği ve eski Türk topluluklarının kültürel yapısı hakkında daha derin bir anlayış sunabilecektir. Bu çalışmada, daha önceki okumalardaki ve yorumlamalardaki hatalar gözden geçirilerek, farklı bir perspektifle yeniden bir yorumlama ve çözümleme denemesi yapılmıştır. Görünen bu hatalar başlıklar şeklinde sıralanmış, her bir neden ayrı ayrı değerlendirilerek ortak bir çözüm aranmıştır. Daha önceki çözümleme denemelerinde, gözden kaçmış, yazının en önemli parçası olan piktogram da değerlendirilmiştir. Gramatoloji kurallarına göre yeniden değerlendirilen yazı, soldan sağa okunmuş ve yeni öneriler sunulmuştur.

Turk tarihi ve kulturunun onemli kaynaklarindan birisi de arkeolojik eserlerdir. Orta Asya, Kafkaslar, Sayan-Altay, Minusinsk vd. gibi Turk tarihi ve kulturune yurtluk etmis yerler, cok sayida maddi kultur kalintilarini icinde barindirmaktadir. Bu kalintilar ve eserler Turk tarihi ve kulturu icin somut deliller ve veriler sunan temel kaynaklar olmasi sebebiyle buyuk bir oneme sahiptir. Turklerin en eski yurtlarindan birisi olan ve Turk Tarihi icin son derece muhim olan Altay cografyasi da sayisiz arkeolojik eserleriyle dogal bir muze gibidir. Altay’in herhangi bir yerinde dolasirken kurgan, kaya resimleri veya diger arkeolojik eserlerden birisine denk gelmemek mumkun degildir. Her doneme ait sayisiz arkeolojik eserler butun bir cografyaya adeta serpilmis durumdadir. Bu donemlerden birisi de hic suphesiz Gokturk donemidir ve Gokturk kulturune ait cok sayidaki kurgan, balbal, kaya resimleri gibi Turk tarihine taniklik eden maddi kultur kalintilari, tarihin temel kaynaklarindan birisi ...

Türkler, ilk olarak Orta Asya’da tarih sahnesine çıkmışlar ve dünyanın farklı bölgelerine yayılmışlardır.
Türkler, iç işlerinde ve dış ilişkilerinde kendilerine özgü haberleşme yöntemleri geliştirmişlerdir. İnsan
faktörü, haberleşmede birinci derecede rol oynamıştır. Diplomatik ilişkilerin kurulmasında ve iletişimin
sağlanmasında temel görev insana aittir. Orta Asya’da haberleşme yöntemleri hakkındaki ilk bilgiler İskitler
Dönemi’ni kapsamaktadır. Yunan yazarı Herodotos’a göre İskitlerin habercileri vardır.Teşkilatlı bir devlet
yapısı oluşturarak haberleşmeye önem veren Asya Hunları, kendilerinden sonraki Türk devletlerine model
olmuşlardır. Avrupa Hun, Gök Türk ve Uygur devletlerinde de haberleşmeye önem verilmiştir. Orta Asya
ilk Türk devletleri elçi ve ulak yoluyla iletişim kurmuşlardır. İslamiyet’ten önce Türkler birbirlerine ve diğer
devletlere mektuplar göndermişlerdir. Eski Türkçe metinlerde geçen bitig kavramı, iletişimin mektuplarla
da sağlandığını göstermektedir. Türklerde ok, savaş silahı olmasının yanı sıra haberleşme aracı olarak da
kullanılmıştır. Orta Asya’da yaşayan ilk Türkler haberleşmede at, güvercin, kartal gibi hayvanlardan
faydalanmışlardır. Türkler, kendi aralarında seslenerek iletişim sağlamışlardır. Davul ve boru sesi bu tür
haberleşmeye örnek verilebilir. Türkler haberleşmede ateş ve duman yöntemini de uygulamışlardır.
Haberleşme yöntemlerin çeşitliliği Türklerin ileri bir medeniyete sahip olduklarını göstermektedir.
Turks first appeared on the stage of history in Central Asia and spread to different parts of the world. Turks
have developed their own methods of communication in their internal affairs and foreign relations. The
human factor, played a primary role in communication. The main responsibility in establishing diplomatic
relations and ensuring communication belongs to humans. The first information about communication
methods in Central Asia covers the Scythian period. According to the Greek writer Herodotus, the Scythians
had messengers. Asian Huns who gave importance to communication by creating an organized state
structure, became a model for the Turkish states after them. Communication was also given importance in
the European Hun, Gök Turk and Uyghur states. The first Turkish states of Central Asia communicated by
via ambassador and messenger. Before İslam Turks send letters to each other and other states. The concept
of bitig in old Turkish texts shows that communication was also privided through letters. In Turks, arrows
were used as a means of communication as well as a weapon of war. The first Turks who lived in Central
Asia used animals such as eagles, pigeons, horses in communication. Turks communicated by calling out
among themselves. Drums and horn sounds can be given as examples of this type of communication. Turks
also used the fire and smoke method in communication. The diversity of communication methods shows
that Turks have an advanced civilization.

In this study, Uighur Travel Book written by Chinese ambassador Wang Yen-te was analyzed in terms of interculturality. Uighur Travel Book contains important information about the social and religious life, architectural structures, political power, geography, art, sports, and entertainment life of the Uighurs, the first Turkish state to be settled. For this purpose, the Turkish and English translation copies of the travel book were examined using the document analysis technique, and the elements of interculturalism in the travel book have been indicated under the relevant subject headings by making quotations from the work. As a result, it was seen that the unique cultural activities of Uighurs affected the Chinese delegation, Yen-te has frequently mentioned these cultural influences in his travel book. In particular, the developed social state mentality, arts, and entertainment activities in the Uighurs had a great impact on the Chinese ambassador. Besides, the abundance of Buddhism and Manichaean temples has been an important cultural data on the religious life of Uighurs. Thus, evaluations regarding social life were included in the travel book. Yen-te also indicated that Uighurs did not have poverty and that food was distributed to those in need. This case represents that there was a system similar to the soup kitchen system in the Uighurs and that the Uighurs had social state characteristics. The fact that Uighurs had prepared a special ceremony for the Chinese embassy delegation and had hosted the delegation with great hospitality were also among the cultural elements draw attention in the travel book.

Bu çalışmada 6. Yüzyılda Altay dağlarında Juan Juanlara bağlı olarak demircilikle uğraşan bir bozkır devleti olan Göktürk Kağanlığının kurulduğu dönemde bu devletin Orta Asya'daki siyasi yapısı üzerinde durulup Göktürk Kağanlığı'nın komşu devletlerle olan ilişkileri üzerine durulmuş, zamanla yükselerek Batı ve Doğu Çin üzerine hakimiyet tesis ederek bu iki hanedanı vergiye bağladığı üzerinde durulmuştur. Ancak ne yazık ki kurulan, büyüyen, duraklayan ve çöküş dönemine giren her devlet gibi bu devlet de zamanla gerek Çin entrikaları gerekse başa geçen kağanların yetersiz olmasından dolayı zayıflamıştır. Böylece hem devletin hem de toplumun yapısında, gelenekler ve törede bozulmalar meydana gelmiştir. Devletin başına geçen kağanlar, Çin hakimiyetini kabul etmiş ve devlet Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır. Devletin Batı kanadı zamanla müstakil bir devlet olmuş, bağımsız bir hareket etmeye başlamıştır. Diğer taraftan Doğu Göktürk Kağanlığı da bazı dönemlerde Çin'e baskı kurup ve Çin'e akınlar yapsa da Çin hakimiyeti altına girmekten kurtulamamış ve zamanla zayıflayarak 630 yılında tarih sahnesinden çekilmiştir. Göktürk Devleti, elli sene Fetret Devrine girmiş, 680 yılında İlteriş (Kutlug) Kağan'ın devletin temellerini yeniden atmasıyla bu siyasi teşekkül ll. Göktürk Devleti adıyla yeniden doğmuştur.

