Ассамдықтар
| Ассамдықтар | |
| ассамитэ, ахомийа | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Үндістан |
14,77 млн |
 Бутан |
190 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Ассамдықтар (ассамитэ, ахомийа) — Үндістандағы Ассам штатында тұратын халық. Саны — 16,2 млн. адам (2000).[1] Бутанда (190 мың адам) және басқа елдерде де тұрады.
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамның этногенезі мен ерте тарихы нашар зерттелген. Олардың қалыптасуына солтүстік-батыстағы арье тілді қоныстанушылар, тибет-бирма және тай қоныс аударушылары қатысты. 7 ғасырдан бастап Ассам аумағы Камарупа деген атпен белгілі. XIII ғасырда оны Бирмадан шыққан тай халқы ахомдар басып алып, өз мемлекетін құрды, халық пен ел солардың атымен аталған. Дегенмен, ахомдардың өз атауы тай болды. «Ассам» сөзі олардың географиялық орнын білдіруі де мүмкін.[2]
Эндоэтнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшын тілінде – «Assamese»; бенгал тілінде - «অসমীয়া জাতি»; хинди тілінде - «असमिया»; украин тілінде - «Асамці»; орыс тілінде - «Ассамцы».[3]
Нәсілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Еуропа нәсілінің Жерорта теңізі нәсіліне жатады.
Таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1971 жылғы статистикаға сәйкес, Ассамдықтардың 99,6% Ассам және Мизорам штаттарында тұрады. Қалған 0,4%-дың 34,19%-ы Аруначал-Прадеш штатында, 32,21%-ы – Мегхалаяда (негізінен Гаро, Хаси, Джайнтия – Тура, Нонгпох, Шилонг, Мавлай, Черра Пунджи таулы аудандары), 14,92%-ы – Нагаланд, 3,88% - Батыс Бенгалия (Калькутта, Дарджилинг, Куч-Бехар), 2,19% - Уттар-Прадеш, 1,71% - Делиде. Бутанда 190 мың ассамдықтар тұрады.[4]
Тілі және жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Еуропа нәсілінің Жерорта теңізі нәсіліне жатады. Үндіеуропа тілдерінің үндіарий тобына кіретін ассам тілінде сөйлейді, жазуы — көне үнді жазуының ассамдық нұсқасы.[5] 1971 жылғы мәліметтер бойынша ассамдардың 13,19%-ы қос тілді (64,64%-ы ерлер, 35,36%-ы әйелдер), ассам тілінен басқа бенгал (45,01%), ағылшын (30,58%), хинди (18,07%) тілдерінде сөйлейді. Сонымен қатар бодо, нага, непал, микир, мунда, мири және ория тілдерін меңгерген.
Қазіргі әдеби нұсқа 19 ғасырдың аяғынан бастап Шығыс диалектісіне негізделген. Ол үшін 19 ғасырдың басында Бенгал жазуынан пайда болған силлабикалық Ассам жазуы қолданылады.[6]
Бенгал әліпбиіне негізделген заманауи жазу:
অ আ ই ঈ উ ঊ ঋ ঌ এ ঐ ও ঔ ক খ গ ঘ ঙ চ ছ জ ঝ ঞ ট ঠ ড ড় ঢ ঢ় ণ ত থ দ ধ ন প ফ ব ভ ম য য় ৰ ল ৱ শ ষ স হ ্ ং ঁ ঃ
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамдықтар діні бойынша индуистар. Будда дінін ұстанады. Индуистар (85%), ханафи мәзһабындағы мұсылман-сүнниттер (10%), католиктер. Ассамдықтардың ішінде индуистар, мұсылмандар (негізінен суннит, сайед және шейкх категориялары), христиандар мен сикхтер бар. Индуистар негізінен шиваиттер, шакти культі кең таралған, вишнуиттер бар. Дурга, Кали, Шива, Вишвакарман, Чанди құдайлары ерекше құрметке ие.[7]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамдардың этникалық территориясының батыс бөлігінде біздің эрамызға дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасында Прагджьотиша ерте мемлекеттік қалыптасуы болды. Жергілікті халық радха және камарупа халықтарынан тұрды. 1 мыңжылдықтың ортасында мұнда Камарупа мемлекеті болған, 13 ғасырда оны ахомдар – моңғолоидтық тай халқы, Бирмадан көшіп келгендер басып алып, өз мемлекетін құрған. Ахомдар жергілікті халықтың тілін, дінін (индуизм) және жоғары мәдениетін қабылдады және олармен ассимиляцияланды. Бірақ толық ыдыраған жоқ және ахомдар Ассам қоғамында белгілі бір басқарушы қабатты құрады.
