Kościół Mariacki w Chojnie
52°57′45″N 14°25′47″E/52,962500 14,429722 nr rej. 86 z dnia 4.05.1956 r.[1]
| |||||||||||||||||
| kościół filialny (kościół pomocniczy) | |||||||||||||||||
 Widok ogólny kościoła Mariackiego w Chojnie | |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Położenie na mapie Chojny  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu gryfińskiego  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie gminy Chojna  | |||||||||||||||||
| 52°57′45″N 14°25′47″E/52,962500 14,429722
| |||||||||||||||||
Kościół Mariacki w Chojnie (niem. Marienkirche) – monumentalna budowla znajdująca się w Chojnie, jeden z największych gotyckich kościołów w Polsce. Trzynawowy, halowy, wzniesiony w latach 1389–1407 z ciosów granitowych, rozbudowany w XV wieku przez Henryka Brunsberga. Z zewnątrz ozdobiony glazurowaną cegłą. Wysoka na 102,6 metrów neogotycka wieża z lat 1859–1861 góruje nad okolicą.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze wzmianki
[edytuj | edytuj kod]Najstarsza świątynia na miejscu istniejącego obecnie kościoła gotyckiego, powstała tuż po lokacji miasta w drugiej połowie XIII w. Brak bezpośredniego przekazu na temat jej formy, choć niektórzy opowiadają się za trójnawową bazyliką z wydatnym transeptem i prostokątnym prezbiterium od wschodu oraz masywną, prostopadłościenną wieżą od zachodu[3]. Mury tego najstarszego kościoła wzniesiono, jak się wydaje z kostki granitowej na co zdają się wskazywać relikty odkryte w trakcie badań architektoniczno-konserwatorskich[4].
Pierwszy etap budowy kościoła gotyckiego
[edytuj | edytuj kod]W drugiej połowie XIV w. rozebrano prezbiterium kościoła z XIII w. i rozpoczęto realizację z cegły prezbiterium i trzech wschodnich przęseł korpusu nawowego monumentalnego kościoła gotyckiego. Konsekracja nowej partii kościoła miała miejsce w 1407 roku[5].
Nie jest w pełni jasna geneza i historia kaplicy przylegającej od strony południowej do obu prostokątnych przęseł pierwszego etapu budowy kościoła gotyckiego. Wiadomo natomiast, iż wzniesiona nad nią empora musiała powstać przed 1440 rokiem[6].
Drugi etap budowy kościoła gotyckiego
[edytuj | edytuj kod]
Bliżej nieznany jest również czas rozpoczęcia drugiego etapu budowy kościoła gotyckiego, zakończony w roku 1459[7] aktem poświęcenia nowej świątyni, powiększonej o trzy kolejne przęsła korpusu nawowego. Przed 1479 r. przy zachodniej ścianie szczytowej, po południowej stronie powstała jeszcze zewnętrzna kaplica św. Anny[8].