Her millet yaşadığı coğrafyanın şartları neticesinde kendilerine has bir kültür oluşturmuşlardır. Ormanlarda yaşayan kavimler avcılık ve toplayıcılık ile geçimlerini temin ederek asalak kültürü, tarıma elverişli coğrafyalarda yaşayanlar yerleşik kültürü, hayvancılığa elverişli coğrafyalarda yaşayanlar ise göçebe yaşamı benimsemişlerdir. Çin Seddi'nden, Tuna Nehri'ne kadar olan bozkır coğrafyasında yaşayan kavimler ise coğrafyanın şartlarından dolayı konargöçer bir yaşamı benimsemişlerdir. Bu konargöçer yaşam tarzı basit bir göçebelik olmayıp boy beyinin idaresinde sistemli bir göç hareketidir. Bozkır coğrafyasının genişliği ve burada yaşayan kavimlerin benimsemiş oldukları konargöçer yaşam tarzı göz önüne alındığında buradaki kavimlerin tarih ve kültürlerinin araştırılması zorlaşmaktadır. Söz konusu kavimlerin, tarih ve kültürlerinin araştırılmasında sözlü, yazılı ve arkeolojik kaynaklar kullanılmaktadır. Bozkır kavimlerinin yazılı kaynakları, daha çok ilişkide bulundukları kavimlerin kaynaklarından oluşmaktadır. Sözlü kaynaklar ise daha sonraki süreçte yazıya geçirilmiş ve yazıya geçirildiği dönemin izlerini taşımaktadır. Bozkır kavimleri ile ilgili yapılan araştırmalarda arkeolojik kaynaklar önemli bir yer tutmaktadır. Arkeolojik kaynaklar içerisinde kurganlar ayrı bir önem arz etmektedir. Kurgan, korugan yani koruyan anlamında olup yığma tepe mezarlardır. Bozkır insanının, öldüğü zaman defnedildiği kurganlardan bozkır coğrafyasında çok sayıda vardır. Bu kurganlardan birisi de Pazırık kurganlarıdır. Pazırık kurganları beş büyük kurgandan oluşmaktadır. Bu kurganlarda yapılan arkeolojik kazı çalışmalarıyla ortaya çıkarılan kalıntı ve buluntular bozkır kavimlerinin sosyal hayatıyla ilgili, giyim-kuşam, yiyecek-içecek, halı, damga-en, müzik aletleri gibi birçok kültürel unsuru hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.

Mo~olistan'daki Türk An~tlar' Projesi çerçevesinde 2002 y~l~n~n 16 Temmuz-17 A~ustos tarihleri aras~nda Ko~o Çaydam Gölü yak~n~nda bulunan Orhun Yaz~tlar~mn Çince metinleri üzerinde incelemeler yapt~m'. Daha önce Gök-Türk tarihi ile ilgili Çin kaynaklar~ndaki orijinal bilgiler üzerinde çal~~t~~~m için ve bu konularda iki kitap yarnlad~~~m2, iki kitab~~ da yaymlamak' üzere oldu~umdan konuya çok a~ina idim. Fakat, yine de Köl Tigin ve Bilge Kagan yaz~tlar~m görmenin, orijinal metnin üzerinde çal~~man~n beni heyecanland~rd~~~m söylemem gerekir.

Turklerin Mogollarla tarihleri boyunca kader ortakligi yaptiklari cok acik bir sekilde bilinmektedir. Orta Asya tarihinin henuz ilk devirlerinde buyuk bir imparatorluk kuran Hunlarin zamanindan baslayarak, MS 920 yilina kadar Turkler Mogollarla komsuluk hâlinde yasadilar. Kim buyuk devlet kurabildi ise digerleri ona itaat etmek zorunda kaldi. 13. yuzyilda Cengiz Han onderliginde gelisen Mogol Turk Imparatorlugu bu iliskilerin zirvesini meydana getirdi. Bu makalede tarihte Gokturk diye adlandirdigimiz Turk Kaganligi devrinde Mogolistan cografyasinda ve dogusunda yasamis Turk ve Mogol kokenli boylarin durumu ve karsilikli iliskileri degerlendirilecektir

Heqin politikası, Çin tarihinde yabancılarla kurulan ilişkilerde Han Hanedanı ve sonrasında önemli bir yere sahip olmuş, özellikle kuzeydeki halklar ve oluşturdukları konargöçer devletler ile yapılan sulh ve dostluk anlaşmalarında kız alıp-vererek kan bağı kurma niyetine hizmet eden bir politika haline dönüşmüştür. Bu çalışmada, "Heqin和亲" teriminin, ilk defa "akrabalık yoluyla barış" anlamıyla ortaya çıktığı Batı Han Hanedanı ile en çok Heqin anlaşmasının yapıldığı, etkisinin en yoğun hissedildiği Tang Hanedanı dönemlerindeki kullanımı, özellikleri, kapsamı, yeri, ekonomik ve kültürel etkisi incelenmiştir. Ayrıca iki hanedanın aynı politikayı farklı çıkarlara hizmet eder biçimde kullanma ihtimali üzerinde durulmuş, bu ihtimal doğrultusunda, Batı Han Hanedanı'nın Hunlar ve Wusunlarla; Tang Hanedanı'nın Gök Türkler, Tibetliler ve Uygurlarla yaptığı anlaşmalardan bazıları sebep ve sonuçları bakımından irdelenmiştir. Heqin politikası

Pu-Ku Huai-en T'ang Hanedanlığı'nın yükselme dönemindeki en önemli komutanlardan biri olup Türk asıllıdır. Birinci Göktürk devletinin yıkılışından sonra Çin hâkimiyetini kabul eden birçok Türk boyu gibi Pu-ku boyu da Çin'in egemenliğine girmiştir. Pu-ku ailesinin bir kısmı Çin'e yerleşmiştir. İşte bu aileden olan Pu-ku Huai-en Çin ordusunda göreve atanmış ve zamanla Başkomutan Yardımcılığına kadar yükselmiştir. Türk tarihi açısından An Lu-shan isyanının bastırılmasında Uygurlara komuta etmesi, Bögü Kağan'ın kayınpederi olması ve Uygurların Çin seferinden vazgeçmelerini sağlaması açısından önemli bir şahsiyettir. Onun biyografisinden T'ang Hanedanlığının kozmopolit yapısını, bu yapıda Türk boylarının yeri, An Lu-shan İsyanı'nın yıkıcılığını ve Uygurların Çin üzerinde üstünlük kurmalarının sebeplerini görmek mümkündür.

Dear Scythian history followers,


After the Amazon Kindle version, I am very happy to share the extended hard copy versions of my book in Turkish and English!
Indeed, I am thankful to Selenge International Publishing for sincere and keen support.


You can find the contents and some main issues below, via my pdf copy of the power point presentation of the book.


From the back cover:


In this book, E. Sonnur Özcan discusses the traces of Scythian-Turk cultural identity in terms of times, places and references.
In the first chapter, some main parallelism that western scientists drew between the Babylonian/Sumerian language and the languages of the Turanians, or Scythians and Turks, until almost the middle of the 20th century, and the responses to these evaluations in the "Semitic" and "Aryan" world were analysed. Additionally, the similarities between the earliest nomadic communities reflected in written sources with Babylonian/Sumerian tablets and the Scythian-Turk lifestyle were examined.
The second chapter begins by revealing the overlap between the regions inhabited by Turks and the term "Turk Isqûtiya" in the context of geographical divisions in some early Arabic history and geography books. The overlapping of cultural identity of the Turanian Afrasiab in Avesta, “other” of ancient Persians, and the Scythian/Saka/Turk is another topic discussed. Subsequently, some data on Scythians and Turks in Assyrian, Ancient Greek, Roman, Chinese and Arabic sources were evaluated and some notable similarities were pointed out through various lifestyle elements.
In the third chapter, firstly, the cultural and linguistic identity of Scythian-Turk is evaluated in the context of the Old and New Testament, Qur'anic literature and the early Christian literature. Among several important references, it may be noteworthy to mention here some of the lines of the Byzantine emperor Maurice, and his court historian Menander Protector, which they underline the Scythian-Turk cultural identity. The Emperor began the section of Scythians in his work called Strategikon as follows: are “Avars, Turks, and others whose way of life resembles that of the Hunnish peoples.” Additionally, Menander defines the speaking and writing language of the Göktürks as "Scythian” and underlines that the Turks “had formerly been called the Sacae [Saka].”
Another title is on the overlapping of Scythian-Turk language and culture in late medieval and early modern sources. In this sense, the stimulating views and judgements of eminent profiles such as Chalkokondyles, Newton and Kantemir are put forward. These evaluations support the data which given by Maurice and Menander.
**



