B.A 1st Sem DSOC101. Sociology

soc
BA 1ST YEAR DSOC101
GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

1 DSOC101 FUNDAMENTALS OF SOCIOLOGY
UNIT = 1
gqPBH ;wki ftfrnkB (;wki Pk;so) s'A eh ;wMd/ j' < ;wki ftfrnkB dh gqhGkPk fdT[.
T[~soH ;wki ftfrnkB d' PpdK Socio ns/ Logos s'A fwbe/ pfDnk j?. Socio bkshBh GkPk dk Ppd j?. fi;dk
noE j? ;wki ns/ Logos :{BkBh GkPk dk Ppd j?. fi;dk noE j? ftfrnkB. fJ; soQK ;wkfie ;zpzXK dk
nfXn?B eoB tkb/ ftfrnkB B{z ;wki ftfrnkB fejk iKdk j?.
gfoGkPktK L^
c/noukJhbv d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wki ftfrnkB wB[Zy s/ T[;d/ wB[Zyh tksktoD ftZu gkJ/ rJ/ ;zpzXK dk nfXn?B
eodk j?. **
nkoB'bv n?wH o'I nB[;ko ^ ‘‘ ;wki Pk;so iK ;wki ftfrnkB wB[Zyh ;zpzXK dk ftfrnkB j?.**
gqPBH ;wki Pk;so iK ;wkfie ftfrnkB dh gqfeosh dk ;zy/g ftZu toBD eo'.
iK
;wki Pk;so dh gqfeosh eh j?.
iK
;wki Pk;so dh gqfeosh pko/ ft;Eko g{ote uouk eo'.
T[~soL Introduction L^ e[M ftdtkB ;wki Pk;so B{z ftfrnkB wzBd/ jB. id'A fe e[M fJ;B{z nfXn?B dh Pkyk
wzBd/ jB. nZi th ;wkiPk;sohnK ftZu fJ;d/ ;zpzX ftZu ftuko tZy^tZy gkJ/ iKd/ jB. go ;wki ftfrnkB
d/ iBwdksk nr;s/ ekws/ B/ jw/Pk jh fJ;B{z ftfrnkB wzfBnk j?. go fco th ;wkiPk;so dh gqfeosh
ftfrnkBe j? iK BjhA ;zpzXh fttkd gkfJnk iKdk j?. fJ; bJh ;wkiPk;so dh gqfeosh ftfrnkBe wzBD bJh
;G s'A gfjbK fJ;B{z ftfrnkB d/ o{g ftZu d/yDk Io{oh j?.
;wki ftfrnkB fJe ftfrnkB d/ o{g ftZu
1H ;wki ftfrnkB ftfrnkBe ftXh dk gq:'r eodk j? L^ pj[s ;ko/ ;wkfie sZEK dk nfXn?B eoB bJh
;wkfie ftfrnkB, Historical Method, comparative method, case study Method, Ideal type, nkfd
ftfrnkBe ftXh dk gq:'r eodk j?.
2H ;wki ftfrnkB ftZu GftZy GftypkDh eoB dh ;woZEk j? L^ id'A ;wki ftZu e'Jh ;wZf;nk g?dk jz[dh j? sK
;wki ftfrnkB Bk f;oc T[; ;wZf;nk Bkb ;zpzfXs sZE fJeZm/ eodk j?. ;r'A fJj dZ;dk j? ;wZf;nk dk ;wki
T[go eh gqGkt gt/rk ns/ ;wki fejVhnK w[PebK dk ;kjwDk eo/rk.
3H ;wki ftfrnkB ftZu eh j? dk T[b/y ehsk iKdk j? L^ ;wki ftfrnkB f;o| n;b xNBktK dk jh nfXn?B
eodk j?. fJj fJ; rZb s/ ftuko BjhA eodk j? fe eh uzrk ns/ eh wkVk j? iK eh j'Dk ukjhdk j? iK eh j'Dk
ukjhdk j? iK eh BjhA j'Dk ukjhdk. fJj xNBk iK sZEK dk fi; o{g ftZu j?. T[; o{g ftZu toBD eodk j?. eh
j'Dk ukjhdk j?. T[; pko/ e[M BjhA efjzdk

4H ;wki ftfrnkB ftZu f;XksK dh ;EkgBk ehsh iKdh j? L^ ;wki ftfrnkB d[nkok ftfrnkBe ftXhnK dk
gq:'r eoe/ sZEK iK xNBktK B{z fJeZmk eoe/ s/ T[jBK dk torheoD s/ ftPb/PD eoe/ Bt/A f;XKs pDkJ/ iKd/
jB. i' g{oh soQK ftfrnkfBe j[zd/ jB.
5H ;wkiPk;so d/ f;XKs ;ot^ftnkgo j[zd/ jB L^ ;wki ftfrnkB d[nkok i' fB:w pDkJ/ iKd/ jB. T[j
;ot^ftnkge j[zd/ jB. go ;wki ftZu gfotosB nkT[D d/ ekoD fJjBK ftZu th gfotosB nkT[Adk ofjzdk j?
go e[M f;XKs nfij/ j[zd/ jB fijBK ftZu ;wki ftZu gfotosB nkT[D s/ e'jh gfotosB BjhA nkT[Adk.
6H ;wki ftfrnkB ekoiêkoBK d/ ;zpzXK dh ftnkfynk eodk j? L^ ;wki ftfrnkB f;o| fe;/ ;wZroh pko/
gsk brkT[D dk :sB jh BjhA eodk pbfe ;wZf;nk d/ ekobK s/ T[jBK ekoBK B{z d{o eoB d/ jZb bZGD dh
e'fPP th eodk j?.
7H ;wki ftfrnkB ftZu fpBK gZygks d/ nfXn?B ehsk iKdk j? L^ ;wki ftfrnkB fe;/ th sZE dk fpBK fe;/
gZygks d/ fBohyD eodk j?. T[j sZEK dk g{oh JhwkBdkoh s/ fBogZysk Bkb nfXn?B eodk j?.
8H ;wki ftfrnkB d/ f;XKs dk g[Bo^fBohyD ;zGt j? L^ ;wki ftZu gfotosB nkT[D Bkb ;wki ftfrnkB d/
f;XKs th pdbd/ ofjzd/ jB. fJ; bJh pdbd/ jkbsK ftZu f;XKs B{z ;jh ;kps eoB bJh fJjBK dk g[Bo^fBohyD
eoBk ;zGt j?.
f;ZNk L^ T[go'es ;ko/ nkXkoK s/ fejk ik ;edk j? fe ;wki ftfrnkB iK ;wki Pk;so fJe ftfrnkB j? fJ;
ftZu ftfrnkB d/ ;ko/ sZs w"i{d jB. fJ;dh gqfeosh ftfrnkfBe j?.
gqPBH ;wki ftfrnkB iK ;wki Pk;so d/ wjZst dk toBD eo'.
T[~soL Introduction L^ ;wki ftfrnkB dk iBwdksk ekws/ B{z wzfBnk iKdk j?. fJ;B{z ftfrnkB th fejk iKdk
j?. feTAfe fJ; d[nkok ftfrnkBe ftXhnK dh tos'A eoe/ Bt/A^Bt/A f;XKs pDkJ/ iKd/ jB. nZi e'bQ d/ nkX[fBe
;wki ftZu fJ;dh pj[s wjZssk j?. fJ; bJh fJ;dk wjZst j/m fby/ nB[;ko j?.
;wki ftfrnkB (Pk;so) dk wjZst
1H ;wki Pk;so ;ko/ ;wki dk nfXn?B eodk j? L^ ;wki Pk;so g{o/ ;wki B{z fJe fJekJh wzBe/ fJ;dk
nfXnB?B eodk j?. fJj ;wki d/ tZy^tZy gZyK d/ nzdo{Bh ;zpzXK dh ftnkfynk eoe/ ;wki dk nfXn?B eodk
j?.
2H ;wkfie ;wZf;nk B{z jZb eoB ftZu ;jkfJe L^ ;wki Pk;so p/ekoh, rohph, ikshtkd, pkb ftnkj, sbke,
ngokX nkfd torhnK ;wZf;nktK B{z d{o eoB bJh :'iBk pDkT[D ns/ jkbksK Bkb fBgND ftZu ;jkfJsk eodk
j?.
3H ;wki Pk;so g{o/ ;wki d/ ftfrnkBe ftPb/PD eoB ftZu ;jkfJe L^ ;wki Pk;so eJh gqeko dhnK
ftfrnkfBe ftXhnK dh tos'A eoe/ ;wki ftubhnK ;wZf;nk iK xNBktK dk ftfrnkBe Yzr Bkb nfXn?B eodk
j?. fJj ;wki dh b'eK ;kjwD/ ;jh s;tho fbnkT[D dh e'fPP eodk j?.

4H Bt/A ;wkfie jkbksK ftZu ;wk:'iB eoB ftZu ;jkfJe L^ ;wki Pk;so pdbd/ j'J/ w[ZbK nkdoPk ftPtk;K
s/ b'eK d/ fttjkoK pko/ ftnesh B{z frnkB fdzdk j?. fJ;/ frnkB dh ;jkfJsk Bkb ftnesh ;wki ftZu nk oj/
gfotosBK B{z uzrh soQK ;wM e/ nkgD/ nkg B[z ;wki ftZu ofjD d/ :'r pDkT[Adk j?.
5H ;wkfie ;wZf;nktK d/ ekoBK pko/ dZ;D L^ jo/e ;wki ftZu e[M Bk e[M ;wkfie ;wZf;nktK j[zdhnK jB.
;wki Pk;so T[jBK ;wZf;nktK B{z g?dk eoB tkb/ ekoBK dh ftfrnkBe Yzr Bkb iKu eoe/ ;wZf;nktK B{z d{o
eoB ftZu wdd eodk j?.
6H okPNoh J/esk ftZu ;jkfJe L^ nZi d/ :[Zr ftZu jo/e d/P, iksh, gqiksh, GkPk, Xow s/ gqKs d/ nkXko s/
S'N/^S'N/ ;w{jK ftZu tzfvnk j'fJnk j?. fi; eoe/ jo/e ftnesh nkgD/^nkgD/ ;w{jK pko/ ;'udk j?. go
;wki^Pk;so ikshtkd, GkPktkd, ;zgqdkfJtkd, y/sotkd nkfd pko/ ;jh ikDekoh d/ e/ fJjBK ;w{jK s'A T[go
T[mD dh ikDekoh fdzdk j?. fi; Bkb okPNoh J/esk pDh ofjzdh j?.
7H ;wki ftZu ;fj j'Ad dh GktBk d/ gq;ko ftZu ;jkfJe L^ ;wki Pk;so ;kB{z fJj frnkB fdzdk j? fe w{b o{g
ftZu ;z;ko d/ ;ko/ wB[Zy w/Xkth wB[Zy dh ;zskB jB ns/ fe;/ fJe gqiksh B{z j'o gqikshnK Bkb'A Pq/Pm iK jhD
BjhA wzfBnk ik ;edk. wB[Zy^wB[Zy d/ ftZu gkJ/ ikD tkb/ nzso w[Zy s"o s/ tksktoD ns/ ftneshnK d/ ftek;
ftZu nzso dk Bshik jB.
8H wB[Zy dh ;otT[~usk s/ :'rsk ;gPN eodk j? L^ ;wki Pk;so d/ frnkB d/ ekoB wB[Zy j'o ftneshnK
Bkb ofjDk f;Zydk j?. ;wki Pk;so wB[Zy B{z frnkib fdzdk j? fe ;fj:'r, nksw fBoGosk ns/ feos tzv
tor/ ;wkfie ;zpzX ;wki bJh fezB/ Io{oh jB.
9H ;wki Pk;so tZy^tZy XkoBktK B{z gfoGkfPs eodk j? L^ ;wki ;k;so d/ nkT[D s'A gfjbK ;wki d/ eJh
GkrK ftZu eJh gqeko dhnK }bs XkoBktK pDhnK j'JhnK jB. fit/A fe iks gqEk, GkPktkd nkfd. go ;wki
Pk;so B/ fJjBK XkoBktK B{z mhe Yzr Bkb ftfrnkBe s"o s/ gfoGkfPs ehsk s/ XkoBktK Bkb g?dk j'JhnK
;wZf;nktK s/ rbshnK B{z d{o ehsk.
10H gfotkfoe ihtB B{z ;|b pDkT[D ftZu ;jkfJe L^ gfotko ;wki fJe w{b s/ wjZstg{oB fJekJh j?. go
nZi d/ ;w/A ftZu pj[s ;ko/ gfotkoK ftZu sDkn, ;zxoP ns/ w[ZbK ftZu pj[s ;ko/ gfotosB nk rJ/ jB. j[D
gq/w ftnkj s/ nzsoiksh ftnkj th j'D bZr gJ/ jB. fi; ekoB gfotko ftZu pj[s ;kohnK ;wZf;nktK g?dk
j'D bZr rJhnK jB. fijBK pko/ ;wki Pk;so ;kB{z ftfrnkBe ikDekoh fdzdk j?. fi; Bkb pj[s ;kohnK
gfotkfoe ;wZf;nktK d{o j[d z hnK jB.
gqPBH ;wki Pk;so d/ ekoi y/so dk toBD eo'.
iK
;wki Pk;so (;wki ftfrnkB) dh ftP/^;wZroh pko/ s[;hA eh ikDd/ j' < ft;sko Bkb fby'.
T[~so L Inroduction L^ ;wki Pk;so gfotosBPhb ;wki dk nfXn?B eodk j?. fJ; bJh ;wki Pk;so d/
nfXn?B dh Bk e'Jh ;hwk fBoXkfos ehsh ik ;edh j? ns/ Bk jh fJ;d/ nfXn?B fJ;d/ nfXn?B y/so B{z fpbe[b
;gPN o{g ftZu gfoGkfPs ehsk ik ;edk j?. go fco th ;wki Pk;so d/ ftp/ y/so B{z dZ;D bJh d' tZy^tZy
ftukoXkoktK jB.

(T) ;o{gkswe ftukoXkok.
(n) ;z;b/PDkswe ftukoXkok.
(T) ;o{gkswe ftukoXkok
fJ; ftukoXkok d/ ;woEe ikoi fw;b fouov, N'BhI, tkB thi/, thoeks, w?e; t?po nkfd jB.
fJjBK ;wki ftfrnkBhnK dk ftuko j? fe ;wki Pk;so f;o| ;wkfie ;zpzXK d/ ;o{gK dk nfXn?B
eodk j?. fJ; ftukoXkok d/ ;wZoEeK d/ ftuko fJ; gqeko jB.
f;Zwb d/ ftuko ^ ‘‘ f;Zwb nB[;ko ;wki ftfrnkB fJe ftP/P ftfrnkB j? feT[Afe ;wki
ftfrnkB iK ;wki Pk;so ;wkfie ;zpzXK d/ ;o{gK dk nfXnB? eodk j?. fJj ;wki d/ T[jBK fjZf;nK dk
nfXn?B eodk j?. fijBK dk nfXn?B j'o ;wkfie ftfrnkB BjhA eod/. fJ;s'A fJbktk ;wki ftfrnkB
nzso^fefonktK d/ ;{\w o{g dk nfXn?B eodk j?.**
thoeKs d/ ftuko ^ ‘‘ thoeKs fJe pj[s jh gqf;ZX ;wki ftfrnkBh ;h. thoeKs d/ ftuko
nB[;ko ftfrnkB frnkB dh T[; Pkyk Bkb ;zpzfXs j?. fi; ftZu wkBf;e ;zpzXK dhnK fe;wK j[zdhnK jB s/
fijVhnK ftneshnK B{z fJZe^d{i/ Bkb i'VdhnK jB. **
T[dkjoD ti'A L^ ;wki ftfrnkB fJ; s/ ftuko BjhA eodk fe fgsk ns/ g[Zso ftZu eh foPsk j? < T[j
;BwkB, g/w, Pow, fgnko, fsnkr, B|so, ;fj:'r, ;zxoP, bkbu nkfd wkBf;e gfjb{nK dk nfXnB? eodk
j?.
tkB thi/ dk ftuko ^ ‘‘ thi/ nB[;ko ;wki ftfrnkB fJe ftP/P ftfrnkB j?. T[;d/ nB[;ko
;wkfie ;zpzXK d/ ;o{gK d/ nzso t;s{ B{z tZy^tZy eoe/ nfXn?B ehsk ik ;edk j?. T[;B/ ;wkfie ;zpzXK dhnK
brGr 600 fe;wK dZ;hnK jB ns/ T[jBK d/ ;zpzXK d/ o{gK dk torheoB ehsk j?.**
w?e; t/po d/ ftuko ^ ‘‘ w?e; t/po dk ftuko j? fe ;wki ftZu fwbD tkbh jo/e fefonk
;wkfie BjhA j[zdh j? fi; Bkb ;wki d/ j'o ftneshnK dk fttjko gqGkfts j[zdk j?. t/po nB[;ko ;wkfie
ftfrnkB dk ezw ;wkfie fttjko B[z ;wMDk ns/ T[;dh ftnkfynk eoBk j?.**
(n) ;z;b/PDkswe ftukoXkok
fJ; ftukoXkok d/ w[Zy ;woEe ;'e'foB, jkpjkT{;, d{oyhw s/ frB;por nkfd ;B.
fJ; ftukoXkok d/ ;woEe ;wki ftfrnkB B{z fJe ;XkoB ftfrnkB wzBd/ jB.
;'o'feB d/ ftuko ^‘‘ ;'o'feB ;wkiftfrnkB B{z fJe ;kXkoB ftfrnkB pDkT[D d/ gZy ftZu ;h.
T[;dk ftuko j? fe e'Jh th ;wkfie ftfrnkB g{oB s"o s/ ;[szso BjhA j?. jo/e B{z fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu j'o
s/ fBoGo ofjDk g?Adk j?. fJ;dk ekoB fJj j? fe jo/e ftfrnkB tZb'A ;wkfie ihtB d/ gZy iK fJe ftP/P soQK
dhnK xNBktK dk nfXn?B ehsk iKdk j? s/ tZy^tZy xNBktK fJZe d{;o/ B{z gqGkfts eodhnK jB. ;'o'feB B/
fJ; rZb B{z j/m fby/ nB[;ko ;wMkT[D dh e'fPP ehsh j?.
nkofEe ;zpzX a, b, c, d, e, f.

okiBhfse ;zpzX a, b, c, g, h, i.
Xkofwe ;zpzX a, b, c, j, k, l.
ftXkBe ;zpzX a, b, c, m, n, o.
wB'oziBkswe ;zpzX a, b, c, p, q, r.
T[go fdZs/ s'A ;gPN j[zdk j? fe n;hA ;ku/ fe;/ th soQK d/ ;zpzX nkofEe okiBhfse iK Xkofwe ;zpzX ;Ekfgs
eohJ/ T[jBK ftZu e[M ;kXkoD sZs Io{o j[zd/ jB. fJjBK ftZu a, b, c, e[M nfij/ jh ;kXkoD sZs jB.
jkpjkT{; d/ ftuko ^ ‘‘ jkpjkT{; dk ftuko j? fe Gkt/A fjZf;nK dk tZy^tZy nfXn?B eodk

j?. go T[j fJZe fjZ;/ B{z ;wki s'A tZy BjhA eo ;edk s/ Bk jh j'o ;wkfie ftfrnkBK dh wdd s'A fpBK g{ok
frnkB gqkgs eo ;edk j? ;ko/ ;wkfie ftfrnkB fJZe^d{i/ Bkb v{x/ o{g Bkb i[V/ j'J/ jB.**
d{oyhw dk ftuko ^ ‘‘ d{oyhw dk ftuko ;h fe ;kohnK ;wkfie ;z;EktK fJZe^d{i/ Bkb ;zpzXs
jB. fi; eoe/ n;hA fJjBK B{z fJZe^d{i/ s'A tZy BjhA eo ;ed/. ;ko/ ;wki dk nfXn?B eoB bJh ;wki Pk;so
j'o ;wkfie ftfrnkBK T[~s/ fBoGo j?. d{oyhw d/ nB[;ko ;wki Pk;so d/ fszB fjZ;/ jB.
1) ;wkfie nkfeqsh ftfrnkB.

2) ;wkfie ;oho ouBk ftfrnkB.
3) ;kXkoB ;wki ftfrnkB.
UNIT - 2
gqPBH ;wki (Society)s'A eh ;wMd/ j' < ;wkI dhnK ftP/PsktK dZ;' <
T[~soH ;wki n;b ftZu ;wkfie ;zpzXK dk ikb j?. ftnesh i' fJe irQk T[~s/ ofjzd/ jB. T[jBK ftZu nkg;h
;pzX j[zd/ jB ns/ fJe d{i/ Bkb fjZs i[V/ j[zd/ jB. T[j fJe d{i/ T[s/ fBoGo j[zd/ jB ns/ fJ; soQK T[j ;wki
dk fBowkD eod/ jB. e[M b/yeK dk fJj ftuko j? fe w?Apo fJe d{i/ B{z ikDd/ j'D ns/ T[jBK d/ e[M nkg;h
fjZs j'D. T[jBK d/ ;zpzX nw{os j[zd/ jB. fJj ihtB d/ jo o{g ftu w"i{d j[zd/ jB.
gfoGkPktK L^
w?ekJhto d/ nB[;ko^ “;wki fttjkoK ns/ gqfefonk, dh nfXeko ns/ ;fj:'r ns/ wkBt fttjko d/ fB:zsoD
dh ftt;Ek B{z n;hA ;wki efj ;ed/ jK.@
rohB d/ nB[;ko^ “;wki fJe tZvk ;w{j j? fi; Bkb ftnesh ;pzfXs j?.@
;wki dhnK ftP/PsktK L^

;wki nkw s"o s/ wB[ZyK dk ;w{j j?. i' fe pj[s ;ko/ ftnekshnK d/ ;w{j Bkb pDdk j?. ;wki dhnK
ftP/PsktK j/m fby/ nB[;ko jB.
1H ;wki ;pzXK dh ftt;Ek j?, Bk fe wB[ZyK dk ;w{j L^ ;wki fJZe^fJZe fwbe/ pj[s ;ko/ wB[ZyK d/ :'rdkB Bkb
;wki pDdk j?. go fJZe iK e[M fJZe ftnesh ;wki BjhA j[zd/ pbfe ;wki sK nB/eK wB[ZyK d/ ;pzXK dh
ftt;Ek j?.
2H ;wki nw{os j? L^ nw{os dk noE j?. fi;dk e'Jh m'; nkeko Bk j't/ ;pzX fJ; fdqPNh e'D Bkb nw{os
j[zd/ jB. ;wki feT[Afe ;pzXK dh ftt;Ek j?. fJ;d/ ;pzX nw{os jB. fJ; bJh ;wki th nw{os j?.
3H ;wki fGzBsktK ns/ ;wkBsktK T[~s/ nkXkfos jz[dk j? L^ ;wki fGzBsktK ns/ ;wkBkstK d'jK T[s/ nkXkfos
j[zdk j?. d'jK s'A fpBK ;wki ekfJw BjhA ofj ;edk. fJj Gkt/A fJe d{i/ d/ fto'X ftu ofjzdhnK jB. gqzs{ ;wki
ftZu ed/ fJeo{gsk nkT[Adh j? ns/ ed/ fGzBsk nkT[Adh j?.
4H nzso fBoGosk L^ ;wki d/ pD/ ofjD bJh nzso fBoGosk fJe io{oh sZs j?. wB[Zy B{z nkgDhnK Io{osK B{z
g{ok eoB bJh j'o ftneshnK Bkb ;zzpzX oZyD/ g?Ad/ jB. T[;B{z j'oK ftneshnK T[go fBoGo ofjDk jh g?Adk
j?. fJ; soQK nzso fBoGosk ;wki dk jh fJe Io{oh sZs j?.
5H go;go ikro{esk L^ ;wki ftu w?ApoK d/ ftu fJe d{;o/ dh j'Ad, ;fj:'r dhnK Io{osK, ohsh fotki,
;w{jK ns/ ;z;EktK d/ gqsh ikro{esk gkJh iKdh j/.
6H iB;zfynk L^ ;wki dk ;G s'A wjZstg{oB sZs j[zd/ jB. wB[ZyK s'A pr?o ;wki BjhA pD ;edk. i/eo wB[Zy
jh BjhA j'Dr/ sK ;pzX e"D ;Ekfgs eo/rk. fJ; bJh Io{oh j? fe iB;zfynk j't/. iB;zfynk s'A pr?o ;wki dk
pDBk w[Pfeb j?.
7H ;wki wB[Zyh nzso fefonktK dk y/so j? L^ jo/e ftnesh ;wki ftu iBw b?Adk j? ihtB dk r[Ikok eodk
j? ns/ w"s dh gqkgsh eodk j?. fJ; Bkb T[;dk ;wkiheoB j[zdk j?.
8H ;wki fJZe nyzv nt;Ek BjhA j? L^ ;wki fJe ;pzXK dh ftt;Ek j?. fi; ftu ;pzXK dk ftek; ohsh
fotkiK ns/ ezw ftXhnK ns/ eJh ;w{jK ns/ T[g ;w{jK ns/ ezNo'b dhnK ftXhnK. fJ; soQK fJj ;ko/ fwbe/
;wki B{z nkeko gqdkB eod/ jB.
9H ;wki gfotosBPhb j?L^ ;wki iVQ BjhA u/sB j?. fJj ;wkfie nkofEe ns/ okiBhfse ns/ G{r'fbe
ftPktK ftu gfotosBK d/ ekoB ;wki gfotosBPhb j?.
10H ;wki fJe w[Pfeb nt;Ek j? L^ ;wki fJe ;ob nt;Ek BjhA j? feT[Afe ;wki e[M e[ ;pzXK Bkb BjhA
pbfe fJ; ftu wB[ZyK d/ ;koh soQK d/ ;pzX Pkfwb ofjzd/ jB. ;wki ftu eJh soQK d/ ;w{j ns/ T[g;w{j
Pkfwb j[zd/ jB. fJ; bJh ;wki ;ob BjhA ;r'A w[Pfeb j?.
gPBH g/Av{ ihtB s'A eh Gkt j? < fJ; dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'.
T[~soH fgzv Ppd nzro/ih d/ (Rural) Ppd dk fjzdh o{gKso j?. ‘fgzv” Ppd g/Av{ s'A pfDnk j?. rqkwhD dk noE
j?. fgzvK Bkb ;pzfXs. e[M b'eK nB[;ko fgzv T[j ;EkB j?. i' gqkuhB fe;kBK B{z doPkT[Adk j?. fgzvK dk ihtB

nksw fBoGo j[zdk j? ns/ nkgD/ ;w[dkfJe ihtB ns/ ftP/PsktK d/ ekoB fJj d{;o/ ;w[dkfJ s'A tZy ofjzdk
j?.
g?Av{ ihtB dhnK ftP/PsktK
1H feZs/ dk ;zrmB L^ g/Av{ ;wki nkw s"o s/ g"d/ ns/ ikBtoK s/ fBoGo j[zdk j?. go y/sh ns/ ikBtoK dh tos'A
s'A fJbktk th g/Av{ ;wki ftu j'o nkofEe fJekJhnK jB. gqzs{ fJ;s'A fJbktk j'o feZs/ th j[zd/ jB. fit/A eZgVk
p[DB tkb/, posB pDkT[ADk tkb/, fit/A ;ckJh eoB ns/ j'o S'N/ feZs/ nkfd.
2H gfotko dh G{fwek L^ g/Av{ ;wki dk fJe j'o wjZstg{oB bZSD j? gfotko fit/A pj[s ;ko/ ;wkiK ftu f;oc
ftnesh BjhA pbfe g{ok gfotko fJe ;w{j d/ o{g ftu c;b T[rkT[Adk ns/ c;b eZNdk j? ns/ fJ;s'A fJbktk
j'o ezw th g{o/ ;fj:'r Bkb eodk j?. gfotko dk o[spk jh ftnesh dk o[spk j[zdk j?.
3H J/esk dh GktBk L^ g/Av{ ;wki d/ w?ApoK ftu nkgD/ ;w{j d/ gqsh nzsoh ;w{j dh GktBk j[zdh j?. feT[Afe
fgzv dh fJZIs d/ bJh b'e nkgDh fizdrh e[opkB eo fdzd/ jB. i/eo e'Jh niBph iK pkjo tkbk fgzv d/ fB:w
s'Vdk j? sK T[; B{z ;\s ;ik fdZsh iKdh j?. g/Av{ b'eK d/ foPs/ nkw s"o s/ ftneshrs j[zd/ jB.
4H r?o o;wh ;wkfie fB:zsoD L^ g/Av{ ;wki B{z nkw s"o s/ fgzvK ftu tzfvnk j[zdk j?. g/Av{ ;w[dkfJ d/ w?Apo
fJe d{i/ dh wZdd eod/ jB ns/ fJe d{i/ d/ ;[Zy^d[Zy tzvd/ jB ns/ g/Av{ ;wkiK ftu ngokX th xZN j[zd/ jB.
fgzvK ftu o;wh ekB{zBK dh EK pj[s xZN jz[dh j?. b'eK d/ fttjkoK B{z fB:zsoB eoB bJh r?o o;wh dpkT[ jh
pj[s j[zdk j?.
5H fJeZbkgD L^ j'o d/PK d/ fgzvK dh s[bBk ftZu Gkosh g/Av{ ihtB tX/o/ fJeZbk j?. fJ;dk ;zgoe pkjoh d[Bhnk
ftu pj[s xZN j?. fJ;dk ;pzX e/tb fJe d' ;fjoK sZe ;hfws j[zdk j?.
6H fwjBs dh ftP/PeoB dk nfj;k; L^ fgzvK d/ ;ko/ b'e y/shpkVh Bkb ;pzfXs j[zd/ jB. fJ; bJh fe;kBK B{z
y/sh Bkb ;pzfXs ;kohnK rZbK B{z ikDBk Io{oh j' iKdk j? fi; ekoB T[j tX/o/ fJe jh ezw Bkb ;pzfXs j[zd/
jB.
7H ;wkfie ihtB ftu fJeo{gsk l^ g/Av{ ihtB ftu fInkdkso fJeo{gsk gkJh iKdh j/. fe;kBK B{z ;kXkoB
o{g ftu fJe jh ezw eod/ gkfJnk iKdk j?. e[M ftP/P w"fenK B{z SZv e/ T[jBK dk o'IkBk ihtB gqsh fdB fJe'
fijk j[zdk j?.
8H tX/o/ ;EkJh ns/ PKshg{ote ihtB L^ fgzvK ftu gqozgok, Xow ns/ iBws d/ Bkb B?fse nkdoPK dk
nfj;k; j[zdk j?. T[jBK ftu nkg;h fwbtosB ns/ nkg;h fwbtosB ns/ nkg;h ;pzX tX/o/ ;EkJh j[zd/ jB.
T[jBK dk ihtB th tX/o/ PKshg{ote j[d
z k j?.
9H nk;kB ns/ ;kdk ihtB L^ fgzvK d/ b'e fInkdk rohp j[zd/ jB feT[Afe fdB Go dh fwjBs s'A pknd th T[j
n?Bk g?;k BjhA ewk ;ed/ fe T[j nkgD/ gfotko dk tXhnk gkbD g'PD iK nkokw dh ebgBk eo ;eD. fJ;
bJh fgzvK ftu ihtB nkw s"o s/ ;kdk j[zdk j?.
gqPBH ;w[dkfJ(Cummunity) s'A s[;hA eh ;wMd/ j' < ;w[dkfJ d/ ;pzX ftu w?ekJhto d/ ftuko ;gZPN eo'.