1821 жылы Ассам Бирмаға қосылды, тек 19 ғасырдың аяғында Ассам британдықтарға өтті. 1985 жылы Үндістан үкіметі мен Ассам белсенділері арасында ассамдықтардың нақты кім екенін анықтау туралы келісімге қол жеткізілді, нәтижесінде олардың мәдени және экономикалық тәуелсіздікке құқықтарына кепілдік берілді.
2007 жылы олар 1951 жылғы азаматтардың ұлттық тізіліміне енгізілгендер мен олардың ұрпақтары ассамдықтар екеніне келісті.[8]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамдықтардың негізгі кәсібі – егіншілік (негізінен күріш, сонымен қатар тары, жүгері, бұршақ дақылдары, жержаңғақ, күнжіт, банан, манго ағаштары, техникалық дақылдардан алынған джут, таулардың төменгі беткейлерінде мақта және темекі). Плантацияларда өсірілген ассам шайы әлемге әйгілі (негізінен басқа штаттардың адамдары жұмыс істейді). Негізінен жұмыс істейтін ірі қара (буйвол, өгіз) өсіреді. Жібектің тұт емес арнайы сорттарын өндіру, өзіндік өрнектермен өру (өсімдік, зооморфтық және басқа да өрнектер), тоқымашылық, керамика, зергерлік бұйымдар жасау, піл сүйегінен ою өнері дамыған.[9]
20 ғасырдың аяғынан бастап мал шаруашылығы мен сүтті мал шаруашылығы қалыпты өсім көрсетті, оған негізінен үкімет көмектесті. Жібек шаруашылығы (жібек құрттарын өсіру) жақсы дамыған және муга, алтын жібек, Ассамдағы ең қымбат және бағалы жібек.[10]
Ассамдықтар екі мың жылдан астам уақыт бойы әртүрлі дәстүрлі қолөнердің бай дәстүрін сақтап келеді. Қазіргі уақытта қамыс пен бамбуктан, қоңырау мен жезден қолөнер, жібек пен мақта тоқу, ойыншық пен бетперде жасау, қыш және терракота жасау, ағаштан бұйымдар жасау, зергерлік бұйымдар жасау, музыкалық аспаптар жасау және т.б. негізгі дәстүр болып қалуда. Сонымен қатар ассамдықтар қайықтар, дәстүрлі зеңбірек пен мылтық, бояулар мен бояғыштар, лак бұйымдары, дәстүрлі құрылыс материалдары, темір және т.б. жасады.
Қамыс пен бамбуктан жасалған қолөнер күнделікті өмірде тұрмыстық заттардан, тоқыма бұйымдарынан, балық аулауға арналған құралдардан, жиһаздардан, музыкалық аспаптардан ғимарат құрылысына дейін жиі қолданылатын заттарды ұсынады. Жезден жасалған дәстүрлі ыдыс-аяқ пен символдық заттарды Ассамдағы әрбір үйден табуға болады. Хаджо мен Сартебари - дәстүрлі металл және жезден жасалған қолөнердің маңызды орталықтары болып табылады.
Дәстүрлі жібек өнеркәсібінің орталығы, Брахмапутра алқабының барлық дерлік бөліктерінде, ауылдық үй шаруашылықтары тамаша кесте дизайнымен жібек киімдер шығарады. Сонымен қатар, Ассамдағы әртүрлі этномәдени топтар ерекше кесте дизайнымен және әдемі түс үйлесімімен мақтадан жасалған киімдердің әртүрлі түрлерін шығарады.