Emine Sonnur Ozcan is a freelance historian, researcher and writer. She is very fond of learning, and interested in various research areas, as historiography, nomadic way of life, neolithic, cultural history, cultural anthropology, ethnology, religions, customs, history of science... She graduated with honors degree from Gazi University, Faculty of Arts and Sciences, Department of History, Ankara, Türkiye. After completing her master’s degree at the same university, she received the doctoral degree in history at Hacettepe University in Ankara. Özcan worked as an expert in The Scientific and Technological Research Council of Türkiye (TÜBİTAK) between 1991 and 2019, and wrote popular science articles for TÜBİTAK Science and Technology Magazine (Bilim ve Teknik Dergisi). Additionally, she has published several books and articles (for accessing: hacettepe.academia.edu/eminesonnurozcan). Ozcan continues her work as an independent researcher and writer in İzmir, Türkiye.

Bu çalışma, İstemi Yabgu ile Hüsrev Anuşirvan arasındaki İpek Yolu hâkimiyet mücadelesine yoğunlaşmaktadır. Sasaniler ve Göktürkler arasındaki ilk siyasi ve ticari temaslar, Orta Asya bölgesinde İpek Yolu güzergâhındaki bazı önemli ticari şehirleri elinde tutan Akhunların bertaraf edilmesi üzerine başlamıştır. İki devlet arasında varılan mutabakat sonucunda, Akhun devletine karşı savaş ilan edilmiş ve bu savaş sonucunda Akhunlara ağır darbe indirilerek, toprakları mezkûr devletler arasında paylaştırılmıştır. Ancak iki devlet arasındaki bu dostluk, çok kısa süre sonra İpek Yolu egemenliği nedeniyle bozulmuştur. Çin'den başlayıp Orta Asya bölgesinde birden fazla güzergâhı izleyen Tarihi İpek Yolu sırayla; İran, Irak, Suriye, Anadolu ve oradan Avrupa'ya kadar uzanan küresel bir ticaret ağını oluşturmaktaydı. Bu ticaret ağını ele geçirmek isteyen Göktürk ve Sasani devletleri birbirleri ile kıyasıya mücadele içerisine girmişlerdir. Bahsedilen bu mücadele, Ötüken'den Tisfon'a hatta Konstantinopolis'e kadar geniş bir alanı kapsamıştır. Göktürkler ve Sasaniler arasındaki çatışmalara dâhil olan Bizans da, Göktürkler ile yaptıkları geçici bir ittifak sayesinde ezeli rakibi olan Sasanileri güç durumda bırakma fırsatını yakalamasına rağmen bu konuda başarılı bir politika takip edememiştir.

Özet
599-630 yılları arasındaki Göktürk-Çin ilişkileri, her iki taraf açısından sürekli değişen ittifak ve siyasi mücadelelerle dolu bir dönemdir. Bu dönemde, Çin, Sui Hanedanlığı çatısı altında güçlü iken Göktürk Devleti ise iç çekişmelerin yanı sıra Çin'in müdahaleleri ile Doğu ve Batı Göktürkler olarak ayrılmıştır. Yaşanan iktidar ve ittifak mücadelelerinde başvurulan en önemli stratejilerden biri de “Heqin Politikası” olmuştur. Heqin politikası, devletlerin bu dönemde komşu devletlerle ilişkilerini dengede tutmak, güç kazanmak veya komşu devletteki iç karışıklığı fırsata çevirme amacıyla başvurulan evlilik anlaşmasıdır. Bu nedenle siyasi ilişkiler bu süreçte heqin politikasının bir parçası olan Sui prensesi Prenses Yi Cheng’ın evlilikleri üzerinden ele alınmıştır. Prenses Yi Cheng, Göktürk topraklarına ilk olarak Tuli Kağan’a gelin olarak gönderilmiş ve ardından üç Göktürk kağanıyla da levirat2 evliliği yapmıştır. İkinci evliliğini Shibi Kağan ile yapmış ve bu süreçte Sui Hanedanlığı lehine hareket etmiştir. Sui Hanedanlığında çıkan isyanların ardından Doğu Göktürk kağanı Shibi Kağan’ın askeri destek talebinde bulunan isyancılardan Li Yüan’i desteklemesi üzerine Sui Hanedanlığı yıkılmış, Tang Hanedanlığı kurulmuştur. Prenses Yi Cheng ise İl Kağan ile evliyken Tang Hanedanlığı tarafından yapılan saldırıda öldürülmüştür. Hayatı boyunca devleti adına gönderildiği Göktürk topraklarında kendi soyundan Sui Hanedanlığını ortadan kaldıran Tang Hanedanlığı tarafından öldürülmesi Göktürk-Çin arasındaki siyasi-askeri münasebetlerde ne denli etkili olduğunun da ispatıdır.
Abstract
Gokturk-Chinese relations between 599-630 were a period full of constantly changing alliances and political struggles for both sides. In this period, while China was strong under the Sui Dynasty, the Gokturk State was divided into Eastern and Western Gokturks due to internal conflicts as well as Chinese interventions. One of the most important strategies used in the power and alliance struggles was the "Heqin Policy". Heqin policy is a marriage agreement used by states in this period to balance their relations with neighboring states, to gain power or to turn the internal turmoil in the neighboring state into an opportunity. For this reason, political relations are analyzed through the marriages of the Sui princess Princess Yi Cheng, who was a part of the heqin policy in this period. Princess Yi Cheng was first sent to Gokturk lands as a bride to Tuli Khagan, and then she had a levirate marriage with three Gokturk Khagans. Her second marriage was with Shibi Khagan and she acted in favor of the Sui Dynasty in this process. After the rebellions in the Sui Dynasty, the Sui Dynasty collapsed and the Tang Dynasty was established after the Eastern Gokturk khagan Shibi Khagan supported Li Yüan, one of the rebels who requested military support. Princess Yi Cheng was killed in an attack by the Tang Dynasty while she was married to the Il Khagan. The fact that she was killed by the Tang Dynasty, which abolished the Sui Dynasty of her own lineage in the Gokturk lands where she was sent on behalf of her state throughout her life, is also proof of how effective she was in the political-military relations between Gokturk-China.

ÖZ: MS I. yüzyıldan itibaren Çin'de buğdayın daha çok tüketilmesi, buğdaydan elde edilen erişte, makarna, mantı gibi yiyeceklerin çeşitlenmesi ve bunları kaşıkla yemenin zor olması yemek çubuklarının kullanım alanlarını genişletmiştir. III. yüzyılda değirmen taşının sadece buğday öğütmede kullanılan bir alet olmadığını fark eden Çinliler kanolayı da öğütüp yağını elde etmişlerdir. Kanola yağının elde edilmesiyle yeni bir pişirme yöntemi ortaya çıkmıştır: Kızartma. Yağda kızartılan yiyecekler lokma büyüklüğünde kesildiğinden bunların yemek çubuklarıyla yenmesi daha da kolaylaşmış ve çubuk kullanımı zaman içerisinde gittikçe artış göstermiştir. Bugün Asya'nın her yerinde bulunan yemek çubukları özellikle Uzak Doğu'da önemli kültürel değere sahiptir. Günümüzde Çin'e yakın coğrafyalarda ve Çin sınırları içerisinde yer alan Uygurlar ve Salarlar gibi Türk boylarının da yemek çubukları kullandıkları bilinmektedir. Bu durum, beraberinde "eski Türkler yemek çubukları kullanıyor muydu?" sorusunu sordurmaktadır. Kullanmışlarsa yemek çubuklarını hangi sözcükle ifade etmişlerdir? Bu sözcük Türkçe kökenli midir yoksa alıntı bir sözcük müdür? Yemek çubuklarının herhangi bir kültürel değeri var mıdır? Çalışma sonunda eski Uygur metinlerinden hareketle eski Türklerin yemek çubuklarını kullandıkları ve bu yemek yeme aracını çöki sözcüğüyle ifade ettikleri tespit edilmiştir. Köken bilgisi tartışmalı olan çöki sözcüğünün Çince chu-qì sözcüğünden geldiği ortaya koyulmuştur.