T[~soH ;w[dkfJ wB[Zy d/ ;zrfms ;w{jK dk Bkw j?. fi;dk fBowkD fe;/ ftP/P T[d/P dh g{osh d/ bJh ehsk iKdk
j?. ;w[dkJh fe;/ ftP/P soQK d/ fjZ;/ Bkb BjhA i[fVnk j[zdk j?.. fJ; ftu ihtB dhnK ;kXkoB nkXkoG{s
;fEshnK th Gkr b?AdhnK jB. nfij/ ;w[dkfJ B{z ;w[dkfJ fejk iKdk j?.
gfoGkPk L^
vk;B d/ nB[;ko^ “;w[dkfJ dk Gkt G{Gkr dh nfijh fJekJh j?/. fi; ftu iB;zfynk dk fBtk; j?. fi; d/
e'b nkgDhnK ;kXkoB ns/ ftP/P ;z;EktK jB. fiBQK d/ wkfXnw Bkb ;kXkoB ihtB ;zGt j?.@
w?ekJhto d/ ftuko L^ w/ekJhto d/ ftuko nB[;ko ;wkfie ihtB d/ T[; y/so B{z ;w[dkfJ efjzd/ jB. fi;
ftZu ;wkfie GktBk d/ Gkt e[M jZd sZe Pkfwb j'D w?ekJhto d/ ;w[dkfJ w[Zy nkXko B{z j/m fby/ nB[;ko jB.
(1) ;EkBe y/so ns/ (2) ;w[dkfJesk dh GktBk.
(1) ;EkBe y/so L^ ;w[dkfJ dk w[Zy sZs ;EkBe y/so j?. fJZe ;w[dkfJ jw/Pk fJe gqd/fPe ns/ G{r'fbe y/so
ftu ;fEo j[zdk j?. gqzs{ nkX[fBe ftfrnkBe :[Zr d/ gfotjB ns/ T[d:'rheoB dh gqfefonk Bkb ;EkBe J/esk
ftu e[M jZdK sZe ;fEosk nk rJh j?. gzqs{ ;fGnkuko d/ gq;ko d/ ekoB ukj/ i' th gfotosB fdykJh d/t/ go
;wkfie tor dh T[sgdh d/ o{g ftu ;EkfBe y/so dk wjZst nZi th T[Bk jh j?.
;EkBe y/so d/ sZs
1H e/Adfos iB;zfynk L^ iB;zfynk dk e/Adfos ;w[dkfJ dk fJZe Io{oh sZs j?. iB;zfynk d/ fInkdk ;zxD/ t;'A
y/so ftu gqkfeofse G{r'fbe fdPktK ftP/; soQK dhnK j[zdhnK jB. i/eo ;w[dkfJe fizBK fInkdk tZvk j't/ T[BK
fInkdk ft;fsqs j[zdk j?.
2H ;EkfBe gof;fEsh L^ ;EkfBe fdPk th ;w[dkfJ B{z ek|h jZd sZe gqGkfts eodh j?. feT[Afe wB[Zy Pfjo iK
fgzv d/ nzdo fwbD ftZu tkb/ tZy^tZy soQK d/ tksktoB ftu ;w[dkfJ dh j'Ad dk fBowkD eod/ jB. eJh
ftukoeK d/ nB[;ko tksktoB dk gqGkt ;wkfie ihtB s/ ftP/P o{g Bkb g?Adk j?.
3H ;w[dkfJesK dh GktBK L^ w?ekJhto d/ nB[;ko ;w[dkfJ dk d{;ok w[Zy sZs ;w[dkfJesk dh GkBk j?. f;o|
T[jBK b'eK ftZu jh ;w[dkfJesk dh GktBk dk ftek; j[zdk j? I' w?Ao Bkb^Bkb ofjzd/ jB. fJ;s'A fJbktk
;wkiheoB dh gqfefonk th ;w[dkfJe GktBk dk fBowkD eodh j?.
4H fBoGosk dh GktBK L^ ftnesh ;wki ftZu nkgdh j'Ad B{z pDkJh oZyD d/ bJh ;w[dkfJ s/ fBoGo eodk j?.
fJ;/ ekoB T[; ftZu fBoGosk dh GktBk j[zdh j?.
5H G{fwek dh GktBK L^ G{fwek dh GktBk ftu jo/e ftnesh fJj nB[Gt eodk j? fe T[;B{z e'Jh Bk e'Jh G{fwek
ndk eoBh ukjhdh j?. fi; Bkb T[j ;wkfie y/so ftu ndkB gqdkB ftu nkgDk ezw g{ok eo ;e/.
6H jw dh GktBK L jw dh GktBK Bkb wB[Zy ftu fe;/ soQK dh tzv dk ftuko BjhA j[zdk. fiZE/ fes/ th wB[ZyK d/
;XkoD fjZs j[zd/ jB. T[~E/ fJj jw dh GktBK gkJh iKdh j?.
7H ;w[dkfJ dk o{g L^ jo/e ;w[dkfJ nkgD/ o{g B{z g/P eodk j?. fJZe ;hfws gqd/PK ftZu t;/ j'J/ PfjoK B{z n;hA
fJZe okPNo BjhA efj ;ed/ feT[Afe fJZe d/P ftZu fJe^gqXkB Pfjo j[zdk j? ns/ T[;dh fJZe okiXkBh j[zdh j?
ns/ fJ;s'A fJbktk j'o gqd/P iK Pfjo T[;d/ ;zgoe ftZu j[zd/ jB.

gqPBH ;fwsh ,;zrmB,;zx (Association)dh gfoGkPk fdT[ < fJ; dhnK ftP/PsktK ik ekoiKdk toBD eo'.
T[~soH ;fwsh wB[ZyK dk T[j ;w{j j? i' fe;/ fJe T[d/P dh gqkgsh bJh ;zrfms ehsk iKdk j?. ;fwsh bJh
G{^Gkr iK ;fj:'r dh GktBK dh e'Jh Io{os BjhA j?. pbfe ;fwsh ;w[dkfJ dk fJe f;oc ;zrmB j?. i' fe;/
T[d/P dh g{osh d/ nXhB ;Ekfgs ehsk iKdk j?.
gfoGkPk L^
w?ekfJto d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;fwsh fJZe ;w[dkfJ BjhA pbfe T[;d/ nXhB fJZe ;zrmB j[zdk j?. i' fe pokpo fjZsK
dh g{osh Bjh pDkfJnk iKdk j?.@
;fwsh dhnK ftP/PsktK L^ ;fwsh dk fBowkD ftneshnK d/ ;w{j d[nkok fBPfus T[d/P dh gqkgsh bJh ehsk
ik ;edk j?. fJ; dhnK ftP/PsktK j/m fby/ nB[;ko jB.
1H ftneshnK dk ;w{j l^ ;fwsh fJZe ;zrmB j?. fi;dk fBowkD e[M ftneshnK d[nkok fwbe/ ehsk iKdk
j?. ftnesh fpBK ;fwsh dh ebgBk th BjhA ehsh ik ;edh.
2H fBPfus T[d/P L^ ;fwsh dk fBowkD jw/Pk fJZe fBPfus T[d/P dh gqkgsh bJh ehsk iKdk j?. e[M ftnesh
nkgD/ ;kXkoD fjZsK d/ nkXko s/ jh fJZe ;fwsh B{z ;zrfms eod/ jB.
3H ikD p[ZM e/ ;EkgBk L^ ;fwsh dk fBowkD ikD p[ZM e/ eo fdZsk iKdk j?. ftnesh nkgDhnK Io{osK ns/
T[/dP/ dh g{osh bJh ;fwsh dk fBowkD ikD p[M
Z e/ eodk j?.
4H fJZe fBPfus ;zrmB L^ jo/e ;fwsh dk fJZe fBPfus ;zrmB j?. fJ; ;zrmB d/ nfj;k; ftZu ;fwsh nkgD/
T[d/PK dh gqkgsh eodh j?.
5H ;wkfie fBnK s/ nkXkfos L^ jo/e ;fwsh d/ nkgD/ e[M fB:w iK ekB{zB jz[d/ jB. fi; dh ;jkfJsk Bkb
fJ;d/ w?Aop fBod/fPs ehs/ iKd/ jB. e'Jh th fB:w i/eo ;fwsh d/ fto[ZX j't/ sK T[;B{z ;zrmB ;fwsh ftZu
Pkfwb BjhA ehsk iKdk.
6H fJZS[e w?ApofPg L^ ;fwsh dh w?Apoh fJZSe

[ j[zdh j?. fJj ftnesh dh fJZSk s/ fBoGo eodh j? fe T[j fJ;
;fwsh dk w?Apo pD/ iK Bk. jo/e ftnesh nkgDh fJZSk nB[;ko jh fJ;dh w?ApofPg rqfjD eodk j?.
7H n;EkJh gqfeosh L^ ;fwsh dh gqfeosh n;EkJh j[zdh j?. ;fwsh dk fBowkD fJZe iK nB/eK T[d/PK dh gqkgsh
bJh ehsk iKdk j?. T[d/P iK Io{osK d/ g{ok j[zd/ jh ;fwsh Gzr j' iKdh j? iK fJ;d/ w?Apo fJ;dh w?ApofPg SZv
fdzd/ jB.
8H T[gukoe ;pzX L^ ;fwsh d/ w?ApoK ftZu fBozso T[gukoe ;pzX gkfJnk iKdk j?. ;fwsh d/ e[M fB:w ns/
ekB{zB j[zd/ jB. fiBQK d/ nXhB ftnesh B{z ezw eoBk j[zdk j?. fJjBK fB:wK d/ nXhB jh ftnesh d/ fJZe d{;o/
Bkb ;zpzX ;Ekfgs j[zd/ jB ns/ e/'tb fJzBk jh ;pzX oZyd/ jB fi; Bkb io{osK B{z g{ok ehsk ik ;e/.
9H T[d/P Bk j' e/ ;kXB L^ ;fwsh e[M Io{osK iK T[d/PK B{z g{ok eoB d/ bJh ;zrms ehsh iKdh j? ns/ ftnesh
e/tb ;fwsh okjhA T[/dPK dh g{osh eod/ jB. fJ; bJh ;fwsh fJe ;kXB pD rJh j?.

10H Bkw ns/ gqshe L^ ;w{j dh fJZe wjZstg{oB ftP/Psk fJ;dk Bkw ns/ gqshe j?. jo/e ;fwsh dk nkgDk
e'Jh Bkw BjhA j[zdk fJ;d/ e[M fuzBQ jh j[zd/ jB. fJ; Bkb nbZr^nbZr ;fEshnK dk frnkB j[zdk j? ns/ Bkw
s'A jh gsk ubdk j? fe ;fwsh dk ;zrmB fe; T[d/P dh gqkgsh bJh ehsk frnk j?.
gqPB ;w[dkfJ B{z gfoGkfPs eo'.;w[dkfJ ns/ ;zrmB ftu eh nzso j?.
T[soL;w[dkfJ wB[Zy d/ ;zrfms ;w{jK dk Bkw j? fi; dk fBowkD fe;/ ftP?P T[d/P dh g{osh bJh ehsk iKdk
j?.fe;/ S'N/^S'N/ iK tZv/ ;w{j d/ w?Apok id'A BKb^Bkb fJ; soQK ofjzd/ jB fe T[j fe;/ ftP/P soQK d/ fjs ftZu
fjZ;/dko BK j'e/ ;kXkoD ihtB dh nkXkoG{s ;fEshnK ftZu Gkr b?Ad/ jB sK nfij/ ;w[dkfJ B{z ;w[dkfJ fejk
ikdk j?.
;w[dkfJ ns/ ;zrmB iK ;fwsh ftu nzsoL
1L;zrmB dh ftukog{ote ;EkgBk ehsh iKdh j?,go ;w[dkfJ dh ;EKgBk BjhA j[zdh ;tsL iBw j[zdh j?.
2L;zrmB dk fBowkD ehsk iKdk j? go ;w[dkfJ dk ftek; ehsk iKdk j?.
3L;fwsh fJe T[d/P iK e[M T[d/PK d g{osh ;zpzXh ehsh iKdh j?. go ;w[dkfJ ;kXkoD ihtB dk nfbzrB eodk
j?. fJj ;Ekfgs fe;/ wsbp iK T[d/Pk d/ ekoDk ehsk ikdk j?. fJ; ftZu ;zg{oB ihtB jh pshs j[zdk j?.
4L;fwsh dh w?ApofPg fJS[Ze j[zdh j? go ;w[dkfJ dh w?ApofPg Io{oh j[zdh j?.
5L;fwsh ;w[dkfJ dh s[bBK ftZu n;EkJh j[zdh j?. go ;w[dkfJ ;EkJh j[zdh j?.
6L;fwsh d/ gqsh nkgD/gD dh GktBk dk wsbpjhD j[zdh j?.T[j B;^B; ns/ o'wô'w *u ;wk iKdh j?. go
;w[dkfJ d/ gqsh nkgD/gD dh GktBk wsbpjhD j[zdh j?.T[j B;^B; ns/ o'wô'w ftZu ;wK iKdh j?.
7L;zrmB ns/ ;w[dkfJ d'B" ;kXB jB.
8L;fwsh ;w[dkfJ dk fJe Gkr j?. fJe ;w[dkfJ ftZu nB/e ;fwshnK j[zdhnK jB go ;w[dkfJ ;fwsh d/ d[nkok
nkgD/ T[d/Pk dh g[osh eodk j? n/s ;kXB o{g ftZu T[d:'r eodk j?.
gqPBH wB[Zy ns/ gP{ ;wki ftZu nzso dk toBD eo'.
wB[Zyh ;wki ns/ gP{ ;wki ftZu fGzBkstK ns/ gfotosB torhnK ;fEshnK gkJhnK iKdhnK jB. i' fe fJjBK
ftZu nzso eodhnK jB. i' fe fJ; gqeko jB.
T[~soH wB[Zyh ;wki ftZu fGzBsktK
1H ;wo{gsk d't/A j[zdhnK jB L^ w?ekJhto d/ nB[;ko wB[Zyh ;wki ftZu pokposk ns/ G/dGkt d't/A jh Pkfwb
jB. pokposk dk nkXko wB[Zyh ;wki ftu iksh, gqiksh ns/ iksh \{B d/ nkXko s/ j[zdh j?. fJj ;wkfie
;wo{gsk j[zdh j?. gqzs{ gP{ ;wki ftu gP{ e/tb fJZe jh soQK dk ihtB pshs eoB bJh ;wo{gsk dk nkXko
j[zd/ jB.
2H wB[Zyh ;wki ftZu gfotosB dh rsh s/I j[zdh j? L^ wB[Zyh ;wki rshPhb j?. fJ; ftZu gfotosB dh rsh
s/I j[zdh j/. fJj gfotosB ;wkfie ;z;EktK d/ wkfXnw Bkb wB[Zyh ;z;feqsh ftZu rsh fbnkT[Adh j?. gqzs{ gP{

;wki ftZu gfotosB dh ;zGktBk BjhA j[zdh. gP{ ;wkfie fdqPNh rshjhD j?. id'A fe wB[Zyh ;wki ftZu eJh
soQK d/ gfotosB ehs/ ik ;ed/ jB. gqzs{ gP{ ;wki d/ e'b nfijk Bk sK e'Jh wkfXnw j? s/ Bk sK jh ftuko.
fJ; bJh gP{ ;wki ns/ wB[Zyh ;wki ftu gfotosB s/ nkXko dh o/yk fyZuh ik ;edh j?.
3H wB[Zyh ;wki e'b ;z;feqsh j? L^ wB[Zyh ;wki d/ e'b ;z;feqsh j[zdh j?. gqzs{ gP{ ;wki ;z;feqshjhD j?. feT[Afe
wB[Zyh ;wki ftZu ;z;feqsh d/ tZy^tZy sZs jB ns/ wB[Zyh ;wki ftu pokpo ykD^ghD, rZbpks ns/ j'o nkgDhnK
wkBsktK jB I' gP{ ;wki ftu BjhA gkJhnK iKdhnK.
4H wB[Zyh ;wki d/ e'b GkPk j? L^ GkPk fJZe nfijk wkfXnw j?. fi; d[nkok ftnesh nkgD/ ftuko d{i/ sZe
gj[zukT[Adk j?. T[;/ soQK gP{nK ftu th p'bD dh ;woEk j[zdh j?. go T[j nkgD/ GktK iK ftukoK B{z d{;o/ sZe
BjhA gj[zuk ;edk j?. wB[Zy nkgDh GkPk ftZu gP{ ;wki nkgDh GkPk ftZu gfotosB BjhA eo ;edk.
5H wB[Zyh ;wki ftZu nkdoPkswe ezNo'b L^ wB[Zyh ;wki ftZu gP{ ;wki dh s[bBk ftZu ;wkfiesk j[zdh j?.
wB[Zy nkgDh ;wkiheoB dh gqfefonk d/ wkfXnw Bkb nkgD/ fjZsK dh tX/o/ g{osh eod/ jB. gqzs{ gP{nK d/
fttjko s/ tksktoB dk gqGkt BjhA gkfJnk ik ;edk. fJ; dk BK ;wkiheoB ehsk ik ;edk j? s/ Bk jh
nkdoPkswe ezNo'b.
6H wB[Zyh ;wki ftZu u/sBk fInkdk j[zdh j? L^ gP{ ;wki ftZu ;wkfie ;pzXK dh ;gZPN, ;EkJh ns/ fBozso
gqGktg{oD ftt;Ek dk Bk j'Dk ftfGzBsk dk nkXko j?. wB[Zyh ;pzX ftZu u/sBk dh ;zg{oB gqfefonk wB[Zy ftu
ftef;s fdwkr j'D d/ ekoB ;gZPN j[zdh j?. gqzs{ gP{ ;wki ftu wkBf;e Pesh dk pj[s j/mbk gZXo j'D ekoB
fJjBK ftu u/sBk BjhA j[zdh j?.
gqPBH wB[Zy ns/ gP{ dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'<
T[~soH wB[Zy ns/ gP{ d't/A jh ;wki ftu ofjzd/ jB. gqzs{ d'tK dhnK ftP/PsktK tZy soQK dhnK jB. fiBQK dk
toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
wB[Zy ;wki dhnK ftP/PsktK
1H wB[Zyh ;wki fJZe wPhB j? L^ e[M ;wki Pk;sohnK nB[;ko wB[Zyh ;wki fJZe wPhB d/ pokpo j?. fi; soQK
fJZe wPhB ftZu S'N/ ns/ tZv/ g[oi/ j[zd/ jB. fJ; soQK jo/e ;wki ftZu jh S'NhnK^S'NhnK fJekJhnK fit/A L^
gfotko, r[nKYh, ftnkj nkfe j[zd/ jB. fJBQK ftZu fe;/ fJZe S'N/ fij/ nzr N[ZN ikD Bkb ;zg{oB ;wki s/ gqGkt
g?Adk j?.
2H wB[Zyh ;wki ;wkfie ;z;feqs ftt;Ek j? L^ e[M ftukoeK nB[;ko wB[Zyh ;wki e'b ‘ ;z;feqs Bkw * dh th
fJZe ftP/Psk j?. fJ; d/ ekoB fJj j'oK ;wkiK s'A tZy j?. T[dkjoD d/ s"o s/ gP{nK dk th ;wki j?. go T[jBK
e'b GkPk, ebk, ;kfjs, rfjD/, ;zrhs nkfd tor/ sZs BjhA jB.
3H wB[Zyh ;wki wB[Zyh ;pzXK dk ;zrmB j? L^ gqf;ZX ;wkiPk;soh gko;B; d/ nB[;ko wB[Zyh ;wki ftZu wB[Zyh
;zrB j?. feT[Afe ;wki ftt;Ek dk ;kXB j?. feT[Afe ;wki dh ftt;Ek ftneshnK d/ ;pzXK fjZsK Bkb pDkJh
iKdh j?.

4H wB[Zyh ;wki fJZe i?fte fJekJh j? L^ gP{nK d/ ;wki d/ ;wkB wB[Zyh ;wki dk th fJZe i?fte nkXko j?.
feT[aAfe wB[Zy nkgDh i?fte ;fEsh ftZu frnkB, nkPk,fBokPk, ;[Zy^d[Zy nkfd ftfrnkfBe gqftoshnK j[zdhnK
jB. i/eo wB[Zyh ftP/Psk j/m fby/ nB[;ko j?.
(T) wB[Zyh ;wki e'b uzrh ftt;Ek j?.
(n) wB[Zy ftZu f;ZX/ yV/Q j'D dh ;fEsh j?.
(J) wBZ{y e'b pkDh j?.
(;) j'o ;ohoe ftP/PsktK jB.
gP{ ;wki dhnK ftP/PsktK
gP{ ns/ j'o ihtXkohnK B{z nkgDhnK Io{osK dh g{osh bJh ;w{j dk fBowkD eoBk g?Adk j?. fJ; Bkb T[jBK
ftZu ;w{fje ihtB d/ sZs ftef;s j' iKd/ jB. fJ; soQK gP{nK ftZu th ;wki ns/ ;wkfie ftt;EK j[zdh j?.
fJ; bJh gP{ ;wki dhnK ftP/PsktK j/m fby/ nB[;ko jB.
1H gP{ ;wki fJZe i?fte ;wkih ftt;Ek j? L^gP{ ;wki B{z fJZe i?fte ;wkfie ftt;Ek d/ Bkb ;zp'fXs ehsk
frnk j?. eJh ftdtkBK nB[;ko jo/e ihtXkoh Io{osK dh ;zs[PNh bJh ;wkfie ftt;Ek dh ;EkgBk ehsh rJh
j?.
2H fJZe e"fP: ihtXkohnK dk ;wki L^ fJZe e'fP: ihtXkohnK dk ;wki T[j j[zdk j?. fi; ftZu Pohoe
fdqPNhe'D Bkb ;o{gsk gkJh iKdh j/. fJjBK ihtXkohnK ftZu ;wki ftt;Ek j'D d/ Bkb fwjBs tzv, ;fj:'r,
J/eheoB dh GktBk nkfd sZs gkJ/ iKd/ jB.
3H pj[e'fPe ihtXkohnK dk ;wki L^ nfij/ ihtXkohnK d/ ;wki ftZu Pohfoe B/Vsk dh EK wkBf;e B/Vsk
gkJh iKdh j?. pj[e'fP: ihtXkoh ;wki ftZu pZfunK B{z fttjko o{g ftZu f;Zfynk d/D dh Io{os BjhA jz[dh.
4H gP{ ;wki ftZu ;wkfie fttjko jz[dk j? L^ gP{ ns/ j'o ihtXkohnK dhnK nfijhnK T[dkjoBK fwbdhnK
jB. fiBQK ftZu ouBkswe fefonk ;gZPN o{g ftZu fdykJh d/D bZrdh j/. fit/A ehVhnK ftZu fwjBs tzv j[zdh
j?. fJ;s'A fJbktk gP{ ;wki ftZu ;w{fje ezw dh nkds ns/ fttjko gkfJnk iKdk j?.
5H gP{ ;wki ftZu ;wkfie ihtB j[zdk j? L^ gP{ ;wki th ihtB d/ wjZst s'A ikD{ j?. fJ;s'A fJbktk eJh nfij/
nB/eK gP{ jB fi;B{z n;hA nkgD/ o'IkBk ihtB ftZu ;w{fje gqshfefonktK eod/ j'J/ d/yd/ jK. fit/A L^ fe;/
niBph gP{ iK wB[Zy B{z d/y e/ ;ko/ e[ZfsnK dk fJeZm/ G"AeDk.
gqPB ;z;Ek(Institution) s' eh Gkt j?<;z;Ek dhnK ftP/PsktK iK ekoiK dk toBD eo'.
T[so ;z;EK dk noELwB[Zy fJe ;wkfie gqkDh j?.T[j ;wki ftu jh ofjzdk j? ns/ tXdk^c[bdk j?.;wkfie
ihtB pshs eoB d/ bJh ;wkfie gqkDh d/ BKs/ T[; dhnK e[M Io{osK iK fjZs j[zd/ jB.wB[Zy fjZsk B{z w[Zy o{g
Bkb d' Pq/DhnK ftZu tzfvnK ik ;edk j?.gfjbK,;kXkoD ns/ d{;ok ftP/P fjZs.;kXkoD fjZsk dh g{osh d/ bJh
wB[Zy fi; ;zrmB B{z iBw fdzdk j? T[; B{z ;w[dkfJ efjzd/ jB ns/ ftP?P fjZsk dh g{osh Bkb ;zpzfXs ;zrmB B{z
;zx efjzd/ jB. fJBQK d"B" fjZsk dh g{osh d/ bJh wB[Zy tZb'A ;w{fje ;zrmB d/ fBowkD B{z ;z;Ek efjzd/ jB.

gfoGkPktKL
w?ekJhto d/ PpdK ftuL@;z;Ek fJe nfijh fBPuhs ;zrmB j[zdk j? i' fe;/ ftP/P wsbp dk nB[;oD eodk j?
iK fJe ftP/P Yzr BK ;kXkoD wsbp dk nB[;oD eodk j?.@
e{b/ d/ nB[;koL ;z;Ek fJe ;wkfie ftok;s d/ o{g ftu brksko uZbD tkbk ftt;fEs ;zrmB j? i' e[M w"i{d
fJZSk iK Io{osK dh g{osh eodk j?.
;z;Ek dhnK ftP/PsktK
1LfB:wK dh ftt;EkL;z;Ek dh ;G s'A nkXkoG{s ftP/Psk iK gfjukD fJjh j? fe ;z;Ek dk GKt edh ftneshnK
d/ ;zrmB Bkb Bjh j[d
z k pbfe fJj nB/e fB:wK ns/ ekotkJhnK dh fJe ;z;Ek j?.
nw{os gqfeoshLT[go'es ftP/Psk Bkb jh ;gZPN j' iKdk j? fe ;z;Ek fJe w{os ;zrmB BjhA j?.;z;Ek dk
fBowkD nB/eK fB:wK ns/ ekoiftXhnK Bkb j[zdk j?. fB:wK ns/ ekoiftXhnK ftZu ihtB pshs eod/ jB
b/feB T[BQK B{z d/y BjhA ;ed/ jB.
3L;w{fje gqfeoshL i/eo fB:wK dh fe;/ ftt;Ek dk fBowkD e[M ftneshn nkgD/ fBZih fjZsk B{z g{ok eoB d/
bJh eo b?D sK fJ; ftt;Ek B{z ;z;Ek BjhA fejk ik ;edk.fB:wK dh e'Jh ftt;Ek ;z;Ek sK jh ejkT[Adh j?
id'A T[; B{z ;zg{oB ;w{j iK ;w[dkfJ dh wBI{oh gqkgs j't/.T[dkjoD d/ s'o s/ ;zftXkB fJe ;z;Ek j?. fi; d/
;ko/ ekB{zB oki ns/ tZy^tZy d[nkok wzBD:'r j[zd/ jB.
4LgqhGkfPs T[d/PL jo/e ;z;Ek d/ T[d/P g{oB s"o *s/ ;gZPN ns/ fttjkfoe o{g Bkb T[g:'rh j[zd/ jB. ;kohnK
;z;EktK dk ezw fJe ftP/P ;w{j d/ fttjkoK *s/ ezNo'b oZyDk ns/ gko;fgqe ;zxoPk dh ;zGktBk B{z d[o eoBK
jz[dk j?.
5L ;EkJhL ;w[dkfJ ns/ ;fwsh d/ w[ekpb/ ;z;Ek fes/ fInkdk ;EkJh j[zdh j?.fJ; dk ekoB fJj j? fe ezw dk
sohek id'A pj[s bzw/ ;w/A sZe T[g:'rh gqwkfDs j[zdk ofjzdk j? sK jh T[j ;z;Ek dk o{g b? ;edk j?.fJ; s'A
fJbktK T[j fttjko ;z;feqqsh dk nzr pD iKdk j? ns/ T[; ftZu fe;/ th soQK d/ gfotosB B{z mhe Bjh ;wfMnk
iKdk j?.
6L gqsheL jo/e ;z;EktK dhnK ftP/PsktK fJ; d/ eJh gqsheK Bkb ;gZPN j' iKdhnK jB . ;z;EK d/ gqshe
G'fse th j' ;ed/ jB ns/ nG"fse th . T[dkjoD d/ s"o *s/ ftnkj fJe ;z;Ek j? ns/ fJ; ftu Pkfwb GktBKtK
B{z eJh wzsoK, jtB, t/dh, ebP ns/ wzvb tor/ gqshek Bkb gqrN ehsk iKdk j?.
7L;w{fje xNBkL id'A fe ;z;Ek d/ fBowkD dk ftuo ;G s'A gfjbK fJe ftnesh d/ wB ftZu jh g?dk j[zdk j?
go id'A pjs[ ;ko/ ftnesh T[; ftuko iK ezw d/ sohfenK B{z T[g:'rh ;wMD bZrd/ jB,sd T[; B{z fJe ;z;Ek
dk o{g fwb ikdk j?.