Бұдан басқа, Ассамда ойыншықтар мен маска жасаудың бірегей қолөнері бар, оларды жасау негізінен Вайшнавит шөлінде шоғырланған, Батыс Ассам аудандарында керамика және терракота жасаушылар жұмыс істейді және көптеген жерлерде ағаш, темір, зергерлік бұйымдар және т.б. өндірісі жүзеге асырылады.[11]
Өмір салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Касталық бөлу салыстырмалы түрде біршама қатаң. Бірнеше каста топтары бар - брахмандар (махапурушия, дамодария, харидабия топтары), каяста, барой, гоп, мали, намасудра, танти. Жалпы кландық экзогамиямен (235 ру бар - готра: Алмаян, Альмус, Агасти, Агнибайши, Андас, Анадиса, Адха, Абай, Анусан, Астик, Упанаш, Удин және т.б.) және касталық эндогамия кезінде кастааралық неке жағдайлары кездеседі. Ажырасқандар үшін де, брахмандарды қоспағанда - жесірлер үшін де екінші неке қиюға болады. Су көздері, мектептер, мемлекеттік мекемелер әртүрлі каста топтарына ортақ. Үлкен ұл негізгі мұрагер болғанымен, барлық ұлдар бірдей мүлікті мұраға алады. Норма - моногамдық патрилинейлік отбасы. Ортақ үй шаруашылығы бар көп балалы отбасылар сақталған. Әйелдер мен ерлер барлық қоғамдық-діни шараларға қатысады, дегенмен жалпы әйелдердің әлеуметтік жағдайы біршама төмен.
Өмірлік циклдің салттары Үндістанға тән, индустар қыздардың жетілу салттары - сантибия, ганева және тулонибия - және ұлдарда - мандана, упанаяна. Ассамдықтардың ең маңызды үйлену салттары - теларбхара, синдур, адибаса; еске алу рәсімдері - тилони (марқұмды өртегеннен кейінгі үшінші күн), даха (оныншы), шрадха (он бірінші). Ассамдықтардың жиі кездесетін фамилиялары: Бхатла, Госвами, Боруа, Гогой, Хазарика, Моханта, Мишра.[12]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамдықтар негізінен ауылдарда тұрады. Шаруа қожалығына 3-4 ғимарат (тұрғын үй, мал қорасы, қойма, жеке асханасы) кіреді. Үйді өзен жағаларына, тіректердің үстіне топырақ төсеп, бамбуктен салады, қабырғалары сазбен сыланған, едені топырақ, шатыры шөп.
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамдық ерлердің дәстүрлі киімі - Үндістанда кең таралған дхоти мен курта. Олар әдетте мақтадан немесе жібектен жасалған, тегіс немесе жиектерінде әдемі қызыл дизайны бар. Ерлер де иығына кәдімгі немесе өрнекті чадарды (орамал, шаль) иығына тағады. Көптеген адамдар батыстық үлгідегі қарапайым киімді шалбар, жейде, кейде кеудеше т.б.пайдаланады.
Ассам әйелдері екі материалдан тұратын мехла чадарды жиі пайдаланады: төменгі жағы белдемше тәрізді оралған (мехла), ал үстіңгі жағы иығына тағылып, кеудені жабады(чадар). Чадардың астына чоли блузкасы киіледі. Әйелдің басына риха деп аталатын қызыл оюы бар ақ орамал байлайды. Дәстүрлі мехла чадар мақтадан, жібектен немесе джуттан тоқылады, ал қазіргісі жібек пен мақта қоспасынан жасалады, кейде синтетикалық жіп қосылады. Мехла әдетте бута деп аталатын шағын өрнекпен безендірілген.
Чадар, үлкен гүл және жапырақ өрнектерімен, жануарлардың бейнелерімен, сондай-ақ геометриялық стильдегі көптеген түрлендірумен безендірілген. Тоқылған үлгілерден бөлек, мехла-чадар да кесте өрнектерімен безендірілген. Мехла чадармен қатар дәстүрлі сари де Ассамдағы әйелдер арасында кеңінен танымал.
