Euskaltzaindia

Patxi Salaberri Zaratiegi, euskaltzain urgazlea eta Onomastika batzordekidea o. Sarrera Gaur aurkezten dugun lan hau Irufieko Udalak Iruna eta euskara izen-pean 1995eko abenduan antolatu jardunaldietarako prestatu genuen lanaren ume da, alegia, nafar hiriburuko euskara nolakoa ote zen zehaztu nahian jar-dunaldi haietarako egindako sistematizazio saioaren ondorioa. Saio hura burutzeko esku artean genituen Irufieko eta inguruetako liburu, testu, eta datuak-horietako franko bederen-aztertu genituen, ikusten ziren ezaugarri komunak eta toki batetik bestera, zendea edo ibar batetik bestera agertzen ziren desberdintasunak zehazte aldera. Hizkuntza gertakarien arteko mugak azaltzen hasi aitzinetik, ohar batzuk egin nahi ditugu, hemen agertuko direnak «cum mica salis» hartu behar dire-la adierazteko. Izan ere, aintzat hartu ditugun idazleen lanak-liburuak-, hots, Muzkiko Elizalderen Apezendaco dotrina christiana uscaras, Beriainen Tratado de Como se ha de oyr missa eta Dotrina christioarena euscaras eta Elkanoko Lizarragaren lan ugariak (bibliografianageri direnak) literaturaren, nolabaiteko literaturaren barrukotzat jo behar dira, azalari dagokionez bai behintzat, Muzkin, Utergan edo Elkanon arruntak ziren hainbat gertakari-fonetiko bereziki (ikus Salaberri, 1994)-aIde bat uzten dituztelako, beren lanei goragoko maila bat ematearren, zalantzarik gabe. Konparaziorako, Elizalderen lanean ez da sekulan agertzen Muzkin in-dartsua zen goiko bokalen ondoko a > e hersketa (cf. Lekuonak karrikaratu-tako herri horretako testuak [Lekuona, 1973]; Ikus gerok egindako alderake-ta, in Salaberri, 1994). Beriainen liburuan, bestalde, beti j-dago ([x] itxuren arabera) noizbehinkako 1-batzuk aIde bat uzten baditugu (hauek ere [x]-ren ordezkatzaile dira, ordea), Utergan, zenbait hitzetan behinik behin, hasierako m, Irufierri osoan bezala, [oos] ebakitzen zela baldin badakigu ere (ikus P. On-darrak 1980an argitara emandako herri honetako katixima). Aieka honetatik Utergako euskara ibar bereko (Itzarbeibarko) Garesko hizkeratik urruntzen bide zen, herri hartako katiximako euskara dirudien bezala-Patxi Ondarrak horrela uste du-bertakoa bazen bederen.

Su nombre responde a la creencia general de que el euskera no tenia ni reglas ni gramática. Larramendi acomete su empresa de desentrañar las reglas del idioma vasco para ofrecérselas a sus detractores. Y logra su empeño, saliendo airoso y triunfal, al dar a la imprenta la primera Gramática impresa del vasco, en cierto modo, completa y exacta, incluso haciendo una incursión en las particularidades dialectales del vizcaíno y laburdino. Claro que su Gramática, como todas las de su tiempo, se ajusta a los modelos griegos y latinos: declinaciones y conjugaciones, sintaxis y prosodia. Su obra causó, evidentemente, asombro y sus reales o supuestos enemigos enmudecieron.

1.1. Hamazazpi urte badu gaurgero 1987an Nafarroa Behereko euskara deskribatu edo genuenetik. Ordukotik egungora aldatu da gure ikuspegia, uler daitekeenez. Hego Euskal Herritik so egin genion gaiari or-duko hartan, ez Nafarroa Beherearen barrenetik; ikuspegi horren eragina aise sumatzen da orduko gure saioan. Oraingo honetan alderantziz ekin diogu, barrenetik begiratuz, ibarrik ibar, bazterrik bazter, batetik bestera zein des-berdintasun dagoen jakiteko; hain zuzen ere, hortik abiatuko dugu saio hau, aldeak zertan eta nondik nora diren adieraztetik. Hizkeren arteko lotura her-tsia ere aztertu dugu, handia baita Nafarroa Behere gehieneko ibarretan ageri diren hizkuntza-ezaugarri berdin edo berdintsuen kopurua. Pertsonen arteko eta gizataldeen arteko harremanen nahiz hartu-emanik ezaren arabera moldatzen dira historikoki hizkerak: orografia, hidrografia, la-na non ematen duten edo non egin daitekeen, salerosgo hartu-emanak non gauzatzen diren... Hizkerak bilakarazten dituen oldar historikoaren sorburua gizarteko eta naturako eragile horien guztien araberakoa da. 1.2. Nafarroa Beherean aise ikus daiteke erdiguneko multzo orokorrene-tik edo nagusienetik zein hizkera bereizten diren. Lapurdin gaindi Euskal He-rriko erdigunetikako hizkuntza-eragina eta espezifikoki Lapurdikoa mende-baletik biltzen dute Bidarrai batek edo Arberoako mendebaleko herriek. On-doan Zuberoa izanik Pettarrara joateko orografia-arazorik ez duten amikuz-tarrek ere, Nafarroa Behereko ezaugarrien multzo orokorretik saihesten diren hizkuntza-aldaera batzuk darabiltzate. Goiti galdurik bezala Lapurdiko ba-rrutian kokaturik dagoen Bardozeko hizkuntza-ezaugarriei dagokienez, bar-doztarrek amikuztarrekiko duten hizkuntza-lotura hertsia Aturri ibaiari ere zor zaiola esan liteke. [1] 445 * Euskal Herriko Unibertsitatea / EHHA – Euskaltzaindia Beren ohar guztiak aintzat hartu ezin izan baditut ere, zinez eskertzen ditut Irantzu Epelde, Ivan Igartua, Edu Zelaieta eta Koldo Zuazo.

