I GOKTURK DEVLETININ KURULUSU VE YUKSELISI

I.GÖKTÜRK DEVLETİNİN KURULUŞU VE YÜKSELİŞİ I.GÖK-TÜRK HÂKANLIĞI: Gök-Türklerin 6. yüzyılın ilk yarısında Altay dağlarının doğu eteklerinde ve mâden istihsal edilen yakın bölgelerde (Yarkent, Kâşgar, Kuça vb.) an'anevî san'atları demircilikle uğraştıkları ve Juan-juan devletine silâh imâl ettikleri biliniyor. Fakat o zaman dahi dağınık idiler. Chou-shu (Çin yıllığı, 557-581)'ya göre, Gök-Türk devletinin kurucusu olan Bumın (Çince'de, Tu-men)'ın atası A-hıen, "şad" unvanını taşıyor ("Bilge şad") ve Bumın'dan hemen önce gelen Tu-wu adlı başbuğ da Ta Ye-hu ("büyük yabgu") olarak tanınıyordu. Demek ki, Türk kütlesinin Juan-juanlarla bağlılığı daha ziyade "federatif mahiyette idi. Bumın daha 534 yılında Kuzey (Batı) Tabgaç (Wei) hükümeti ile siyâsî münasebet kurmuş, 542'de akmalarının başında Huang-ho nehri yakınlarında görünmüş ve 545'de Tabgaç hükümdarının gönderdiği elçiyi "İmparatorluktan nezdimize hey'et geldi, devletimiz bundan gurur duyar" sözleri ile karşılamıştı. •GökTürk hanlarından İşbara, 585'deki konuşmasında Gök-Türk devletinin "50 yıl önce" kurulduğunu söylemişti ki, bu da 535 tarihine denk düşmektedir. Ancak Juan-juan devletine karşı bir 'Töles" ayaklanmasını bastıran (546) Bumın'ın, Juan-juan hükümdarı ile eş-değerde olduğunu göstermek için onun kızı ile evlenmek arzusunun kabaca reddedilmesi üzerine, Batı Tabgaç prensesi ile evlenerek vurduğu ağır darbe sonucu Juan-juan devletini çökerttikten (552 başlan) sonra, resmen "İl-kagan"ünvanını alması ve böylece, eski büyük Hun imparatorluğunun başkent bölgesi Ötüken merkez olmak üzere hakanlığı kurması 552 yılında vâki olmuştur. •Devletinin batı kanadının idaresini, kuruluşta birlikte çalıştıkları küçük kardeşi İstemi (İstemi. Çince'de She-ti-mi)'ye veren Bunun, devleti kurduğu yıl içinde öldü. "Yabgu" unvanını taşıyan, dolayısiyle Doğu kanadının yüksek hâkimiyetini tanıyan İstemi, Batı'da fetihlerine devam ederken, Ötüken'de iktidara gelen, Bumın'ın oğlu, K'o-lo (Kara?) ve bunun erken ölümü üzerine hakan olan, Bumın'ın diğer oğlu, Mu-kan (Beğ-Han? 553-572) zamanında devlet haşmetli çağına ulaştı. Heybetli görünüşü, parlak etkili gözleri, kudreti ve sertliği Çin kaynaklarında belirtilen Mu-kan Kağan, son bir darbe ile ahalisinin bir kısmının Çin'e (müttefikleri olan Ts'i topraklarına) sığındığı bilinen, bir kısmının da Baykal'ın kuzeyine doğru çekildiği anlaşılan Juanjuan devletini tarihe mâl ettikten sonra (555) , doğuda K'i-tanların ve kuzeyde Kırgızların ülkelerini Gök-Türk hâkimiyetine bağladı; Çin'de Batı Tabgaçlannm yerine geçen Chou hanedanı (557-581) ile diğer Çinli Ts'i (Ch'i) hanedanını (550-557) baskı altına aldı; İstemi'nin harekâtına karşı Çin'den yardım isteyen Ak Hun-Eftalit devletine ve Mâveraünnehir halkına Çin askerî desteğini önledi. 