Ostatecznie kościół uzyskał formę sześcioprzęsłowej, beztranseptowej hali opartej od zachodu o masywną wieżę kościoła z XIII wieku, a od wschodu zamkniętej poligonalnym chórem z obejściem. Konstrukcyjny trzon ścian obwodowych tworzył układ wciągniętych do wnętrza przypór, pomiędzy którymi umieszczono w przyziemiu otwarte do wnętrza kaplice, a wyżej przęsła obwodowej empory. Nawy boczne, kaplice i empory ambitu przykryto standardowym czterodzielnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, natomiast w nawie głównej oraz emporze kaplicy mariackiej zastosowano sklepienia gwiaździste. Zbieżność charakterystycznych form konstrukcji z wciągniętymi do wnętrza przyporami oraz cechy wystroju plastycznego elewacji artykułowanych dekoracyjnymi lizenami występującymi w obiektach łączonych z działalnością warsztatu Hinricha Brunsberga spowodowały, że autorstwo chojeńskiej fary przypisano temu legendarnemu architektowi i mistrzowi budowlanemu późnego średniowieczna[a]
Katastrofa budowlana w 1843 roku
[edytuj | edytuj kod]
Kościół gotycki przetrwał w stanie niemal nienaruszonym do 2 lipca 1843 r., kiedy to doszło do katastrofy budowlanej, w trakcie której zawalił się narożnik południowo-zachodni średniowiecznej wieży, niszcząc kaplicę św. Anny. Ocalałe elementy konstrukcji wkrótce potem rozebrano i nigdy nie odbudowano. Dopiero w 16 lat po katastrofie podjęto budowę nowej wieży wg projektu Friedricha Augusta Stülera przy prawdopodobnym udziale Carla Dieckhoffa i niejakiego Sulzera[b]. Inwestycję tą zrealizowano latach 1855–1861[9] wznosząc z cegły oraz w niewielkim stopniu z kamienia – wieżę o formie neogotyckiej o wysokości około 100 metrów.
W związku z pogarszającym się stanem technicznym murowanej powłoki strzelistego hełmu w latach 1932–1933 neogotycką wieżę poddano remontowi, wzmocnieniu i przebudowie prowadzącej do zdeformowania jej pierwotnej, malowniczej bryły[c].
Pożar kościoła z 1945 roku
[edytuj | edytuj kod]16 lutego 1945 roku w wyniku pożaru wywołanego przez podpalenie[10] zniszczeniu uległy więźba dachowa, sklepienia i dziewięć filarów międzynawowych oraz wyposażenie korpusu nawowego, jak również hełm wieńczący wieżę oraz wszystkie stropy w jej wnętrzu. Zachowały się natomiast ściany obwodowe wraz ze sklepieniami kaplic i empory zlokalizowanych pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami w korpusie nawowym i ambicie oraz konstrukcja wieży do wysokości ok. 80 m nad otaczającym terenem. Od tamtego czasu kościół pozostawał w stanie otwartej ruiny.
Ruina
[edytuj | edytuj kod]
W okresie powojennym kilkakrotnie podejmowano próby sporządzenia dokumentacji pomiarowej, badawczej oraz projektowej dla celów zabezpieczenia ruiny kościoła.
Pierwszy projekt zabezpieczenia obiektu sporządził w 1952 roku inż. Witkiewicz z PKZ w Toruniu[11]. Zakres prac przewidzianych do wykonania obejmował przede wszystkim zabiegi prowadzące do doraźnej, technicznej ochrony, ruiny między innymi poprzez wprowadzenie wieńców żelbetowych na koronę murów. Realizacji zamierzenia jednak nie podjęto. W roku 1956 kościół został objęty ochroną prawną[d]. Wkrótce po tym wydarzeniu podjęto kolejną próbę zabezpieczenia ocalałych murów i wyeliminowania zagrożeń jakie tworzyła ruina zlokalizowana w centrum miasta. W 1960 roku w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Szczecinie powstał projekt zabezpieczenia i udostępnienia do zwiedzania budowli w formie trwałej ruiny, autorstwa A. Gruszeckiego, J. Widawskiego i K. Kakowskiego[12]. Prace budowlane wg powyższego projektu prowadzono w ruinie kościoła w ograniczonym zakresie w latach 1966–1970[13]. Między innymi wykonano wtedy żelbetowe stropodachy nad zachowanymi sklepieniami w kaplicy mariackiej oraz częścią przęseł empory w obejściu. Całości prac przewidzianych w dokumentacji projektowej nigdy jednak nie przeprowadzono, a ruiny nie udostępniono do zwiedzania.
Kolejną próbę zabezpieczenia obiektu podjęto dopiero w latach 1985–1990 po niemal 45 latach wystawienia ruiny na działanie czynników atmosferycznych. Mimo podjętych wcześniej zabiegów zabezpieczających stan techniczny murowanej konstrukcji pozostawał wówczas ogólnie zły, a lokalnie obiekt uległ licznym awariom.