Kişioğlunun tarihi ile adların ve adlandırmanın tarihi eş zamanlıdır. Kişioğlu, gerek kendini gerekse çevresini benzerlerinden ayrılan özellikleriyle zihninde birbirinden belirgin bir biçime getirip adlandırmıştır. Bu adlandırma yöntemini inceleyen bilim dalı ise kişi adları bilimidir. Kişi adları bilimi de (özel) ad biliminin çalışma alanlarındandır. Kişi adları yanında soyadları, göbek adları, takma adlar kişi adları biliminde incelendiği kadar ünvanlar da kişi adları biliminin inceleme alanı içerisindedir. Hem kişi adları hem de soyadları, takma adlar, göbek adları, ünvan adları bir toplumun zihinsel ve ruhsal yapısıyla birlikte çevresini algılayışını yansıtmaktadır. Bu sebeplerden dolayı kişi adları, soyadları, takma adlar, göbek adları ve ünvan adları dil biliminin (ad bilimin) olduğu kadar sosyoloji, halk bilimi, tarih gibi birçok bilim dallarının özel ve ortak araştırma alanı içerisine girmektedir. Yazıyla izlenebilen ilk dönemlerdeki unvan adları, Türkçe yapılardan oluşurken zamanla Arap ve Fars dillerine özgü yapılardan oluşmaya başlamıştır. Moğol etkisi üzerine Arap-Fars kültürü etkisini göstermeye başlamıştır. Özellikle ilk zamanlarda Selçuklularda ve Memluklerde bu durum çok açık bir biçimde gözlenmiştir. Selçukluların ilk evrelerinde Türkçe adlar fazlayken daha sonraları Arapça ve Farsça adlar ve ünvanların sayısı artmaya başlamıştır. Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlük’ü ile Kubbealtı Lügati’nde yer alan erkeklere özgü ünvan adlarının ad bilimi yöntemleriyle incelendiği bu çalışmada ünvanların toplumsal ve dil bilimsel özellikleri ortaya konulmuştur. Kadınlarla ilgili söz varlığı üzerinde çokça çalışma yapıldığından bu çalışma erkek ünvan adları olarak sınırlandırılmıştır. Askerî görev ve rütbe adları ünvanlarla doğrudan ilgili olmadığından bu incelemeye dâhil edilmemiştir. Askerî ve idarî ünvanların Eski Türkçede birbirinden zor ayrıldığı bilinmektedir. Fakat birkaç askeri rütbelerin zaman zaman ünvan olarak kullanılmasından dolayı bazıları da listeye eklenmiştir. Verilişlerine göre özellikle askerî ünvanlar yanında soya dayalı ünvanlar ve devlet yöneticilerine verilen ünvanlar kullanım açısından çokça yer kaplamıştır. Ayrıca söz dizimi kaynaklarında ünvan öbekleri de çalışmanın sonuna eklenerek ünvanların söz dizimi bakımından değerlendirmesi de yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Erkek adları, unvan adları, ad bilimi, söz öbekleri, Türk dili.

Title Names Specific to Men and Title Phrases in Sources
Abstract
The history of human beings and the history of names and naming are simultaneous. Person has shaped and named both himself and his surroundings in his mind, with their characteristics that distinguish them from others. The branch of science that studies this naming method is the science of personal names. The science of personal names is also one of the fields of study of onomastics. In addition to personal names, surnames, middle names, and nicknames are examined in the science of personal names, as well as titles. Both personal names, surnames, nicknames, middle names, and title names reflect a society’s mental and spiritual structure as well as its perception of its environment. For these reasons, personal names, surnames, nicknames, middle names and title names are within the special and common research area of many branches of science such as sociology, folklore and history, as well as linguistics (onomastics). While the title names in the early periods that could be traced in writing consisted of Turkish structures, over time they began to consist of structures specific to Arabic and Persian languages. Following the Mongol impact, Arab-Persian culture began to show its impact. This situation was clearly observed especially in the early times among the Seljuks and Mamluks. While Turkish names were abundant in the early stages of the Seljuks, the number of Arabic and Persian names and titles began to increase later. In this study, where the male title names in the Turkish Language Association’s Current Turkish Dictionary and Kubbealtı Dictionary are examined with onomastics methods, the social and linguistic characteristics of the titles are revealed. Since a lot of work has been done on the vocabulary related to women, this study is limited to male title names. Since military duty and rank names are not directly related to titles, they are not included in this analysis. It is known that military and administrative titles are difficult to distinguish from each other in Old Turkish. However, since some military ranks are used as titles from time to time, some of them have also been added to the list. Depending on how they were given, in addition to military titles, titles based on lineage and titles given to state administrators have taken up a lot of usage. In addition, title phrases in syntax resources were added to the end of the study and the titles were evaluated in terms of syntax.
Keywords: Title names, male names, onomastics, phrases, Turkish language.

Examining the ethnogenesis system of the Gokturk state, family structure, sports that they formed mainly in war physical education and the involvement of Gokturk women with sports were tried to be determined. The meta-analysis method has been used to achieve this goal. In the early periods of history, the Gokturks gave rights similar to the rights that today's modern law grants to women and children. The family order in Gokturk nation gave each family member some rights and responsibilities while the buying and selling of women and children as goods in other societies, where the father had all kinds of savings on women and children, were common. We can explain the body control and regulation of the Gokturk state as follows: biopolitics for women and men in the archaic period did not differ, even if it differed in the contemporary world. Although the main duty of women is motherhood, they have dealt with all kinds of sports as in the case of the female heroes (inscriptions, epics...

2017-2018 yılları arasında Moğolistan'ın Orhun ve Selenge Havzası'nda yüzey araştırmaları gerçekleştirdik. 2017 yılında gerçekleştirilen çalışma boyunca Moğolistan'da 2.154 km yol katedilmiş, 3 aymak (bölge), 9 balık (şehir), 12 kült alanı ve kurgan merkezi, 4 runik yazıtlı belge (dikilitaş ve kaya üzeri yazmaları), 1 petroglif ve 7 müzede çalışma yapılmıştır. 2018 yılı yüzey araştırmamızda ise, 2.470 km yol katedilmiş, 2017 çalışmalarından farklı olarak 3 aymak, 2 balık ve manastır merkezi, 6 kült alanı, 9 kurgan merkezi, 2 petroglif alanı ve 2 müze ziyaret edilmiştir. Çalışmalarımızın büyük bir kısmında literatürde Khirigsuur diye geçen bazı kurgan tipi mezarlar önemli bir yer kaplamıştır. Orhun ve Selenge Havzası'nda oldukça fazla rastlanan kirigsurların Geç Tunç Çağı sonu ve Erken Demir Çağ boyunca arttığını, tipolojik bakımından Moğolistan'ın doğu ve kuzeybatı bölgelerindeki kirigsurlarla da benzerlikler taşıdığını tespit ettik. Makalemizde Orhun ve Selenge Havzası'ndaki kirigsurların dağılımı, tipolojisi ve dönemin sosyal yaşamındaki yerleri tayin edilmeye çalışılmıştır.

Şükrü Aktaş History Studies www.historystudies.net 489 14 / 3 Çalışmada klasik Çin tarih metinlerinden olan Tong Dian'den (通典) ağırlıklı olmak üzere Yeni Tang Tarihi (新唐書) ve Eski Tang Tarihi'nden (舊唐書) de istifade edilmiştir. Klasik metinlerden alıntılanan tümce ve deliller asıl halleri ile (繁體) kullanılmıştır. Çalışma içerisinde kullanılan Xueyantuo ismini Sir Tarduş, Seyanto'ları, Türk Kağanlığı ismi, Göktürk'ler veya Köktürk'ler ile Çin dilindeki karşılığı olan Tujue Hanguo'yu ifade etmektedir. Ayrıca makalede, Xueyantuo örneğinde olduğu üzere, tüm Çince sözcükler Pinyin (拼音) sistemi ile kullanılmıştır.