gqPBH ;wkfie ;w{j(Social Group) s'A eh Gkt j?< fJ;d/ ezwK dk toBD eo'.
T[~soH ;w{j ftneshnK dk ;zebg j?. fi; ftZu jo/e ftnesh fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu fJe d{;o/ Bkb ;pzfXs
j?. fJ; ftZu fJZe ftnesh d{;o/ B{z gqGkfts eodk j? ns/ \[d th d{;fonK s'A gqGkfts j[zdk j?.
gfoGkPktK L^ w?ekJhto d/ nB[;ko ;w{j s'A ;kvk Gkt b'eK d/ fJZe ;zrmB s'A j? i' fe fJZe d{;o/ Bkb ;wkfie
;pzXK ftZu pZM/ j'J/ j[d
z / jB.
;w{j d/ ezw L^ ;wkfie ;w{j B{z wB[Zyh ihtB dk jh sZs fejk iKdk j?. fJj wB[Zy dhnK Io{osK B{z g{ok eoB
ftZu pj[s fInkdk ;jkfJe j[zd/ jB. fJ;d/ wjZstg{oB ezwK fpBK wB[Zy dk ihtB ;zGt BjhA j?. fJ; bJh fJ;
dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H w{b gqftoshnK dh ;zs[PNh L^ wB[Zy ;wki ftZu ofje/ nkgDhnK Io{osK B{z g{ok eoB bJh fJjBK w[b
gqftoshnK dk w?Apo pDdk j/. fJjBK w{b gqftoshnK ns/ Io{osK ekoB wB[Zy dk ftneshrs ftek; j[zdk j?.
2H pZfunK ftZu ;wkfie ftnesht dk fBowkD L^ ftnesht ftek; ;wkiheoB dh gqfefonk d[nkok jh ehsk
iKdk j?. gfotko, r[nKY, y/v d/ ;kEh nkfd pZu/ dk ;wkihe gqkDh d/ o{g ftZu ftek; eod/ jB ns/ fJZe uzr/
;wki dk ;zrmB eod/ jB.
3H ;wkfie ezNo'b dk ;kXB L^ ;wkfie ;w{j ezNo'b d/ gfjb/ ;kXB j[zd/ jB. feT[Afe ;wkfie ;w{j ftZu ;ZsK
dh GktBK j[d
z h j? ns/ wB[Zy fJ; ftZu ftPtk; oZydk j? ns/ fJ; d/ fB:wK d/ nB[o{g jh fttjko eodk j?.
4H ;wkfie ;zrmB ftZu ;jkfJe L^ jo/e ;w{j dh fBPfus ouBk j[zdh j?. fJ;d/ nkXko s/ fBPfus ;zrmB dh
;EkgBk ehsh iKdh j?. ;wkfie ;zrmB ftZu w?ApoK d/ nkg; ftZu fwbe/ ezw eod/ jB.
5H ;z;feqs r[Dk dk ftek; eoBk L^ ;wkfie ;w{j ftZu ;z;feqs r[Dk dk ftek; j[zdk j?. wB[Zy dhnK Io{osK
nDfrDs j[zdhnK jB. ftnesh fJBQK B{z gqkgs ;z;feqfse ;kXBK d/ nkXko s/ jh eodk j?.
gqPBL ;wkfie G{fwek dh gqhGkPk fdT[.fJ; dhnk ftP/PsktK dk toBD eo'.
iK
@G{fwek doi/ dk gqekoih gfjb{ j?. f;ZX eo'.
T[soL ;wkfie ;zpXK d/ bJh nzsL ;fEsh ns/ ezw dh ftt;Ek Io{oh j[zdh j?.;wkfie ;zpzXK ftZu jo fJe
ftnesh d/ e[M ezw j[zd/ jB. e[M ezw s'A ;kvk Gkt ftnesh d/ T[BQK ezwK s'A j? fiBQK B{z T[j ;wki d/ fjZs ftZu
eodk j?.fJj T[;dh ;fEsh ns/ ;wki ftu Pesh ns/ fJZIs s/ nXkfos j[zd/ jB.fJ; soQK ;kXkoD o{g ftu
fe;/ ftnesh tZb'A nkgDh ;fEsh d/ o{g dh ikD tkbh fefonktK iK fttjkoK B{z n;hA G{fwek efjzd/ jK.
gfoGkPKtK
fewpb d/ nB[;koL ftnesh i' eodk j? iK eotkT[dK j? T[; B{z n;h/A ezw efjzd/ jK.
fbzNB d/ nB[;koL G{fwek Ppd dk gq:'r fe;/ ftP/P ;fEsh Bkb ;zpzfXs ;z;feqfse gqshwkBk B[z do;kT[D bJh
ehsk iKdk j?..

ezw iK G[fwek dhnK ftP/PsktK
1Lezw dk noE T[BQk fttjkoK dh ;zg{oBsk Bkb j?,fiBQK B{z fJe ftP/P ;fEsh XkoD eoB d/ ekoB ftnesh s'A
g[ok eoB dh T[whd ehsh iKdh j?.
2Lezw dk fBoXkoD fJe ftP/P ;z;feqsh d/ fB:wK Bkb j[zdk j?. ns/ ;zgo
{ B ;wki Bkb ezw dh wBi{oh fdzsh
iKdh j?.
3Lezw jw/Pk ;fEsh d/ ;pzX ftu j[d

z k j?.
4Ljo/e ftnesh Bkb fJe ftP/P G{fwek dh T[whd d" ekoBk Bkb ehsh iKdh j?.fJe sK fJj fe ftnesh
;wkfie w[Zb d/ nB[;ko fttjko eo/ ns/ d{;o/ fJ; bJh fe ;wkfie ;zrmB pfDnk oj/.
5L jo/e ftnesh dh G{fwek jo/e y/so ftu tZy j[zdh j?. ns/ tZy^tZy ftneshnK tZb'A tZy^tZzy soQK Bkb
fBGkJh iKdh j?.
6L;ko/ ezw iK G{fwek pokpo gqfeosh dh BjhA j[zdh. e[M *w[Zy G{fwektK j[zdhnK jB, fi; ftZu fInkdk fizw/tkoh
Pkfwb jz[dh j? sK e[M ;kXkoD G{fwek j[zd/ jB,fiBQK dk fBotkj n;hA pVh nk;kBh Bkb eo b?/?Ad/ jK.
7L G{fwek ;w/A nB[;o gfotosBPhb j?.;wki ns/ ;z;feqsh d/ Bkb ftnesh fiT[A ^fiT[A fInkdk s'A fInkdk
nB[e{bB eodk iKdk j?,T[;dh G{fwek ftZu gqgZesk nkT[adh iKdh j?.
8Ljo/e ftnehsh nkgDh G{fwek nkgDh o[uhnK, wB'toshnK ns/ :'rsktK d/ nXko *s/ fBGkT[dk j?.
9Ljo/e G{fwek ftnesh Bkb fJe ftP/P soQK d/ fttjko dh wzr eodh j? ns/ fJ; ;wki ftZu fJe ftnesh
tZy^tZy soQK dk fttjko eodk j'fJnk gkfJnk iKdk j?.
gqPB gfotko d/ ezwK iK ;wkfie wjZst dk toBD eo'.
iK
gqPB gfotko ftt;Ek d/ pdbd/ ;to{gK pko/ ft;Eko Bkb fby'.
T[soL ;wki iK ftnesh d/ ihtB ftu gfotko dk wjZst n;b ftu n;kXoD j?.Pqh n?bwo d/ nB[;ko nZi
dk wB[Zy fezB/ jh nB'y/ uwseko eo fojk j?, fco th gfotko ftZu tZy^tZy nfij/ fe;/ d{;o/ ;woZE ;zrmB dk
uwseko j[D sZe Bjh eo ;fenk,fi; *s/ gfotko d/ nkXkoG{s ezwK B{z p/fceo j' e/ ;"fgnk ik ;e/.
gfotko d/ ezw iK ;wkfie wjZst
1LgqkDh Pk;soh ezwL1L ;ohoe fJSktK dh g{oshLgqkDh Pk;soh fdqPNhe'D Bkb gfotko dk fJe wjZstg{oB ezw
;ohfoe ;pzXk dk fB:fws j[zdk j?.
2L;zskB dh g?dkfJPL ;zskB dh g?dkfJP gqkgs eoBk gfotko dk fJe j'o wjZstg{oB ezw j?, T[AM sK fJj ezw
gfotko s'A pkjo th ;zGt j?,gqqzs{ fe;/ th ;wki ftZu nfijhnK ;zskBK B{z ikfJI BjhA wzfBnk iKdk.

3Lgqiksh dh fBozsoskLgfotko tZb'A jh gqiksh dh fBozsosk ;zGt j'Jh j?".gfotko ftnkj BKb ;zskBK d/ wkfXnwK
Bkb nkgD/ nkg B{z ft;fsqs eodk j?, bzwk eodk j?. ns/ nwo pDkT[Adk j?.
2L ;ohfoe ezwL1l pZZfunK dk gkbD g"PD eoBKL pZfunk dh oZfynk eoBk ns/ gkbD g'PD eoBk th gfotko
dk fJe ezw j?, id pZuk g?dk j[zdk j? sK n;jkfJ ihfts gqDkbh ;wkB jz[dk j?.fJj gfotko tZb'A gqdkB ehsh
rJh ;[oZfynk jh j? i' pZu/ B{z fiT[Adk oZydh j?.
3LG'iB,fBtk; ns/ eZgfVnK dh ftt;EkLgfotko dk fJe ;ohfoe ezw fJj th j? fe T[j nkgD/ w?ApoK bJh
G"iB,fBtk; ns/ eZgfVnK dh ftt;Ek eo/.G'iB s'A fpBK gfotko d/ w?Apo fiT{d/ jh BjhA ofj ;ed/.
4LnkofEe ezwL1L T[sofXeko dk fBoXKoDL jo/e gfotko ftZu fJe nfijh ftt;Ek j[zdh j?,fi; BKb fe fJj
fBPfus j[zdk j? fe gfotkfoe ;zgsh dk T[sofXekoh e"D j't/rk.
2LT[sgkfde fJekJhL y/sh :[Zr sZe gfotko fJe wjZstg{oB fJekJh d/ o{g ftu ezw eodk ;h. nZi th nB/eK
rqfj^T[d:'r gfotko ftZu jh j[zd/ jB.fJ; s'A fJbktk gfotko d/ ;ko/ w?Apo fJeZm/ j'e/ fJe tzPB{rs eko'pko
B{oz eod/ jB.
3L nkwdB ns/ ;zgsh dk gqpzXL jo/e gfotko dk e'Jh Bk e'Jh w?Apo nkwdB dk ;kXB j[zdk j?,feT[Afe fJ; s'A
fpBK gfotko d/ w?Apok dh nkofEe g[osh Bjh j' ;edh j?.
4L Xkofwe ezwLgfotko nkgD/ w?ApoK B{z Xkofwe f;Zfynk d/D dk ezw th eodk j?.gfotko Bkb jh pZuk fJe
ftP/P Xow dk nB[:kJh pDdk j?.gfotko tZb'A jh Xkofwe frnkB,Xkofwe e[ohshnK B{z eoB iK T[BQk fut Gkr
b?D d/ fB:wK dk frnkB eokT[Adk j?.
5Lf;Zfynkswe ezwLgfotko d/ f;Zfynkswe ezw dk noE fJj j? fe ;wki ftZu i' w[Zb iK wkBsktK gquZfbs
j[zdhnk jB, T[BQK dh f;fyZnk ;G s'A wjZstg{oB gfotko tZb'A jh fdZsh iKdh j?,fit/A toswkB ;wki ftu gfotko
tZb' jh pZu/ b{Z fpbe[b P[o{ s'A jh fJj dZf;nk iKdk j? fe T[; bJh nkeoP fdykT[Dk,S'Nh^tZvh gqsh:'rsktK ftZu
;cab j'Dk fezBk Io{oh j?.
6L ;z;feqfse ezwL gfotko ;wki dh ;z;feqsh B{z fiT[Adk oZyD dk fJe ;kXB j?. gfotko jh nkgD/ w?Apok B{z
;wki dh ihtB ^ftXh ,iBohfsnk,B?fse ns/ Xkofwe gqzgoktk,ohsh^fotkik ,nkdoPk nkfd d/ ;pzX ftZu
P[o{nksh f;Zfynk fdzdk j?.
7LwB'ftfrnkBe ezwL gfotko dk fJe j'o wjZstg{oB ezw nkgD/ w?ApoK B{z wkBf;e ;zs[PNh ns/ ;[oZfynk gqdkB
eodk j?. gfotko ftZu pZfunk B{z wK dh wwsk,fgsk dh ;[oZfynk ns/ G?D^GoktK dk fgnko gqkgs j[zdk j?,fJ;
Bkb e/tb pZfunk d/ wkBf;e ftek; ftu jh wdd fwbdh j?,;r'A T[BQK d/ wB ftZu fJe ftPtk; ns/ ;[oZfynk
dh GktBK th g?dk j[zdh j? i' T[BQK B{z wkBf;e PKsh gqdkB eodh j?ns/ T[BQK dk ftneshst dk ftek; ;zGt j[d
z k
j?.
T[go'es toBD s'A ;gZPN j? fe ;wkfie ihtB d/ fJe gqw[Zy nXko d/ o{g ftu gfotko fJe wjZstg{oB ezw
eodk j?, ns/ fJ; bJh fJ; dk ;wkfie wjZst th pj[s fInkdk j?, gqzs{ fJ; ;zpzX ftu fJe rZb fJj :kd
oZyD :"r j? fe nZi BthnK gq;fEshnK d/ ;pzX ftu gfotko d/ T[go'es ezwK ftu wjZstg{oB gfotosB j'J/
jB.

gqPBL nkX[fBe ;w/A ftu gfotkfoe ouBK ftu gfotosB nk oj/ jB,toBD eo'.
T[soLfit/A fe gfotosB gqfeosh dk fB:w j?,feT[Afe ;wki ns/ T[;d/ tZy ^tZy GKr th gqfeosh d/ jh nzr jB
ns/ gfotosB dk fB:w ;wki *s/ th pokpo o{g Bkb bkr{ j[zdk j?.fJ; soQK jh gfotko fe;/ Bk fe;/ o{g ftu
;dk s'A jh ;kv/ Bkb fojk j? go fJ; dk o{g iK ;to{g ;dk fJe' fijk Bjh fojk j?.fJ; ftu th ;w/A ;w/A s/
gfotosB j[zdk fojk j?.
1L gfotko d/ ezwK ftu gfotosBL ;w/A d/ Bkb gfotko d/ ezwK ftu th eJh gfotosBK B/ iBw fbnk j?.gfjbK
gfotko y[d g{oB j[zd/ ;B ns/ nkgDhnK ;kohnK gfjbhnK ns/ d{;ohnK Io{osK dh g{osh y[d jh eo b?Ad/
;B. nBki ns/ ;pIhnk xo ftu jh T[rkJhnK iKdhnK ;B eZgV/ p[DB dk ezw th xo ftu jh j[zdk ;h,go
j[D fJjBK dh irkQ j'NbK ns/ o/;N"o?ANK B/ b? fbnk j?,eZgV/ X'D bJh bKvohnK y[ZbQ rJhnK jB, eZgV/ ;tkT[D
d/ bJh N/bfozr jkT[; pD rJ/ jB.
2L gfotko d/ nkeko ftu gfotosBL gqzgkrs fdqPNhe'D Bkb b'eK d/ wB ftu fJe rbs XkoBK B/ fJj iVQ
cVh j'Jh ;h fe gfotko ftu fizB/ th pZu/ g?dk j' oj/ jB T[j ;ko/ GrtkB dh d/D jB ns/ T[; ftZu wB[Zy dk
e'Jh jZE Bjh j?.go nZi d/ :[Zr ftu fJj XkoBk pdb ojh j?.nZi fJe nkdoP gfotko dk nkeko gsh gsBh
ns/ d' S'N/ pZu/ jB. fJ; dk fJe ekoB nkdoP th j?.
3Lgfotko d/ ;fj:'r nXko ftu gfotosBL gfotko d/ w?ApoK ftZu ;fj:'r dh GktBk nZi th poeoko j? ns/
;wkiPkPsohnK dk efjDk j? fe jw/Pk fJ; soQK jh j't/rk go nZi d/ ;w/A ftu ;fj:'r dh GktBk pdb ojh
j?.nZi dk ftnesh nkgDk fjZs SZv e/ fe;/ d{;o/ ftnesh dh ;jkfJsk eoB ftu ed/ nZr/ Bjh nkt/rk.
4Loki tZb'A gfotko d/ ezwK dk j'DkL nZi gfotko d/ ;ko/ d{;o/ ezw oki d/ jZEK ftu gj[zud/ ik oj/ jB. nZi
oki gfotko d/ gqsh ;fj:'rh ns/ ezNo'b ;pzXh d' soQK d/ ezw oedk j?. ;fj:'rh ezw d/ nXhB oki eJh ezw
fit/A wekBk dh ftt;Ek, j;gskbk ns/ ;/tk dh ftt;Ek,pZfunk dk gkbD g'PD nkfd ezw eodk j?.
5L ftnkj ns/ ;ohfoe ;pzXk ftu gfotosBL nZi d/oh Bkb ftnkj nzsoiksh ftnkj nd/ gq/w ftnkj dh
;zfynk fdB gqsh fdB tXdh ik ojh j?. pkb ftnkj dh do xZN j'Jh j?.nZi dk B'itkB j[D nkofEe o{g Bkb
nksw fBoGo j'D d/ pknd jh ftnkj g;zd eodk j?.ftnkj d/ ;zpzX ftu fJe gfotosB j'o j' fojk j? fe
j[D ftnkj bJh bVek ik bVeh dh u'D T[BQK d/ wksk fgsk dh pikJ/ y[d bVeK iK bVeh s?n eod/ jB.
6Lgsh gsBh d/ ;zpzXk ftu gfotosBL gfjb/ gsh jh gsBh dk ;G e[M j[zdk ;h. T[j gsBh tZb'A d/tsk ik
GrtkB d/ o{g ftu g{fink iKdk ;h.ukj/ gsh nZfsnkukoh,Pokph, u'o,vke{, iK fGqPNkukoh jh feT[A Bk j't/,gsBh
B{z T[;Bkb jh nkgDk ;kok ihtB pshs eoBk g?Adk ;h go nZi d/ ;w/A ftu fJj gfotosB j' oj/ jB.nZi dk
gsh Bkwkso dk gqXkB ofj frnk j?.
7LfJ;sohnK, pZfunk ns/ B"itkBK dh ;fEsh ns/ nfXekoK ftZu gfotosBL gfotko ftZu gfjb/ wksk, gsBh
ns/ g[Zsoh d/ o{g ftu fJ;sohnK dh dPk so;:'r ;h. nZi T[BQK dh ;fEsh ftZu gfotosB j' frnk j?.nZi d/
wksk fgsk dh fJj XkoBk pdb ojh j? fe pZfunK B{z wkoe[ZN iK fMVe^cNeko e/ ;jh o;s/ s/ oZfynk ik ;edk
j?/.
8L y{B ;zpXK dk wjZst xZN j'DkL gfjbK nkgD/ foPs/dkoK Bkb r[VQK ;pzX ;Ekfgs eoB ns/ T[; B{z pDkJ/ oZyD
dk :sB ehsk iKdk ;h go nZi f;XKs fJj j? fe n;hA fizBk foPs/dkoK s'A d{o ojhJ/ T[BK jh uzrk j?.

gqPBH nzs ;w{j( ;w{j) (Group) ns/ pqkjw ;w{j (pkjo ;w{j) (Out Group) dk toBD eo' <
T[~soH nzs ;w{j L^ nzs ;w{j ftZu ftnesh ;w{j d/ gqsh ftP/P jwdodh dh GktBk j[zdh j?. id'A w?A, w/ok d/
nXhB nkT[D tkb/ ;ko/ w?Apo fi; ;w{j dk fBowkD eod/ jB. T[j b'eK dk nzs ;w{j j?. nzs ;w{j ftnesh
;w{j d/ fjZs B{z ftP/P wjZst gqdkB eodk j?. nzs ;w{j d/ w?Apo ftZu tX/o/ dfJnk dh GktBk gkJh iKdh j?.
nzs ;w{j B{z nkw s"o s/ jw ;w{j th fejk iKdk j?. fJ;d/ ;ko/ w?Apo PKsh ftt;Ek, ekB{zB, ;oeko ns/ T[d:'r
Bkb ;pzfXs j[dz / jB.
pqjw ;w{j L^ nzs ;w{j d/ T[bN j'o ;w{jK d/ w?ApoK ftZu fto'Xh GktBk, vo, B|os nkfd d/ Gkt gkJ/ iKd/
jB. w?ekJhto d/ pqjw ;w{j dk fdqPNh e'D ;dk d[PwD okPNo iK fto'Xh okiBhfse dbK dk T[b/y ehsk iKdk
j?. pqjw ;wki ftZu fto'Xh dh GktBK dk w[Zy ekoB fJj j? fe fJ; d/ w?ApoK gqsh b'e ftPtkPK dk gqGkB Bjh
j[zdk. nfij/ ;w{jK B{z Pq/Dh pZX iK pqjw ;wfMnk iKdk j?. ;wki ftZu fJ;B{z B|os tkb/ fttjko Bkb d/fynk
iKdk j?.
ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਅੰ ਤਰ
ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ

1. ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਅਸੀ ਦੀਭਾਿਨਾ ਤੇ 1. ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹਮ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਤੇ ਆਪਣੇਪਣ ਦਾ
ਆਪਣਾਪਣ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਵਹਸਾਸ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਮੈਬ੍ਰਾਂਦੇਮਧਸੰ ਬ੍ੰ ਧਾਂ ਵਿਚ ਨਜਦੀਕੀ ਤੇ 2. ਮੈਬ੍ਰਾਂ ਦੇ ਮਧ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧਾਂ ਵਿਚ ਦੂਰੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ
ਨੇੜਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਾ ਅਵਹਸਾਸ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮੈਂਬ੍ਰ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ 3. ਵਤਆਗ ਤੇ ਦਇਆ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਦਾ ਵਦਖਾਿਾ ਕੀਤਾ
ਦੇ ਪਰਤੀ ਵਤਆਗ ਤੇ ਦਇਆ ਦੀ ਉਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਿਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
4. ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬ੍ਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸੁਖ 4. ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਦੁਖ ਸੁਖ ਦਾ ਬ੍ਰਹਮ ਰੂਪ ਪਰਗਟ
ਦੁਖ ਵਿਚ ਵਹਸਾ ਲੈਂ ਦੇ ਹਨ। ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।
5. ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਿੱ ਡੇ ਿੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। 5. ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ ਪਰਸਵਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ
ਹਨ।

gqPBH ;wkfie ;fEsh (Social status) eh j?< fJ;d/ ezwK dk toBD eo'.
T[~soH ;wkfie ;fEsh dk Gkt ;wkfie ;pzXK ftZu ftnesh dh ;fEsh Bkb j?.
;wkfie ;fEsh ftnesh dh ;wkfie uzrh iK wkVh ;fEsh Bkb i[Vh j[zdh j?.
gfoGkPk L^
b/fgno nB[;ko ^ ‘‘ ;wki ftZu i' Pesh dk ;EkB j?. T[;/ Bkb ftnesh dh ;wkfie ;fEsh ;pzfXs j?.@
nkrpoB d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;w{j ftu iK d{;o/ d/ ;pzXK Bkb ftnesh dk i' ;EkB j?. T[jh ;wkfie ftt;Ek j?.
ਸਮਾਵਿਕ ਸਵਿਤੀ ਦੇ ਕੰ ਮ
1. ਕੰ ਮ ਦਾ ਅਰਿ ਉਨਾਂ ਵਿਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰ ਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਹੈ ਵਜਨਾਂ ਨੂੰਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ ਸਵਿਤੀ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ
ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਕੰ ਮ ਦਾ ਵਨਰਧਾਰਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰ ਸਵਕਰਤੀ ਦੇ ਵਨਯਮਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੰ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਕੰ ਮ ਦੀ ਮਨਜੂਰੀ ਵਦੱ ਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਕੰ ਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਵਿਤੀ ਦੇ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਵਿਚ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।
4. ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਵਮਕਾ ਵਦ ਉਮੀਦ ਦੋ ਕਾਰਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਿਹਾਰ ਕਵਰ ਤੇ ਦੂਸ਼ਰੇ ਇਸ ਲਈ ਵਕਸ
ਸਾਮਵਜਕ ਸੰ ਗਠਨ ਬ੍ਵਣਆ ਰਹੇ।
5. ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭੂਵਮਕਾ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਿੱ ਖ ਿੱ ਖ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਿੱ ਖ ਿੱ ਖ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਨਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
6. ਸਾਰੇ ਕੰ ਮਾਂ ਜਾਂ ਭੂਵਮਕਾ ਬ੍ਰਾਬ੍ਰ ਪਰਵਕਰਤੀ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰ ਦੀ।
7. ਭੂਵਮਕਾ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਰਿਰਤਨਸੀਲ ਹੈ।
8. ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਭੂਵਮਕਾ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀਆਂ , ਮਨੋਵਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਯੋਗਤਾਿਾਂ ਦੇ ਆਂਧਾਰ ਤੇ ਵਨਭਾਉਦਾ ਹੈ।
9. ਹਰੇਕ ਭੂਵਮਕਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਿਹਾਰ ਦੀ ਮੰ ਗ ਕਰਦੀ ਹੈ।
UNIT - 3
gqPBH ftnkj s'A s[;hA eh ;wMd/ j'. fJ;d/ ;XkoB T[d/PK iK wjZst dk toBD eo'.
T[~soH ftnkj ;wki ns/ ekB{zB tZb'A wkBsk gqkgs sohe/ Bkb fJ;soh ns/ g[oP d/ go;go ;pzXK ns/ pZfunK
B{z iBw d/D ns/ T[BQK dk gkbD g'PD eoB dh ftt;Ek j?. Phq p'rkov; nB{;ko ftnkj fJ;sohnK ns/ g[oPK
B{z gfotkfoe ihtB ftZu gqt/P eokT[D tkbh ;z;Ek j?.
ftnkj d/ ;kXkoD T[d/P L^ tZy^tZy ;wkiK ftZu ftnkj d/ tZy^tZy T[/d/P j[zd/ jB. gqzs{ e[M Io{oh T[d/PK dk
toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H Pohfoe fJZSktK dh g{osh L^ G[Zy d/ pknd wB[Zy dh w[Zy Io{os ;ohfoe fJZSktK dh g{osh j[zdh j?. fJj e/tb
sK jh g{oh ehsh ik ;edh j? i/eo ftnesh ftnkfjnk j'fJnk j?.wB[Zy fJBQk fJSktK dh g{osh ftnkj s' fpBQK

th eo ;edk j?,gzqs{ i/eo ;wki ftZu nfijk eoB fdZsk ikt/ sK T[; ;wki ftZu ;ohoe ftGuko ns/ nB?fsesk
dh e'Jh jZd Bjh oj/rh.
2H ;zskB dh g?dkfJP ns/ pZfunK dk gkbD g'PD L^ ;ko/ ;wkiK ftzu ;zskB dh g?dkfJP ns/ pZfunK dk gkbD
g'PD B{z jh w[Zy T[d/P wzfBnk iKdk j? ns/ jo/e wB[Zy nkgD/ pZfunK ns/ gfotko B{z tZXdk c[Zbdk d/yDk ukj[zdk
j?. fJ; bJh T[; B{z pZfunK d/ gkbD g'PD bJh xo, fBtk; dh Io{os j[zdh j?.ftnkj dh T[sgZsh fJ; Io{os
dh g{osh d/ bJh th j'Jh j?.
3H j'o ;wkfie ns/ nkofEe T[d/P L^ jo/e wB[Zy B{z e/tb Pohfoe fJZSktK dh g{osh s'A fJbktk th ;wkfie
ns/ nkofEe T[/d/PK dh gqkgsh bJh ;zrmB dk fBowkD eoBk g?Adk j?. fJ; ;zrmB dk gfjbk nkXko gfotko
j[zdk j? ns/ fJ;s'A fJbktk nkofEe ;fj:'r th j[zdk j/. fi;d/ ekoB gfotko d/ w?Apo ;fj:'r d[nkok nkofEe
ezwK ftZu th ;fj:'r fdzd/ jB.T[dkjoD d/ s'o s/ eJh iBîkshnK ftu ftnkj fJ; bJh th ehsK iKdk j? fe
gsBh nke/ y/sh d/ ezw ftZu jZE tzvkJ/rh.
gqPBH gfotko dh gfoGkPk ns/ fJ; dhnK ftP/PsktK dk toBD eo' <
T[~soH gfotko nzro/Ih Ppd (Family) b?fNB Ppd ftZu'A fBefbnk j?. fJ; Ppd ftZu nfij/ ;w{jK dk p'X j[zdk
j?. fi;d/ nXhB wksk ns/ fgsk, pZu/ ns/ B"eo th nk iKd/ jB. fJ;s'A fJbktk gfotko dk n;b noE ;pzXK
Bkb j?.
gfoGkPk L^
w?ekJhto ^‘‘ gfotko fBPfus ;pzXK Bkb gfoGkfPs ehsk fJZe nfijk ;w{j j?. i' pZfunK d/ g?dk eoB ns/
gkbD g'PD eoB dh ftnkfynk j?.
gfotko dhnK w[Zy ftP/PsktK L^
ਪਵਰਿਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਂਿਾਂ

1. ਵਿਆਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ : ਪਵਰਿਾਰ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਸਮਾਜ ਨਾਲ
ਮਨਜੂਰ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਂਧਾਰ ਤੇ ਉਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਵਰਕ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਸਿਾਵਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜੋ ਸੰ ਤਾਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰ ਦੀ
ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰ ਲੈ ਦਾ ਹੈ।
2. ਕੁਝ ਆਰਵਿਕ ਵਿਿਸਿਾ : ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਮੁਖ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਇਹ ਿੀ ਹੈ ਵਕ ਹਰੇਕ ਪਵਰਿਾਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਆਰਵਿਕ
ਵਿਿਸਿਾ ਤੇ ਜੀਉਦੇ ਰਵਹਣ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਿਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਾਧਨ ਜਰੂਰ ਹੁੰ ਧਾ ਹੈ। ਵਜਸ ਨਾਲ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ
ਮੈਬ੍ਰ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਸਕੇ।
3. ਿੰ ਸ ਨਾਮ ਦੀ ਵਿਿਸਿਾ : ਹਰੇਕ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਿੰ ਸ਼ ਨਾਮ ਵਨਸ਼ਵਚਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਨਯਮ ਹੋਇਆ
ਕਰਦਾ ਹੇ ਵਜਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਬ੍ਵਚਆ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਜਾ ਿੰ ਸ਼ ਨਾਮ ਵਨਰਧਾਂਵਰਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਉਸ
ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਿੇਸ਼ਜਾਂ ਨੂੰ ਪਵਹਚਾਨਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਵਮਲਦੀ ਹੈ।