564'de Şan-si'deki Ts'i başkenti Tsin-yang'ı muhasara etti ve kızı prenses Aşına'yı Chou imparatoru Wu-ti ile evlendirdi (568). Kaynakların bildirdiğine göre, geniş ülkelere ve 100 bin kişilik bir orduya sahip olan Gök-Türk hakanını, Çin imparatoru akrabalık kurma yolu ile teskin etmiş oluyordu". •Mu-kan'ın emrindeki kuvvet hakanlığın Doğu kanadının ordusu idi. İstemi (552-576) kumandasındaki öteki ordu ise kendi bölgesinde hareket hâlinde idi. Kısa zamanda, Altaylar'ın batısını Işık göl ve Tanrı dağları'na kadar hâkimiyetine alan İstemi, geniş çapta askerî ve siyâsî faaliyetleri neticesinde temas kurduğu Sâsânî imparatorluğu ve Bizans gibi Orta-çağ'ın en büyük iki devletini Gök-Türk politikası izinde yürütmek suretiyle, Türk hâkanlığını bir dünya devleti payesine yükseltti. Ak Hun-Eftalitler üzerinde yaptığı ilk baskı tecrübesinden (ihtimal 556 yılı başlarında) sonra, ipek transit ticaretini elinde tutan bu devlete karşı Sâsânî imparatorluğunu tabiî müttefik olarak gören İstemi, Şehinşah Anûşîrvân Âdil ile andlaşma yaptı; bu vesile ile Anûşîrvân ile evlenen kızı İran sarayına imparatoriçe oldu . Müttefikler tarafından sıkıştırılan Ak Hun-Eftalit devleti yıkıldı ve topraklar, Ceyhun (Amu-derya) sınır olmak üzere iki müttefik arasında paylaşıldı (557) . Mâveraünnehir, Fergana'nın bir kısmı, Batı Türkistan'ın güneyi, Kâşgar, Hoten vb. Gök-Türklere intikal etti. Bu suretle İç-Asya kervan yolu üçüncü kez Türklerin eline geçmiş oluyordu. •Ayrıca Bizans, Azerbaycan üzerinden ilerleyerek ihtimal Güney Kafkasya'daki Sabar Türkleri (bk. aş. Sabar Devleti) ile bağlantı kurmak isteyen Gök-Türk kuvvetlerinin hızını kesmek maksadiyle, 576'ya doğru oradaki Sabar Türk kütlesini dağıtmıştı.İstemi'nin siyasetinin diğer mühim bir neticesi de şu olmuştu: 19 yıl süren (571-590) Sâsânî-Bizans mücadelesinden sonra da iki imparatorluğun arası düzelmemiş, birbirini takip eden karşılıklı istilâlarda nihayet imparator Herakleios'un Sâsânî başkenti Madâln (Ktesiphon)'e kadar uzanan seferleri (622-628) Sâsânî imparatorluğunun son mecalini de kırmıştı. Kur'an'fa bile işaret olunan bu durum İslâmiyetin kısa zamanda İran'daki, hâkimiyet kurmasını kolaylaştırmıştır. • GÖKTÜRKLERİN MENŞEİ: • Göktürklerin menşei ile ilgili bilgiler efsanelerle karışıktır. En belirgin sonuca göre onlar 542 yılına kadar Altayların güney eteklerinde yaşamışlardır. Çin kaynaklarına göre onlar Hunlardan gelmektedir. • Hun kaynaklarından çıkan sonuca göre Göktürkler, Hunların bir koludur. • Göktürkler Altayların önceleri kuzeyinde yaşıyorlardı. Daha sonra bu dağın güney eteklerinde yerleşmişlerdir. Yerleştikleri bölgeler günümüzde Çin sınırları içinde olan Turfan’ın kuzeyi ve Etsin Göl bataklıklarının batısı ile sınırlandırmak mümkündür. Etsin Gölü Turfan’ın yakınlarındadır. • Göktürklerin Suo Ülkesi’nden çıktıkları iddia edilmektedir. Ahmet Taşağıl’a göre Suo ülkesi, Altayların kuzeyi, Yenisey Nehri’nin kaynaklarının bulunduğu geniş havzadır. ( Taşağıl, 1995: 9, 10) • Göktürklerin menşei ile ilgili efsanevî rivayetler bulunmaktadır. Efsanelerden sonra belgeli tarihe geçildiğinde Bumın Kağan ve İstemi Yabgu’dan önce Na-tou-liu, A-hsienşad ve Tu-wu Yabgu Göktürklerin ataları olarak ortaya çıkmaktadır.