Göktürkler eski çağlarda Çin'in kuzeyinde yaşamış göçebe bir millettir. Göktürklerin en üst yöncüci tabakası Aşina Ailesi idi. VI. yüzyılda Doğu Türkistan'ın kuzeydoğusunda siyasi bir güç olarak yükselmeye bağlamışlar, daha sonra Gobi Çölü ; nün güney ve kuzey kesimi ile Orta Asya bölgesine doğru genişlemişlerdir. 552 yılında yine Aşma Ailesine mensup Turnen. Gobİ bölgesinde siyasi otoritesim kurmuş, 742 yılında ise Baü Göktürklerden Aşina Xin'in siyasi gücünü kaybetmesiyle Çin'de ve Oita Asya'da yaklaşık olarak 200 yıllık aküf siyasi tarihi sona ermiştir. Göktürkler. Çin ve dünya tarihini geniş çapta etkilemişlerdir. Bu çalışına, onların toplum sistemiyle ilgili olarak gelenek ve din açısından konuya yaklaşmayı amaçlamaktadır.

Ünvanların araştırılması Eski Türkçenin söz varlığının öğrenilmesinin yanı sıra Eski Türklerin yaşantısı, sosyokültürel yaşamına dair de bilgiler verir. Eski Türkçe metinlerde ünvanlar yaygın olarak geçer. Özellikle Göktürk harfli yazıtlarda çok sayıda idari ve askerî ünvan kullanılmıştır. Eski Uygur metinleri içerik olarak diğer Eski Türkçe metinlerden farklı olsalar da onlarda da ünvanlara rastlamaktayız. Bu ünvanların bir kısmı Orhon-Yenisey yazıtlarındaki ile aynıdır, bazıları ise anlam açısından farklılık arz eder. Eski Uygur metinlerinde Orhon-Yenisey yazıtlarında geçmeyen ünvanlara da rastlamaktayız. Eski Uygur metinlerindeki askerî ve idari ünvanlar şunlardır: Askerî ünvanlar: buyruk/buryuk ‘komutan, askerî birliğin başı’, ınanç/ınançu ‘inanılan, güvenilen komutan’, çavış ‘askerî ünvan’, sü başı ‘kumandan’. Bu askerî ünvanların hepsinin Türkçe kökenli olması dikkat çeker. İdari ünvanlar: başçı ‘başkan, önder’, beg ‘bey’, ilig ‘hükümdar’, ilçi ‘elçi’, kan/han ‘han, hükümdar’, katun/hatun ‘hükümdarın karısı, kraliçe’, tigin ‘prens, şehzade’, kunçuy ‘prenses’, tarkan ‘vezir, bakan’, tutuk ‘vali, reis’, yavğu ‘vali, hükümdar’, yarğan ‘mahkemede çalışanların ünvanı’, raça ‘raca’, maharanç ‘büyük raca’, vs. Eski Uygur metinlerinde idari ünvanlar askerî ünvanlardan daha fazladır. Eski Uygur metinlerindeki Türkçe kökenli ünvanlar OrhonYenisey yazıtlarındaki ile neredeyse aynıdır.

Research on the titles gives information about not only Old Turkic lexicon, but also the lifestyle and socio-cultural life of Old Turks. Titles and ranks are common in Old Turkic texts. Especially in the inscriptions of Kokturk alphabet, a lot of administrative titles and military ranks have been used. Although Old Uyghur texts are different than the other Old Turkic texts for their content, titles and ranks have also been registered in them. While some of these titles and ranks are the same as the ones in Orkhon-Yenisey Inscriptions, the other differ in meaning. In Old Uyghur texts, we also come across with the titles and ranks that have not been registered in Orkhon-Yenisey Inscriptions. The military ranks and administrative titles in Old Uyghur texts are the following: Military ranks: buyruk/buryuk ‘commander, leader of the military troop’, ınanç/ınançu ‘trusted commander’, çavış ‘military rank’, sü başı ‘commander’. The fact that all of these military ranks are of Turkic origin draws attention. Administrative titles: başçı ‘leader’, beg, ilig ‘ruler of the state’, ilçi ‘ambassador’, kan/han ‘ruler’, katun/hatun ‘wife of the ruler of the state, queen’, tigin ‘prince’, kunçuy ‘princess’ (of Chinese origin), tarkan ‘minister’, tutuk ‘governor, chairman’, yavğu ‘governor, ruler’, yarğan ‘a title of people working in court’, raça ‘raja’, maharanç ‘great raja’, etc. In Old Uyghur texts, the number of administrative titles is greater than the number of military ranks.The titles of Turkic origin in Old Uyghur texts are nearly the same as the ones in Orkhon-Yenisey Inscriptions.

Çin kaynaklarındaki bilgilere göre Asya Hunları ilk ayda, beşinci ayda ve sonbaharda belirli yerlerde kurultay düzenlerlerdi. Bu kurultaylarda beyler ve halk bir araya gelir, devlet işleri tartışılır, ibadet edilir, kurban kesilir ve nüfus ve hayvan sayımı yapılırdı. Bu kurultay yerlerini tespit etmek Asya Hunlarının siyasî, stratejik, kültürel ve dinî sınırlarını tespit etmek açısından gereklidir. Bu mühim toplantıların nerelerde yapıldığına dâir bazı görüşler vardır. Bilhassa coğrafya bilgileri veren ana kaynaklara müracaat ederek bu görüşler değerlendirilecek ve tarihî coğrafya metotlarıyla kurultay yerlerinin tespitine gayret edilecektir.

Özet Çin kaynakları, Türk tarihinin ana kaynaklarındandır. Bunlar bazen tek müracaat eseri oldukları için çoğu kez malûmatları mukayese imkânı bulunmamaktadır. Tarih tetkiklerinde en muteber Çin kaynakları yıllıklar olarak görülse de ansiklopedik kaynaklar, ilgili devirde yazılmış tarih, coğrafya, hukuk, felsefe, tıp vb. alanındaki kitaplar da bir o kadar mühimdir. Seyahatnâmeler de ayrı bir yere sâhiptir. Her ne kadar seyahatnâmeler çoğu kez seyyahın şahsî müşahedelerinden ibaret olup derin bir vûkufiyeti haiz olmasa da birçok tarihî hakikatin yegâne kaynağıdırlar. Seyahatnâmeleri çok dikkatli okumak ve ilgili devrin diğer kaynaklarıyla mukayese etmek lâzımdır. Bu münâsebetle Budacı keşiş Sung Yün'ün hacı olmak üzere 518 yılında Çin payitahtından yola çıkıp Hindistan'a giderken geçtiği Türkistan sahasındaki intibaları kayda değerdir. Bir din adamı olması sebebiyle, diğer Budacılar gibi daha çok gittiği yerlerdeki Budacılık hakkında konuşmayı tercih eden keşiş, VI. yüzyılın başında Türkistan şehirlerindeki günlük hayatı, dinî vaziyeti capcanlı tasvir etmektedir. Seyyahın siyasî hadiselere pek temas etmemesi pek tabiidir. Seyyahın Eftalitler hakkında verdiği bilgiler ise paha biçilmezdir. Sung Yün Seyahatnâmesi'nin tahkikli ve şerhli eski Çince nüshasının Türkistan ile ilgili kısmını Çince metni ile kelimesi kelimesine sunmaya ve böylece tasvirlerdeki canlılığı aksettirmeye ve Çince ifadelerin birebir kontrolünü sağlamaya gayret ettik. Metinde izahata muhtaç noktalar için diğer ana kaynaklarla mukayese yaptık, seyyahın gittiği güzergâhın bir haritasını çıkarmaya çalıştık. Maksadımız Türkistan tarihi çalışmalarında istifade edilmek üzere tetkikli ve tenkitli olarak bir ana kaynağı sunmaktır.