Odbudowa
[edytuj | edytuj kod]Etap I (przykrycie korpusu nawowego dachem)
[edytuj | edytuj kod]
Ponieważ sporządzona wcześniej dokumentacja pomiarowa i badawcza uległa rozproszeniu i zniszczeniu w pierwszym rzędzie podjęto pomiary ruiny, które w latach 1990–1991 przeprowadzili studenci kierunku: architektura i planowanie przestrzenne na Wydziale Budownictwa i Architektury Politechniki Szczecińskiej pod opieką pracowników Instytutu Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Szczecińskiej: Stefana Kwileckiego i Macieja Płotkowiaka[14].
Wykonanie dokumentacji pomiarowej umożliwiło zespołowi projektowemu, w składzie mgr inż. arch. M. Płotkowiak, inż. arch. S. Kwilecki i mgr inż. arch. J. Karwowski, sporządzenie w 1991 r.[15] założeń techniczno-ekonomicznych odbudowy korpusu nawowego. Do realizacji przyjęto najprostszą i narzucającą się metodę odcięcia konstrukcji murowej od wpływów atmosferycznych przy pomocy dachu namiotowego o kształcie identycznym jak dachu istniejącego do 1945 roku. Poważne utrudnienie w procesie wypracowania koncepcji zabezpieczenia korpusu nawowego stanowił brak 9 z 14 filarów międzynawowych istniejących pierwotnie.
Ostatecznie w celu uproszczenia konstrukcji i ograniczenia jej kosztów, zdecydowano by w miejsce nieistniejących, zaprojektować we współczesnej technologii budowlanej – nowe podpory międzynawowe o neutralnej formie, które umożliwią wsparcie na nich więźby dachowej. Realizację inwestycji obejmującej pierwszy etap prac zabezpieczających przeprowadzono w latach 1994–1997[16].
Etap II (remont wieży)
[edytuj | edytuj kod]
Impuls do rozpoczęcia II etapu prac, dotyczących zgodnie z przejętą strategią – ruiny neogotyckiej wieży został wywołany na skutek działania sił natury w 1997 roku. Z nieznanych wówczas przyczyn doszło do awarii jednej z obejm stalowych jakimi spięto murowaną z cegły iglicę wieży w trakcie robót zabezpieczających w latach 1932–1933. Ta z pozoru niegroźna awaria, której przyczyn nie można było jednak określić z powodu braku dostępu do części wieży powyżej sklepienia nad kruchtą, budziła obawy o stabilność całości konstrukcji o łącznej wysokości 80,54 metra. Okoliczność dodatkowo wzmagającą emocje stanowiła lokalizacja budynków mieszkalnych wielorodzinnych oraz drogi wojewódzkiej w odległości nie przekraczającej wysokości ruiny wieży, a więc w obrębie strefy bezpośredniego zagrożenia w przypadku potencjalnej katastrofy budowlanej. Dokumentację projektową niezbędną w celu przeprowadzenia remontu wieży opracował mgr inż. arch. Maciej Płotkowiak z zespołem na przełomie lat 1997/1998. Prace budowlano-montażowe postanowiono podzielić na dwa etapy:
- etap IIa: polegający na zabezpieczeniu zagrożonej partii wieży za pomocą ustroju w postaci powłoki zewnętrznej o budowie sieciowej w konstrukcji żelbetowej
- etap IIb: ukrycie ustroju zabezpieczającego pod warstwą pokrycia dachowego hełmu
Realizację etapu IIa przeprowadzono w latach 1998–1999.
