Селькуптар
| Селькуптар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
4 400 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
3649 (2010) |
 Украина |
62 (2001) |
| Тілдері | |
|
селькуп, орыс тілдері | |
| Діні | |
|
шаманизм, православие | |
Селькуптар — Сібірдегі самодий тіл тобында сөйлейтін халық. Ресейдің Томск облысында, Краснояр өлкесінде және Ямал-Ненец ұлттық округінде тұрады. Жалпы саны 3,6 мың адам (2010 ж.).[1]
Этногенезі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Селкуптардың этногенезі Батыс Сібірдің басқа самодий халықтарының Оңтүстік Сібірден шыққаны туралы концепция аясында қалыптасу тарихымен байланысты. Селкуптар үшін автохтонды болып табылатын Нарым және Томск Обь аумағы б.з.д. I мыңжылдықтың аяғында - б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында Құлай мәдени бірлестігінің бөлігі және самодийлердің солтүстік, тайгалық шеткі бөлігі болды.
Сонымен бірге, қоныстанудың кең аумағы және селкуптардың бір бөлігінің солтүстікке, Таз және Тұрухан өзендерінің бассейніне қоныстануы көршілермен олардың құрамына түркі, кет, ханты, эвенки және Солтүстік самодий мәдени компоненттерін қосуға қарқынды байланыстарға әкелді, бұл осы халықтың қазіргі мәдениетінде көрініс тапты.[2]
1950 жылдары «болашағы жоқ» деп аталатын ауылдардың жабылуы селькуптар тұратын ауылдардың жойылып кетуіне әкелді. Олардың тұрғындары ірі елді мекендерге қоныстандырылды, онда олар этникалық азшылықта болды, этносаралық некелердің өсуі этностың бөтен этникалық ортада толық дерлік араласуымен жалғасты.[3]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Селькуп тілі оралдық тілдердің самодий тобына жатады Cелькуп тілінің жазуы 1930 жылдары КСРО-да тілдік жүйені қалыптастыру барысында латын әліпбиі негізінде құрылды, содан кейін орыс (кириллица) графикасына ауыстырылды. Селькуп тілі іс жүзінде қолданылмай, 1950 жылдардың ортасынан бастап селькуп тілінің жазуы қажет болмай қалды. Селькуп тілі өте күрделі диалектикалық бөлініске ие. Селькуп тілінде төрт негізгі диалект бар (солтүстік, орталық, шығыс, оңтүстік), олар өз кезегінде сөйленістерге бөлінеді. Әр түрлі диалектілердің және сөйленістердің сөйлеушілері көбінесе бір-бірін түсінбейді.[4]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықтың дәстүрлі діні – пантеизм. 17-18 ғасырларда барлық селькуптарды христианизациялау орын алды, бірақ соған қарамастан, халық, әсіресе солтүстіктегілер дүние туралы дәстүрлі наным-сенімдерді және анимистік идеяларды сақтап қалды.
Селкуптер ғаламды аспан, жер және жер асты әлемінен тұрады деп есептеді. Барлық шамандар поэзия мен музыкаға икемді болды. Жыл сайын көктемде құстардың келуі фестивалінде шамандар ән айтатын. Егер адам ауырып қалса, селкуптер бұл зұлым рух оның жанының бірін ұрлап алды деп сенді, оны іздеуге шаман барды. Шамандық анадан, әкеден немесе атадан мұраға жалғасты.[5]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жазбаша дереккөздерде бұл этникалық топ туралы алғашқы деректер XVI ғасырға жатады. Селкуптардың ата-бабалары Обь бассейніндегі тайгаға қоныстанған самодий тайпалары болды. Алғашқы селкуп қонысы 16 ғасырдағы жазба деректерде Ала Орда деп аталады. Бұл атау олардың түрлі-түсті жануарлардың терісінен тігілген киімдеріне байланысты болды. 17 ғасырдың басында Ала Ордасы орыстар мен олардың одақтастары хантылардан жеңілді. Нәтижесінде селкуптар үйлерін тастап, қазіргі Томск облысының аумағына қоныс аударды. Ресей билігіне дейінгі кезеңде селкуптер «кэтты» деп аталатын шағын елді мекендерде өмір сүрді. Әрбір елді мекен ормен, қорғанмен және штакетпен қоршалған, сондықтан оларға жақындау оңай болған жоқ, өйткені олар да периметрі бойынша арбалеттермен қорғалған. Кейінірек селкуптар мұндай сақтық шараларынан арылып, Том мен Обь өзендерінің бойындағы Арган өзеніне дейінгі төбешіктерге қоныстана бастады. 16 ғасырда жаңадан келгендер Сібірге белсенді түрде қоныстана бастады. Орал өңірінен орыс қоныстары көбейіп, оңтүстіктен түркі тайпалары келді. Пегая Орда бастапқыда мұндай өзгерістерге белсенді қарсы тұрды, өз аумақтарын қатты қорғады. 