4. ਇਕ ਸਧਾਰਣ ਵਨਿਾਸ : ਹਰੇਕ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਮੈਬ੍ਰਾਂ ਦੇ ਰਵਹਣ ਲਈ ਇਕ ਸਾਧਰਣ ਵਨਿਾਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਅਵਜਹੇ ਵਨਿਾਸ
ਮਰਾਤਸਧਾਨੀਏ ਵਨਿਾਸ, ਵਜਿੇਂ ਖਾਂਸੀ, ਗਾਰੋ, ਨਾਯਰ, ਆਵਦ ਲੋ ਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਪਰਵਤਸਿੇਨੀਏ ਵਨਿਾਸ, ਵਜਿੇਂ ਸਾਡੇ ਮੱ ਧ ਸਮਾਜਾਂ
ਵਿਚ ਹੋਸ ਕਦੇ ਹਨ।
5. ਸਰਿਭੌਵਮਕਤਾ : ਪਵਰਿਾਰ ਨਮਕ ਸਵਮਤੀ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਵਜਕ ਸਵਮਤੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰ ਗਠਨਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਜਆਦਾ
ਸਰਿਉਤਮ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਭਾਿ ਇਹ ਹੈ ਵਕ ਅਵਜਹਾ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਸਮਾਵਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਅਵਜਹੀ ਕੋਈ ਹਾਲਤ ਜਿ ਅਵਜਹਾ
ਕੋਈ ਯੁਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਜਿੇ ਵਕ ਪਵਰਿਾਰ ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਿੇ।
6. ਰਚਨਾਤਾਮਕ ਪਰਭਾਿ : ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਇਹ ੳਨੋਖੀ ਵਿਸੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਿੀ ਹੈ ਵਕ ਪਵਰਿਾਰ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਮੈਬ੍ਰ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ
ਪਰਭਾਿ ਪੈਦਾ ਹੈ।
7. ਭਾਿਾਨਤਮਕ ਆਂਧਾਰ : ਪਵਰਿਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਸਵਮਤੀ ਸਮਨੁਖ ਦੀਆਂ ਕਈਆਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਮੂਲ ਪਰਵਿਰਵਤਆਂ ਤੇ ਆਧਾਵਰਤ
ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਪਤੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਵਪਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ
ਵਪਆਰ , ਦਇਆ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਨਾਲ ਬ੍ੱ ਝੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬ੍ੱ ਚੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਪਰੀਤ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਰੱ ਖਦੇ ਹਨ।
8. ਸੀਵਮਤ ਆਕਾਰ : ਪਰਾਿਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੀਵਮਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਿੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਮੈਬ੍ਰ ਉਹੀ
ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਵਜਨਾਂ ਵਿਚ ਵਕ ਅਸਲ ਕਾਲਪਵਨਕ ਖੂਨ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਹੋਿ।ੇ
9. ਮੈਂਬ੍ਰਾਂ ਦੀ ਅਸੀਵਮਤ ਵਿੰ ਮੇਿਾਰੀ : ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਪਰਮੁਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਿੀ ਹੈ ਵਕ ਮੈਬ੍ਰਾਂ ਵਦ ਆਪਣੀ ਪਵਰਿਾਰ ਪਰਤੀ
ਅਸੀਵਮਤ ਵਜੰ ਮੇਿਾਰੀ ਹੁੰ ਵਦ ਹੈ। ਪਵਰਿਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਿਾ ਵਕਸੇ ਦੂਸਰੀ ਸਵਮਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਵਦ ਭੂਵਮਕਾ ਪਰਭਾਵਸ਼ਤ ਤੇ
ਸੀਵਮਤ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਭੂਵਮਕਾ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਪਰਭਾਵਸ਼ਤ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ।
10. ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਸਿਾਈ ਤੇ ਅਸਿਾਈ ਪਰਵਕਰਤੀ : ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਇਕ ਆਖਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੇ ਵਕ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਸੀਵਮਤ
ਜਾਂ ਸੰ ਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਪਵਰਿਰਤਨਸੀਲ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਵਕਉਵਕ ਮੌਤ , ਉਮਰ, ਕੱ ਦਮ ਵਤਆਗ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਤਲਾਕ ਨਾਲ
ਭੰ ਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਸੰ ਸਿਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਵਰਿਾਰ ਵਦ ਪਰਵਕਰਤੀ ਸਿਾਈ ਹੈ।
gqPBL^ gfotko dk noE ;wMkT . ;z:[es gfotko ns/ J/ekeh gfotko ftu nzso
dZ;' .
iK
;w{fje gfotko ns/ fBT{febhno (BkGeh) gfotko ftu eh nzso j? <
iK
e/Adoh gfotko ns/ ;z:[es gfotko ftu nzso dZ;' .
iK
;z:[es gfotko iK S'N/ gfotko ftu eh nzso j? .
T[sZoLÎntroduction:-Gkos ftu gfotko d/ nkeko ;zpzXh pj[s gfotosB nk oj/ jB . nZi d/ ;w/A ftu
;z:[es gfotko j"bh^j"bh J/ekeh gfotko ftu pdb oj/ jB . fJjBk d'BK dhnK nkgDhnK^nkgDhnK
ftP/PsktK jB . fiBQK d/ nkXko s/ fJjBK ftu nzso B{z ;g;aN ehsk ik ;edk j? . d'BK ftub/ nzso dk
toBD j/m fby/ nB[;ko j? .

11. gfotko dk noEL^ gfotko wB[Zyh ;wkw dh fJe w"fbe ns/ nXkoG{s fJekJh j? . fi; ftu
wB[Zy iBw b?Adk j? ns/ j"bh^j"bh ;wkfiesk B{z ftef;s eodk j? gfotko ftu jh wBZ[y nkgDhnK
wZ[YbhnK s/ b'AVhdhnK Io{osK B{z g{ok eodk j? . gfotko ;wki ns/ ftnesh d/ ;wkiheD dk wjZstg{oB
;kXB j? .
12. ;z:[es ns/ J/ekeh gfotko ftu nzso
;z:[es gfotko J/ekeh gfotko
1 ;z:[es gfotko dk nkeko tZvk J/ekeh gfotko dk nkeko S'Nk
j[zdk j? . j[zdk j? .
2 ;z:[es gfotko ftu eJhnK J/ekeh gfotko ftu fInkdk s'A
ghVQhnK d/ w?Apo fJeZm/ ofjzd/ jB fInkdk d' ghVQhnK d/ w?Apo fJeZm/
. fBtk; eod/ jB.
3 ;z:[es gfotko ftu gfotko dk J/ekeh gfotko ftu gsh^gsBh
w[Zyh jh eosk Xosk j[dz k j? . fwb e/ gfotko dk ;zukbB eod/
jB .
4 ;z:[es gfotko ftu fJ;sohnK J/ekeh gfotko ftu fJ;sohnK dh
dh ;fEsh fInkdk tXhnk BjhA ;fEsh ekcah ;BwkBiBe j[zdh j? .
j[zdh j?
5 ;z:[es gfotko w?Apo fJe jh J/ekeh gfotkoK ftu nfijk BjhA
o;'Jh ftu pfDnk ykDk yKd/ jB . j[zdk T[j fInkdkso xo s'A pkjo
dk ykDk ykD B{z soihj fdzd/ jB .
6 ;z:[es gfotko ftu w[Zyh dh J/ekeh gfotko ftu pZfunK dhnK
gqXkBsk j[zdh j?, fi; eoe/ fJSktK s/ ftukoK B{z ftP/P fXnkB
ftnesh d/ ftek; ftu o[ektN fdZsk iKdk j?, fi; ekoB T[jBK dk
nkT[Adh j? . ftek; fBozso j[zdk j? .
7 ;z:[es gfotkoK ftu pkb ftnkj, J/ekeh gfotko ftu nfijhnK
ftXtk ftnkj s/ o'e fJ;sohnK ;wZf;nktK BjhA jz[dhnK jB .
dh BhthA ;fEsh bJh fIzw/tko jB
.
8 ;z:[es gfotko ftu pZfunK dh J/ekeh gfotko ftu pZfunK dh
;zfynk fInkdk j[zdh j? . ;zfynk xZN j[zdh j? .
9 ;z:[es gfotko ftu w?ApoK T[go J/ekeh gfotko ftu wksk^fgsk
;wkfie ezNo'b fInkdk j[zdk j? . tZb'A pZfunK T[go e/tb Io{os
nB[;ko jh ezNo'b oZfynk iKdk j?
.
10 ;z:[es gfotko fiankdkso fgzvK J/ekoh gfotko fiankdso PfjoK
ftu fBtk; e eod/. jB . ftu fBtk; eod/ jB/
11 ;z:[es gfotko ftu w?Apo ;XkoB J/ekeh gfotko ftu nfijk BjhA
s"o s/ fJe jh d/ts/ dh g{ik fJZem/ j[zdk j? . w?Apo fJeZm/ g{ik pj[s
j' e/ eod/ jB . xZN eod/ jB .
12 ;z:[es gfotko ftu ;kfonK dk J/ekeh gfotko ftu ;zgZsh dh tzv
;zgsh T[go pokpo nfXeko j[zdk ehsh j[zdh j? .
j? .

gqPBH ftnkj d/ gqekoK dk ft;fsqs o{g ftZu toBD eo' <
T[~soH ftnkj ;wki tZb'A wkBsk gqkgs sohe/ Bkb fJ;sh ns/ g[oP d[nkok Pohoe ;pzX ;Ekfgs eoB, pZfunK
dk gkbD g'PD eoB dh ftt;Ek j?. fJ;d/ d' G/d iK gqeko j[zd/ jB.
1) fJZe ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJe g[oy s/ fJe fJ;soh ftnkj eotkT[Ad/ jB . fJe ftnkj
gqEk Bkb gfotko dk wkj"b g/qw Gfonk ofjzdk j? .
(2) pj[ ftnkj L^ pj[ ftnkj T[j ftnkj j?. fi; ftZu fJZe fJ;soh d/ Bkb d' iK fInkdk g[oPK dk ftnkj
j[zdk j?. T[;B{z pj[ ftnkj fejk iKdk j?. fJ;s'A fpBK pj[ ftnkj B{z fszB GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.
(T) pj[^gsBh ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu g[oy fJe' ;w/A eJh fJ;sohnK Bkb ftnkj eotkT[Adk
j? .
(n) pj[^gsh ftnkjL^fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJ;sohnK fJe' ;w/A eJh g[oyK Bkb ftnkj eotkT[AdhnK
jB .
I) Gok pj[gsh ftnkjL^ fJ; ftu fJe s'A tZX Gok fwb e/ fe;/ fJe fJ;soh Bkb ftnkj eo b?Ad/ jB
. T[j ;kfonK dh ;KMh gsBh j[zdh j? . d/jokd{B ftu y; s/ Bhbrhoh d/ N'vk ephb/ ftu fJj ftnkj
gqEk ubdh j? .
II) r?o^Gok pj[gsh ftnkjL^ fJ; ftu fJe fJ;soh d/ eJh gsh j[d
z / jB go fJj Io{oh BjhA fe ;ko/
Gok j'D .
(J);w{j ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJe ;w{j d/ ;ko/ wodK dk ftnkj fJe ;w{j dhnK ;kohnK
fJ;sohnK Bkb eo fdZsk iKdk j? .
ftnkj
fJe ftnkj pj[^ftnkj
pj[^gsBh pj[^gsh ;w{j

ftnkj ftnkj ftnkj
Gok pj[^gsh r?o Gok pj[^gsh

ftnkj ftnkj

gqPBH gfotko d/ tZy^tZy gqekoK dk toBD eo' <
T[~soH gfotko ftZu pZu/ ;pzXh, ftnkj ;pzXh, fBtk; ;EkB ;pzXh ns/ okiBhfse ;ZsK ;pzXh tZy^tZy gqekoK
dk toBD ehsk frnk j?. i' j/m fby/ nB[;ko j?.
ਿੰ ਸ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਆਂਧਾਰ ਤੇ ਪਵਰਿਾਰ ਭੇਦਭਾਿ

1. fgso ਿੰ ਸ਼ੀ ਪਵਰਿਾਰ : ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਵਪਤਾ ਦੇ ਿੰ ਸ਼ ਦੇ ਤੇ ਹੀ ਬ੍ਵਚਆ ਦਾ ਿੰ ਸ਼ ਵਨਸ਼ਵਚਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਵਹੰ ਦੂ ਪਵਰਿਾਰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।
2. wkso ਿੰ ਸ਼ੀ ਪਵਰਿਾਰ : ਵਜਨਾਂ ਪਵਰਿਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ੱ ਵਚਆ ਦਾ ਿੰ ਸ਼ ਮਾਤਰ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਨਸ਼ਵਚਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।
ਮਾਲਾਿਾਰ ਦੇ ਨਾਇਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪਵਰਿਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
2. ਵਿਆਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਭੇਦ
1. ਇਕ ਵਿਆਵਹਆ ਪਵਰਿਾਰ : ਜੇਕਰ ਪੁਰਸ਼ ਇਕ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਵਜਹੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਉਤਪੰ ਨ
ਪਵਰਿਾਰ ਇਕ ਵਿਆਵਹਆ ਪਵਰਿਾਰ ਕਵਹੰ ਦੇ ਹਨ।
2. ਬ੍ੁਹੁ ਵਿਆਵਹਆ ਪਵਰਿਾਰ : ਜਦ ਇਕ ਇਸਤਰੀ ਜਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਇਕ ਿਧੇਰੇ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ
ਸਿਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਵਜਹੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਬ੍ਹੁਵਿਆਹ ਪਵਰਿਾਰ ਕਵਹੰ ਦੇ ਹਨ। ਅਵਜਹੇ ਪਵਰਿਾਰ ਦੋ ਤਰਾ ਦੇ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।
1. ਬ੍ਹੁ ਪਤੀ ਵਿਆਵਹਆ : ਇਸ ਤਰਾ ਦੇ ਪਵਰਿਾਰ ਇਕ ਇਸ ਿਲੋ ਇਕ ਤੋਂ ਵਜਆਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਿਸਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
2. ਬ੍ਹੁ ਪਤਨੀ ਵਿਆਵਹਆ: ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਇਕ ਤੋਂ ਵਜਆਦਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ
ਸਿਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਵਨਿਾਸ ਸਿਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਭੇਦ :
1. ਮਰਾਤ ਸਿਾਨ ਪਵਰਿਾਰ: ਲੜਕਾ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬ੍ਾਅਦ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਜਾ ਿਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਅਵਜਹੇ
ਪਵਰਿਾਰ ਨੂੰ ਮਰਾਤ ਸਿਾਨ ਪਵਰਿਾਰ ਕਵਹੰ ਦੇ ਹਨ।
2. ਵਪਰਤ ਸਿਾਨ ਪਵਰਿਾਰ : ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬ੍ਾਅਦ ਜੇਕਰ ਪਤੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਰੱ ਖ ਲੈਂ ਦੇ ਹੈ ਤਾਂ
ਵਿਹੇ ਪਵਰਿਾਰ ਨਵਪਰਤ ਸਿਾਨ ਪਵਰਿਾਰ ਵਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਨਿੇਂ ਸਿਾਨਕ ਪਵਰਿਾਰ :ਅੱ ਜ ਕਲ ਨਿੀਆਂ ਪਰਸਵਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਬ੍ਾਅਦ ਕੁਝ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਪਵਰਿਾਰ ੳਲਗ
ਿਸਾ ਲੈਂ ਦੇ ਅਵਜਹੇ ਪਵਰਿਾਰ ਨਿੇਂ ਸਿਾਨਕ ਪਵਰਿਾਰ ਅਖਿਾਉਦੇ ਹਨ।
4. ਮੈਂਬ੍ਰ ਸੰ ਵਿਆ ਦੇ ਆਂਧਾਰ ਤੇ ਪਵਰਿਾਰ :
1. ਮੂਲ ਪਵਰਿਾਰ : ਇਹ ਪਵਰਿਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਤੇ ਅਧਾਰਭੂਤ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹੇ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਅਣ
ਵਿਆਹੁਤਾ ਬ੍ੱ ਵਚਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਿਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਰਵਹੰ ਦਾ ।
2. ਸੰ ਯੁਕਤ ਪਵਰਿਾਰ :ਜੇਕਰ ਕੁਝ ਮ਼ ਪਵਰਿਾਰ ਇਕਠੇ ਰਵਹੰ ਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਵਨਕਟ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਹੋਣ ਇਕ ਹੀ ਿਾਂ ਤੇ ਭੋਜਨ
ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਇਕ ਹੀ ਆਰਵਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰ ਮ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰ ਯੁਕਤ ਪਵਰਿਾਰ ਕਵਹੰ ਦੇ ਹਨ।
5. ਸੱ ਤਾ ਿਾਂ ਅਵਧਕਾਰ ਦੇ ਆਂਧਾਰ ਤੇ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਭੇਦ :

1. wksk^gqXkB gfotkoL L : ਵਜਨਾ ਪਵਰਿਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਵਰਿਾਵਰਕ ਸਤਾ ਜਾਂ ਅਵਧਕਾਰ ਇਸਤਰੀ ਿਰਗ ਦੇ ਹੱ ਿਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰ ਦੇ
ਹਨ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਰਮਤਮਕ ਪਵਰਿਾਰ ਵਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. fgZsoh ;Zskswe gfotkoL: ਵਜਨਾ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿਚ ਵਪਤਾ ਹੀ ਪਵਰਿਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਉਨਾ ਦੇ ਹੱ ਿਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੀ
ਸਤਾ ਜਾਂ ਅਵਧਕਾਰ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ, ਉਨਾ ਨੂੰ ਵਪਰਤਸਤਾਮਕ ਪਵਰਿਾਰ ਵਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
gqPBH foPs/dkoh s'A eh Gkt j?< ;gZPN eo'.
T[~soH wB[Zy ;wki ftZu fJeZbk BjhA j[zdk. T[j iBw s'A b? e/ w"s sZe eJh ftneshnK Bkb fxfonk j[zdk j?.
T[;dk ;pzX fJZe s'A fInkdk ftneshnK Bkb jz[dk j?. jo/e ftnesh dhnK d' foPs/ dkohnK j[zdhnK jB. fJjBK
dk w[Zy s"o s/ ;pzX ftnkj pzXB ns/ y{B pzXB d/ nkXko s/ ;pzfXs j[zdhnK jB. gqzs{ ;wki ftZu uzrh ;fEsh
fJZe ;wkfie gqkDh B{z j'o ftneshnK d/ Bkb ;z:[es eodh j?. T[;B{z foPs/dkoh ftt;Ek efjzd/ jB. gqzs{ ;wki
ftZu foPs/dkoh ;pzXh ns/ y{B ;pzXh foPs/ tX/o/ wjZstg{oB ;EkB oZyd/ jB. foPs/dkoh B{z d' GkrK ftZu tzfvnk
frnk j?.
(T) \{B ;pzXh foPs/dkoh L^ \{B ;pzXh foPs/dkoh s'A Gkt wksk^fgsk ns/ T[BQK d/ pZfynK ns/ G?D GoktK d/
;pzXK s'A j?. fJ;B{z \{B ;pzXh foPs/dkoh fejk iKdk j?.
(n) ftnkj ;pzXh foPs/dkoh L^ ftnkj ;pzXh foPs/dkoh nXhB gsh^gsBh th nkT[Ad/ jB. fJ;s'A fJbktk d'BK
gfotkoK d/ ;pzX th nk iKd/ jB. jo/e ftnesh dk d{;o/ ftneshnK Bkb ;pzX ;Ekfgs j' iKd/ jB. fJ;B{z
ftnkj ;pzXh foPs/dkoh efjzd/ jB.
gqPBH foPs/dkoh dhnK tZy^tZy ohshnK dh ftnkfynk eo'.
T[~soH foPs/dkoh ftZu tZy^tZy ohsK j[zdhnK jB. eJh foPs/dkoh \{B Bkb ;zpzXs j[zdhnk jB ns/ eJh ftnkj
s'A pknd tkb/ ihtB Bkb ;zpzfXs j[zdhnK jB. fJBQK d'tK dhnk tZy^tZy ohsK d[nkok foPs/dkoh dh ftnkfynk
ehsh rJh j? i' j/m fby/ nB[;ko jB.
1H gfojko L^ gfojko dk noE nfij/ foPs/ jB i' d' ftneshnK dofwnkB fJZe fBPfus ;pzX sK ;Ekfgs
eod/ go Bkb jh fJj fBod/P fdzd/ jB fe fJZe d{i/ s'A d{o ofjD fit/A fe g[Zso ns/ B{zj ns/ itkJh ns/ ;Z;
dk ;pzX.
2H wkfXnw ;zp'XB L^ foPs/dkoh ftt;Ek ftZu ohsh wkfXnw ;zp'XB j?. fJ; ohsh d/ nB[;ko fJZe ;pzXh B{z
;zp'XB eoB bJh d{;o/ ftnesh B{z wkfXnw pDkfJnk iKdk j/. feT[Afe T[; ;pzXh B{z T[;d/ Bkw Bkb p[bkT[Dk
wBQk j[d
z k j?. T[dkjoD d/ s"o s/ Gkos eJh fgzvk ftZu gsh dk Bkw b?Dk gsBh B{z wBQk j?.
3H wksb/: L^ wks[b/: Ppd T[; gqEk tZbQ fJPkok eodk j/. i' wkwk iK Gkph d/ ;pzXK B{z fJZe ftP/P Yzr Bkb
fB:fws eodh j?.
4H fgqs ;t;so/: L^ fgqs ;t;so/: gqEk ftZu fgsk dh G?D, G{nk dk tX/o/ wjZst j[zdk j?. gqzs{ ftnkj s'A pknd
T[; nzso fefonk d/ \sw j'D dh ;zGktBk ofjzdh j?.
gqPBH gfotko d/ ezw ns/ ;wkfie wjZst s/ ukBDk gkT[.

T[~soH ;wki iK ftneshnK d/ ihtB ftZu gfotko dk wjZst n;b ftZu ;kXkoB BjhA j?. gqzs{ gfotko dk
wjZst ns/ fJ;d/ ezwK s'A gsk bZr iKdk j? fe gfotko Bz{ ubkT[Dk pj[s efmB j?. fJ;d/ ezwK dk toBD j/m
fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H gqkDh Pk;soh d/ ezw
(T) ;ohoe fJZSktK dh g{osh/.
(n) ;zskB dh g?dkfJP.
(J) gqiksh dh fBozsosk.
2H Pohoe ezw L^ gfotko B{z ubkT[D bJh j/m fby/ ;ohoe ezw jB.
(T) pZfunK dk gkbD g'PD L^ pZfynK dk gkbD g'PD eoBk gfotko dk w[Zy ezw j?. fJ; s'A fpBK pZfunK dh
;[oZfynk BjhA ehsh ik ;edh.
(n) Pohoe oZfynk L^ gfotko nkgD/ w?ApoK dh ;ohoe oZfynk eoB dh ftt;Ek eodk j/. fit/A fe;/ d/ ;ZN
bZr ikD ekoB iK fpwkoh dh jkbs ftZu th T[;B{z ;ohoe ;[oZfynk gqdkB ehsh iKdh j?.
(J) G'iB, fBtk;, egfVnK dh ftt;Ek L^ G'iB, fBtk; ns/ eZgfVnK ;pzXh ftt;Ek eoBk gfotko dk w[Zy
eosZt j?. fJj ftt;Ek d/ nXhB w?ApoK B{z G'iB, fBtk; ns/ eZgfVnK dh ftt;Ek gfotko d[nkok fdZsh iKdh
j?.
3H nkofEe ezw L^ nkofEe y/so ftZu gfotko B{z j/m fby/ ezwK B{z g{ok eoBk g?Adk j?.
(T) T[soknfXeko dk fBoXkoD L^ jo/e gfotko ftZu nfijh ftt;Ek j[zdh j?. fi; Bkb fJj fBPfus ehsk
iKdk j?. gfotko d[nkok T[sokfXekoh x'fPs ehsk ikt/.
(n) T[sgkde fJekJh L^ y/sh :[Zr ftZu ;kok gfotko fJZe wjZstg{oB fJekJh ti'A ezw eodk j?. fJ;s'A fJbktk
gfotko d/ ;ko/ w?Apo fJeZm/ j' e/ eko'pko eod/ jB.
(J) nkwdB ns/ ;zgsh dk gqpzX L^ jo/e gfotko dk e'Jh Bk e'Jh nkwdB dk ;kXB j[zdk j?. fi; Bkb T[j
nkgDhnK nkofEe Io{osK B{z g{ohnK eodk j?. i/eo xo ftZu e'Jh ;zgsh j[d
z h j? sK T[; dh d/y^Gkb eoB dh
fizw/tkoh th gfotko e'b j[zdh j?.
4H Xkofwe ezw L^ gfotko nkgD/ w?ApoK B{z Xkofwe f;Zfynk d/D dk th ezw eodk j?. gfotko dk nB{:kJh
pDdk j?. fJ; soQK gfotko ftZu jh pZfunK dk Xkofwe ftek; j[zdk j?.
5H okiBhfse ezw L^ gfotko ftZu th fJZe w[yhnk j[zdk j?. T[d/ d/P B{z ubkT[D bJh fJZe okiBhfse w[yhnk
j[zdk j?. fJ;/ soQK gfotko d/ w?ApoK B{z okiBhfse f;Zfynk gfotko s'A fwbdh j?.
6H wB'ftfrnkBe ezw L^ gfotko dk fJZe j'o wjZstg{oB ezw nkgD/ w?ApoK B{z wkBf;e ;zs[PNh ns/ ;[oZfynk
gqdkB eoBk j? gfotko ftZu pZfunK B{z wK dh wwsk, fgsk dh ;[oZfynk ns/ G?D^GoktK dk fgnko fwbdk j?.

fJ; Bkb Bk e/tb pZfunK d/ wkBf;e ftek; ftZu wZdd fwbdh j?. pbfe T[jBK d/ wB ftZu ftPtk; ns/
;[oZfynk dh GktBk g?dk j[zdh j?.
gqPB *Xow s' eh s[jkvk eh Gkt j?<Xow dhnK ftP/PsktK iK w'fbe bZSDk dk toBD eo'.
T[soLG{fwekLXow wB[Zyh ;wki dk nfijk ftnkge,;EkJh ns/ P;ts sZs j?,fi; B{z ;ZfGne o{g ftZu ;wM/
fpBK n;hA ;wki d/ o{g B{z ;wMD ftZu n;cab ojKr/.toswkB ftZu wB[Zy B/ ftfrnkB d/ ;jko/ tksktoD *s/
ekch ezNo'b gqkgs eo fbnk j?. fJ; dk BshiK fJj j'fJnk fe eJh ;wki iK sK Xow fBogZy j' rJ/ jB iK
Xow ftZu o[uh BjhA oZyd/ ns/ Xkofwe ftPtkPK d/ ;w/A B{z ;theko Bjh eod/.fco th Xow nZi ;toG"fwe sZZs
pfDnk j'fJnk j?.Xow wB[Zy dk nb"fee Pesh Bkb ;pzX i'Vdk j?.
gfoGkPktK
;NhcB cu; d/ nB[;ko,@fobhIB (Xow) Ppd o/bhr/no s'A pfDnk j?,fi; dk noE j?,*pzBDk* ns/ wB[Zy B{z
JhPto Bkb ;zpzfXs eoBK.Xow Ppd dh T[sgsh ;z;feqs GkPK d/ *Xq* Ppd s' wzBh iKdh j?,fi; dk noE j?
*XkoB eoBK* ns/ ;ko/ ihtK gqsh wB ftu dfJnk XkoB eoB B{z jh Xow fejk frnk j?.fjzd{ Xow^rqzEK ftZu
skw; ns/ oki; r[DK dh Ek *s/ wksfte r[DK B{z XkoB eoB B{z jh Xow wzfBnK frnk j?.
jkt/b d/ nB[;ko,@Xow nb"fee Pesh ftZu ftPtk; *s/ nkXkfos j?,fi; ftZu nkswktkd ns/ wkBttkd d'At/
Pkfwb jB.@
feT{po dk ftuko j?,@Xow ;z;feqfse ihtB Bkb ;zpzfXs fttjko dk T[j gqshwkB j?,fi; dk fBowkD gftZso
ftPtk;K,ftPtk;K BKb ;zpzfXs wjZstg{oB ftukoK ns/ T[BQK B[z gqrN eoB tkb/ pkjoh ufoZso Bkb j[zdk j?.
Xow dhnK ftP/PsktK
1Lnb'fee Pesh ftZu ftPtk;LikB;B dk efjDk j? fe nb'fee Pesh ftu ftPtk; Xow dk ;G s'A gqw[Zy sZs
j?.ftPtk; s'a fpBK fe;/ th soQK Xow dk fBowkD ns/ ftek; Bjh j' ;edk. Xow d/ nXhB fJe nfijh Pesh
ftZu ftPtk; ehsk iKdk j? i' nb'fee ns/ uwsekoh ufoZso dh jzd[ h j?.
2LgftZsosK dh XkoBkLfi; Xow B{z b'e wzBd/ jB,T[BQK dh BIo ftZu T[; Xow Bkb ;zpzfXs ;G e[M gftZso j[zdk
j?.d[ofyw B/ Xow ftu gftZsosK s/ I'o fdzd/ j'J/ fbfynk j? fe @Xow gftZso t;s{nK Bkb ;zpzfXs ftPtk;
ns/ ufoZso dh T[j ;zrqfj ftt;Ek j? i' fJBQK ftPtk; eoB tkfbnK B{z fJe B?fse ;w[dkfJ ftzu ;z:[es eodh
j?.
3LgqkoEBK,g{iK,nouBKL Xow ftZu b'e fi; Pesh *s/ ftPtk; eod/ jB,T[; s'AbkG T[mkT[D ns/ T[;d/ gqe'g s'
puD bJh gqkoEBk,g{iK ns/ nokXBk eod/ jB.jo Xow d/ d/tkfbnk ns/ ftXhnK tZy^tZy jz[dhnK jB.
4L;zt/rkswe GktBktKL Xow GktBK^gqXkB j[zdk j?.ftuko^gqXkB BjhA. nb'fee Pesh gqsh ;zt/rkswe GktBKtK
jz[dhnK jB,fiBQK B{z gqrN eoBk T[; Pesh gqsh PoXk,vo,gq/w nkfd d/ o{g ftu ehsh iKdh j?.
5LftP/P ;kbkBK ;wZroh ns/ gqsheL Xkofwe fefonktK ftZu nbZr^nbZr Xkofwe ;wrohnK ,Xkofwe gqsheK
,ikd{^N{fDnK,g[okDhnK eEktK nkfd dk ;wkt/P j[zdk j?,fit/A fjzd{ Xow ftu jtB,g{ik nkosh,e/b/,fgzgb nkfd
dh g{ik ehsh iKdh j?,Jh;kJh Xow ftu pkJhpb,eqk;,w'w ' psh nkfd dh tos' j[zdh j?.