( Bu efsaneler için bkz. Ahmet Taşağıl, Göktürkler, TTK yay., Ankara, 1995, 10-14.) • Göktürklerin kesin tarihleri 542 yılına kadar inmektedir. Bu tarihte onlar, Sui eyaletinde bulunan Lien Vadisi’nden Çin içlerine girmeye çalışmışlar ancak Yü-wen-tse adlı devlet adamı tarafından durdurulmuşlardır. • Çin kaynaklarına göre 545 yılında Göktürklerin başında Bumın bulunmaktadır. Bumın kuvvetlendikten sonra Tabgaçların 534’de ikiye ayrılmasından sonra kurulan Batı Tabgaç (Wei) Devleti’ne karşı sık sık saldırılarda bulunmaktadır. • Bu günlerde Tabgaçların ikiye ayrılması ile kurulan diğer Doğu Tabgaç (Wei) Devleti Juan Juanlarla ittifak halindedir. Bu sebeple Batı Weileri Göktürklere bir elçi gönderirler ve onlarla müttefik olurlar. 546 yılında Bumın Batı Weilere bir elçi göndererek hediyeler sunar. Göktürkler ise bu günlerde Juan Juanların vasalı konumundadır ve onların demir işçiliğini yapmaktadırlar. • Tölesler (Türk kabileleri) Juan Juanlara saldırmak üzere birleşirler. Ancak Bumın ani bir baskınla Tölesleri kendine bağlar. Bu hadise Bumın’ın gücünü artırır. ( Taşağıl, 1995: 14-16) BUMİN KAĞAN (542-552): •Bumın, Batı Weileri ile anlaşma yapıp Tölesleri de kendine bağladıktan sonra kendini Juan Juanlar seviyesinde görmeye başladı. Juan juanların reisi A-na-kui’ye bir elçe göndererek kızı ile evlenmek istediğini bildirdi. A-na-kui bu teklifi reddettiği gibi Bumın’a bir elçi gönderdi ve sen benim demir işlerimde çalışan bir kölemsin. Kızımı istemeye nasıl cesaret edersin dedi. Bumın ise elçiyi öldürttü ve juan Juanlarla ilişkilerini kesti. Batı Weilerine bir elçi gönderdi ve bir prensesle evlenme isteğini dile getirdi. Batı Weileri bu teklife olumlu cevap vererek Ch’anglo isimli prensesi Bumın’a eş olarak gönderdiler. Aynı yılın sonunda batı Wei reisi öldü. Bumın ise Batı Weilerine taziyelerini bildirdi. • Bumın 552 yılının sonunda juan Juanlara saldırdı. Hua-i huang’ın kuzeyinde yapılan savaşta Juan Juanları bozguna uğrattı. A-na-kui bu yenilgi sebebi ile intihar etti.Bumın bu zaferden sonra bağımsızlığını ilan ederken İl-Kağan unvanını aldı. Göktürk Devleti de resmen kurulmuş oldu. Eşi ise Hatun unvanını aldı. • Bumin’ın almış olduğu kağan unvanı Asya Hunlarının Tan-hu (Ch’an-yü) unvanının karşılığıdır. Bumın’la ilgili haberler bu hadiseden sonra kesilmektedir. KARA KAĞAN: •Bumın’ın vefatı ile yerine oğlu Kara (K’o-lo) geçti. Kara hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. O, tahta çıktığında İ-hsi-chi unvanını almıştır. Juan Juanlardan A-na-kui’nin amcasının oğlu Teng-shu-tse’yi Wo-yen’in kuzeyinde Mu-lai Dağı’nda bozguna uğratmıştır. 553 baharında Batı Wei Devleti’ne eliçi göndermiş ve imparatora 50.000 baş at hediye etmiştir. Aynı yıl içinde de ölmüştür. (Taşağıl , 1995: 18, 19) MUKAN KAĞAN DÖNEMİ (553-572): •Göktürk Kaganlığı’na Bumin’in diğer oğlu Mukan geçti. Hükümdarlık lakabı Mukan olan Türk Kaganı’nın asıl adı Sse-kin idi,553-572. Göktürk Devleti’nin esas ihtişamı, genişleme ve zafer devri bu hükümdarla başlar. Mukan’ın büyük hüviyetiyle Göktürk Devletisağlamlaşmıştır. Çin kaynakları bu Kaganı çok heybetli olarak tasvir ederler. Cesur ve çok kahraman olmasının yanı sıra, bünye itibariyle de devasa idi. Uzun boylu, geniş omuzlu idi ve kan kırmızısı geniş bir yüzü vardı. Gözleri çok parlak olup Çin kaynağının ifadesine göre ışık saçan bir çift cam gibi ve mavi renkte idi. •Son derece haşin tabiatlı olan bu Göktürk hükümdarı