16-17 ғасырлар тоғысында Пегая Ордасының басшысы князь Воня орыс қазынасына салық төлеуден бас тартты. Ала Орданың ыдырауы селькуптардың бірлігінің бұзылуына әкелді. Халықтың бір бөлігі туған жерлерін тастап, солтүстікке кетті. Онда Таз және Турухан өзендерінің бассейндерінде жаңа қауымдастық – Солтүстік селкуптер пайда болды. Селькуптардың түпкілікті түрде этникалық қалыптасуы 19-ғасырда аяқталды.[6]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бұрын аңшылықты кәсіп етсе, солтүстік өлкесі халықтары бұғы шаруашылығымен айналысады. Бұл күндері олар дәстүрлі кәсіптерімен қатар егін егіп, мал бағады. Олар негізінен балық аулаумен және аңшылықпен айналысып, арбалеттерді, жебелері бар садақтарды, әртүрлі қақпандарды қолданды. Жабайы бұғылар мен бұландар үшін қоршаулары бар шұңқырлар пайдаланылды. Селкуптар көбінесе жануарлар мен құстарды торда өсіріп, кейбіреулері киім тігу үшін пайдаланылды. Иттерді аң аулау үшін өсірді. Олар қасқыр, тиін, түлкі, арктикалық түлкі, қарақұйрық, бурундук, қоян, аю, бұлғын т.б. аулады. 20 ғасырға дейін халық арасында ұсталық өнер дамыды. Темір ұсталары металл балқытып, шынжырлы, құрал-саймандар, қару-жарақ пен рухтардың бейнелерін жасады. 20 ғасырға дейін сүйек және тастан жасалған құралдар қолданылған. 17 ғасырға дейінгі керамика өндірісі жоғары дамыды. Балшықтан ыдыс-аяқ, темекі түтіктері, балалар ойыншықтары мен діни мүсіндер жасалды.[7]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оңтүстік және солтүстік селькуптер арасында тұрғын үй түрі әр түрлі болды. Аңшылар уақытша баспаналардың бірнеше түрін салған. Лашық аңшының түнеп тұруы немесе діни ғимарат ретінде пайдаланылды. Олжаны сақтау үшін қадаларға қойма сарайлары салынды. Аңшы әулетінің баспанасы чумға ұқсайды. Жазда қайың қабығымен, қыста терімен жабылған. Қазіргі чум брезентпен жабылған. Бүгінгі таңда селькуптардың көпшілігі, соның ішінде Красноярск өлкесіндегілер заманауи стандартты үйлерде тұрады.[8]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Солтүстік селкуптардың ерлер мен әйелдердің қысқы киімдері парка - бұғы терісінен тігілген тон, сыртында жүні бар. Ерлер парка астына матадан тігілген жейде, ровдугадан тігілген шалбар, ал әйелдер үйге арналған көйлек киді. 20 ғасырдың басына дейін балық терісінен және матадан тігілген жазғы киім киді. Байпақ етіктері ерлер мен әйелдерге арналған қысқы аяқ киім ретінде қызмет етті. Жазда былғары аяқ киім (чирки), етік (лунтай) киген. Бас киімі жас бұзаулардың терісінен, түлкі немесе тиін аяқтарынан жасалған капор түрінде тігілген.[9]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ежелгі заманнан бері балық селкуптардың диетасының негізі болды. Олар оны кептіріп, қайнатып, пісіріп жеп, алға қарай пайдалану үшін балық майын дайындап, юкола деп аталатын кептірілген балық жасады. Кептірілген балықтан порса ұны жасалған. Қыста ең көп таралған тағам жидектер қосылып жасалған маринадталған балық болды. 19 ғасырдан бастап селкуптердің рационында сатып алынған азық-түліктер пайда болды: жарма, шай, бидай ұны және қант. Тайга аймағында тұратын селкуптар қарағай жаңғағын жинап пайдаланды. Шайдың орнына арша тұнбасы, кептірілген қарақат пен таңқурай жапырақтарынан жасалған сусын ішті.[10]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Селкуп фальклоры көптеген жанрлар (ерлік жырлары, тарихи аңыздар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер) бойынша дамыған. Қазіргі селкуптар, әсіресе Томск облысында тұратындар көптеген шығармаларды орыс тілінде орындайды. Музыкалық аспабы - варган, жеті ішекті арфа. Солтүстіктегілер бубенді пайдаланады.[11]
Қазақстандағы селькуптар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы селькуп диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 7 (1970 ж.),
- 8 (1979 ж.),
- 13 (1989 ж.),
- 3 (1999 ж.)
- 2 (2009 ж.) адам.[12]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Селькуптар
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 5 қараша 2024.
- ↑ Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Селкуптер: этникалық тарихтың белестері. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 174. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Селкуптар – Сібірдің ерекше халқы. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Батыс Сібір селкуптары - халық және олардың тарихы туралы деректер. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 476. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 382. — ISBN 978-601-7472-88-7.