6LfBP/XL jo/e Xow ftu b'eK dk fttjko d/ Bekokswe gZy B{z gqGkfts eoB dh BIo Bkb e[M fBy/X gkJ/ iKd/
jB.fBP?X dk Gkt j? T[jBK B{z e[M ezwK B{z eoB dh wBkjh j[zdh j?.T[jBK B{z dZf;nK iKdk j? eh eh eoBK ukjhdk
,fit/A M{m Bjh p'bDk nkfd.
7LXkofwe ;z;soDL;kXkoD s'o s/ jo/e Xow Bkb ;zpzfXs ;z;soD dh fJe ftt;Ek gKJh iKdh j?,fiBQK b'eK B{z
Xkofwe gqfefonktK ns/ eow eKv eoB dk ;wki tZb'A ftP/P nfXeko gqkgs j[zdk j?,T[BQK b'eK dh s[bBK ftzu
;z;ekoswe BIo s'A T[Zu ns/ gftZso ;wfMnk iKdk j?.nfij/ b'eK ftZu gKv/,g[ikoh,wjzs,;zs,gkdoh nkfd
nkT[Ad/ jB.;z;soD dh gqDkbh ftu d{;ok ;EkB T[BQK b'eK B[z gqkgs j[zdk j? i' Xow d/ nXhB dZ;/ wkor s/ uZbd/
jB i' b'e Xkofwe nkd/PK dk gkbD eod/ jB,Xow fto[ZX ezw eod/ jB ns/ ngftZso fbnkT[D tkbhnK t;s{nK
d/ ;zgoe ftu nkT[d/ jB ,T[BK B{z ;wki ftu j/mbk ;EkB gqkgs j[zdk j?.
gqPB *Xow s' eh s[jkvk eh Gkt j?<Xow dhnK eh ewhnK iK jkBhnK jB.
T[soLG{fwekLXow wB[Zyh ;wki dk nfijk ftnkge,;EkJh ns/ P;ts sZs j?,fi; B{z ;ZfGne o{g ftZu ;wM/
fpBK n;hA ;wki d/ o{g B{z ;wMD ftZu n;cab ojKr/.toswkB ftZu wB[Zy B/ ftfrnkB d/ ;jko/ tksktoD *s/
ekch ezNo'b gqkgs eo fbnk j?. fJ; dk BshiK fJj j'fJnk fe eJh ;wki iK sK Xow fBogZy j' rJ/ jB iK
Xow ftZu o[uh BjhA oZyd/ ns/ Xkofwe ftPtkPK d/ ;w/A B{z ;theko Bjh eod/.fco th Xow nZi ;toG"fwe sZZs
pfDnk j'fJnk j?.Xow wB[Zy dk nb"fee Pesh Bkb ;pzX i'Vdk j?.
gfoGkPktK
;NhcB cu; d/ nB[;ko,@fobhIB (Xow) Ppd o/bhr/no s'A pfDnk j?,fi; dk noE j?,*pzBDk* ns/ wB[Zy B{z
JhPto Bkb ;zpzfXs eoBK.Xow Ppd dh T[sgsh ;z;feqs GkPK d/ *Xq* Ppd s' wzBh iKdh j?,fi; dk noE j?
*XkoB eoBK* ns/ ;ko/ ihtK gqsh wB ftu dfJnk XkoB eoB B{z jh Xow fejk frnk j?.fjzd{ Xow^rqzEK ftZu
skw; ns/ oki; r[DK dh Ek *s/ wksfte r[DK B{z XkoB eoB B{z jh Xow wzfBnK frnk j?.
jkt/b d/ nB[;ko,@Xow nb"fee Pesh ftZu ftPtk; *s/ nkXkfos j?,fi; ftZu nkswktkd ns/ wkBttkd d'At/
Pkfwb jB.@
Xow dhnk jkBhnK iK ewhnK
1) Xow ;wki d/ bJh nchw j?L wkoe; Xow B{z ;wki bJh nchw wzBd/ jB.fJe nfXnkswe Pokp wzBd/
jB,fi; dk gq:'r g{zihgksh nkgDh ;fEsh B{z ;[XkoB bJheqKsh eo oj/ wId{oK d/ gqsh aeod/ jB.T[jBK B[z
Xow d/ BKw s/ pdj'P s/ wdj'P eod/ jB,fwZmh Bhad ftu ;[nkT/d/ jB sK fe T[j eqKsh Bk eo ;eD.
2) Xow ;wkfie gqrsh ftu o[ektNL Xowh dh gqftsh o{Vhtkdh j?.Xow nZi sZe nkgD/ nB[:kJhnK B{z jIkok
;kb g[okDhnK wkBsktK ,eowekvK ns/ ftXh ftXkBK ftu pZM/ j'J/ jB.fJ; soQK Xow ftnesh B{z nZr/ tZb Bjh
fgZS/ tZb w'Vd/ jB.
3) ;wkfie ;wZFf;nktK ftu tkXkL Xow t;s{ ;fEsh pDkJh oZyD dk wkfXnw j"?.t;s{ ;fEsh pDkJ/ oZyD
;wki d/ bJh bkGdkfJe j? iK jkBhekoe fJ; rZb Bkb Xow dk e'Jh ;zpzX Bjh j?.fJ; bJh Xow d/
m/e/dkoK,gkfvnk,g[ikohnK nkfd B/ Xow dh nkVQ ftu eJh e[ohfsnK B{z iBw fdZsk j?.

4) sDkn,G/dGkt,ns/ ;zxoP bJh fIzwt / koL jo/e Xow d/ nB[:kJh nkgD/ Xow B{z j'o XowK s'A P/qPN ;wMd/
jB.fJ; soQK tZy tZy XowK d/ b'e fJe d{;o/ B{z jhD ;wMd/ jB.s/ Xow d/ ekoB T[BQK ftu nkg; ftu rfjoh
ykJh pD iKdh j?.fi; ekoB fJj ;zxoP dk ekoB pD iKdh j?.
5) ftfrnkB fto'XhL Xow dk nkXko nb"fee Pesh s/ nkXkfos fBfoyD ns/ gq:'r j?.fJ; soQK fJBQK d'B" dk
ed/ w/b Bjh j' ;edk j?.ftfrnkB nkgDhnK BthnK BthnK y'iK BKb ;dhnK s'A ubhnk nk ojhnK ;wZf;nktK
s/ jwbk eodk j?.
6) ;w/A d/ Bkb gfotosB ftu n;woZEskL Xow pdbdhnK j'JhnK gqf;EshnK d/ Bkb edw Bkb edw fwbk
e/ uZbD ftu n;woZE j?.fJ; ekoB Xow ;kv/ fttjkfoe ihtB ftu fIndk ;kE Bjh d/ ;edk.feTFfe BthnK
gq;fEshnK d/ BKb Bkb wB[Zy dhnK fJSKtK,Io{osK,nkdoPK ns/ bePK ftu gfotosB nK iKdk j?.
7) jwbkto o[y B{z iBw fdzdk j?L Xow ftnesh B{z jwbkto th pDkT[dK j?.fJe gk;/ sK ;wki fJe tZvk Gkr
fpBK fe;/ fwjBs s/ gKv/,g[ikohnkfd JhPto d/ Bkw s/ nkgDh o'Ih o'Nh ewk d/ ihtB dk r[Ikok eod/ jB sK
d{;o/ gk;/ nfij/ ftPtkPK dk gquko fe fi; B? u{zM fdzsh j? T[jh u'rK th d/t/rk ftnesh B{z ;orow pDkT[d/
jB.
gqPB ftfGzB gqeko d/ Xow fttjkok pko/ uouk eo'.
iK
Xow dh ftnkfynk eo'.ftfGzB gqeko d/ Xkofwe fttjo fejV/ jB?
iK
T[soLXow ;wkfie ezNo'b dk fJe gqw[Zy ;kXB j?.JhPto,gkg^g[zB ns/ Boe d/ vo s'A ftnesh ;wki^fto'Xh
ezw eoB s'A vodk j?.;wkfie fB:wK T[bzxD eoB dk sZsgo gkg dk G'rh j'Dk ns/ JhPto dh ngq;zBsk w[Zb
b?Dk,fJjh ekoB j? fe ftnesh ;wkfie fB:wK B[z ;theko eodk j?.g[okD ;w/A s'A GKos tZy^tZy XowK B[z g{oB
s'Ao *s/ G{wh fojk j?.fJZE/ w[Zy o{g ftu S/ XowK^fjzd{,fJ;bkw,fJ;kJh ,f;Zy,p'X ns i?B dh gqXkBsk j?,e[M
gko;h ns/ iBikh Xow B{z wzBD tkb/ b'e th fJZE/ jB.jo/e Xow dhnK nB/eK PkyktK ns/ T[Zg PkyktK
jB.fJ;bkw Xow,fJ;kJh ns/ gko;h Xow ftd/Pk s'a fJE/ nkJ/ ,id fe fjzd{,p'X i?B ns/ f;Zy Xow dk iBw
;EkB Gkos jh j?.;' fJBQK ;kfonk dk toBD fJ; gqeko j?^
fjzd{ XowLfjzd{ Xow Gkos dk ;G s'A g[okDk Xow j?,i' Jh;k d/ bZrGr 3000 jIko ;kb gfjbK nkohnK Bkb
jh Gkos ftu nkfJnk ;h.nkozG ftu fJ; B{z nkohnK Xow jh fejk iKdk ;h.t/Adk dh ouB Bkb jh fJ; B{z
t?fde Xow fejk iKD bZrk.Gkos ftZu fInkdkso 82H75 gqshPs b'e fjzd{ Xow B{z wzBD tkb/ jB.Xow wB[Zy
d/ eost dZ;dk j?,T[; B[z ;Zu ns/ ;Zu tZb s'odk j?,T[; d/ fttjko B{z fdPK fdzdk j?. fjzd{ Xow ftu g[okD/ rqzE
t/d jB.fJjBk ftu fort/d,;kwt/d,nEott/d,:i[ot/d nkfd rqzE jB.fJBQK ftu' fort/d ;G s'A g[okDk rqzE j?.
fjzd{ Xow d/ w{b f;XKs
1LXow Pk;soh ftukoLfjzd{ Xow e[M gqw[Zy ftPtk;K ns/ ftukoK *s/ nkXkfos j?.T[jBK ftu
gkg^g[zB,eow^Xow,g[BoîBw nkfd gqw[Zy jB.

2LngftZsosk ns/ gftZsoskLgftZsosk ns/ ngftZsok dk ;pzX iBw,ftnkj,wkf;e Xow,w"s ns gqkoEBk Bkb
i'fVnk frnk j?.
3L;z;soDLtoD,iksh,r[D ns/ ihtB d/ bePk ftZu ;z;soD fSfgnk j'fJnk j?.fJ;/ nkXko s/ jh uko toD wzzB/
rJ/ jB,pqkjwD,ePZsoh,P?t ns/ P{do nkfd.
4Lw{osh g{ikLfjzd{ Xow dh fJj fJe gqw[Zy ftP/Psk j? fe fJ; ftu ;ko/ d/th d/tfsnK dh w{osh g{ik ehsh iKdh
j?.
5LJ/ePtotkd s/ pj[d/ttkdLfjzd{ Xow ftu eJh d/tfsnK dh ebgBk ehsh rJh j? ns/ ;ko/ jh d/th d/tfsnK
B{z wzfBnk iKdk j?.
6L;fjDPhbsKL fjzd{ Xow ;fjDPhbsk gqXkB j?,fJ; bJh fJE/ eJh ftuko^tNkdo/ ns/ ;zgqdkfJ jB.
7LgfjbedwhLfjzd{ Xow ftu g{ik,Xkofwe e[ohshnK,;wkfie ;pzXK ns/ ikshnK ftu gfjbedwh d/ f;XKs B{z
;theko ehsk frnk j?.
8LnkPow ftt;EKL fjzd{ ftZu ihtB ;w/A B{z 100 ;kb wzB e/ T[;d/ uko Gkr ehs/ ns/ jo/e Gkr B{z fJe nkPow
wzfBnk .uko nkPow jB^pqjwukoh,rqfj;Eh,tkBgq;E ns/ ;zfBnk; nkPow nkfd Pkfwb jB.
9Lg[oPkoE L fjzd{nK ftu ihtB d/ uko T[d/P dZ;/ rJ/ jB fiBQK B{z g[oPkoE fejk frnk j?/.
10L;z;ekoLfjzd{ Xow ftu ;'bQK ;z;ekoK dk wjZst th j?.fJ;soh roG XkoD eoB s'A nzfsw ;z;eko sZe ;'bQK
;z;ekoK dk toBD fwbdk j?.
fJ;bkw XowLGkos ftu fJ;bkw Xow dk nkozG w[Zy s'o s/ 13thA ;dh s'A wzfBnk frnk j?.nkeqKsK d/ o{g ftu
Gkos ftZu nkT[D tkbk fJj gfjbK ftd/Ph Xow ;h fi;B/ Gkosh ;wki d/ jo/e gZy B{z gqGkfts ehsk.fJ;bkw
Xow dk iBw 17thA ;dh ftu nop d/P ftu j'fJnk.fJ; Xow d/ ;z;EKge jIos wj[zwd ;kfjp ;B.fJBQK dk
iBw nop d/ wZek Pfjo ftu 570 JhL ftZu j'fJnk.fJ;bkw Xow ftu w[jzwd ;kfjp B{z nZbQk dk g?rzpo
wzfBnk iKdk j?.e[okB ftu T[j frnkB ;zrqfjs j? i' nZbQk B/ okj s'A GNeh fGqPN wB[Zysk B{z o;sk fdykT[D d/
bJh w[jzwd ;kfjp B{z fdZsk ;h.e[okB Ppd *e[o:kB*s'A pfDnk j?,fi; dk Gkt j? gkm eoBk ns/ fJ;bkw Xow
d/ nB[:kJh e[okB dh n:kshnK dk o'IkBk gmB eod/ jB.
fJ;bkw d/ fzszB nzr
1LfJwkBLfJwkB dk Gkt j?^nZbK,fJ; d/ g?rzpoK ns/ fenkws d/ fdB ftZu ftPtk; eoBk.
2LfJpkdsLfJpkds d/ nXhB 5 Xkofwe fefonktK B{z g{ok eoBk nkT[adK j?.T[j jBLebwk gVQBk,BwkI,o'IK,ieks
ns/ jZi.
3LfJj;kBLfJj;kB ftZu fJe ;Zu/ w[;bwkB B{z ukjhdk j? fe T[j nkgD/ nkg B{z y[dk d/ gqsh ;wofgs eo d/t/.
fJ;bkw Xow d/ ;zggqdkfJL

PhnK ns/ ;[zBh fJ;d/ d' ;zgdq kfJ jB.w[jzwd ;kfjp dh w"s s' pknd fJj gqPB T[fmnk fe j[D fJ;bkw Xow
dk Xkofwe ns/ okiBhfse B/sk e'D j't/rk.fJ; rZb B{z b? e/ fJ;bkw Xow d/ nB[:KJhnK ftu d' ;w{j pD
rJ/.fJe ;w{j B{z w[jzwd ;kfjp B/ fJj ;ze/s fdZsk ;h fe nbh jh T[jBK dk pknd ftu w[yhnk j't/rk.fJj
;zgqdkfJ nZr/ uZb e/ *Phnk* nytkJ/rk.
fJ;kJh XowLfJ;kJh Xow d/ nB[:KJh ftPt ftZu ;G s'A fInkdk jB ns/ Gkos ftu fJ; dk ;EkB sh;ok
j?.2001 dh iBrDBk d/ nB[;ko e[b ;zfynk dk 2H40 gqshPs Gkr fJ;kJh Xow d/ nB[:kJhnK dk j?.fJ;kJh
Xow dk iBw brGr d' jIko ;kb gfjbK g?b/;NkJhB ftu j'fJnk ;h.fJ; Xow d/ ;z;Ekge Jh;k w;hj
jB.fJ;kJh Xow dk ;zg{oB ;[b/y ;kB{z pkJhpb ftu fwbdk j?.toswkB ;w/ A ftu fJ;kJh Xow B[z w[Zy s'o *s/
d' GkrK ftu tzfvnK frnk j?ê?E'fbe ns/ gq'N?;N?AN.fco th d'BK dh nkswk fJe jh j?.fJ;kJh Xow wzBdk j?
fe JhPto wB[Zyh efbnkD d/ bJh ;w/A^;w/A *s/ fgqEth */s nkT[dk ofjzdk j?.
Jh;k ;whj ns/ T[BK d/ T[d/PLfJ;kJh Xow d/ ;z;EKge Jh;k w;hj ;B.T[BK dk iBw fcfb;shB ftZu :/o{Pbw
d/ B?V/ fJe fgzv ftu j'fJnk.fJBQK dh wksk dk BK w?oh ns/ fgsk dk Bk i';/c ;h i' ;[Xko dk ezw eod/ ;B.e[M
b'eK dk fJj th wzBDk j? fe Jh;k etkoh wK d/ g[Zso jB ns/ wfonw B/ T[BQK B{z JhPtoh Pesh s'A iBw fdZsk
;h.
1LJhPto fgsk d/ pokpo j? ,T[j wB[ZyK s'A d{o BjhA ;r'A T[BQK d/ e'b j?.
2Ljo/e wB[Zy dk eosZt j? fe T[j JhPto gqsh nkgD/ eosZtK B{z g{ok eo/.
3LJhPto ihtB dk ;G s'A fInkdk v{zxk ns/ nzfsw noE j?.
4LJhPtok d/ gqsh eosZt dk noE j? fe ;/tk B{z ihtB d/ wjkB beP ns/ eko'pko d/ o{g ftu ;theko eoBK.
f;Zy XowLfi; ;w/A fJ; Xow dk nkozG j'fJnk,T[; ;w/A d/P ftu eJh soQK dhnK ;wkfie
efmBkJhnk,o{VhnK,gyzvK ns/ e[ohshnK ftZu fbgs ;h.j/mbhnK ikshnK B{z ;w{fje o{g Bkb nbZr oZFfynk ikD
bZrk sK fe T[u tor d/ b'eK dh fJBQK s/ fdqPNh Bjh gJh.jkbks fJzB/ fInkdk wkV/ j' rJ/ j[D j/mb/ tor d/
b'e EZe rJ/.nfijh ;fEsh ftu ;wki ;[Xko nzd'bBK B/ iBw fbnk.f;Zy Xow dh BhAj ;G s'A gfjbK r[o{ BKBe
d/t ih B/ oZyh.r[o{ rzqE ;kfjp ih fJ; Xow d/ nkyoh r[o{ d/ o{g ftu rqzE jB.fJ;dh ouBk 1604 JhL ftu
r[o{ noiB d/t ih B/ ehsh .fJ; ftu gfjb/ gzi r[on { K dh pkDh,j'o GrsK ns/ GZNk dh pkDh Pkfwb j?.fJ;
rqzE wB[Zysk dk T[gd/P fdZsk frnk j?.noEks ;ko/ XowK d/ b'e pokpo jB.f;Zy Xow d/ 10 r[o{ j'J/ jB.
p[ZX XowLp[ZX Xow d/ ;z;EKge r'sw p[ZX jB.T[BK dk iBw dk Bkw f;XkoE ;h.T[BK d/ fgsk P/qXB PkfenK
rDoki d/ gqXkB ;B,fJ; bJh p'X B{z PkfenK w[Bh th fejk iKdk j?.p'X dk iBw 563 JhL ftu efgb t;s{ e'b
b[zpBh Bkwe ;EkB s/ j'fJnk.p'X d/ iBw d/ ;Zst/A fdB jh fJBQK dh wksk wjkwkfJnk dk d/jKs j' frnk.T[jBK
dk gkbD g'PD T[BK dh wk;h wjk gqikgsh r'swh B/ ehsk,fi; BKb Pq'XB B/ ftnkj eo fbnk ;h,T[BK dk r's
r"sw ;h fJ; bJh fJBQK B{z th r'sw fejk ikD bZrk.r"sw d/ ;pzX ftu eJh ftdtkBK dk fJj ftuko ;h fe t[j
;z;ko dk fsnkr eoBr/ .fJ; bJh T[BQK d/ fgsk B[z T[;dh fuzsk ofjD bZrh.T[jBK B/ r'sw p[ZX dk ftnkj 16
;kb dh T[wo ftu :P"XoK Bkb eo fdZsk.go nkgD/ ihtB ftu x'o efmBkJhnk d/y e/ T[BK B/ nkgDh gsBh
ns/ g[Zso B{z SZv e/ ;zfBnk; XkoB eo fbnk.;G s'A gfjbk t?Pkbh d/ *nkbko* ekbw Bkwe ;EkB d/ sgZ;th
d/ Bkb frnkB jkf;b eoB bJh rJ/ go T[AE/ T[BK dh frnkB fifrnk;k Pks Bjh j'Jh.nzs p[ZX doys fi;
j/mk frnkB dh gqkgsh j'Jh p[ZX doys nytkJ/.

i?B XowLGkos ftu i?B Xow d/ nB[:kJhnK dh ;zfynk 0H42 gqshPs j?.Jh;k d/ 600 ;kb gfjbK dk ;wK
Gkos toP bJh BjhA ;r' ;z;ko d/ eJh d/PK bJh Xkofwe eqKsh dk ;wK fojk j?.i?B Xow ftu frnkB gqkgs
wjkswktK,;z;EkgeK,fis/Adoh: wjKg[oPK B{z shoEze z o fejk iKdk j?.i?B Xow d/ 24t/A shoEzeo wjktho ;tkwh
;B,;gZPN j? fe wjktho ;tkwh i?B Xow d/ ;z;EKge BjhA ;B,;r'A T[BAQK s'A gfjbK i?B Xow GbhGKs ;zrfms
;h ns/ i?B ;zxK dh ;EkgBK j' u[Zeh ;h.wjKtho ;tkwh B/ sK i?B Xow ftu ;[Xko,gfotosB,;toXB ns/ T[;
B[z g[Bo ;zrfms eoB dk ezw ehsk.T[BQK B/ 12 ;kb sZe x'o sgZf;nk ehsh ns/ sgZf;nk s'A pknd izphnkrkw
B/V/ fJe Bdh d/ sZN s/ T[BQK B{z e?tb: (frnkB) gqkgs j'fJnk.T[BQK B/ nkgDhnK fJzdohnK B{z fiZs fbnk ;h.nzs
T[j *fiB* nytkJ/ s/ uzrk gqdoPB eoB eoe/ *wjktho * d/ Bkw Bkb ikD/ rJ//.fJjBK B/ 30 ;kb sZe nkgD/
Xow dk gquko ehsk ns/ nzs 72 ;kb dh T[wo ftu gktk Bkwe EK s/ w[esh gqkgs ehsh.
gko;h XowLgko;h Xow dk nkozG Jh;K s'A 600 ;kb gfjbK JhokB ftu j'Jh.fJ; Xow d/ ;z;Ekge iod{PD
;B.Gkos ftu gko;h Xow dk nkozG 8thA ;dh ftu j'fJnk,id fe fJ; Xow dk gq;ko bJh e[M ;zs Gkos
sZN d/ gZSwh yzpks dh ykVh ftZu ;fEs,*dht* BKwe dhg ftZu nkJ/.gko;h Xow B[z wzBD tkb/ fInkdkso b'e
w[zpJh ns/ fJ;d/ nk; gk; d/ y/sok ftu ofjzd/ jB.gko;h Xow ftu JhPto B{z *j'owid*fejk iKdk
j?.*nt/;sk*fJBK dh gftZso Xkofwe g[;se j?, fi; B{z T[j fjzd{nK d/ t/dk tKr jh wzBd/ jB.gko;h b'e th
fjzd{nK tKr :ZZr ns/ nB[PmkBK ftZu ftPtk; oZyd/ jB.T[j th nrBh dh g{ik eod/ jB.jo/e gko;h d/ xo
24 xzN/ nZr pbd/ ofjDk i
o{oh wzfBnk frnk j?.
gko;h Xow dhnK wkBsktK
1Lj'owid BKwe JhPto B/' jh g{oh fPqPNh dh ouBk ehsh j?.
2LT[jh ihtB ns/ gqekP d/D tkbk j?.
3L;kok ;z;ko ;Zu ns/ M{m d' GkrK ftu tzfvnk j'fJnk j?.
4LwB[Zy ;Zu ns/ M{m fe;/ th wkor B{z u[DB bJh ;[szso j?.
5LnrBh ;Zu dk w[Zy o{g j?,fJ; bJh fJ; dh T[gk;Bk io{oh j?.
UNIT = 4
gqPBH ;wfie ftt;Ek iK gqDkbh (Social System) s'A s[;hA eh ;wMd/ j'?< toBD eo'.
iK
gqPBH gkoz;; d/ ;wkfie ftt;Ek f;XKs dh ftnkfynk eo'.

T[~soH ;wkfie ftt;Ek fJZe nfijh ;fEsh j?. fi; d[nkok n;hA nkgDhnK G"fse iK tksktoB ;pzXh nkgDhnK
Io{osK dh g{osh eod/ jK.;wkfie gqDkbh dk gqrNktk ;kB{z ftneshnK dhnK go;go G{fwektK ns/ ;zpzXK s'A
gsk uZbdk j?.
gko;z; ftdtkB d/ nB[;ko ‘‘ ;kXkoB PpdK ftZu ;wkfie ftt;Ek nfijh gq;fEsh j?. fi;
ftZu wB[Zy id e'Jh th fefonk eodk j? sK T[;B{z d{;fonK ftneshnK T[go fBoGo ofjDk g?Adk j?. fi;d/ Bkb
;wkfie ;pzXK dh ;EkgBk j[zdh j/. fi;d/ Bkb ;wki dh p[fBnkd pDdh j? ns/ jo/e ;wki ftZu ;wkfie
ftt;Ek dh ;EkgBk j[zdh j?.
go;z; B/ ;wkfie ftt;Ek dk f;XKs nkgDh wjZstg{oB feskp (d P'Pb f;;Nw/The Social
system) ftZu ehsk j?.
gko;z; B/ ;wkfie ftt;Ek ftZu Bekokswe ns/ ftBkPekoh PeshnK th T[; ftt;Ek dk fJZe
Io{oh nzr j[zdhnK jB. jo/e ;wkfie ftt;Ek dh j'Ad ftneshrs ihtB s/ nkXkfos j[zdh j?. gqzs{ eJh ftdtkBK
B/ ;wkfie ftt;Ek bJh j/m fby/ sZs Io{oh wzB/ jB.
(T) fInkdk ftneshrs eosk.
(n) fJjBK ftneshrs ftueko j'D tkbh nzs fefonk.
(J) ftneshnK d[nkok nkgD/ nkdoP dh g{osh.
(;) nzs fefonktK d/ tkgoB bJh Io{oh fJZe ;wkfie ;fEsh.
(j) fJjBK nzs fefonk s'A iBw/ ftneshnK d/ go;go ;pzXK dh ;z;feqs ftt;Ek.
T[go'es gzi sZsK ftZu e[M sZsK dk nkg; ftZu fwbk e/ fszB gqw[Zy sZsK dk i' fJZe d{;o/ Bkb ;zpzfXs
jB ns/ fJjBK d/ nkXko s/ ;wkfie ftt;Ek B{z j'o tX/o/ nk;kBh Bkb ;gZPn ehsk ik ;edk j?.
(T) ftnesh eosk.
(n) nzs fefonk ftt;Ek gqshwkB dh ftt;Ek.
(J) ;z;feqs.
gzs{ gko;z; d/ nB[;ko tZy^tZy ;wkfie ;z;EktK th ;wkfie ftt;Ek d/ Io{oh sZs j[zd/ jB.
ftneshrsK d[nkok nkgDhnK Io{osK dh g{osh bJh nkg; ftZu pj[s ;kohnK nzso fefonk ehshnK iKdhnK
jB. fJjBK nzso fefonktK B{z nZr/ uZb e/ ;wkfie wkBsk fwb iKdh j?. i' ;wkfie ;z;Ek dk o{g XkoB eo
b?Adh j?. gko;z; B/ fszB soQK dh ftt;Ek dh uouk ehsh j?.
1H ;pzXkswe ;z;EktK L^ fJj T[j ;z;EktK jB i' e/tb nzs fefonk d/ nXhB nkT[D tkb/ ;pzXK d/ wkfXnw
Bkb ;pzfXs jB.
2H fBnkswe ;z;EktK L^ fJj T[j ftt;Ek j?. fi; ftZu w[Zy ftneshrs ns/ ;w[fje eosktK d/ ;wkfie
;pzXK B{z g{ok eodh j?.