Podstawę do prowadzenia dalszych robót prowadzonych w latach 2000–2008 stanowiła dokumentacja projektowa przygotowana przez mgr inż. arch Macieja Płotkowiaka z zespołem[17]. Na początek zaprojektowano, a następnie zrealizowano odtworzenie nieistniejącego od 1945 roku zwieńczenia iglicy w formie ostrosłupa o podstawie ośmiokątnej. Trzon elementu wieńczącego zaprojektowano jako konstrukcję stalową. Wieża uzyskała łączną wysokość 98 metrów i spektakularny wygląd z ostrosłupowym zwieńczeniem pokrytym blachą.
W roku 2005 Płotkowiak podjął opracowanie dokumentacji dla potrzeb zakończenia etapu IIb realizacji robót w wieży kościoła[18]. Zakresem zadania objęto zmianę rozwiązań funkcjonalnych we wnętrzu dolnej, prostopadłościennej części bryły, przeznaczenie kondygnacji zegarowej na taras widokowy oraz remont elewacji.
Roboty budowlane przeprowadzono w latach 2007–2009, jednak ich zakres ograniczono do minimum niezbędnego w celu umożliwienia bezpiecznego użytkowania tarasu widokowego. Tak więc do zakończenia etapu IIb pozostaje jeszcze do wykonania konserwacja elewacji dolnej, prostopadłościennej części bryły oraz drobne prace we wnętrzu wieży.
Etap III (odbudowa sklepień)
[edytuj | edytuj kod]Nadal nie wypracowano koncepcji działania w etapie III prac – to jest we wnętrzu kościoła, za najpilniejsze zadanie uznano bowiem wymianę istniejącego pokrycia dachowego (położona pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. dachówka typu mnich-mniszka okazała się wyjątkowo nietrwała). Dokumentację projektową tego przedsięwzięcia wykonała w 2013 r. Pracownia Projektowa PIN pod kierunkiem Płotkowiaka[19]. Ze względu na szczupłość środków finansowych rozpoczęty w 2012 r. proces wymiany pokrycia dachowego zakończył się dopiero w 2020 r.[20][21] Prowadzone prace dekarskie uniemożliwiały otwarcie tarasu widokowego na wieży kościoła.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
wnętrze (widoczny brak sklepienia) -
portal -
tondo -
płycina -
malatura w kruchcie pn. -
Figury apostołów na wieży -
Taras widokowy i zegar -
Krzyż wieńczący wieżę
Kultura popularna
[edytuj | edytuj kod]W kościele mariackim w Chojnie kręcono jedną ze scen filmu Europa Larsa von Triera[22].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ autorstwo kościoła Henrykowi Brunsbergowi przypisał M. Säume
- ↑ w 1842r. August Stüler został mianowany architektem królewskim i pozostawał czasie budowy wieży w Chojnie czołowym architektem Królestwa Prus
- ↑ przebudowę przeprowadził Erich Blunck - jeden z twórców awangardowej architektury niemieckiej; zapewne dlatego nowy hełm nosił cechy wczesnego modernizmu, podobnie jak tegoż autora hełm kościoła Nikolassee w berlińskiej dzielnicy Steglitz-Zehlendorf
- ↑ wpis do rejestru zabytków pod nr 86, decyzja Kl.V.-0/71/56 z dnia 4 maja 1956r.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-13].
- ↑ Chojna [online], www.chojna.pl [dostęp 2021-09-05].
- ↑ Braune H., Ev. Marienkirche und Gemeinde zu Königsberg Nm, Königsberg Nm. 1907, s. 6.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J., Badania historyczno-architektoniczne kościoła NMP w Chojnie – II faza, 1962, m-ps w archiwum NID Oddział Terenowy w Szczecinie.
- ↑ Kehberg A., Erläutertes historisch-chronologischer Abriss der Stadt Königsberg, Berlin 1724.
- ↑ Architektura Gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego; Katalog Zabytków, pod red. Andrzeja Włodarka; Warszawa 1995; s. 47; G. Voss, Die Kunstdenkamäler der Provinz Brandenburg, Kreis Königsberg Nm. Berlin 1928; s. 44.