Friedrich Hirth’in Çin kaynaklarındaki Xueyanuo’nun Sir Tarduş olduğu fikri
kısa süre için genel kabul gördüyse de sonraki araştırmalar başka sonuçlar ortaya
çıkarmıştır. Hirth, Xue’nin Tonyukuk Yazıtı’ndaki Sir olduğundan emin olmakla birlikte,
Yantuo’nun Tarduş olduğunu kanıtlayamamıştır. Tongdian’ın Yantuoları Helanlarla
özdeşleştirmesi yeni araştırmalara yön vermiştir. Araştırmacılar Helan ve Yantuo
kelimelerinin Türkçe karşılıklarına odaklanmış ve Yantuo’nun Tarduş olmadığı
kanıtlanmıştır. Fakat Yantuoların tarihleri devamlılık içinde aydınlatılamamış, büyük
boşluklar kalmıştır. Diğer Yandan Xue’nin anlamı ve Xuelerin tarihi üzerinde
durulmamıştır. Bu çalışmada Tongdian’ın kurduğu Hela-Helan-Yantuo özdeşliği
sorgulanmıştır. Yantuo ismi kaynaklarda ortaya çıkıncaya kadar Helanların vaziyetine
dair kayıtlar araştırılmak suretiyle Yantuo tarihinin boşluklarının doldurulması için
çalışılmış, Xuelerin kökenine ve Xueyantuo adının kaynaklarda belirmesine kadarki
tarihlerine dair kayıtlar incelenerek Xuelerin Yantuoları ele geçirdiği tarihin tespit
edilmesi hedeflenmiştir. Xueyantuo Kağanlığı’nın yıkılışından sonra Xueyantuo
boyunun akıbeti sorgulanırken nihayet Tonyukuk Yazıtı’nda görülen Sir’in bir boy adı
olarak Çin kaynaklarınca zikredilen Xue Boyu olup olmadığı incelenmiştir

Tonyukuk monument, one of the texts with Turkish Runic letters, is a monument written by Tonyukuk himself in the 8th century in a region close to Ulan Bator, the capital of today's Mongolia. As one of the Orkhon Monuments, this monument, which conveys the important developments regarding the II Kokturk Khanate, differs from the Bilge Kagan and Kul Tigin monuments due to the distinctive features it has. Ellipsis is the deletion of a sound, word, phrase, or sentence element in a text, and it entails telling what is meant to be told without these structures. Ellipsis, which is frequently used in oral and written texts within the framework of language rules, is utilized for various reasons such as telling a lot with few words, emphasis, speed, and intensity of expression. The use of an ellipsis in a text should not disturb the semantic integrity of the text. As in every other language, ellipsis is a frequently used structure in modern Turkish prose. This study aims to reveal the ellipsis in the sentence element in the Tonyukuk monument, which is one of the first written texts of Turkish, and thus, to show in which ways the ellipsis arose in the Old Turkish texts. In this direction, the sentences in the Tonyukuk monument are while the predicate, subject, object, place complement, and adverbial complement are examined in terms of ellipsis, the missing items in the sentences are given in square brackets and in bold. It is thought that examining the sentences in the Tonyukuk monument, which has an important place in the history of the Turkish language, in terms of the ellipsis of sentence elements, it is thought that it will contribute to the studies of reading and interpreting the Tonyukuk monument.

Bu çalışmada, Türkçenin temel dönemi olarak adlandırılan Göktürkçenin,
diğer millet ve kavimlerle olan ilişkisi kelime alınçlama açısından incelenmiştir.
Çalışma ana hatlarıyla, II. Göktürk Kağanlığı yazıtları (680-745), Moğolistan
Uygur Kağanlığı yazıtları (745-840), Yenisey yazıtları ve Göktürk harfli fal kitabı
Irk Bitig (930) çerçevesinde irdelenmiş, Göktürk harfli metinlerin söz varlığı
esas alınmıştır. Kısaca Göktürk Alfabesi hakkında bilgi verilmiş, kökenine dair
görüşlere değinilmiştir. Göktürk harfli metinlerin söz varlığına etki eden komşu
milletlerin dilleri kadar, coğrafî yakınlıktan söz edemeyeceğimiz fakat siyasi,
ticari, askerî ve kültürel sebeplerle ilişki kurulmuş bazı diller de bulunmaktadır.
Bu dillerin bazıları ölü, bazıları ise canlı dil kategorisindedir. Çalışmayı oluşturan
diller; Çince, Soğutça, Toharca ve Sanskritçedir. İncelemede, Göktürkçenin
söz varlığı içerisinde kaynak dili kesin olarak belirlenmiş kelimeler üzerinde
durulmuştur, kökenine dair görüş farklılığının çok olduğu kelimelere yer
verilmemiştir. Çalışmada söz varlığına katkı veren dillerin konuşurları tarihi ve
coğrafi nitelikleriyle tanıtılmış, Türklerin bu milletlerle tarihi ilişiği açıklanmış,
ardından da incelenecek kelime ekseninde Türkçenin hangi kültür kodlarıyla
zikredilen dillerle kesiştiği saptanmıştır. Son olarak da kelime alınçlamanın
hangi yol ve usulle yapıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır.

In this study, the effects of root beliefs on nutrition prescriptions and eating and drinking culture were investigated. In the section where Yer-Sub and Gök-Kal root beliefs, which are among the most important Central Asian Pre-Turk cults, are discussed in the context of gastronomy and folk culture it is concluded that the cults examined have an impact on Anatolian gastronomy. It has been seen that the term “water of life”, which is one of the most important Anatolian gastronomy, and the juicy cooking techniques in traditional Anatolian nutrition recipes are gastronomic reflections of root cultures and beliefs. In the literature, the prescriptions determined to be specific to Turks, the food and drinks considered sacred are related to water; It has been concluded that recipe techniques such as soup, stew, juicy rice, ravioli, water pastry, sherbet, which developed under the influence of Yer-Sub Gok-Kal, were later integrated into Islam and continued to be sacred.

The territory of West Turkestan is hosted by to many cities along the Silk Road between Iran and China. Especially in the 6th and 7th centuries, due to trade and political structure, there was an interaction between the western Kokturk Khaganate and Sogdian culture. With the religious influence showing itself, the development of art increased and wall paintings appeared in palaces and residences. One of the most beautiful examples of murals is the Afrasiab murals. They were found on the wall of a house during the construction of a road near Samarkand about a hundred years ago, and the paintings covering four walls of a single room were examined by various archaeologists, and archaeological excavations continue to be carried out until today. Excavations revealed various phases from the 7th to the 12th century. On the wall are scenes depicting the political environment of the 7th century. All four walls are quite opposite to each other in composition. Especially the western wall is very important for Turkish history. Turks are everywhere on the wall. But this is not the only wall that highlights the Turks. The Turkish elements found on the western wall of Afrasiab are not found in any Sogdian paintings. In the pictures, the symbol of the political power of the Turks and their representation in the international arena is very well depicted in the magnificent ceremony here. Another mural is on Acine-tepe. It is the ruins of a city in southern Tajikistan, dating back to the 7th and 8th centuries. Buddha temples were found as a result of excavations in the 1940s. There are depictions of people and symbols of Buddhism on the temple walls. It is known that the region was ruled by Toharistan yabgu of Köktürk origin in the 7th and 8th centuries. It is recorded by the sources that the majority of the population is Turkish, especially in Huttel. Balalık-tepe murals are located near the city of Termiz in southern Uzbekistan. It is also called "hill with children". During the studies carried out in the Balalık-tepe monument, a castle dating back to the 5th and 6th centuries was found and it was determined that this castle consisted of 16 rooms. Scientists associate Balalık-tepe with Eftalit and Köktürk Khaganate. The depictions in the paintings found resemble the Turkish type. Throughout history, the region was ruled by dynasties of Köktürk origin. Tavka-kale wall paintings are attributed by scholars to the 6th- 7th centuries. It shows very similar characteristics to other wall paintings. The human figures are reminiscent of depictions from the Köktürk Khaganate period. The paintings in the administrative center of Usrushana, an important historical center, are very important for Köktürk history. Especially the depictions of children sucking milk from a wolf, reminiscent of the Türeyiş epic, are noteworthy. Varakhsha is the name of the old city ruins of Bukhara. This is 5-8. It has been an important trade center for centuries. Varakhsha wall paintings appeared in the palace belonging to the ruler. It consists of 3 halls. Bukhara remained under Köktürk rule for more than a hundred years. The coins and stamps found prove that some figures in the palace paintings are specific to the Turks. Panjakent wall paintings are the most important works that have survived to this day. It has a special importance both in terms of its construction technique and the subjects it contains. In the study, it is aimed to analyze the wall paintings within the borders of the Western Turkic Khaganate, which are still in Uzbekistan and Tajikistan today, in terms of Kokturk history and to shed light on the period.