3H ;z;feqs ;z;EktK L^ fJj T[j ;z;EktK jB. fijBK dh nzso t;s{ ;z;feqsh Bkb ;pzXs j[zdhnK jB.
gqPBH ezw ns/ r?o ezw B{z ;wMkU <
iK
ezw ns/ r?o ezwK ftZu nzso dZ;' <
T[~soH ezw Ppd dk tZy^tZy noEK ftu fJ;s/wkb j'fJnk j?. gozs{ woNB ftdtkB nB[;ko ezw T[j Bshik j?
i' ;wkfie ftt;Ek d/ nB[e{b B{z tXkT[Ad/ jB ns/ r?o ezw T[j Bshik j? i' ;wkfie ftt;Ek d/ nB[e{b B{z
xNkT[Ad/ jB.
i/eo ;wkfie ouBk dh e'Jh th fJekJh, G{fwek w[Zb nkfd T[; ouBk dhnK Io{osK dh g{osh ftZu
nkgDk :'rdkB fdzd/ jB sK T[; fJekJh dh G{fwek B{z ezw ejKr/. gqzs{ i/eo T[j fJekJh ;wkfie ouBk ftZu
e'Jh o[ektN gk fdzdh j? sK T[;B{z r?o ezw ejKr/.
ezw T[j j[zd/ jB. fijBK ftZu ;wkfie wkBsk gqkgs j[zdh j? ns/ r?o ezwK Bkb ;wkfie fjZsK B{z m/;
gj[zudh j?.
ftdtkB ikB;B d/ nB[;ko ‘‘ i/eo e'Jh th nkofEe YKuk iK e'Jh T[g ;w{j, Io{osK dh g{osh ftZu
:'rdkB d/D sK fJjBK B{z ezw fejk iKdk j?. i/eo fJjBK u'A fJZe s'A fInkdk Io{osK B{z g{ok j'D ftZu o[ektN
g?dk eoB sK T[;B{z r?o ezw fejk iKdk j?.
ezw ;ekokswe gqfeosh d/ j[zd/ jB. T[jBK B{z ;wki ftZu th ;jh wzfBnk iKdk j?. id fe r?o ezw
Bekokswe gqfeosh d/ j'D ekoB nDT[fus wzB/ iKd/ jB ns/ eJh gqeko d/ ezw ;wkfie fB:wK d/ nB[e{b j[zd/
jB. idfe r?o ezw ;wkfie fB:wK d/ fto'Xh j[zd/ jB.
ezwK ftZu ;wki ftt;Ek ns/ ;zrmB dhnK Io{osK dh g{osh j[zdh j? ns/ r?o ezwK ftZu ;wkfie fjZsK
dh g{osh BjhA ehsh ik ;edh.
ezw ns/ r?o ezwk dh XkoBk rshPhb j?. fJZe ftt;Ek i' fB:w gqfefonkswe j? ns/ d{;oh ftt;Ek
Bekokswe j?.id fe ezwK B{z ;wkfie wkBks dh gqkgsh j[zdh j?. T[; B{z ;BwkfBs ehsk iKdk j?. idfe r?o
ezw B{z o'eD bJh ekB{zB d[nkok T[;B{z o'eD dk :sB th ehsk iKdk j? ns/ r?o ezw eoB tkb/ B{z ;Ik th fdZsh
iKdh j?.
gqPBH gqeN (Function) ns/ r?o gqeN (Dysfucntion )ezw jh jB. fJ;d/ wjZst s/ ukBDk gkT[ <
T[~soH gqeN ezw L^gqeN ezw fdqPNhr'uo j'D tkb/ Bshi/ jB. i' fe ;wkfie ftt;Ek d/ nB[e{b j[zd/ jB ns/
i' T[; ftt;Ek ftZu Pkfwb w?ApoK tZb'A wzBD:'r ns/ fJZSs j[zd/ jB.
r?o gqeN ezw L ^ r?o gqeN ezw d/ Bshi/ jB i' ;wkfie ftt;Ek ftZu nB[e{b sK j[zd/ jB. gozs{ fJ; ftt;Ek
d/ w?ApoK tZb'Q Bk sK wzBD:'r j[zd/ jB ns/ Bk jh fJZSs j[d
z / jB.
gqeN ns/ r?o gqeN dk wjZst L^

1) t?pfbB dk ftuko j? fe wfjzrhnK t;s{nK \ohdD dk gqeN ezw j?. go r?o gqeN ezw Bkb ftneshnK
dh ;wkfie gqshPmk tXdh j?.
2) eJh tko ;kB{z T[gobh fdqPNh Bkb fJZe fttjko tXhnk bZrdk j?. go T[;dk ;wkfie fdqPNh Bkb
wjZst j[zdk j?.
3) gqeN ns/ r?o gqeN ezw dk coe ;wki Pk;sohnK bJh ;wkfie P'X dh fdqPNh Bkb th T[g:'rh j?.
4) gqeN ns/ r?o gqeN ezwK dk |oe ikBDk ;wki ;[XkoeK dh fdqPNh Bkb jh Io{oh j?.
gqPBH gko;z; d/ ouBkse ns/ gqfefonkswe fB:wK dk toBD eo' <
iK
gqPB ;wkfie gqDkbh d/ AGIL(ouBkswe ns/ fefonkswe ;wZf;nktK) dh ft;Eko g{ote ftnkfynk eo'.
T[~soH gko;z; B/ nkgD/ nB[;ko fB:wK B{z d' GkrK ftZu tzfvnk j?.
ouBkswe ns/ gqfefonkswe
fJjBK dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
gko;z; d/ ouBkswe fB:w (Structural Dimensions)L^gko;z; d/ ouBkswe fB:w fit/a w[Zb nkdoP, ;w{fje
iK pj[w[Zbk ns/ G{fwek dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H w[Zb L^w[Zb gqsheK dh T[j gqDkbh j?. i' fe u'Dd/ wkgdzv T[go nkXkfos j[zdh j?. i' ;kfonK bJh pokpo o{g
ftZu y[ZbQh ofjzdh j?. fi; Bkb fJZe jh w[Zb d/ ;ko/ Gkrhdko j' ;ed/ jB.
2H nkdoP L^ w[Zb B{-z id fe;/ ;hfws ;w{j ftZu ngDk fbnk iKdk j? sK T[;B{z nkdoP efjzd/ jB. fJjBK
nkdoPK B{z PpdK iK ejktsK oKjh th gqrN ehsk ik ;edk j?.fJBQK B{z fbgh ns/ eftsk ftu th gqrN ehsk ik
;edk j?,j[D nkdoPk dk gqrNktK PpdK ftu eo fdZsk iKdk j?,fJjBK ftu fJj dZf;nK iKdk j? fe eh eoBk
ukjhdk j?,fJ; rZb B{z ;wki io{oh ;wMdk j?,d{;oh rZb fe fJj wB[Zy d/ ;EkJh Gkt j{zd/ jB.
3H ;w{fje iK pj[w[Zbk L^ fBozso ;pzfXs G{fwektK B{z pj[w[Zbk fejk iKdk j?. id'A e[M ftneshnK dk ;w{j
fwbî[b e/ fpBK ;tkoE d/ ezw eod/ jB sK T[;B{z ;w{fjesk fejk iKdk j?.
4H G{fwek L^ G{fwek dk fBoXkoD w[ZbK B{z ufoso ;gZPN eo b?D Bkb j[zdk j?. G{fwek dk T[d/P ftnesh B{z
;wkfie ftt;Ek Bkb ;pzfXs eoBk j?.
gqekotkdh fB:w( Functional Dimensions)L^ gqekotkdh fB:w ftZu ftnesh B{z ezw eoB bJh gq/fos eoBk.
;z;feqsh gqsh i' ftP/PsktK nkfd fB:wK dk toBD ehsk frnk j?. i' j/m fby/ nB[;ko
j?.
1H gq:kgs g/qoDk L^ gq:kgs gq/oDk dk Gkt gq:kgs eosk B{z gq/fos eoBk j?. jo/e ftnesh B{z ezw eoB bJh
gq/fos eoBk. fJ; bJh ftnesh B{z d' soQK Bkb ezw eoB bJh gq/fos j[zdk j?. Bekokswe ns/ ;ekokswe o{g
ftZu uZbD tkbh gqfefonk j?.T[dkjoD d/ s'o s/ fJe foePK ukbe dh fwjBs dk cb fJj j[zdk j? fe T[j nkgDh
o'ih o"Nh dk jh gqpzX eo gkTA[dk j? ,T[j fJBQK ftu cf;nK ofjD s/ g{oh ;wkfie ftt;EK ftu ;fj:'r BjhA d/
gkT[Adk.
2H ;z;feqs ftP/PsktK L^ id ftnesh ezw eoB bJh g/qfos j' iKdk j? sK T[; ;kjwD/ ihtB d/ w[Zb j'D/ ukjhd/
jB. i' fe w[Zb ;z;feqs ftZu gkJ/ iKd/ jB.;z;feqsh d/ gZy ftu gkoz;; dk efjDk j? fe (1) ;z;feqsh dk gq;koD
j[zdk j/ IK gko;fgqe dk fBXh jz[dk j?,(2) ;z;feqsh d/ sZE f;Zy/ iKd/ jB.3) ;z;feqsh d/ w[Zb tzv/ iKd/ jB.4)
;z;feqsh ;wkfie nzs ;zpzXk s'A g?dk jz[dh j?.5) ;z;feqsh ;wkfie nzs ;zpzXK B{z gqGkfts eodh j?,fJjBK ;kohnK
;z;feqfse PosK jB,fiBQK s'A fpBK ;wkfie ftt;EK Bjh uZb ;e/rh.
3H nB[e{b L^ gko;z; nB[;ko ftneshnK dhnK Io{osK ns/ ;kXB d't/A ;hfws j[zd/ jB. fJ; bJh gko;z; dk
ftuko j? fe ftnesh B{z nkgDhnK Io{osK toswkB ;kXBK d/ nB[e{b oZyDk ukjhdk j?.

4H ;zrmB L^ id ;wkfie ftt;Ek ftZu e'Jh fJZe nkdoP gkfJnk ikt/ i' ;ko/ ezwK B{z fJeZmk eoe/ oZydk j?
sK T[;B{z ;zrmB efjzd/ jB.
5H beP gqsh L^ id ftnesh nkgD/ nkdoPK dh g{osh eodk j? sK T[j e/tb g{osh eoBk ukj[zdk j?. go i/eo
;ko/ b'e nkgD/ beP dh g{osh b'e nkgD/ nkdoP dh g{osh eoB bZr g?D sK ;wkfie ftt;Ek Gzr j' ;edh
j?. fJ; bJh ;wki ftZu ftneshnK B{z nkgD/ bePK dh gqkgsh B{z fB:fws sohe/ Bkb g{ok eoBk ukjhdk j?.
6) gqshwkBK dh ;[oZfynK sDkn B{z o'eDKLid ftnesh Io{osK dh g{osh ;wkfie w[ZbK d/ nB{;ko eodk j? sK
fJ; B{z nkdoP ;fEsh efjz/d jB go gkoz;; dk efjDk j? fe fe;/ th ;wki ftu fJj nkdoP nfG:'iB ;zpzX
Bjh j?.fJ; Bjh sDkn iK ftxNB g?dk j[zdk j?.i/eo fJ; B{z o'fenK BK frnk sK fJj ;wkfie ftt;EK ftu
o[ektN g?dk eo/rh.
T[go'es ;ko/ ekoeK d/ cb;o{g ;wkfie ftt;EK uZb g?Adh j? go fJ; ;EKB s/ fJj th ;zGt j? fe eosk fGqPN
j' ikt/ s/ r[Z;/ tkbk fttjko eo/.fJ; bJh gkoz;; B/ fszB sZs dZ;/ jBL^
1) ;ekokswe ezNo'bL fJj nksw ezNo'b dh ftt;EK j?,ftnesh d/ nzseoB Bkb fJ; dk ezNo'b jz[dk j?.
2) Bekoswe ezNo'bL id ftnesh ;ekokswe ezNo'b Bjh eo ;edk sK fJ; B{z Bekokswe ezNo'b eoBk g?Adk
j?.
3) ;[oZfynK dhtkoL id ;wkfie ezNo'b T[go'es d'tK soQK Bkb Bjh j[zdk sK gkoz;; efjzdk j? fe eosk d/
;kjwD/ ;[oZfynK dhtko brk d/Dh ukjhdh j?.
UNIT = 5
gqPBH ;z;feqsh eh j? < ;z;feqshnK dhnK ftP/PsktK ik r[D fby'.

iK
;z;feqfse ftek; d/ f;XKs B{z ft;Eko Bkb fby'.
T[~soH ;z;feqs wB[Zy dh ;wkfie ftok;s j?. fJj ftnesh B{z ;wki dk s'jck j? i' fe T[;B{z ;wki d/ w?Apo d/
s"o s/ gqkgs j[dz k j?.
wB[Zyh Pk;sohnK ftZu Pqh NkJhbo B/ ;z;feqsh Ppd B{z ;G s'A gfjbK gqGkfPs ehsk ;h. T[;d/
nB[;ko ;z;feqs T[j j?. fi; ftZu frnkB, ftPtkP, ekB{zB torhnK j'o t;sK Pkfwb ofjzdhnK jB. fijBK B{z
wB[Zyh ;wki d/ w?Apo d/ s"o s/ jkf;b eodk j?.
;z;feqs d/ r[D iK ftP/PsktK
;z;feqs ftZu nB/eK gqeko dhnK ftP/PsktK gkJhnK iKdhnK jB feT[Afe ;z;feqsh ed/ th \sw BjhA j' ;edh.
fJj jw/Pk ftnesh d/ Bkb uZbdh j?. fJ; dhnK ftP/PsktK fBwB fbfys jB.
1H ;z;feqs f;Zyh iKdh j? L^ ;z;feqsh pZu/ B{z e/tb iBw s'A jh gqkgs BjhA j[zdh pbfe ;z;feqs ;w/A d/ Bkb ns/
;wki ftZu jh f;Zyh iKdh j?. wB[Zy dh ;z;feqsh ftZu nkw s"o s/ ;w{fje nkdsK th j[zdhnK jB. fi;B{z n;hA
iB, ohsh, o{Vh, iK gqEk th efj fdzd/ jK.
2H ;z;feqsh ftZu pdb j'D dk r[D Pkfwb j? L^ ;z;feqsh B{z e/tb f;Zfynk jh BjhA fejk ik ;edk. ;r'A fJ;B{z
fJZe wB[Zy s'A d{;o/ wB[Zy sZe c?bkfJnk ik fJZe ghVQh s'A d{;oh ghVQh sZe th pdfbnk ik ;edk j?.
3H ;z;feqsh jo/e ;wki ftZu fJZe ftP/P soQK dh j[zdh j? L^ jo/e ;wki dh nkgDh fJZe ftP/P soQK dh ;z;feqsh
j[zdh j?. fJ;dk w[Zy ekoB jo/e ;wki dhnK tZy^tZy G[r'fbe ;fEshnKj[zdhnK jB. fJ; ekoB jo/e ;wki ftZu
;z;feqshe o{g tZy^tZy j[zdk j? ns/ jo/e ;wki ftZu ;z;feqsh dk nkgDk fJZe ftP/P ;EkB j[zdk j?.
4H ;z;feqsh ftZu ;wkfie r[D Pkfwb jz[dk j? L^ ;z;feqsh dh gqfeosh fBPfus jh ;wkfie j?. feT[Afe ;z;feqsh
;wki d/ ;ko/ ns/ fInkdkso w?ApoK dk f;Zfynk j'fJnk fttjko iK siopk j[zdk j?. fJ; bJh ;z;feqsh ftZu
;wkfie ihtB dh th gqshfBXsk jz[dh j/.

5H ;w[j d/ bJh ;z;feqsh nkdoP j[zdh j? L^ id'A fe;/ ;wki d/ b'eK d[nkok ;z;feqsh dk fBowkD ehsk iKdk j?
sK T[; ;wki iK T[; d/ w?ApoK d[nkok T[jBK nkdsK B{z rqfjD eoB Bkb jh ;z;feqsh nkdoP dk o{g rqfjD eo
b?Adh j?.
6H ;z;feqsh wB[Zyh Io{osK dh g{osh eodh j? L^ ;z;feqsh wB[Zyh Io{osK dh g{osh eoB dk wjZstg{oB ;kXB
j?. wB[Zy ;wki ftZu ofje/ d{;o/ b'eK Bkb fgnko ns/ jwdodh Bkb nkgDh Io{osK dh g{osh eo ;edk j/.
fJj ;G e[M ;z;feqsh dk jh fjZ;k pD iKd/ jB. fi; Bkb wB[Zy nkgDhnK Io{osK g{ohnK eo ;edk j?.
7H ;z;feqsh ftZu nB[e{bD eoB dk r[D jz[dk j? L^;z;feqsh ;fEo BjhA j[zdh rshPhbsk T[;dh fJZe wjZstg{oB
ftP/Psk j?. fJ; rshPhbsk d/ ekoB jh ;w/A^;w/A s/ j'D tkb/ ;z;feqs gfotosBK d/ cb;o{g fJ;dk nB{e[bD
pkjoh PeshnK Bkb j[zdk ofjzdk j?.
8H ;z;feqsh ftZu ;zs[bB ns/ ;zrfms j[zdk j? L^ ;z;feqsh ftZu tZy^tZy fJekJhnK j[zdhnK jB. fJj fJekJhnK
fJeZm/ o{g ftZu ezw eodhnK jB. fi;d/ ekoB ;z;feqsh ftZu ;zs[bB ns/ ;zrfmB gkfJnk iKdk j?. i/eo
;z;feqsh d/ fe;/ Gkr ftZu gfotosB nkT[Adk j? sK T[;dk gqGkt d{;o/ T[go Io{o g?Adk j?. gqozs{ fco th
;z;feqsh fJeZm/ o{g ftZu jh ezw eodh j?.
gqPB ;z;feqsh d/ sZsk pko/ fby'.;z;feqsh d/ sZsk dh ftP/PsktK dk toBD eo'.
iK
ftfGzB ;z;feqse sZsK dh T[dkjoB ;fjs ftnkfynk eo'.
T[soL;z;feqsh d/ nXhB ;kohnK ihtB ftXhnK dk ;wkt/P j[zdk j? ns/ ;gZPN j? fe ;z;feqsh ftu eJh ftXhnK
ik sohe/ dk fJe ;zs[fbs ;zrmB j[zdk j?. fJe fJe ftXh ;z;feqsh dk fJe^fJe fJekJh iK sZs j?. ;z;feqsh
dhnK fJekJhnK iK sZsK B[z ;z;feqfse sZs efjzd/ jB. fJj sZs G'fse ns r?o^G'fse d"B" jh soQk d/ j' ;ed/
jB.fit/,fJe posB iK fJe w/i iK fJe ejkts ik fJe iBohsh.fJ; soQK ;z;feqfse sZs ;koh ;z;feqfse
ftt;EK dh ;G s'A S'Nh fJekJh j?, fi; dk wB[ZyîhtB ftzu ezw nkT[D dh fdqPNh Bkb ns/ tzv BjhA j' ;edh.
Pqh jkpb d/ nB[;ko,fJe ;z;feqfse sZs fttjko dk fJe soQK iK fJ; soQK d/ fttjko s'A g?dk fJe G"fse t;s{
j? fi; B{z ;z;feqfse ftt;Ek dh ;G s'A S'Nh fJekJh wzfBnk ik ;edk j?.go gfoGkPK s'A ;z;feqfse sZs dk i'
nfs ;ob ;to{g gqrN j[zdk j?,n;b ftZu T[j fJzBk ;ob iK f;ZXk BjhA j?.;wrq o{g ftu iK e/tb fJe yzv
ftZu jh ;z;feqsh dhnK tZy^tZy fJekJhnK fJzBhnK iKdhnK x[bhnK fwbhnK ofjzdhnK jB iK fJBQK ftZu fJBK
fInkdk gko;fgqe :'rdkB ns/ nzsLfBoGosk j[zdh j?.T[dkjoD d/ s'o s/ fJe wekB b? bT[ fi; ftZZu fJe
gfotko fBtk; eodk j?.fJ; dk jo/e ewok fJ; wekB dh fJe^fJe fJekJh j? sK fJBQK ftZu'A jo/e ewok fJe
;z;feqfse sZs j?.fit/A fJBQK ewfonK ftZu fJe ewok ;'D dk ewok j? fi; ftZu d' p?Zv,fJe^d' N/pb,feskpK,fJe
xVh,fJe^d' N/pb b?Ag,ukdo,f;ojkDk ,rZdk nkfd th sK ;z;fefse sZs jB.
;z;feqfse sZs dhnK ftP/PsktKL
1Ljo/e ;z;fqeqfse sZs dk T[; dh g?dktko d/ ;pzzX ftZu fJe fJfsjk; j?,ukj/ T[j fJfsjk; S'Nk j't/ iK
tZvk.T[dkjoD d/ s'o *s/ ;G s'A gfjbK xVh dk uwseko fe;B/ ns/ ed'A ehsk,gfjbK dh ;{oi xVh s'A nkX[fBe
y[d^fefonkPhb iK nkgD/ nkg uZbD tkbh xVh dk eqw^ftek; fet/A j'fJnk nkfd d/ ;pzX ftu fJe fJfsjk;
j?.
2L;z;feqfse sZs,;z;feqsh dh soQK.;fEo Bjh j[zdk,rshPhbsk T[; dh fJe toBD:'r ftP/PsK j?. fit/A^fit/A
fJe ;EkB s'A d{;o/ ;EkB B{z c?bd/ jB ik d{;o/ ;EkB B{z c?bd/ jB iK d{;o/ b'eK d/ ;zgoe ftZu nkT[Ad/ jB,T[t/A
T[t/A ;z;feqfse sZs th c?bd/ ofjzd/ jB.fJe ;z;feqsh ;w{j d{;o/ ;z;feqsh ;w{j Bkb fwbdk j?,sK ;z;feqfse
sZsK dk nkdkB gqdkB j[d z k j?.
3L ;z;feqfse sZsK ftu gfjbk^gfjbK iK fJeZm/ ofjD dh gqftosh BjhA j[zdh,T[j c[ZbK d/ r[bd;s/ dh soQk fJeZm/
x[Zb fwb e/ ofjzd/ jB, feT[Afe e'Jh th sZs fJeZbk ;EkJh BjhA ofj ;edk.T[dkjoD d/ s'o *s/ xVh fJe

;z;feqfse sZs j? go ;ko/ wB[Zyh Io{osK dh g{osh e/tb xVh s'A Bjh j' ;edh,fJ; d/ bJh j'o eJh ;z;feqfse
sZsK dhnK io{osK dh g{osh eod/ jB.
gqPBH ;z;feqsh ns/ ;ZfGnsk d/ go;go ;pzXK dk toBD eo' <

T[~soH ;z;feqsh ns/ ;ZfGnsk wB[Zyh ihtB d/ d' wjZst{oB gZyK s/ ftuko gqrNkT[Ad/ jB. i' e[M n;hA jK T[j
;z;feqsh j? ns/ i' e[M ;kv/ e'b j? T[j ;kvh ;fGnsk j?. fJjBK d'tK d/ nzso Bkb'A fJjBK d/ go;go ;pzX jB
i' fJ; gqeko jB.
1H ;ZfGnsk ;z;feqsh dh tkje j? L^ ;ZfGnsk d/ sZs ;z;feqsh B{z ghVQh do ghVQh pdbD ftZu ;jkfJe j[zd/ jB.
fJ; bJh ;fGnsk ;z;feqs d/ Bkb ubdh j?.
2H ;fGnsk ;z;feqsh d/ gquko L^ ;fGnsk ;z;feqsh d/ gquko eoB ftZu wZdd eodh j?. T[dkjoD d/ s"o s/ i/eo
n;hA rKXh ih dh nfjz;k dh tkDh (;z;feqsh) B{z d/P d/ e'B/ê'B/ sZe gj[zukT[Dk ukj[zd/ jK sK fJj ezw ;fGnsk
d/ tZy^tZy sZsK d[nkok jh ehsk ik ;edk j?.
3H ;fGnsk ;z;feqsh dk tksktoD j? L^ ;fGnsk d/ Bkb^Bkb fJZe ftP/P tksktoB dk fBowkD j[zdk j?. feT[Afe
id'A th ;fGnkuko ftZu gfotosB nkT[Adk j? sK fJ; dk gqGkt d{;fonK T[go Io{o g?Adk j?.
4H ;z;feqs ;fGnsk dh fdPk fBoXkfos eodh j? L^ ;kv/ ihtB ns/ fttjko ;kv/ nkdoPK w[ZbK, Xow nkfd
ek|h gqGkfts j[zd/ jB. fJjBK dk gqGkt ;fGnsk dh fdPk fBoXkoD ftZu wjZstg{oB jz[dk j?.
gqPBH ;z;feqsh eh j? < fJj ;fGnkuko s'A fet/A tZy j?.

iK
;z;feqsh ns/ ;fGns ftZu nzso dZ;'.
T[soH ;z;feqs ns/ ;fGnsk fJe j'D d/ pkti{d fJZe BjhA jB. fJjBK ftZu eJh wjZstg{oB nzso jB. i'
fJ;B{z fJZe d{;o/ s'A tZy eod/ jB. fJjBK dk toBD j/m fby/ nB[;ko j?.
1H ;fGnsk B{z wkfgnk ik ;edk j? go ;z;feqs B{z BjhA L^ ;fGnsk d/ sZs T[g:'rsk s/ fBoGo j[zd/ jB ns/
T[jBK d/ w[ZbK dh T[g:'rsk B{z BkgDk ;zGt j?. go ;z;feqsh sZsK ;pzXh fJj rZb BjhA ejh ik ;edh feT[Afe
T[jBK dh T[g:'rsk B{z BkgDk ;zGt BjhA j?.
2H ;ZfGnsk ;kXB j? go ;z;feqsh BjhA L^ ;fGnsk d/ jo/e sZE s'A n;hA nkgDhnK Io{osK g{ohnK eod/ jK.
fJ; o{g ftZu ;fGnsk ;kXB j? gqzs{ ;z;feqsh \[d ;kXB BjhA j?.
3H ;fGnsk brksko nZr/ tZXdh j? go ;z;feqsh BjhA L^ ;fGnsk brksko fJe' fdPk ftZu nZr/ tZXdh j? ns/
fJj fJZe fdPk s'A d{;oh fdPk tZbQ ubh iKdh j? go ;z;feqsh th brksko tZXdh j?. gqzs{ fJe' fdPk ftZu BjhA.
4H ;fGnsk B{z r?o gfotofss o{g ftZu rqfjD eoBk jz[dk j? gqzs{ ;z;feqs ftZu gfotosB ehsk iKdk j? L^
;fGnsk d/ fe;/ th sZs B{z nkgDkT[D bJh fe;/ soQK dk e'Jh gfotosB BjhA eoBk g?Adk. gqazs{ ;z;feqsh d/ fe;/
sZs B{z ngDkT[D bJh gfotosB Io{oh jB.
5H ;fGnsk fJZe EK s'A d{;oh EK c?bdh j?. go ;z;feqsh BjhA L^ ;fGnsk ftZu T[g:'rsk j[zdh j?. fJ; bJh
nk;kBh Bkb fJZe EK s'A d{;oh EK c?b iKdh j?. gqzs{ ;z;feqsh fJZe EK s'A d{;oh EK s/ BjhA c?bdh feT[Afe ;z;feqsh
B{z rqfjD eoB Bkb ftnesh B{z nkgDhnK o{uhnK ns/ GktBktK B{z pdbDk g?Adk j?.
gqPBH ;zy/g fNZgDhnK fby'.