- ↑ Voss, Die Kunstdenkamäler der Provinz Brandenburg, Kreis Königsberg Nm., Berlin 1928, s. 44.
- ↑ Voss, Die Kunstdenkamäler..., op.cit.
- ↑ Gierke M., Nieco uwag o neogotyckiej wieży kościoła mariackiego w Chojnie, [w:] Rocznik Chojeński, t.IV, Chojna 2012r., s. 144.
- ↑ Zalewski P., Społeczeństwo obywatelskie i jego rola w ochronie dziedzictwa kulturowego na zachodnim pograniczu Polski-wprowadzenie w problematykę, [w:] Społeczeństwo obywatelskie, a ochrona zabytków na pograniczu polsko-niemieckim, pod red.P. Zalewskiego i B. Bielenis-Kopeć, materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Gubin 31.05-2.06.2012, s. 25.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J.: Ruina jako obiekt turystyczny (koncepcja zabezpieczenia i udostępnienia na przykładzie kościoła NMP w Chojnie), „Ochrona Zabytków”, 2 (69), XVIII, Warszawa 1965, s. 14.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J.: Ruina jako obiekt turystyczny ...op.cit., s. 15.
- ↑ Kwilecki S., Płotkowiak M.: Odbudowa kościoła NMP w Chojnie jako przykład koncepcji monumentalnej architektury ceglanej, [w:] Cegła w architekturze środkowo-wschodniej Europy, pod red. M. Arszyńskiego.
- ↑ Płotkowiak M., Stanecka E., Organizacja dotychczasowych działań oraz perspektywy procesu inwestycyjnego odbudowy kościoła pw. NMP w Chojnie, [w:] Społeczeństwo obywatelskie a ochrona zabytków na pograniczu polsko-niemieckim, pod red. P.Zalewskiego i B. Bielinis-Kopeć (Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w dniach 31.05-02.06.2012 r. w Gubinie, Gubin 2014, s. 114.
- ↑ Opracowanie projektowe: obiekt: Kościół NMP w Chojnie, temat: Odbudowa korpusu nawowego, faza: ZTE, zespół proj.: mgr inż. arch. M. Płotkowiak, inż. arch. S. Kwilecki, mgr inż. arch. J. Karwowski, Szczecin 1991.
- ↑ Protokół z posiedzenia komisji w dniu 26 października 1994 r., m-ps w zasobach M. Płotkowiaka.
- ↑ Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: projekt zabezpieczenia technicznego wieży – etap I, autorzy: mgr inż.arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2000; Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne, etap II, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2001. Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: 1)rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, 2) remont elewacji, adaptacja balkonu na taras widokowy, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2005; Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: 1.rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, 2. remont elewacji, adaptacja balkony na taras widokowy, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2007.
- ↑ Opracowanie: obiekt: Kościół pw.Najświętszej Marii Panny w Chojnie, przedmiot oprac.: rekonstrukcja i adaptacja wieży, zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, autorzy oprac.: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2005.
- ↑ Opracowanie: obiekt: Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Chojnie; temat oprac.: Projekt wymiany pokrycia dachowego; autorzy: dr inż. arch. Maciej Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2013.
- ↑ ., Kościół Mariacki w Chojnie. Odbudowa potrwa 100 lat?, „Kurier Szczeciński”, 160/2019 (20644), 20 sierpnia 2019, ISSN 0137-9240.
- ↑ Nowy dach na Kościele Mariackim. Nad centrum Chojny latał nasz dron [foto] [video] [online], chojna24.pl - powiat gryfiński, myśliborski i pyrzycki, portal i telewizja internetowa, 4 marca 2020 [dostęp 2023-06-25] (pol.).
- ↑ Chojna - zapomniana perełka ceglanego gotyku, „Onet Poznaj Polskę”, 16 marca 2017 [dostęp 2017-03-21] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-22] (pol.).