ömrü boyunca bütün çalışmasını fütuhata vermiştir. Çin kaynağına göre harp etsin, savaş kazansın, Göktürklerin sınırlarını genişletsin isterdi. Yabancı kavimleri kendi itaatine almak için seferler yapardı. Böyle bir şahsiyet tabii önce bütün gücü ile Göktürklerin hasmı Juan-juanlara çarptı (555). Bu tarihten sonradır ki, Juan-juan hâkimiyeti tamamen sona ermiş, eski Juan-juan ülkesinde hiç Juan-juan ferdi bırakılmamıştır. Böylelikle Mukan Kagan eski ecdat topraklarını almış bulunuyordu. Hunlardan 8 asır sonra Orta Asya’yı yeniden Türk hâkimiyetine sokuyordu. •Mukan bundan sonra doğu ve batıda fetihlere girişti. Bir Çin kaydına göre batıda Eftalitlere kadar nüfuz ederek Maveraünnehir’de göründü. Ancak buralardaki fütuhat daha ziyade İstemi ile ilgilidir. Bu sıralarda Batı Yabgusu olan İstemi, şüphesiz Kagan Mukan’ın yüksek hâkimiyeti altında bu fetihlere girişiyordu. Mukan Kagan doğuda Ki-tanlara çattı (Kitanlar Moğol menşeili bir kavim olup Gobi Çölü’nün kuzeyine hâkimdi ve daha sonra Karahıtay Devleti’ni kuracaklardır). Mukan daha kuzeye çıkarak Kırgızlara da darbe indirdi. Onları hâkimiyeti altına aldı. Böylelikle Mukan doğuda ve batıda Göktürk Devleti’nin sınırlarını çok genişletmiş oldu. Onun zamanında Kore’den Hazar Denizi’ne kadar uzanan Göktürk Devleti’nin genişliği Çin kaynaklarının rakamlarına verdiği bilgilerle bakılırsa 10.000 li yani 5760 km ve güneyden kuzeye boyu da 5.000 li yani 2880 km idi. Devletin yüzölçümü 16.588.000 km kare olup Türkiye’nin 21,5 misli büyülüğünde idi. •Mukan Kuzey Çin üzerine baskı yapmakta devam ederken Ch’i İmparatoru ile aradaki dostluk devam etti. Mukan için asıl önemli olan Tsi’leri ortadan kaldırmaktı ve daha sonra Ch’i’ler üzerine tazyik yapmak mümkün olacaktı. Mukan’ın bu kararını Çin kaynakları bilhassa belirtmişlerdir. Bu sırada Çin seddinin takviyesi de bunu teyit etmiştir. 555 senesinde Çin seddinin takviyesi için 1.800.000 kişi çalıştırılmıştır. 556’da aynı faaliyete devam edilmiş, 557’de de set boyunca 400 li uzunluğunda bir kısım ihya edilmiştir. Bütün bunlar Göktürk tazyikinin ehemmiyetini göstermektedir. •568 tarihi Göktürkler, için mühimdir. Zira aynı tarihte Batı Göktürkleri Bizans ile münasebet kurmuşlardı: Göktürk Devleti’nin batı kanadı sorumlusu olan İstemi Yabguluğunu devam ettirdi ve abisi Bumin’in ölümünden sonra yeğenleri K’o-lo ve Mukan’a bağlı kaldı. Mukan’ın doğuda Mançurya taraflarında faaliyette bulunduğu sırada batıda işe girişen İstemi zamanında Göktürk Devleti dünyanın en büyük üç gücünden biri haline geldi. •Mukan Kagan öldüğü vakit Ötüken’de Ch’i hanedanının bir elçisi bulunuyordu. Wang-King adındaki bu elçi Türk devlet merkezindeki yas törenini anlatmaktadır. Herkes yüzlerini keserek kederlerini ifade ederken bu Çinli elçiye sen de yüzünü kes dediler ve Çinli korkusundan bir türlü razı olmadı. Sonra bırakın kesmesin denildi. Mukan Kagan beklenilmeyen biz zamanda ölmüştü. Mukan’ın ölümü Göktürk Abidelerine kadar yankılar bırakılmıştır. Kültekin ve Bilge Kagan Abidelerinde de bu devre ait kayıtlar bulunmaktadır. Bu abidelerde Mukan’ın adı zikredilmemekle beraber, büyüklüğü kaydedilmektedir. Ayrıca