Lan honetan XVI. eta XVII. mendeetako auzibide zenbaitetan ageri diren euskarazko pasarteak aztertu ditut. Hasteko, eskribauek lekukoen ahotik pasarteok nola eta zergatik jaso zizkieten azaldu dut. Ondoren, dialektologiari eta hizkuntzalaritza historikoari egin diezaieketen ekarpenaz aritu naiz. Jarraian, Iruñea, Urdiain, Uxue-Pitillas, Nagore eta Oronozko testigantzak editatu eta ikertu ditut. Buruenik, hizkuntza ezaugarriak zerrendatu ditut, eta lexikoia eta adizkitegia atondu.

In this work I have studied the passages in Basque included in several judicial processes from the 16th and 17th centuries. Firstly, I have explained how and why scribes collected these passages from witnesses. Afterwards, I have addressed the contribution they may make to dialectology and historical linguistics. Then, I have edited and studied testimonies from Pamplona, Urdiain, Ujue-Pitillas, Nagore and Oronoz. Finally, I have listed the linguistic features, and provided a lexicon and a list of verbs.

Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu. Oharra: Hemen biltzen diren deituren euskal idazkerak Onomastika batzordeak aztertu eta onartu ditu.

Artzibarko aldaera deitu izanaren inguruan ( Elkanoko aldaerarekiko zenbait erkaketa)
Oraingoan, saio honen aurrekoetan erabilitako zenbait datu, denboraren etorrian
aski hurbilak, eta horietatik kanpoko beste batzuk, jada aspaldikoak, baliatuz
–L. L. Bonaparteren euskalki-sailkapena gogoan beti–, Artzibarko eta
Elkanoko aldaera hauen baitako sei herriren arteko lexikoa eta bestelako zertzelada
batzuk erkatu ditugu, haien arteko antzekotasunak zein ezberditasunak agerian uzteko asmoz.
Gako hitzak: Artzibarko eta Elkanoko aldaerak; euskara; dialektologia; hiztegia.

Ezaguna denez, Joakin Lizarraga (1748-1835) Irunerriko Elkano herrixkan jaio eta hila da. Ikasketak jesuitetan eta Iruneko apaizgaitegian egin ondoren, bere herrira joan zen berriro, heriotzea heldu arte bertako bikario izan zerlarik. Bere bizitza luzean erruz idatzi zuen, ia den-dena euskaraz. Ezagutzen dugun beraren lehenbiziko sermoia 177l.urtekoa da, eta azkeneko kristau-ikasbidea 1821. urtekoa 1. Elkanoko euskara, Bonaparte Printzeak dioen bezala, goi nafar hegoaldeko euskalkian sartzen da, eta Lizarragaren tan guztiak horren proga dira. Bera bizi zelarik, ez zen beraren lanik argitaratu. Hil ondoren, guk orain argitaratu dugun liburu hau izan zen inprimatua Donostian, 1846. urtean 2 • Ez zen ordea agertu Lizarragak idatzi zuen bezala, baizik gipuzkeraren kutsu haundia ematen ziotela.

2 Handia da, bestalde, Lizarragaren idaz kien garrantzia, hegoaldeko goi nafarrera euskalkiaren ordezkari nagusia eta iaia bakarra delako. Gaur egun desagerturik dagoen euskalki honi buruz gogoratze koa da Bonaparte printzearen testigantza esanez hizkera hau zela hedatuena, beste guztien artean, XIX. mendean oraindik. JAIOTZA Nekazari familia kristau baten altzoan jaio zen Lizarraga Nafarroako Elkano herrian, Egues ibarrean, 1748ko irailaren hama zazpian. Egues ibarra honako hemeretzi herrixka hauek osatzen zuten orduan:

Esta obra contiene las flexiones del modo indicativo de los verbos auxiliares, intransitivo y transitivo, empleadas en las variedades de Egüés, Oláibar, Arce, Erro, Burguete, Puente la Reina, Olza y Gulina, establecidas por el Príncipe 'Bonaparte, a mediados del siglo pasado. De la variedad de Cizur, también señalada por Bonaparte, no hay desgraciadamente ni un solo dato. De las ocho antes citadas, se publican en este volumen, todas las formas verbales, tanto las anotadas por Bonaparte y las que se han obtenido de documentos antiguos, como las que hemos recogido recientemente sobre el terreno.