T[~soH ;z;feqsh ;zebg
;z;feqs ;zebg (;ze[b) ;z;feqs sZsK dk T[j r[ZSk j?. i' wB[Zy dhnK Io{osK dh g{osh eodk j?. ;z;feqs ;zebg
ns/ ;z;feqs d/ sZs i' fe ;koh ;z;feqsh d/ nXhB T[; d/ nXhB T[;d/ fJZe nzr d/ o{g ftZu ezw eod/ jB. fi;

Bkb wB[Zy dhnK tZy^tZy Io{osK dh g{osh ;zGt j[zdh j?. ;z;feqs dhnK ;hwktK nfBPfus j[zdhnK jB. ;z;feqs
sZsK dk ;wkt/P j[zdk j?. fJj ;z;feqs sZs fBozso fefonk eod/ jB.
;z;feqs ;zebg ftZu tZy^tZy ftdtkBK dhnK tZy^tZy ftukoXkoktK w"i{d jB. fit/A fe Pqh fgfvzrNB dk
eEB j? fe ;z;feqsh ;zebg ftZu ;z;feqsh sZs Pkfwb j[d z / jB.
d{;o/ PpdK ftZu Pqh ft;bo dk fJj ftPtk; j? fe fJZe ;z;feqsh y/so ftu fJZe nfijk ;EkB th j[zdk
j?. fiZE/ fe e[M ;z;feqs sZs nkgD/ ftP/P o{g ftZu gkJ/ iKd/ jB ns/ T[j ;z;feqs sZs T[; o{g ftZu ns/ fes/
th BjhA fwbd/ ns/ i/eo fwbd/ th jB sK fwPfos o{g ftZu.
Pqh ;?ghno ns/ e[M ftdtkBK B/ ;z;feqs y/so dh XkoBk B{z f;XKse o{g ftZu fJ;s/wkb ehsk ;h. fit/A
L^
T[dkjoD d/ s"o s/ L^ Gkos ftZu y/sh fJj ;z;feqs sZs j?. go fJ; y/sh Bkb ;pzfXs j'o sZs jB fit/A
L^ pdbK dh g{ik eoBh, |;b T[rkT[Dk ns/ |;b eNDk nkfd j'o ;z;feqs sZsK dk ;z:'r ezwkswe Pkfwb j?.
2H ;z;feqs gqshwkB
;z;feqs YKu/ d/ nXhB ;z;feqs ;ezbgK dh T[; jkbs B{z fi; ftu ;koh ;z;feqsh dhnK ftP/PsktK d/ ftuko gqrN
j'D T[;B{z ;z;feqs gqshwkB efjzd/ jB.
;ot Pqh ;dob?Av nB[;ko ‘‘ ;z;feqsh gqshwkB fJZe ;kXkoB fuZso d/ o{g ftZu ;ezbgK dk ;zrqfj ;z;feqs
gqshwkB j?.
Pqh joPekfts; d/ nB[;ko ;z;feqsh d/ sZsK dk T[j fvIkJhB j? i' T[; ;wki d/ w?ApoK d/ ftneshrs
ftjko d/ Bkb gqrN j[zdk j'fJnk ihtB d/ Yzr iK sohfenK B{z ;pzfXs fBozsosk ns/ ftP/P o{g gqdkB eodk j?.
fJ; s'A fJbktk ;z;feqs e'Jh nft;fEs uhI BjhA j?. jo/e ;z;feqs ftu ukj/ T[j nkfd ;wki dh j't/
iK ;fGnk ;wki dh j't/. T[j fJe ;zrmB j[zdk j?. fJ; ;zrmB d/ ekoB jh ;z;feqsh d/ tZy^tZy gZy ns/ sZs
iK ;zebg ;z;feqsh d/ YKu/ d/ nzdo fJe ftP/P Yzr Bkb ;i/ j'J/ j[zd/ jB. ;z;feqsh fJjBK sZsK iK ;zebgK Bkb
fJ; soQK pDh jz[dh j?. fi; soQK fJZNK Bkb wekB go e/tb ;z;feqsh ;zebgK dk fJeZm j'Dk. ;z;feqsh BjhA
pbfe ;z;feqsh ;zebgK dk fJZe ftP/P Yzr Bkb ftt;Ek j' ikD Bkb ;z;feqsh gqshwkB pDdk j?. ;z;feqsh
gqshwkB d/ ;pzX ftZu gq'L o{y d/ ftuko pj[s fInkdk wjZstg{oB jB. T[jBK d/ ftuko nB[;ko ;z;feqsh d/
nXhB S'N/^S'N/ eJh yzv iK fJekJhnK nbZr^nbZr BjhA ofjzdhnK pbfe fJeZm/ fJ; soQK ;zrfms j' iKdhnK
jB. fi; Bkb ;z;feqsh B{z ftP/P o{g fvIkfJB gqkgs j' iKdk j?. fJ; ;z;feqsh d/ tZy^tZy yzvK iK T[gyzvK Bkb
jh fJ; ;pzX o{g B{z jh ;z;feqsh gqshwkB efjzd/ jB.
3H ;z;feqsh ;zg{oD
e[M ftdtkBK B/ ;z;feqsh B[z ;zg{oD d/ o{g ftZu d/fynk j?. fit/A Pqh ohbc d/ ftuko nB[;ko ;z;feqsh f;Zy/ j'J/
fttjkoK dk fJZe ;zgo { D cb j?. fijBK d/ sZs fJZe ftP/P ;w[dkfJ d/ w?ApoK ftZu gkJ/ iKd/ jB ns/ T[jBK tZb'A
jh gq;kfos ehs/ iKd/ jB. ;z;feqsh d/ fJj sZs nkg; ftZu fJ; soQK ;zrfms j[zd/ jB fe fJj ;G sZs fJeZm/
fwbe/ fJZe ;wki dh ;z;feqsh B{z fJe ftP/P o{g iK ;to{g gqdkB eod/ jB. fJ; bJh jo/e ;wki ftzu f;Zy/
j'J/ fttjkoK dh fJZe gozgok jz[dh j?. fJj gozgok jo/e ;wki ftZu nbZr^nbZr j[zdh j?. fJjh ekoB jo/e
;wki dh ;z;feqsh dhnK nkgDhnK e[M ftP/PsktK j[zdhnK jB ns/ fJjBK ftP/PsktK d/ nkXko s/ jh fJZe ;wki
dh ;z;feqsh B{z n;hA d{;o/ s'A nbZr eo ;ed/ jK.
gq'L pB/fveN d/ nB[;ko ‘‘ tZy^tZy gqshwkBK d/ fwbD Bkb jh fJZe gqshwkB pD iKdk j? i' fe ;koh
;z;feqsh j[zdh j?. fJ; Bkb eJh gqshwkBK Bkb fwbe/ ;zg{oD ;z;feqsh dk ftek; j[zdk j?. fJ; soQK ftnesh dh
soQK jh ;z;feqsh ftZu th ftuko ns/ fefonk d/ bePK ns/ T[d/PK dk iBw j[zdk j? i' fe j'o^j'o soQK d/ ;wki
ftZu BjhA gkJ/ iKd/.

gqPBH ftneshst s/ g?D tkb/ ;wkfie ns/ ;z;feqfse ekoeK d/ gqGkt dh ftnkfynk eo'.
iK
ftneshst dk n;bh noE eh j? < ftneshst d/ ftek; ftZu fejV/^fejV/ ekoe wjZstg{oB jB.
iK
;z;feqsh ns/ ftneshst s/ ;zy/g ;ko fby'.
iK
ftneshst eh j? < ftneshst s/ ;z;feqsh d/ gqGktK dh ftnkfynk eo'.
T[~soHIntroduction: ftneshtkd dk noE Lftneshst nzro/ih Ppd (Personality) dk fjzdh o{gKso j?.
fJ;dk noE j? fujo/ dk Gkt. fJjBK PpdK d/ nkXko s/ ‘ftneshst* dk noE j?/. fe;/ ftnesh dk pkjoh
o{g j? i' d{;fonK d/ ;Bw[Zy gqrN j[zdk j?. d{;o/ PpdK ftZu fe;/ th ftnesh dk pkjoh o{g fi;B{z n;hA d/y
gkT[Ad/ jK.
ftneshtkd dh gfoGkPk
1H Pqh wB d/ nB[;ko^ ‘‘ ftneshtkd dh gfoGkPk fe;/ ftnesh d/ YKu/ fttjko d/ sohe/ ns/ o{uhnK
wB'ftoshnK d/ ftP/P o{g ftZu ;zrmB ehsh ik ;edh j?.**
2H Pqh nkbg'oN d/ nB[;ko ^ ‘‘ ftneshst ftnesh d/ nzdo ;wkfie, wkBf;e ns/ Pohfoe rshPhbsk dk
;zrmB j[zdk j?/. i' T[;B{z pkjoh tksktoB d/ nB[e{b fBoXkfos eodk j?.**
ftneshst d/ ftek; d/ ekoe
ftneshst d/ ftek; bJh e'Jh fJZe ekoe iK nkXko BjhA j[zdk. ftneshst d/ ftek; bJh nB/eK ekoeK dk
wjZstg{oB :'rdkB j?. ftneshst d/ ftek; bJh fszB wjZstg{oB ekoe jB. i' j/m fby/ nB[;ko jB.
(T)H gqkDh Pk;soh L^ ftnesh d/ nXhB ;ohoe, wkBf;e nkfd bZSDk B{z th gqkDh Pk;soK d/ nXhB wjZstg{oB
ekoe wzfBnk j?. i' j/m fby/ nB[;ko j?.
1H ;ohoe pBktN ns/ f;js L^ jo/e ftnesh dh ;ohoe pBktN ns/ f;js th uzrh j'Dh ukjhdh j?. fJ;d/
bJh nkgD/ nkg nB[e{b go;fEshnK gqkgs j' iKdhnK jB. gqzs{ i/eo ftnesh ;ohoe s"o s/ f;jswzd BjhA
j't/rk sK T[;d/ ftneshst ftek; B{z ;ZN bZr ;edh j?. fi; Bkb jhDsk dh GktBK dk ftek; j[d z k j?.
2H p[ZXh ns/ w?dk L^ p[ZXh ns/ w?dk dk ftek; ;wkfie ;z;feqsh dhnK go;fEshnK Bkb jz[dk j?. p[ZXh ns/ w?dk
d/ gqfeosh d/ nB[;ko ftnesh d/ ftuko, fdqPNhe'D, fjzws, ;{M^p{M nkfd eJh ftP/PsktK dk fBoXkoD j[zdk
j?/. fJjBK d'tK dh ftneshst ftek; ftZu wjZstg{oB :'rdkB jz[dk j?.
3H ;Bk:{ wzvb L^ ftnesh d/ ftek; ftZu ;Bk:{ wzvb dh fefonkPhbsk dk th pj[s gqGkt g?Adk j?. fJ; ftZu
:'rsk, fefonk Phbsk w?dk B{z pj[s fInkdk gqGkfts eodh j?. ;Bk:{ wzvb dh nkgdh fJZe jZd jz[dh j?. gqzs{
fco th fJ; ftZu :'rsktK d/ wjZst B{z xZN BjhA ehsk ik ;edk j?.
4H nzs ;sokth rqzEhnK L^ nzs ;sokth rqzEhnK nfijhnK jz[dhnK jB. fi; ftZu nbZr^nbZr soQK d/ dqt
gdkoE fBeb e/ y{B ftZu fwbd/ ofjzd/ jB. fJjBK B{z jkow'B; efjzd/ jB. jkow'B; id'A ;zs[fbs wksok ftZu
fBebd/ jB sK fJ;d/ Bkb ftneshst ftek; ftZu ;jkfJsk fwbdh j?.
(n) ;wkfie ekoe L^ ftnesh d/ fBowkD ftZu gqkDh Pk;soh ekoeK s'A fJjBK ;wkfie ekoeK dk th wjZstg{oB
:'rdkB jz[dk j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko j?.
1H gfotko L^ ftneshst d/ ftek; bJh gfotko ;G s'A w[ZYbh fJekJh j?. gfotko ftZu pZuk iBw b?Adk j?
ns/ gfotko ftZu'A jh pZuk f;Zydk j?. pZuk nkw s"o s/ fJZe fwZNh d/ Y/o dh soQK j[zdk j?. fi;B{z gfotko fe;/
th o{g ftu Ykb ;edk j?. gfotko ftZu'A jh p'bDk uZbDk ns/ ;wkfie ns/ ;z;feqsh pko/ frnkB jkf;b eodk
j?. fJ; bJh gfotko jh ftneshst d/ ftek; dh w[ZYbh fJekJh j?.

2H nkofeE ;z;EktK L^ ftneshst d/ ftek; ftZu th nkofEe ;z;EktK dk wjZstg{oB :'rdkB j[zdk j?. nkofEe
;z;EktK wB[Zyh ihtB B{z ekch jZd sZe gqGkfts eodhnK jB. T[jBK dk fJj gqGkt ftnesh ftek; T[go th
g?Adk j?.
3H ;wkfie ;z;EktK L^ nkofEe ;z;kyktK dh soQK ;wkfie ;z;EktK dk th gqGkt ftneshst ftek; s/ g?Adk j?.
;wkfie ;z;EktK ftZu ;wkfie Io{osK dh g{osh bJh e[M fB:w pDkJ/ iKd/ jB. fijBK dk gqGkt ftneshst
d/ ftek; T[go g?Adk j?. feT[Afe fJjBK d/ fpBK ;wkfie ihtB ;zGt BjhA j?.
4H f;Zfynk ;z;EktK L^ ftneshst d/ ftek; ftZu f;Zfynk ;z;EktK dk pj[s fInkdk wjZst j[zdk j?. feT[Afe
gfotko s'A pknd ftneshst d/ ftek; dh nrbh fJekJh f;Zfynk jh j?. feT[Afe ftnesh f;Zfynk ;z;EktK
ftZu uzrhnK ns/ wkVhnK uhiK rqfjD eodk j?. fJ; s'A jh pZuk nkdoPK, fB:wK ns/ w[Z bK nkfd pko/ f;Zydk
ns/ T[;B{z rqfjD eodk j?.
(J) ;z;feqsh ekoe iK gqGkt L^ ftneshst d/ ftek; ftZu ;z;feqsh dk th nkgDk gqGkt j[zdk j?. fJ;d/ Bkb
jh ftnesh B{z gozgok d/ nB[;ko ezw eoB dk fBod/P th fwbdk j?. fJ;d/ e[M ekoB fJ; soQK jB.
1H gozgok L^ gozgok i' fJZe ghVQh s'A d{;oh ghVQh sZe ubdhnK ofjzdhnK jB. gozgok ;pzXh ftnesh B{z nkgD/
pugB ftZu frnkB j' iKdk j?. eJh tko ftnesh nkgDh gozgok nXhB jh ihtB pshs eodk j?. fJ; bJh
gozgok th ftneshrs ihtB B{z ek|h jZd sZe gqGkfts eodh j?.
2H ;wki tZbQ'A wBI{o ns/ ;fEo iBikshnK L^ ;oeko tZbQ'A wBI{o ;fEo iBikshnK B{z gqEktK efjzd/ jB. fJj
ghVQh do gqhVQh ubdhnK ofjzdhnK jB feT[Afe ;wki tZb'A T[jBK B{z gqtkB ehsk frnk j?. fJjBK gqEktK ftZu
ghVhnK dk nB{;Gt th Pkfwb j[zdk j?. fJ; bJh fJ;dk th ftneshst T[go tX/o/ gqGkt j[d z k j?.
3H Xow L^ Xow ;z;feqsh dk fJZe wjZstg{oB sZs j?. fJ;dk pj[s fInkdk gqGkt tX/o/ ftneshst ftek;
T[go g?Adk j?. fJj ftnesh B{z pj[s gqGkfts eodk j?. feT[Afe jo/e ftnesh nkgD/ ihtB dk fBopkj Xow
d/ f;XksK d/ nB[;ko jh eodk j?. fJj Xow ftZu jh nkgDk ;G s'A fInkdk ftPtkP oZydk j?. fJ; bJh Xow
ftnesh d/ ftek; bJh wjZstg{oB ekoe j?.
UNIT = 6
gqPBH ;wkiheoB iK ;wkfiesk dh g{oh fefonk B{z ;wMkU. ftnesh d/ ftek; ftZu ;wkiheoB iK wjZst
dZ;'.
‘‘ ;wkiheoB f;ZyD dh gqfefonk j?.** fJ; eEB dh ftnkfynk eo'.
iK
‘‘ ;wkiheoB fJe soQK dk f;ZyDk j?. i' f;ZyD tkb/ B{z ;wkfie ezw eoB d/ :'r pDkT[Adk j?.**
T[~soH 1H ;wkiheoB dk ftek; L^ id'A fJZe pZuk g?dk j[zdk j? sK T[; ftZu e'Jh th ;wkfie ezw eoB dh :'rsk
BjhA j[zdh. T[j nkgD/ nkb/^d[nkb/ dhnK uhIK s'A nDikD j[zdk j?. go j"bh^j"bh id'A pZuk nkgD/ nkb/^d[nkb/
dhnK uhiK tZbQ fXnkB d/D bZrdk j? sK T[jBK eoe/ T[j ;wkfie ftnesh pDdk j? ns/ fi; Bkb j"bh^j"bh
;wkiheoD gqfefonk dk ftek; jzd [ k j?.
2H gfotko L^ pZu/ dk ;G s'A gfjbk ;pzX gfotko Bkb jz[dk j?. T[j gfotko s'A jh nkgD/ w[Yb/ ihtB dk nkozG
eodk j?. T[j gfotko s'A p'bDk, T[~mDk, p?mDk, ;wkfie, Xkofwe, ns/ okiBhfse ezwK gqsh f;Zfynk rqfjD
eodk j?.
3H d";sK, fwZsoK dk gqGkt L^ gfotko d/ w?ApoK s'A pknd T[;d/ ;kEh d';s fwbd/ jB. fijBK ftZu tZy^tZy
nkdoP j[zd/ jB. fijBK B{z pZuk j"bh^j"bh f;Zydk j? ns/ w[Pfeb, jkbsK Bkb th skbw/b eoBk f;Zy iKdk j?.

id'A pZuk y/v d/ w?dkB ftZu Pk;B eoB ns/ Pkfwb j'D ;pzXh skbw/b eoBk. f;Zydk j? I' fe ;wkiheoB dh
gqfefonk dk jh fJZe Gkr j?.
4H pZu/ d/ ihtB T[go ;e{b dk gqGkt L^ pZu/ d/ ihtB ftZu ;G s'A tZvk gfotosB nkT[Adk j?. id'A pZuk ;e{b
gVQB iKdk j?. ;e{b ftZu nfXnkgeK ns/ pZfunK d/ nkuoD dk gqGkt th T[; T[go g?Adk j?.
5H ftnkj dk gqGkt L^ gVQB s'A pknd ftnkj nkfd Bkb pZu/ dk ;wkiheoB j[zdk j?. i' fe fJ; ezw ftZu
wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Ad/ jB. fJ; soQK ;wkiheoB dh fJj gqfefonk pZu/ d/ iBw s'A b? e/ woB sZe ubdh
ofjzdh j?.
6H ezw Xzd/ dk gqGkt L^ id'A pZuk ;e{b ftZu gVQ e/ iKdk j?. T[; T[go ezw Xzd/ dk th gqGkt g?D bZrdk j?.
fi; Bkb T[; ftZu ftnesh d/ gqGkt nkT[AD/ P[o{ j' iKd/ jB ns/ T[j nkofEe ;wZf;nk B{z jZb eoB ftZu bZr
iKdk j?. fi; Bkb j"bh^j"bh ;wkiheoD dh gqfefonk j'Dh P[o{ j' iKdh j?.
ਪਰਸ਼ਨ : ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ ਪਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬ੍ਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ, ਇਸ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਬ੍ੁਰਾਈਆਂ ਬ੍ਾਰੇ ਿੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ : ਅਰਿ ਜਾਤੀ ਸ਼ਬ੍ਦ ਸ਼ੰ ਸਵਕਰਤ ਸ਼ਬ੍ਦ ‘ਜਨ’ ਤੋ ਵਲਆ ਵਗਆ ਹੈ। ਜਾਤੀ ਸ਼ਬ੍ਦ ਦਾ ਅੰ ਗਰੇਿੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ caste ਤੋ
ਵਲਆ ਵਗਆ ਹੈ, ਭਾਿ ਨਸ਼ਲ, ਿੰ ਸ਼ ਤੋ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਅਰਿ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਵਲਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਕ ਜਾਤੀ ਮੈਬ੍ਰਾਂ ਦਾ ਉਹ
ਸਮੂਹ ਹੈ ਵਜਸਦੀ ਮੈਬ੍ਰਵਸ਼ਪ ਜਨਮ ਤੇ ਆਧਾਵਰਤ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਜਾਤੀ ਵਿਿਸਿਾ ਕਈ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ ਪਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ : ਏਸੀਆਂ ਦਾ ਆਰੀਅਨ ਨੇ ਦੱ ਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿਾਨਕ ਆਬ੍ਾਦੀ ਨੂੰ
ਕੰ ਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਿਜੋਂ ਜਾਤ ਪਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰਆ

ੂ ਤ ਕੀਤੀ, ਆਰੀਅਨ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱ ਚ ਮਹੱ ਤਿਪੂਰਣ ਭੂਵਮਕਾਿਾਣ ਨੂੰ
ਪਵਰਭਾਵਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, ਵਫਰ ਉਨਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋ ਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਿੰ ਡ ਵਦੱ ਤਾ। ਪਰ 20ਿੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਦਿਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ
ਤਰਹਾਂ ਨਕਾਰ ਵਦੱ ਤਾ ਹੈ, ਬ੍ਹੁਤੇ ਵਿਦਿਾਨ ਮੰ ਨਦੇ ਹਨ ਵਕ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਸਲ ਵਿਚ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਿਾਸ
ਕਰਦੇ ਹਨ ਵਕ ਆਰੀਅਨ ਦੀ ਉਹ ਹੋਂਦ ਅਸਲ ਵਿਚ ਦੱ ਖਣ ਏਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਦੱ ਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱ ਚ ਜਾਤ
ਪਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਸਲ ਮੂਲ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਅਸੰ ਭਿ ਹੋ ਵਗਆ , ਪਰ ਇੱ ਕ ਗੱ ਲ ਪੱ ਕੀ ਹੈ ਵਕ ਦੱ ਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆੰ ਦੀ ਜਾਤ ਪਰਣਾਲੀ ਕਈ ਹਿਾਰਾਂ
ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੱ ਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਵਰਭਾਸ਼ਾ: “ ਜਾਤੀ ਪਵਰਿਾਰਾਂ ਜਾਂ ਪਵਰਿਾਰਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸੰ ਕਲਨ ਹੈ , ਵਜਹਨਾ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਾਂ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਾਲਪਨਵਕ
ਪੂਰਿਜ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਦੈਿੀ ਦੇ ਿੰ ਸ਼ਿ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਿਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਸਮਾਜ ਜੱ ਦੀ ਵਕੱ ਤਾ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।“
ਜਾਤੀ ਵਿਿਸ਼ਿਾ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ: ਭਾਿੇਂ ਜਾਤੀ ਵਿਿਸ਼ਿਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੰ ਗਵਠਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹੱ ਤਿਪੂਰਨ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਪਰ
ਅੱ ਜ ਿਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਪਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਬ੍ੁਰਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਹਨ –
ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਨੀਿੀ ਦਸ਼ਾ- ਜਾਤੀ ਪਰਿਾ ਦਾ ਿਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਜਨਮ ਤੋ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਚੀ ਜਾਂ ਨੀਿੀਂ ਸਵਿਤੀ ਪਰਦਾਨ ਕਰਦਾ
ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਯੋਗਤਾਿਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱ ਤਿ ਨਹੀਂ ਵਦੱ ਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਾਤੀ ਅੰ ਤਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋ ਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ
ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਾਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਮਰਿਨ ਕੀਤਾ, ਬ੍ਹੁ ਵਿਆਹ, ਬ੍ੋਮੇਲ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪਰੋਤਸਾਹਨ ਵਮਵਲਆ।

ਸਵਭਆਚਰਕ ਸੰ ਘਰਸ਼ :- ਵਿਵਭੰ ਨ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧਾਂ ਉਤੇ ਇੰ ਨੇ ਵਿਆਦਾ ਪਰਤੀਬ੍ੰ ਧ ਹਨ ਵਕ ਜਾਤੀ ਪੂਰਨ ਤੋਰ ਤੇ ਇਕ
ਬ੍ੰ ਦ ਸਮੂਹ ਹੈ ਵਜਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਵਹਣ ਸਵਹਣ ਦੇ ਢੰ ਗ ਹਨ। ਇਸ ਸਮਾਵਜਕ ਸਵਭਆਚਾਰਕ ਸੰ ਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਮੱ ਵਸਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਵਦੱ ਤਾ
ਹੈ। ਵਿਵਭੰ ਨ ਜਾਤੀਆਂ ਵਭੰ ਨ-2 ਸਵਭਆਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਿੰ ਵਡਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਛੂਤ-ਛਾਤ:- ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦਾ ਜਨਮ ਜਾਤੀ ਪਰਿਾ ਦੀ ਿੰ ਡ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਕੁੱ ਲ ਜਨਸੰ ਵਖਆਂ ਦਾ ਇਕ ਿੱ ਡੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਅਛੂਤ
ਮੰ ਨ ਕੇ ਇਸ ਲਈ ਫ਼ਟਕਾਵਰਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਕਉਂਵਕ ਉਹ ਜੋ ਕਾਰਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਸਨੂੰ ਅਪਵਿੱ ਤਰ ਸਮਵਝਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ
ਲੋ ਕਾਂ ਦੀ ਸਵਿਤੀ ਦਾਸਾਂ ਤੋਂ ਚੰ ਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉੱਨਤੀ ਵਿਚ ਰੁਕਾਿਟ :- ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਪਰਮਖ ੁੱ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਜਾਤੀ ਵਿਿਸਿਾ ਅਤੇ
ਜਾਤੀਿਾਦ ਵਨਯੰ ਤਰਨ ਹੀ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬ੍ਰ ਇਕੱ ਠੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਬ੍ਜਾਏ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸ਼ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਦਾ
ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਆਦਾ ਰੁਝੇ ਰਵਹੰ ਦੇ ਹਨ।
ਜਾਤੀ ਵਿਿਸਿਾ ਦੇ ਲਾਭ :-
ਸਮਾਜ ਦੀ ਿੰ ਡ :- ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਮੁੱ ਖ ਤੋਰ ਚਾਰ ਪੱ ਧਰਾਂ ਵਿਚ ਿੰ ਵਡਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਦੀ ਸਵਿਤੀ
ਸਰਿਉੱਚ ਸੀ, ਖੱ ਤਰੀ ਦਾ ਸਿਾਨ ਦੂਜਾ ਸੀ, ਿੈਸ਼ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਦੇ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਦਾ ਇਕ ਬ੍ੰ ਦ ਸਮੂਹ
ਹੁੰ ਦਾ ਸੀ, ਵਜਨਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਵਹਣ-ਸਵਹਣ ਦੇ ਢੰ ਗ ਹੁੰ ਦੇ ਸੀ। ਇਿੋਂ ਤਕ ਵਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਿਸਿਾ ਿੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰ ਦੀ ਸੀ।
ਵਿਆਹ ਸਬ੍ੰ ਧੀ ਪਰਤੀਬ੍ੰ ਧ :- ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਇਕ ਅੰ ਤਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਸੀ ਵਜਸਦੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਿੀ ਮੈਂਬ੍ਰ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਬ੍ਾਹਰ
ਵਿਆਹ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਸਿਾਵਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਵਕੱ ਤੇ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧੀ ਪਰਵਤਬ੍ੰ ਧ :- ਜਾਤੀ ਵਿਿਸਿਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਵਸ਼ਆਂ ਦਾ ਬ੍ਟਿਾਰਾ ਿੰ ਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ । ਲੋ ਕ ਆਪਣੀ ਵਕੱ ਤੇ ਜੱ ਦੀ ਹੀ
ਆਪਣਉਂਦੇ ਸਨ ਵਜਸ ਜਾਤ ਵਿੱ ਚ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਲੈਂ ਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਹੀ ਪੇਸ਼ਾ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਨੀਿੀਂ ਜਾਤੀ
ਆਪਣਾ ਧੰ ਦਾ ਬ੍ਦਲਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਅਵਜਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਵਦੰ ਦੀਆਂ ਸਨ।
ਧਾਰਵਮਕ ਅਯੋਗਤਾਿਾਂ :- ਵਹੰ ਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿੱ ਚ ਨੀਿੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋ ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰ ਦਰ ਵਿੱ ਚ ਪਰਿੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਗਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਾ ਹੀ
ਧਾਰਵਮਕ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱ ਚ ਵਹੱ ਸਾ ਲੈਂ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਧਰਮ ਦਾ ਕੰ ਮ ਬ੍ਰਹਮਾਣ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਧਾਰਵਮਕ ਕੰ ਮ ਪੂਜਾ ਪਾਠ,
ਵਿਆਹ ਆਵਦ ਦਾ ਕੰ ਮ ਬ੍ਰਹਮਾਣ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿੱ ਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਬ੍ਹੁਤ ਮਾਨ ਸੀ।
ਪਰਸ਼ਨ-ਸਮਾਵਜਕ ਿਰਗ ਤੋ ਕੀ ਭਾਿ ਹੈ।ਇਸਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਿਾਂ ਦਾ ਿਰਣਨ ਕਰੋ।

ਉਤਰ-ਵਿਸ਼ਿ ਵਿਚ ਕੋਈ ਿੀ ਸਮਾਜ ਅਵਜਹਾ ਨਹੀ ਹੈ ਵਜਸ ਵਿਚ ਿਰਗ ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਿੇ।ਆਧੁਵਨਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ
ਿਰਗ ਸਮਾਵਜਕ ਸੱ ਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱ ਖ ਆਧਾਰ ਹਨ।ਿਰਗ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਵਿਤੀ ਉੱਚ ਿਰਗ ਦੀ ਭੂਵਮਕਾ ਦੇ ਅਨੂਸਾਰ
ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ।ਮਾਨਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਤਰ ਜਾਂ ਸਵਿਤੀ ਕਦੇ ਿੀ ਸਮਾਨ ਨਹੀ ਹਨ।ਇਸ ਵਿਚ ਵਕਸੇ ਨਾ ਵਕਸੇ
ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਮਲਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਵਜਕ ਿਰਗ ਦੀਂਆਂ ਪਵਰਭਾਸ਼ਾਿਾਂ
ਮੈਕਾਈਿਰ ਅਤੇ ਪੇਜ-ਸਮਾਵਜਕ ਿਰਗ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਕੋਈ ਭਾਗ ਹਨ।ਵਜਹੜਾ ਸਮਾਵਜਕ ਸਵਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬ੍ਾਕੀ ਭਾਗ
ਤੋ ਿਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਲੋ ਵਪਅਰ ਦੇ ਸ਼ਬ੍ਦਾਂ ਵਿਚ,ਇਕ ਸਮਾਵਜਕ ਿਰਗ ਇਕ ਸਾਂਸਵਕਰਤਕ ਸਮੂਹ ਹਨ ਵਜਸਨੂੰ ਸੰ ਪੂਰਨ ਜਨਸੰ ਵਖਆ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਪਦਾਂ ਜਾ ਸਵਿਤੀ ਪਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਲੈਂ ਸਕੀ ਦੇ ਅਨੂਸਾਰ,”ਿਰਗ ਇਕ ਆਰਵਿਕ ਅਤੇ ਵਿਧਾਵਨਕ ਧਾਰਣਾ ਹੈ।ਜਦੋ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਵਜਕ ਸਵਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰ ਬ੍ੰ ਵਧਤ
ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਾਵਜਕ ਧਾਰਨਾ ਬ੍ਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਵਜਕ ਿਰਗ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਿਾਂ
1) ਉਤਾਰ-ਚੜਾਅ ਦਾ ਕਰਮ-ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਵਭੰ ਨ ਸਵਿਤੀ ਰੱ ਖਣ ਿਾਲੇ ਿਰਗ ਦੀ ਹੌਦ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਹਰ ਇਕ
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚ ਸਵਿਤੀ ਿਾਲੇ ਲੋ ਕਾਂ ਦੀ ਸੰ ਵਖਆ ਘੱ ਟ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ।ਮਾਵਧਅਮ ਿਰਗ,ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਨਮਨ ਸਵਿਤੀਆਂ ਿਾਲੇ ਿਰਗਾਂ
ਵਿਚ ਲੋ ਕਾਂ ਦੀ ਸੰ ਵਖਆ ਵਿਆਦਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2) ਸਮਾਜ ਪਵਰਸਵਿਤੀ-ਇਕ ਿਰਗ ਦੇ ਲੋ ਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਵਜਕ ਪਰਸਵਿਤੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ।ਪਰਸਵਿਤੀ ਵਨਰਧਾਰਨ
ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਆਧਾਰ ਹਨ।ਜੇਕਰ ਸੰ ਪਤੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਮੰ ਨਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋ ਕਾ ਦੀ ਸਮਾਵਜਕ ਪਵਰਸਵਿਤੀ ਉੱਚੀ ਹੋਿੇਗੀ
ਵਜਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰ ਪਤੀ ਹੈ।
3) ਉੱਚ ਨੀਚ ਦੀ ਭਾਿਨਾ-ਇਕ ਿਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋ ਕ ਹੋਰ ਿਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋ ਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਰੇਸ਼ਠ ਜਾਂ ਨੀਿਾ ਮੰ ਨਦੇ
ਹਨ।ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਪੂੰ ਜੀਪਾਤੀ ਿਰਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਹੋਰ ਿਰਗਾਂ ਤੋ ਉੱਚ ਮੰ ਨਦੇ ਸਨ।
4) ਪਰਸਪਰ ਵਨਰਭਰਤਾ-ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਰਗਾਂ ਵਿਚ ਪਰਸਪਰ ਵਨਰਭਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਿਰਗ ਹੋਰ ਿਰਗਾਂ ਤੇ
ਵਨਰਭਰ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਿਰਗ ਪੂਰਨ ਤੋਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀ ਹੂੰ ਦੇ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਵਜਕ ਵਿਿਸਿਾ ਨੂੰ ਚੁਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਵਭਨ ਿਰਗ
ਪਰਸਪਰ ਸਵਹਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਦੁਜੇ ਤੇ ਵਨਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