Heqin sözcük anlamı olarak akrabalık yoluyla barış anlamına gelmektedir. Heqin politikası ise devletlerarası ilişkileri düzenleyen temel unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Hunlardan sonra Göktürkler döneminde de uygulanan bu politika devletin Çin ile siyasetinde belirleyici rol üstlenmiş, ayrıca devletlerin iç siyaseti de önemli ölçüde politikanın uygulanışını etkilemiştir. Heqin politikası her iki devletin dış politikadaki gücünde, sosyo-kültürel, askeri ve iktisadi durumunda etkili olmuştur ayrıca gelin gönderilen prensesin özel konumu politikadan faydalanan tarafı bir nevi belirlemiş, prensesin tavrının devletlere etkisi kaçınılmaz olmuştur. Bu çalışmaya konu olan Göktürk topraklarına heqin politikası doğrultusunda gelin gönderilen Prenses Qian Jin Çin tarihinde en hüzünlü yaşam hikâyesine sahip prenses olarak görülmektedir. Öyle ki Qian Jin Prenses güçlü Göktürk kağanının hatunu olmasının yanı sıra Çin topraklarında ailesi, devleti (Kuzey Zhou) yok edildiği için şu anki Sui Hanedanlığına muhalefet, intikam duygusuyla hareket eden bir Göktürk hatunudur. Çalışmada Qian Jin Prensesin trajik hayatı, Göktürk-Çin dış siyasetinde ne denli etkili olduğu ve sonuçları ele alınmaya çalışılmıştır.

Orta Asya Türk medeniyetlerinde Türkçenin ve diğer dillerin mevcut durumları hakkında genel bilgi vermeyi amaçlayan bu çalışma, aynı zamanda Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerinin özelliklerini değerlendirerek Türkçe öğretiminin varlığını sorgulamaktadır. Diller, zaman, beşeri bilimler, ekonomik, politik vb. her türlü dinamiğin bir dönemden diğerine kullanımında değişiklik gösteren kültürel ögelerdir. İslamiyet'ten önce var olan Türk soylu medeniyetlerinin çoğunun, bugünün koşullarına kıyasla sistematik veya pedagojik bir dil eğitimi sağlayacak kurumlara sahip olduğunu hayal etmek genellikle zordur. Çalışmanın sağlamaya çalıştığı iç görü, bu izlenimin bazı noktalarda yanlış olabileceğine yöneliktir.

Turklerin Mogollarla tarihleri boyunca kader ortakligi yaptiklari cok acik bir sekilde bilinmektedir. Orta Asya tarihinin henuz ilk devirlerinde buyuk bir imparatorluk kuran Hunlarin zamanindan baslayarak, MS 920 yilina kadar Turkler Mogollarla komsuluk hâlinde yasadilar. Kim buyuk devlet kurabildi ise digerleri ona itaat etmek zorunda kaldi. 13. yuzyilda Cengiz Han onderliginde gelisen Mogol Turk Imparatorlugu bu iliskilerin zirvesini meydana getirdi. Bu makalede tarihte Gokturk diye adlandirdigimiz Turk Kaganligi devrinde Mogolistan cografyasinda ve dogusunda yasamis Turk ve Mogol kokenli boylarin durumu ve karsilikli iliskileri degerlendirilecektir

Soru: Ç indeki bu T ürk egem en liğ i Il-E tiriş O a ğ a n ın d .ö .5 6 5 'de Türük B ili y en id e n kurm asından sonra da d evam e d eb ilm iş m i? M irsan: B en o zamanki Çin;yani, "barbarlar" anlamında olan TABIĞAÇ, deyiminden Orta Çini anlamaktayım, çünki bu günkü Çinin Büyük Okyanus kıyılarında Türk ırkından olan kavimlerin yaşadığı anlaşılmak tadır. Çanım Türük Bilge Qa

Eski Türkçede özel kişi adı veya unvan olarak da karşımıza çıkan bögü/bügü sözcüğünün kökeni, anlamı ve etimolojisi hakkında şimdiye kadar farklı görüşler ortaya konmuştur. bögü/bügü, Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerinde kullanılmış olan bokuk/bokug/bukuk/bukug sözcüğü ile de ilişkilendirilmiştir. Bu konuyu tekrar gündeme getirme sebebimiz ise, son araştırmalarda Uygur yazıtları ve metinlerinde bokuk sözcüğünden bir boy adı olarak bahsedilmesinin yanı sıra bögü kelimesinin dini anlamı hakkında yapılan yeni önerilerin, eski bilgilerle birlikte yeniden değerlendirilmesinin katkı sağlayabileceği düşüncesidir.Makalemizde öncelikle geçmiş çalışmalar ışığında bu sözcüklerin geçtiği bazı önemli metinleri inceledik ve son zamanlarda ortaya atılan bazı görüşleri tanıttık. Ardından Türk kültür tarihinde bu sözcüklerin hangi bağlamda, hangi anlamı ifade etmek üzere kullanıldığı ve bu kullanımların birbiriyle ilişkileri hakkında görüşümüzü ortaya koymaya çalıştık. Son olarak bögü/bügü’nün kökeni ...

Özet Geriye dönüp bakıldığı zaman Türkler, M.Ö. 3000'li yıllardan başlayan köklü bir tarihin kadim sahipleri olarak görülür. Türklerin çağdaşlarına nazaran üstün bir uygarlığa eriştikleri, tarih ve arkeoloji alanlarındaki çalışmalarla kanıtlanmıştır. Her insan topluluğunda olduğu gibi Türkler de tarih boyunca bulundukları coğrafyada, aynı ortamı paylaştıkları canlı/cansız unsurları içselleştirmiş, hayatlarına dolayısıyla da kültürlerine nakşetmiş ve kimliklerinin bir parçası haline getirmiştir. Kadim Türk yurdu Orta Asya (Türkistan) bozkırlarında yaşayan ve ekosistemde "süper avcı" olarak tanımlanan kurt, herhangi bir avcısı olmadığı için, bulunduğu ortamdaki en güçlü avcıdır. Dolayısı ile sosyal yaşam ve savaş meydanında adeta kurt gibi gözü pek, korkusuz ve güçlü olan Türk milletinin kendini kurt ile bağdaştırması kaçınılmazdır. Farklı coğrafyalarda büyük devletler kurmuş olan Türklerin kurt kültürünü de beraberinde götürdükleri görülmüştür. Hatta farklı medeniyetlerin ve inanışların etkisinde kalsalar bile kurt ile ilgili gelenek ve göreneklerini terk etmemişlerdir. Bu çalışmada sözlü ve yazılı kültürel geçmiş Kurt-Türk bağlamında irdelenerek Kurt mitosunun kökenlerine ışık tutmak amaçlanmıştır. Ayrıca kurt (böri-börü) adının Türk tarihinde özel ad, yer adları gibi kullanımlarına da yer verilmiştir.