LABURPENA
Artzibar iparraldeko hizkeran sakonduz
Artikulu honetan laburbiltzen ditugu Artzibarko bi herritako ezaugarri nagusienak.
Ezagurri hauek azken hiztunen mintzotik atera dira eta Koldo Artolak 1980-83 urteetan eginiko grabaketetan oinarritu dira, Arrietan eta Hiriberrin.
Honezaz gain, Artzibarko hizkera hurbileko haranetako mintzoekin parekatzen dugu, hego-nafarreraren mugak hobeki zedarritzeko asmoz, ezaugarri bereizleak zein diren ikusiz.

Gako Hitzak: Artzibar; dialektologia; goinafarrera; Arrieta; Hiriberri.

Materiales para un estudio comparativo del vascuence de Elcano, Puente la Reina, Olza y Goñi FRANCISCO ONDARRA Para el presente trabajo aprovechamos los papeles que en el catálogo de 1. Luis MICHELENA, Un vocabulario aezcoano, salacenco y roncalés preparado por el Príncipe Bonaparte, en «Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País», año XIV, cuaderno 3, 1958, pp. 335-364. 2. ' C . GONZÁLEZ ECHEGARAY, Catálogo de la Colección del Príncipe Luis Luciano Bonaparte que se guarda en la Biblioteca de la Diputación de Vizcaya, en « Euskera~, VI 1, 1962, pp. 219-258. Hemos utilizado los documentos que se señalan con los números 48, 69 y 78, que el autor titula de esta manera: 48 «Léxico comparativo de los subdialectos de Elcano, Puente la Reina, Olza y Goñin, 69 «Formas verbales y Iéxicas de Elcano, Puente la Reina, Olza y Goñi», 78 «Flexiones verbales del vascuence de Elcano, Puente la Reina, Olza y Goñi». 3. Julio de URQUIJO, Cartas escritas por el Príncipe L.-L. Bonaparte a algunos de sus colaboradores, RIEV, IV, 1910, pp. 233-297 (la cita está en las págs. 293s.). 4. En la misma obra de la nota precedente, pág. 295. 5 . En la misma obra de las notas precedentes, págs. 254s. 6. Louis Lucien BONAPARTE, Carte des sept provinces busques montrant la délimitation actuelle de i'euscara et su division en dialectes, sois-dialectes et variétés. Londres: Standford's Geographical Establishment, 1963. (En realidad, está publicado el año 1869, como lo dice VINSON en su Essai d'une Bibliographie de la Langue Basque, 1891, núm. 330. Y en la correspondencia con Echenique, en el trabajo de la nota núm. 3, pág. 271 al final, de nueve de enero de 1864, y en las págs. 283s., del 31 de diciembre del mismo año, aparece el Príncipe en busca de datos para su mapa lingüístico). 7. En la obra citada en la nota 2, pág. 246, núm. 78. 17. Detrás de mendortz hay un signo que equivale a igual o ídem, y tal vez quiera decir que en Elcano, además de esa voz, se emplea también argiaste, como en los demás lugares. 18. Después de iturri, como entre líneas, un 2. 19. Como la nota precedente. 20. Como las notas precedentes. 2 1. (des animaux) se halla tachado. 22. Como la nota precedente.

Hiru data nagusiren topagunea da 2018.eko urtea:

1. Resurreccion Maria Azkueren (Lekeitio, 1864 - Bilbo, 1951) Ardi
galdua lehen aldiz osorik argitaratu zela ehun urte betetzea.

2. Urte berean sortu zen Azkue lehen euskaltzainburu izan zuen Euskaltzaindia.

3. Ardi galdua lekeitiarrak nahi zuen euskara batuaren, gipuzkera osatu edo osatuaren, proposamen gauzatua, praktikoa da. Eta euskara batzeko lehen saio arrakastatsua egin zeneko urteurrena ere bada: 50 urte betetzen dira aurten Arantzazuko 1968ko biltzarra egin zela.

a. Hori dela eta, azpimarratzekoa da Akue lekeitiarrak gipuzkera osatu edo osatua jo zuela begiz hil edo bizikotzat zuen euskararen batasunerako Beterri inguruko hizkera iruditzen zitzaiolako ulerterrazena euskaldun guztiontzat. Hori hartu zuen ardatz eta “osatu” edo “osatu” beste euskalki batzuetako (eta berak eratutako) hitzez.
b. Bestetik, berriz, esan ere egin behar da gipuzkera osotua ez dela Arantzazuko ereduaren oso urrutikoa.

Beste arrazoi nagusi bat, arestiko guztiarekin batean, eskuragarritasuna da. Hainbat alderditatik hain interesgarria den Ardi galdua XXI. mendeko euskal irakurle alfabetatuak ez dauka aise irakurtzeko moduan, orain arte ez baita argitaratu izan euskara batuaren arauen arabera