fütuhatından da bahsedilir. Abideler şöyle der: “Dört tarafa ordu sevk etti, kavimleri hep itaat altına aldı. Başlılara baş eğdirdi, dizlilere diz çöktürdü. İlerde yani doğuda Kadırgan dağlarına-Mançurya hududunda Kin-gan dağlarına- geride yani batıda Demirkapı’ya kadar Türk budununu-milletini hâkim yaptı.” İSTEMİ YABGU (552-576): •Batı Göktürk Kanadı Yabgusu İstemi büyük bir kumandan ve yüksek şahsiyetli bir devlet adamı olarak ortaya çıktı ki, aynı zamanda keskin siyasi görüşe sahipti. Emrinde daima harekete hazır 100.000 süvari bulunuyordu. İstemi Yabgu başına geçtiği bu bölgeleri tanzim etti, ufak tefek ayrılıkları düzeltti, boylar arasında huzursuzluk oluşturacak meseleleri kaldırdıktan sonra devlet otoritesini tesis etti. Eftalitler ile temasa geçti. -Eftalitler M.S. IV. ve V. asırlarında Orta Asya’da büyük bir devlet kurmuşlar, güneye inerek Hindistan’a da hâkim olmuşlardı. Bu devletin etnik bünyesi, kavmi hususiyetleri bugün dahi vuzuha kavuşmuş değildir. Greklerin Eftalit dedikleri bu kavimden Sanskrit kayıtları Huna diye de bahsederler. •Orta Asya’nın ipek ticaretini elinde bulunduran Eftalitlerle-Juan-juanlar arasında muhafaza edilen siyasi denge Göktürklerin tarih sahnesine çıkması yüzünden altüst oldu. Göktürkler büyük bir kuvvet halinde ortaya çıkıp Juan-juanları ortadan kaldırmışlardı. Artık bundan sonra Asya’da Göktürk siyaseti hâkim olacaktır. İstemi Yabgu bunu batıda gerçekleştirmeye girişen ve başaran büyük bir şahsiyettir. Göktürklerin siyasi ve iktisadi hâkimiyetlerini yürütebilmeleri için Eftalitlerin tabiiyetlerine alınması zorunlu idi. Böylece İpek Yolu ticareti Türklerin eline geçmiş olacaktı. İstemi böyle bir siyaseti kararlaştırıp bu hususta faaliyete geçmek istediği zaman kendisine kuvvetli bir müttefik de bulmuştu. •Sasani İmparatorluğu bu zamanda en parlak devrini yaşıyordu. Başlarında da asıl adı I.Hüsrev olan kudretli bir hükümdar Anuşirvan vardı. 531-579 arasında hüküm süren ve babasının zamanında ortalığı kasıp kavuran Mazdek isyanının yaralarını sardığından ve İran’ın sosyal durumunu iyileştirdiği için kendisine Adil lakabı verilmiştir. Babası Kubad zamanında Mazdek adında biri vardı ve cemiyeti komünist fikirler ile tahrik etmişti. Mazdek şöyle diyordu: ‘‘Dünyada insanların huzurunu kaçıran iki şey vardır: para ve kadın. Eğer insanların arasındaki bu kıskançlık ve rekabet unsurlarını ortadan kaldırır, büyün insanları aynı seviyede tutacak ve kadınlar da müşterek olursa ortalık sükûnet ve selamete kavuşacaktır’’. Mazdek’in ileri sürdüğü ve İslam tarihinde İştirakçilik diye anılan bu telkinler 488’de İran’da muazzam bir isyanın patlak vermesine sebep oldu. Fakir halk zenginlere, servet sahiplerine hücuma geçti. Diğer taraftan kadınlara tecavüz edildi, ahlaki durum ve aile müessesesi feci şekilde bozuldu. Anarşi ve açlık baş gösterdi, her taraf yıkılıp yakıldı ve Sasani İmparatoru Kubad Akhunlara sığındı ve onlardan aldığı askeri yardım ile bu kargaşalığa son verdi. Bu hareket İran’ın sosyal bünyesinde derin yaralar açmıştı. Ancak 531’de hükümdar olan Anuşirvan’ın adil tutumu ile sakinleşebildi Bu sebeple İran tekrar eski halini kazandı. •Anuşirvan