Ассамдықтар барлығы дерлік жапи бас киімін киеді. Жапи - жарылған бамбук немесе қамыс жолақтарынан жасалған кең жиекті қалпақ. Түрлі түсті өрнектермен безендіріліп, жиегіне қызыл жиек тігілген. Жапиды күннен қорғаныс ретінде киеді, құрмет ретінде қонақтарға береді және сәттілік белгісі ретінде үйдің кіреберісіне іледі.[13][14]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ассамның дәстүрлі тағам дайындау әдісі мен тағамдары Таиланд, Мьянма және басқалары сияқты Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдеріне өте ұқсас. Асхана өте аз дәмдеуіштермен, отта аз
пісірумен және хош иістермен, негізінен жаңа піскен, кептірілген немесе ашытылған эндемикалық экзотикалық жемістер мен көкөністерімен сипатталады. Балық кеңінен қолданылады, үйрек т.б. құстар өте танымал және көбінесе негізгі көкөніспен немесе ингредиентпен біріктіріледі. Пісіруге қолайлы май - ащы қыша майы. Ассамдағы дәстүрлі тағам негізгі хара, қышқыл тағам тенга, тамул (бетел жаңғағы, әдетте шикі) және паан. Тағам әдетте Мария деп аталатын жергілікті қауымдастық жасаған металл ыдыстарында беріледі. Мұндай ыдыстарда тамақ пен су берілсе, денсаулыққа пайдалы және иммунитетті жақсартады деп саналады.
Күріш - бұл асханадағы ең маңызды ингредиент. Күріштің ең танымал түрі - джоха немесе хош иісті күріш. Күрішті жеңіл тағам ретінде әр түрлі күйде жейді: қуырылған және ұнтақталған (ксандо), қабығына қайнатылған және тегістелген (чира), үлпілдек (ахой).
Ассам еті мен балық тағамдары дәмдеуіштер мен майдың төмен деңгейімен, зімбірдің жоғары мөлшерімен сипатталады. Ассамдықтардың көпшілігі энтомофагтар. Белгілі бір аймақтардың әртүрлі байырғы этникалық топтары жібек құрттарымен, су құрттарымен, шегірткелермен және басқа да жәндіктермен қоректенеді. Жәндіктер қуырылған, қайнатылған немесе жапырақтарда қуырылған.[15]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Орта ғасырларда кәсіби әдебиет пайда болды. Ән және би фольклоры дамыған. Классикалық түрдегі би және театрландырылған қойылымдар, музыкалық-поэтикалық формалар мен жанрлар кең таралған (баргит, аңыз бойынша VII ғасыр философы Шаңқара жасаған). Музыкалық аспаптары үнді аспаптарының барлық негізгі топтарымен ұсынылған: Барабандардан (дхол, нагара, мриданга, кхол, даба т.б.), соқпалы музыкалық аспаптардан (така – бамбук сыңғырлағы; тал, мандира – металл тарелкалары), ішектілерден (шертпелі токар, ысқылы бин, саринда), үрмелі аспаптардан варган.
Би мен әннің, әсіресе Кришна құдайына арналған билердің бай фольклоры бар. Халықтық мерекелердің (Биху) терең тамыры бар, мысалы, Маг Биху - Ассам Жаңа Жылы (қаңтар), Бохаг Биху және т.б. Ассамидегі кәсіби әдебиет XIV ғасырдан бастап дами бастады, оның дамуында XV—XVI ғасырлардағы вишнуит реформасы үлкен рөл атқарды.[16]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамцы - অসমীয়া. Тексерілді, 28 маусым 2024.
- ↑ Әлем халықтарының энциклопедиясы.Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 1 том
- ↑ Ассамдықтардың антропологиясы. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассам халықтары. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассам мәдениеті. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Үндістан халықтары. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамның киімдері. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдағы (Үндістан) дәстүрлі киімдер. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассам асханасы. Тексерілді, 29 маусым 2024.
- ↑ Ассамдықтар. Тексерілді, 29 маусым 2024.