Türk adının tarihte ilk defa geçtiği devlet olan Göktürk Devleti her ne kadar geçmişte hak ettiği önemi göremese de günümüzde daha tanınır ve bilinir durumdadır. Bilge Kağan, Kül Tegin ve Tonyukuk başta olmak üzere yüzlerce yazıt, Orta Asya’nın kalbinde, Türklüğün en eski yazıtları olmaları münasebetiyle tarihi açıdan büyük önem arz etmektedir. Bu kitap, Türk tarihi ve kültürü açısından büyük önem arz eden bu yazıtları esas alarak, Göktürk tarihini, Göktürk devlet yapısını ve kitabeleri anlatmaktadır. Kitabın yazarı Prof.Dr. Ahmet Taşağıl’ın, Göktürk Devleti’nin hüküm sürdüğü zaman dilimine ve coğrafyaya hâkim olması, kitabın önemini arttırmaktadır. Yazar bu eserde, hem Göktürk tarihini güzel incelemiş, hem de yazıtları Bilge Kağan’ın fikir yapısıyla iyi tahlil etmiştir. Genel Türk Tarihine hâkim bir yazar olan Taşağıl, okuyucuyu boğmadan güzel bir anlatım ile kitabelerle ilgili bilgileri aktarmıştır.
Kitap, üç bölümden meydana gelmiştir. Birinci bölümde I. Göktürk Devleti, ikinci bölümde II. Göktürk Devleti, üçüncü bölümde ise anıtlar anlatılmıştır. Ayrıca kitabın sonunda anıtların fotoğrafları da kitaba eklenmiştir.

The Empire of Göktürk is the first empire that used the name of Türk in the history. Hundreds of incriptions, that are on the Central Asia, are crucial for Turkish history, like Bilge Kağan, Kül Tegin ve Tonyukuk inscriptions. This book, is narrating history of Göktürk, state structure and inscriptions by basing on these instiptions, which are crucial for Turkish history and culture. The author of the book Prof.Dr. Ahmet Taşağıl, is a master about the timeline of the Empire of Göktürk and its geographical area and these factors make the book more important. In the book the author, not only write the history of the Empire of Göktürk, but also analysized the mindset of the Bilge Kağan, by basing on inscriptions. The author of the book Taşağıl, is proffessor in the general Turkish History and writes the inscriptions by uncerebrally.
The book consist of three parts. The book arrate us, in the first part The Empire of I. Göktürk, secand part The Empire of II. Göktürk and the last part inscriptions. Alsoat the end of the book, there are the photos of the inscriction.

İnsan vücuduna takılan gerek organik gerek metal malzemelerin geçmişini Paleolitik döneme kadar uzatabiliriz. Bu uygulama tüm kültürlerin ortak bir paydası gibi de kabul edilebilir. Kişilerin ne kadar zengin olduğunun bir önemi yoktur çünkü her hangi bir deniz (göl) kabuğu, taş ya da ahşap parçası takı malzemesi olabilecek niteliğe sahip olabilir. Bronz çağ ile başlayan ancak Demir çağında özellikle yerleşik kültürlerin takılar üzerinde geliştirdiği çeşitlilik, arkeolojik veriler arasında en çok beğenilen malzemelerden olmuştur. Bunlar analoji yolu ile tarihlendirme yapmamıza da yardımcı olurlarken, müzelerin en değerli sayılan vitrinlerinde sergilenirler. Yerleşik imparatorlukların malzemeleri bu kadar çeşitliyken göçerler arasında da takı, kadınerkek fark etmeden sevilerek kullanılmıştır. Kurganlardan ele geçen küpeler dönemin yalnızca zanaat, kuyumculuk algısını yansıtmakla kalmayıp, bize kurgan sahibinin etnik kökeni, statüsü gibi hakkında bilgiler de verir. Elinizdeki çalışma göçerlerle ilgili yazılmış makaleler içinde bulunan küpeleri incelemektedir. Amacımız, Bronz çağ ile birlikte özellikle Demir çağı kültürleri olan İskit, Hun ile Avar, Gök Türk gibi erken Orta çağa sarkan kültürlerin küpe kullanıp kullanmadığını ve varsa bu küpelerin nasıl olduğunu görsellerle desteklenerek açıklamaya çalışmaktır.

Gök-Türklerin 6. yüzyılın ilk yarısında Altay dağlarının doğu eteklerinde ve mâden istihsal edilen yakın bölgelerde (Yarkent, Kâşgar, Kuça vb.) an'anevî san'atları demircilikle uğraştıkları ve Juan-juan devletine silâh imâl ettikleri biliniyor. Fakat o zaman dahi dağınık idiler. Chou-shu (Çin yıllığı, 557-581)'ya göre, Gök-Türk devletinin kurucusu olan Bumın (Çince'de, Tu-men)'ın atası A-hıen, "şad" unvanını taşıyor ("Bilge şad") ve Bumın'dan hemen önce gelen Tu-wu adlı başbuğ da Ta Ye-hu ("büyük yabgu") olarak tanınıyordu. Demek ki, Türk kütlesinin Juan-juanlarla bağlılığı daha ziyade "federatif mahiyette idi. Bumın

İslamiyet öncesi dönem, Türk tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Türklerin siyasi, idari, sosyal ve kültürel manadaki gelişiminde aktif bir rol oynamıştır. Bu dönemde, Türkler tarafından kullanılmış olan unvanlar toplumun hiyerarşik düzenini ve statülerini belirleyen bir unsur haline gelmiştir. Buna paralel olarak orta döneme damga vuran Osmanlı Devleti’nde de Türkler tarafından çeşitli unvanlar kullanılarak bu gelenek devam ettirilmiş ve devletin kurumsal yapısında önemli bir yer tutmuştur. Bu çalışma, her iki dönemde kullanılan unvanların özelliklerini, işlevlerini ve evrimini analiz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: İslamiyet öncesi dönem, Osmanlı Devleti, Unvan

Şükrü Aktaş History Studies www.historystudies.net 489 14 / 3 Çalışmada klasik Çin tarih metinlerinden olan Tong Dian'den (通典) ağırlıklı olmak üzere Yeni Tang Tarihi (新唐書) ve Eski Tang Tarihi'nden (舊唐書) de istifade edilmiştir. Klasik metinlerden alıntılanan tümce ve deliller asıl halleri ile (繁體) kullanılmıştır. Çalışma içerisinde kullanılan Xueyantuo ismini Sir Tarduş, Seyanto'ları, Türk Kağanlığı ismi, Göktürk'ler veya Köktürk'ler ile Çin dilindeki karşılığı olan Tujue Hanguo'yu ifade etmektedir. Ayrıca makalede, Xueyantuo örneğinde olduğu üzere, tüm Çince sözcükler Pinyin (拼音) sistemi ile kullanılmıştır.

Rus arkeolog Yadrintsev’in 1889 yılında keşfettiği, henüz o zaman ne oldukları bilinmeyen taşların yapılan çalışmalar sonucu Kül Tėgin ve Bilge Kağan adına diktirilmiş yazıtlar olduğu anlaşıldı. Bu yazıtlar Türk kültürü ve dili açısından bize pek çok konuda kaynak sunmaktadır. Yazı sisteminin ünlü sesleri ayırt etmedeki yetersizliğinden ve bazı karakterlerin bağlam içerisinde yazılmamasından dolayı araştırmacılar tarafından bazı ibarelerde, sözcüklerde farklı okuma ve anlamlandırma görüşleri ortaya çıkmıştır. Bu çeşitli görüşlerden birisi de Kül Tėgin yazıtının kuzey cephesinin 10. satırında yer alan öd teŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş ibaresidir. Bu okuma farklılıkları ve yorumlamaları RSY “yasar/ yaşar/ aysar” biçimlerinde okumaya müsait olduğundan araştırmacılar tarafından yaşar “yaşamak”; yasar “düzenlemek”; aysar “buyurmak, söylemek” biçiminde anlamlandırılmaktadır. Öd Tėŋri ibaresi ise burada göz ardı edilen bir diğer husustur. Bu sözcüğün anlamlandırılmasında bilim çevresinde bir fikir birliği yoktur. Bizden önceki yazarların görüşleri, açıklamaları belirtilerek bu yazıda kuzey 10. satırda geçen öd teŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş ibaresi morfolojik, sentaktik ve semantik açıdan okuma ve anlamlandırması yeniden değerlendirilmiştir.