İstemi’nin Eftalitlere karşı ittifak teklifini memnuniyetle karşıladı. Eflatitlerin ortadan kalkması, genişlemek arzusunda olan Sasanilerin siyasetine uygun geliyordu. Anuşirvan daha önce Hazar’ın güneyini almakla yetinmemiş Kafkaslarda Derbent’e kadar hâkimiyetini genişletmişti. Bu sırada Kafkasya’da batı Sibirya’dan gelen Sabir, Sabır ya da Sabar Türkleri hâkim bulunuyordu. Bu Türkler İran ile Bizans’ı tazyik ediyorlardı. Hatta bir akınlarında Ankara’ya kadar bile gelmişlerdi. İstemi ile Anuşirvan’ın Eftalitler karşısındaki tutumları birbirine son derece uygun düşüyordu. Anlaşmaları da o nispette kolay oldu. İkisi de Eftalitlerin ortadan kalkmasını istiyordu. İstemi kızını Anuşirvan ile evlendirdi. Böylece aradaki samimiyet arttı. Türk Yabgusu’nun kızının Sasani Sarayına İmparatoriçe olarak gitmesi Arap kaynaklarında zikredilmiştir. Taberi, Dineveri ve Mesudi bu hadiseden bahsederler. İki imparator arasındaki işbirliği Eftalitlerin sonuna doğru gidildiğinin işaretleri idi. Eftalitler de buna karşılık Çin ile işbirliği yapmak istiyorlardı. İstemi İranlılarla müşterek hareketten önce Eftalitlere bir baskı teşebbüsü yapmıştı. Eftalitler buna karşı Çin’e elçi gönderip Göktürk baskısını hafifletmelerini istemişlerdi. Çin kaynaklarının Mukan’a atfettikleri Göktürk baskısı Göktürk kuvvetinin Eftalitlere karşı olduğunun ilk belirtisi oldu. Ancak Eftalitlere karşı harekete geçmiş olan Kagan Mukan değil İstemi idi. Göktürkler İranlılarla müşterek harekete geçtiklerinde asıl mukavemet Ceyhun’da İstemi’ye karşı oldu ve buradaki savaşta Eftalit hükümdarı savaş meydanında öldü. Eftalitlerin yeni bir ordu çıkaracak kudretleri kalmamıştı (563-567). O zaman Anuşirvan daha yolda idi ancak siyasi hareket etmiş ve zengin bölgeleri kendisi işgal etmiştir. •İsteminin idare ettiği bölge ise günümüzdeki Doğu Türkistan’ın en doğusundaki Hami şehrinden Kara Deniz’e kadar uzanan büyük sahadır. İstemi önce Altayların batısından itibaren Hazar Denizi’ne kadar olan sahada dağınık vaziyetteki Tölesler (Türk boyları) ve On ogur boylarını itaat altına aldı. Batı Türkitan şehirleri onunla Göktürklerin hâkimiyetine geçti. Bu bölgede Soğdlular ikâmet etmekte idi. Böylece Çin’den Akdeniz’e ulaşan İpek yoluna Göktürkler hâkim oldular. Bu ilerleyiş onları aynı zamanda Ak Hunlara da komşu yaptı. • Ak Hunlar daha önce de gördüğümüz gibi Mukan ve İstemi’nin ordularına yenilerek 557’de tarih sahnesinden silindiler. Ülkeleri Sasaniler ve Göktürkler arasında sınır Ceyhun Nehri olmak üzere paylaşıldı. (Kafesoğlu, 1994: 94) •Göktürkler Kafkasların kuzeyindeki Kuban Irmağı havzası daha sonra da Azerbaycan’ı ele geçirdiler. Ancak Bizans’ın yapılan anlaşmaya uygun hareket etmemesi sebebi ile harekât durduruldu. 576’da İstemi Yabgu vefat etti. Bizans elçileri İstemi’nin yerine geçen oğlu Tardu ile görüştüler. Göktürkleri batıda Kerç Boğazı’na kadar hâkimiyet kurdular. (Kafesoğlu, 1994, 95, 96) Kaynakça : •Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu "Türk Milli Kültürü" •Dr. Ali Ahmetbeyoğlu "Göktürkler" •YUZEM EDTAR1030-TÜRK TARİHİNE GİRİŞ BAŞ.IX.YY.II. •https://tarih.sitesi.web.tr/1-gokturk-devletinin-yukselisi.html