5) ਿਰਗ ਚੇਤਨਾ-ਿਰਗ ਚੇਤਨਾ ਇਸ ਿਰਗ ਦਾ ਮੋਵਲਕ ਅਤੇ ਮੂਲ ਤੱ ਤ ਮੰ ਵਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਿਰਗ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਅਰਿ
ਇਹ ਹੈ ਵਕ ਹਰ ਿਰਗ ਇਸ ਗੱ ਲ ਨਾਲ ਸਵਹਮਤ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜਦੋ ਚਪੜਾਸੀ ਿਰਗ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ
ਆਪਣੇ ਅਵਧਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱ ਲ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਗੱ ਲ ਬ੍ਾਤ ਦਾ ਢੰ ਗ ,ਆਦਰ,ਸਨਮਾਨ,ਵਨਮਰਤਾ ਨਾਲ ਭਵਰਆ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।
6) ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ-ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਛੱ ਡ ਕੇ ਬ੍ਾਕੀ ਸਾਰੇ ਿਰਗਾਂ ਵਿਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਿਰਗ ਦੀ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਨਮ
ਵਦੰ ਦੀ ਹੈ।ਵਿਅਕਤੀ ਵਕਸੇ ਿੀ ਿਰਗ ਦੀ ਸਮਾਵਜਕ ਸਵਿਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਭੂਵਮਕਾ ਅਵਭਵਨਤ ਕਰਕੇ ਪਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
7) ਜਨਮ ਆਧਾਰ ਨਹੀ ਹੁੰ ਦਾ-ਿਰਗ ਦਾ ਆਧਾਰ ਜਨਮ ਨਹੀ ਹੁੰ ਦਾ,ਸਗੋ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ,ਧਨ,ਆਮਦਨ ,ਧਰਮ
,ਵਲੰਗ ,ਵਸੱ ਵਖਆ,ਵਿਿਸਾਇ ਤੇ ਆਧਾਵਰਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ।ਵਿਵਭੰ ਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਿੀ ਇਸ ਗੱ ਲ ਨੂੰ ਸਿੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
8) ਜੀਿਨ ਅਿਸਰ-ਹਰ ਇਕ ਿਰਗ ਵਿਚ ਜੀਿਨ ਦੇ ਕੁਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਿਸਰ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਾਪਤ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।ਮੈਕਸ ਿੈਬ੍ਰ
ਇਸ ਬ੍ਾਰੇ ਕਵਹੰ ਦੇ ਹਨ ਵਕ ਅਸੀ ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਿਰਗ ਉਦੋ ਹੀ ਕਵਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋ ਉਹ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋ ਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਿਨ ਦੇ ਕੁਝ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਿਸਰ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਾਪਤ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।
9) ਘੱ ਟ ਸਵਿਰਤਾ-ਿਰਗ ਵਿਿਸਿਾ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਘੱ ਟ ਸਵਿਤੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਵਕਉਂਵਕ ਵਸੱ ਵਖਆ, ਵਿਿਸਾਇ,ਧਨ
ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਆਵਦ ਵਜਹਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਿਰਗਾਂ ਦਾ ਵਨਰਮਾਣ ਹੁੰ ਦਾ ਪਵਰਿਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ।ਇਕ ਿਰਗ ਨੂੰ ਵਤਆਗ ਦੇ ਦੂਜੇ
ਿਰਗ ਦੀ ਮੈਂਬ੍ਰਵਸ਼ਪ ਗਰਵਹਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
10) ਿਰਗ ਦਾ ਲੋ ੜੀਦਾ-ਵਕਉਵਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ,ਵਸੱ ਵਖਆ ,ਧਨ, ਵਿਿਸਾਇ ਆਵਦ ਦੀ ਵਦਰਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਮਾਨ
ਨਹੀ ਹੁੰ ਦੀ ।ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਤ ਇਹਨਾਂ ਵਭੰ ਨਤਾਿਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਿਰਗ ਵਿਿਸਿਾ ਜਰੂਰੀ ਪੈਦਾ
ਹੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਾਲ ਸੰ ਬ੍ੰ ਧ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋ ਕ ਵਜਸ ਿਰਗ ਦਾ ਵਨਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।
gqPBH ;wkiheoD iK ;wkfiesk dh gqfefonk ftZu Pkfwb wB'ftfrnkBe ekoeK B{z ;gZPN eo' <
T[~soH wB'ftfrnkBe ekoe L^ wB ns/ fdwkr Bkb fe;/ th uhI B{z gqkgs eoBk n;zGt j?. fJ; bJh f;ZyD
dh gqfefonk ftZu wB'ftfrnkBe ekoeK dk :'rdkB jz[dk j?.
1H gqD'dB L^ gqD'dB fJZe PeshPkbh fefonk j? i' n;zs[bB ti'A g?dk j[zdh j?. i' nkgDh gqfefonk eoB bJh
wip{o eo fdzdh j?.
2H ;ze/sK iK feT{A L^ wB'ftfrnkBe ekoeK ftZu ;ze/sK dk ftP/P ;EkB j?. fJ; gqfefonk ftZu ;ze/sK ns/ j'o
e'Jh th gqfefonk ed'A ns/ feZE/ j't/rh fJj ;G e[M ;ze/sK d[nkok jh fBPfus ehsk iKdk j?.
3H gqshfefonk L^ f;ZyD dh gqfefonk ftZu gqshfefonk, wB'ftfrnkB dk ekoe j?. i/eo fe;/ th uhI B{z f;ZyD
d/ bJh ;jh gqsh fefonk j't/rh sK fe;/ uhI B{z f;ZyDk n;zGt j' ikt/rk. fJ; bJh f;ZyD dh ;jh gqfefonk dk
j"bh^j"bh ftek; pZ[ZXh Bkb j[zdk j?.
4H ;[zrwsk L^ ;[zrwsk s'A Gkt fe;/ ezw B{z eoB ftZu d/oh Bk brkT[Dh feT[Afe i/eo T[;B{z ezw ftZu o{u h j't/rh
sK T[j nk;kBh Bkb ezw f;Zy ;e/rk ns/ fdb brke/ ezw B{z g{ok eo/rk.

5H fJZSk L^ fJZSk th fJZe nfijh wB'ftfrnkBe iK wkBf;e ;fEsh j? i' ftnesh B{z f;ZyD bJh gq/fos eodh
j?. fJj jh ;wkiheoD dh gqfefonk ftZu wjZstg{oB :'rdkB fdzdh j?.
gqPBL^ okiBhfse ;wkiheoD (;wkfiesk ) s'A s[;h eh ;wMd/ j'< fJ;dk noE iK gfoGkPk dZ;'<
T[~so^ okiBhfse ;wkiheoD^ okiBhfse ;wkiheoD s'A Gkt okiBhfse ;z;feqsh ftZu gfotosB eoB s'A j?.
okiBhfse ;wkiheoD nfijh f;Zfynk tZb fBod/P eodk j? i' okiBhfse ftt;Ek fJZe ghVQh s'A nrbh ghVQh
sZe uZbdh j? ns/ fJ;dk ftek; wB'ftfrnkBe sohe/ Bkb ehsk frnk ns/ ;wkiheoD fJZe nfdqP o{g ftZu
ezw eodh j?.
okiBhfse ;wkiheoD nfijh gqfefonk j? fi; Bkb e/tb b'e okiBhfse w[ZbK B{z rqfjD eod/
jB. pbfe okiBhfse rshftXhnK ftZu Gkr b?Ad/ jB ns/ fJZe uzrk ekoiekoh Bkrfoe T[j jzz[dk j? i' ;wki
d/ okiBhfse w[ZbK B{z ghVQh do ghVQh gqekfPs eo/.
okiBhfse ;wkiheoD dk T[d/P nfij/ ftneshnK dk ftek; eoBk j? i' okiBhfse ;wki d/ uzr/
ekoiekoh w?Apo pD ;eD.
okiBhfse ;wkiheoD ftnesh d/ wB ftZu w[ZbK dk ftek; eoBk j? ns/ okiBhfse ;wkiheoD
dhnK nbZr^nbZr ftt;EktK nB[;ko gfotosB nk ;edk j?.
okiBhfse ;wkiheoD ftZu okiBhfse edoK ehwsK ns/ okiBhfse ;z;feqsh th Pkfwb ehsh
rJh j?.
okiBhfse ;wkiheoD B{z gqGkfts eoB tkb/ ekoe
okiBhfse ;wkiheoD ftZu okiBhfse ;z;feqsh dk wjZstg{oB :'rdkB j?. fe;/ th ;wki dh ;z;feqsh ed/ th
ysw BjhA j' ;edh. okiBhfse ;wkiheoD fJZe ghVQh do ghVQh ubD tkbh fefonk j?. okiBhfse ;wkiheoD
B{z gqGkfts eoB tkb/ ekoe j/m fby/ nkB[;ko jB.
1H gfotko ns/ wB[ZyheoD^ okiBhfse ;wkiheoD e/tb pugB d/ ;w/A ftZu jh g{oh j'D tkbh gqfefonk BjhA
j? fe fJj sK g{ok ihtB uZbD bJh gqfefonk j?. gfotko, ;e{b, Xow, fJeZm nkfd okiBhfse ;wkiheoD d/
w[Zy ;kXB jB. gfotko ftZu pZu/ dk ;wkiheoD fszB soQK Bkb jz[dk j?. wK tZb'A ;wkfie ;pzXK ftnesh d/
ftek; Bkb.
2H ;e{b^ ;e{b th okiBhfse ;wkiheoD B{z ekch jZd sZe gqGkfts eod/ jB. fi; ftnesh B{z fizBh ftnkge
f;Zfynk fwb/rh T[BQK jh T[;dk okiBhfse ;wkiheoD ftnkge j't/rk ns/ fe;/ Bkrfoe B{z f;Zfynk d[nkok
;wki ns/ okiBhfse d/ ezwK ns/ fJZe uzrk Bkrfoe pDB ftZu th ;jkfJe j[d z h j?.
3H Xkofwe ;z;EktK^ Xkofwe ;z;EktK th ftnesh dk okiBhfse ;wkiheoD eodhnK jB. Xow B{z okiBhfse
;wkiheoD dk wjZstg{oB y/so wzfBnk iKdk j?. Xkofwe y/so ftZu T[dkotkd b'eszso ns/ eJh :{ogh d/PK
ftZu o'wB e?E'fbe Xow dh G{fwek fJ; okiBhfse ;wkiheoD dh G{fwek wzBh ik ;edh j?.
4H okiBhfse f;Zfynk^ okiBhfse ;wkiheoD bJh okiBhfse f;Zfynk dh Io{oswfj;{; ehsh iKdh j?. jo/e
Bkrfoe B{z okiBhfse gqDkbh ;pzXh ikDekoh j'Dh ukjhdh j? ns/ eosZtK dh gkbD eoBk Io{oh j? ns/ jo/e
Bkrfoe B{z okiBhfse f;Zfynk nkgD/ gfotko ns/ ;wki ftZu ns/ okiBhfse gqDkbh d/ ;zrmBK ftZu jh gqkgs
j' ;edh j?.
5H okiBhfse ;z;feqsh dk :'rdkB^ okiBhfse ;wkiheoD ftZu okiBhfse ;z;feqsh dk wjZstg{oD :'rdkB
wzfBnk iKdk j?. okiBhfse ;z;feqsh fJZe nfijh gqfefonk j?. fijVkh ghVQh do ghVQh uZbdh ofjzdh j? ns/

fi; ftZu g[okDh ghVQh nkT[D tkbh ghVQh T[~go nkgDk ekch jZd sZe gqGkt gkT[Adh j?. okiBhfse ;z;feqsh fJZe
ftek; dh gqfefonk j?.
6H iB ;zuko d/ ;kEB^ ;zuko gZso, o/fvU, d{odoPB, fcbwK, GkPD nkfd th okiBhfse ;wkiheoD B{z
ftef;s eoB ftZu wjZstg{oD G{fwek fBGkT[Ad/ jB. gfotko ns/ ;e{b tZb'A ;Ekfgs okiBhfse ftt;Ek fezBh
th ;ekokswe j't/ ns/ id'A fe;/ db d[nkok ;zftXkB d[nkok fdZs/ rJ/ ekB{zBK dh T[bzxDk ehsh iKdh j? sK fco
r[Z;/ dh GktBk g?dk j[zdh j? ns/ fJE'A jh okiBhfse ;wkiheoD dh P[o{nks j[zdh j?.
gqPBL ;wkiheoB iK ;wkfiesk s'a eh Gkt j?.fJ; d/ gZXoK,gVknK iK ;fEshnK( Stages) dk toBD eo'.
T[soL noEL pzuk id'A iBw b?AdK j? sK T[j e/tb y{B,wk; ,jZvh nkfd dk fJe fiT{Ad/ g[sb/ tKr j[zdk j?.T[;
;w/A T[; ftu e'Jh wB[Zyh iK ;wkih r[D Bjh j[zdk j?.;wki ns/ ;z;ffeqsh dofwnkB gbd/ j'J/ pZuk j'bh^j'bh
fJe ;wkfie gqkDh ftu pdb iKdk j? s/ T[; ftu ;wkfie r[D ftef;s j' iKd/ jB.fJ; gqfefonK B{z fi; BKb
fJe gqkDh Pk;soh gqkDh ;wkfie gqkDh ftu pdb iKdk j? iK T[; ftu ;wkfie r[D ftef;s j iKd/
jB,*;wkiheoB* efjzd/ jB.
gfoGkPKtKL
gq'c?;o rqhBL @;wkiheoB T[j gqfefonk j? fi; Bkb pZuk ;z;feqfse ftP/PsktK ns/ ftneshst Bz{ gqkgs eodk
j?.
Pqh fcuo L @ ;wkiheoB fJe ftnesh ns/ T[;d/ j'o ;kEh ftneshnK dofwnkB gko;fgqe gqGkt dh gqfeohnk
j?,fJj fJe nfijh gqfefonk j?,fi; d/ cb;o{g ftnesh ;wkfie fttjko d/ gqshwkBK B{z ;theko eodk ns/
T[BK BKb nB[e{bB eodk j?.
;wkiheoB d/ gZXo iK gVknL
1) gfjbK gZXo iK gVknL ;wkiheoB dh gqfefonK ftnesh d/ iBw s'A pknd jh nkozG jz[dh j?.nkgDhnK
w{ b gqftqshnK,ns/ wB"ftfrnkBe ;woZEksktK ns/ bZSDk d/ ekoB iBw s'A pknd pZuk e[M P[o{nksh fefonk
ebkg eodk j?,fit/A jZE^g?o gNekdk,G[Zy bZrD s/ o'dK j? sK wK d[zX fgnk fdzdh j?.go T[;d/ jo tko jh
o'D s/ wK d[ZX BjhA fgnkT[dh fJ; soQK T[; B[z fJj gsk uZb iKdkj? fe fe; ;w/A s/ T[;B{z d[ZX fwbdk j?.fJ;
soqK T[j j'o xo d/ w?Apok BKzb jZ;dk j? s/ T[BK BKb y/vdk j?.fJ; soQK nkswk d/ ftek; Bkb ftnesh Bk
e/tb nkgDh j'Ad d/ ;zpzX ftu jh ;r'A ngkD/ j'o d{;fonK d/ ftu pokposk s/ nzdo d/ ftP/ ftu th ikro{e
j' iKdk j?.
2) d{;ok gZXo IK gVknL ;wkiheoB dh d{;oh gqfefonk T[d' P[o{ j[zdh j? id'A T[j gfotko s'a pkjo nkgD/
fwZsok ns/ r[nkYhnK d/ ;zgoe ftu nkT[Adk j?.T[j T[BK BKb y/vdk j? s/ ed/ ed/ bVkJh th eodk
j"?.gfotkok d/ tzy tZy r[DK tkb/ pZfunK BKb T[; dk ;zgoe j[zdk j? fi; ekoB T[j th d{;fonk pZfunK ftu
nB[e{bB eoBK f;Zy iKdk j?.]
3) sh;oh jkbs iK gZXoLe[M ;w/A pknd f;ZfynK gqkgs eo iK j'o ekoBK BKb eJh ;kEhnK d/ ;zgoe ftu
nkT[Adk j?.fJj b'e Bk f;oc rZbpks iK f;ZFfynk d/ wkfXwn BKb th eJh rZbk pZu/ B{z f;yk iKd/ jB.pZuk
y[d th d{;fonk dh Beb eoe/ iK nB[eoD eoe/ pj[s e[M f;Zy iKdk j?.fJE/ pZfunk B{z Bk e/tb pfjso
irs d/ ;zpzX ftu frnkB jzd [ k j? ;r'aA T[j eJh Bt/A nB{GtK B{z th rafjD eodk j?.
4) u'Eh jkbs iK gZXoL itkBh dh jkbs iK itkBh d/ Bkb jh ;wkiheoB dh gqfefonK dh u'Eh jkbs P[o{
j[zdh j?.pugB ftu jh pZu/ d/ ;kjwD/ eJh ;wZf;nktK nk iKdhnk jB fiBk Bkb T[; B{z ;wk:'iB eoBk
io{oh j' iKdk j?.T[dkjoD d/ s'o s/ bVehnk id'a itkB j' iKdhnK jB sK T[BK ftu e[M ;ohfoe gfotosB
nkT[D P[o{ j' iKd/ jB fi; ekoB T[j nkgD/ ftu nfij/ pdbnk eoe/ vo th iKdhnk jB.
5) gzith jkbs iK gZXoL fJj jkbs ftnkesh d/ ftnkj Bkb j[zdh j?.ftnkj eoB s/ fJe nDikD e[Vh iK
w[zv/ Bkb T[; dk fwbkg j[d z k j?.Ik fJe nDikD e[Vh B[z nDikD w[zv/ d/ xo ike/ ofjDk g/Adk j?.fi; ekoB

j'bh j'bh e[Vh ik w[zvK nfijhnk ;wZf;nktK BKb BfiZmDk f;Zy iKdk j?.T[dkjoD d/ s'o s/ pZZfunK B{z IBw
d/Dk,gkbkD g'PD eoBK nkfd.
6) S/th iK nzfsw jkbs iK gZXoL ;wkiheoB dh nyhobh jkbs ftu ftnesh nkgD/ p[Ykg/ dh jkbs ftu
nK iKdk j?.T[j T[d:''r,Xzdk xo pko fsnkr e/ tfjbk ofjDk g;zd eodk j? ns/ d'jso/ g'sfonK d/ ;zr
ftu ofjDk g;zd eodk j?.fJ; w'e/A ;wkiheoB dh gqfefonk ysw j' iKdh j?.
2.Q ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕੀ ਹੈ? ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱ ਚ ਪਵਰਿਾਰ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮਹੱ ਤਿ ਦੀ ਵਿਿੇਚਨਾ ਕਰੋ?
Ans: ਪਵਰਿਾਰ ਇਕ ਸਮਾਿੀਕਰਨ ਕਰਨ ਿਾਲੀ ਸੰ ਸਿਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱ ਚ: ਸਮਾਜੀ ਕਰਨ ਕਰਨ ਿਾਲੀ ਸੰ ਸਿਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱ ਚ
ਪਵਰਿਾਰ ਦਾ ਮਹੱ ਤਿ ਅਸਲ ਵਿੱ ਚ ਅਸਧਾਰਣ ਹੈ । ਇੱ ਿੇ ਵਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਕ ਮਾਂ ਦੇ ਵਤਆਗ ਅਤੇ ਵਪਤਾ ਦੇ ਸੁੱ ਰਵਖਆ ਵਿੱ ਚ ਰਵਹੰ ਦੇ
ਹੋਏ ਬ੍ੱ ਚਾ ਜੋ ਿੀ ਵਸੱ ਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੇ ਜੀਿਨ ਦੀ ਸਿਾਈ ਪੂੰ ਜੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਿੀ ਸਪੱ ਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ
ਹੈ ਵਕ ਪਵਰਿਾਰ ਇਕ ਪਵਹਲਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿੱ ਚ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦਾ ਸਬ੍ੰ ਧ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਬ੍ੰ ਧ
ਵਿਆਦਾ ਸਿਾਈ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱ ਲਣ ਿਾਲਾ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ । ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬ੍ਰਾ ਦੇ ਵਿੱ ਚ ਵਿਆਦਾ ਗਵਹਰਾ, ਸਵਹਯੋਗ, ਸਨੇਹ-
ਵਪਆਰ, ਦੁਲਾਰ ਆਵਦ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਿਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱ ਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰ ਦੀਆ ਹਨ ।
ਬ੍ੱ ਚਾ ਸਭ ਤੋ ਪਵਹਲਾ ਪਵਰਿਾਰ ਵਿੱ ਚ ਜਨਮ ਲੈਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱ ਚ ਉਹ ਪਵਰਿਾਰ ਦੀ ਮੈਂਬ੍ਰਵਸ਼ਪ ਗਰਵਹਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋ ਗਵਹਰਾ ਸਬ੍ੰ ਧ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ । ਮਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੁੱ ਧ ਵਪਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਰਹਾਂ-ਤਰਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਰੱ ਵਖਆ
ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕੰ ਮ ਵਿੱ ਚ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਵਰਿਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬ੍ਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਪਤਾ ਿੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬ੍ੱ ਚੇ ਨੂੰ ਵਨਯਵਮਤ
ਰੂਪ ਨਾਲ ਖਾਂਣ-ਪੀਣ ਪਵਹਨਣ ਅਤੇ ਰਵਹਣ ਦੀ ਵਸੱ ਵਖਆ ਵਦੰ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬ੍ੱ ਚੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱ ਚ ਇਕ ਸੁੱ ਰਵਖਆ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਦਾ
ਵਿਕਾਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਨਵਸਕ ਸੁਰੱਵਖਆ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਨਵਸਕ ਸੁੱ ਰਵਖਆ ਦੀ ਭਾਿਨਾ ਦਾ ਉਸਦੇ
ਜੀਿਨ ਉਸਦੇ ਜੀਿਨ ਨੂੰ ਸਵਿਰ ਅਤੇ ਵਦਰੜ ਬ੍ਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱ ਗੇ ਚੱ ਲ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਿ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱ ਚ
ਸਹਾਇਤਾ ਪਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਵਸੱ ਵਖਆ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ:- ਵਸੱ ਵਖਆ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਵਦ ਿੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆ ਬ੍ਹੁਤ ਵਿਆਦਾ ਮਹੱ ਤਿਪੁਰਨ
ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਵਿੱ ਚ ਬ੍ੱ ਚੇ ਦੀਆ ਮਾਵਨਵਸਕ ਸਮਰੱ ਿਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਵਗਆਨਤਾ ਤੋ ਵਗਆਨ
ਿੱ ਲ ਅਤੇ ਹਨੇਰੇ ਤੋ ਚਾਨਣ ਿੱ ਲ ਿਧਦਾ ਹੈ ਵਸੱ ਵਖਆ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਵਿੱ ਚ ਬ੍ੱ ਚੇ ਲਈ ਸਮਾਵਜਕ ਸਬ੍ੰ ਧ ਸਿਾਵਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੋਰ
ਿੀ ਵਿਸਵਤਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰਹਾਂ ਦੇ ਬ੍ੱ ਵਚਆ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋ ਬ੍ਹੁਤ ਕੁਝ ਵਸੱ ਖਣ
ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱ ਚ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਬ੍ੱ ਵਚਆ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰ ਸਵਕਰਤੀ ਤੋ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਿੀ
ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਿ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱ ਚ ਰੁਕਾਿਟ ਪਹੁੰ ਚਦੀ ਹੈ । ਇੰ ਨਾ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱ ਚ ਵਿਆਦਾਤਰ ਅਵਧਆਵਪਕਾਂ
ਦੇ ਸੰ ਪਰਕ ਵਿੱ ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਜੀਿਨ ਆਦਰਸ਼ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਿਨ ਦਾ ਚੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3.Q ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਵਿੱ ਚ ਸ਼ਾਵਮਲ ਮਨੋਵਿਵਗਆਵਨਕ ਕਾਰਕ ਸਪੱ ਸ਼ਟ ਕਰੋ ?
Ans: ਮਨੋਵਿਵਿਆਵਨਕ ਕਾਰਕ: ਅਸਲ ਵਿੱ ਚ ਮਨ ਅਤੇ ਵਦਮਾਗ ਦੀ ਚੀਿ ਨੂੰ ਪਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਵਬ੍ਨਾ ਉਸਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਿਾਂ ਵਿੱ ਚ
ਅਸੰ ਭਿ ਹੋਿੇਗਾ ਅਤੇ ਵਸੱ ਖਣ ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਵਿੱ ਚ ਆਰਵਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਾਰਕ ਹੇਠ ਵਲਖੇ ਹਨ:-
1) ਪਰਣੋਦਨ:- ਪਰਣੋਦਨ ਦਾ ਅਰਿ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰੀ ਵਕੰ ਬ੍ਲ ਨੇ ਵਲਵਖਆ ਹੈ, “ਪਰਣਦ
ੋ ਨ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਉਤੇਜਨਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਅਸੰ ਤੁਲਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਿਜੋ ਪੈਦਾ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਿਬ੍ੂਰ ਕਰ ਵਦੰ ਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ
ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਹਾ ਦਾ ਪਰਣਦ
ੋ ਨ ਹੈ ।

2) ਸੰ ਕੇਤ ਿਾਂ ਵਕਊ:- ਵਸੱ ਖਣ ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਵਿੱ ਚ ਮਨੋਵਿਵਗਆਵਨਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਵਹੰ ਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਿੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਸਿਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਪਰਣੋਦਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ । ਸਰਿਸ਼ਰੀ ਡਾਲਰਡ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱ ਲ ਦਾ ਸਪੱ ਸ਼ਟੀਕਰਨ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਲਵਖਆ ਹੈ ਵਕ ਪਰਣੋਦਨ ਨੂੰ ਪਰਤੀਵਕਵਰਆਿਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਬ੍ੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਪਰਤੀਵਕਵਰਆ
ਕਦੇ, ਵਕੱ ਿੇ, ਵਕਿੇ ਹੋਿੇਗੀ, ਇਹ ਸੰ ਕੇਤ ਨਾਲ ਹੀ ਵਨਸ਼ਵਚਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ।
3) ਪਰਤੀਵਕਵਰਆ:- ਵਸੱ ਕਣ ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਵਿੱ ਚ ਵਤਸਰਾ ਮਹੱ ਤਿਪੂਰਨ ਮਨੋਵਿਵਗਆਵਨਕ ਕਾਰਕ ਪਰਵਤਵਕਵਰਆ ਹੈ । ਸਹੀ ਤਰਾਂ
ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਦੇ ਵਬ੍ਨਾ ਵਕਸੇ ਿੀ ਨਿੀ ਚੀਿ ਨੂੰ ਵਸੱ ਖਣਾ ਅਸੰ ਭਿ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਵਧਆਪਕ ਦੇ ਪੜਾਉਣ ਪਰਤੀ
ਜੇਕਰ ਬ੍ੱ ਚੇ ਦੀ ਪਰਵਕਵਰਆ ਠੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਬ੍ੱ ਚੇ ਲਈ ਪੜਨਾ-ਵਲਖਣਾ ਅਸੰ ਭਿ ਹੈ
4) ਸੁਿੰਮਤਾ:- ਸਮਾਵਜਕ ਵਸਖਣ ਜਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਮਨੋਵਿਵਗਆਵਨਕ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱ ਚ ਸੁਗੰਮਤਾ ਦਾ ਿੀ ਬ੍ਹੁਤ ਮਹੱ ਤਿ ਹੈ ।
ਸੁਗੰਮਤਾ ਤੋ ਭਾਿ ਕਰਤਾ ਦੇ ਵਦਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਵਕਸੇ ਵਕਵਰਆ ਦਾ ਆਸਾਨੀ ਜਾਂ ਰੁਚੀ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਂ ਮੰ ਨੀ ਹੋਈ ਗੱ ਲ ਹੈ
ਵਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਵਕਵਰਆਿਾਂ ਅਸਾਨ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਵਸੱ ਖਣ ਵਿੱ ਚ ਉਸਨੂੰ ਦੇਰ ਨਹੀ ਲੱਗਦੀ ਵਕਉਵਕ
ਅਵਜਹਾ ਕੰ ਮਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਵਦਲ ਲਗਾ ਕੇ ਵਸੱ ਕਦਾ ਹੈ ।
5) ਇੱਛਾ: ਇੱ ਛਾ ਿੀ ਇਕ ਅਵਜਹੀ ਮਨੋਵਿਵਗਆਵਨਕ ਜਾ ਮਾਨਵਸਕ ਸਵਿਤੀ ਹੇ ਜੋ ਵਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਸੱ ਖਣ ਲਈ ਿਰੁਰੀ ਗ਼ਤਨ
ਕਰਨ ਦੀ ਪਰੇਵਰਤ ਕਰਦੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੇਕਰ ਇੱ ਕ ਬ੍ੇਰੁਿਗਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਇੱ ਛਾ ਹੋਿੇ ਵਕ ਉਸਦੇ ਟਾਈਟ
ਰਾਈਵਟੰ ਗ, ਸ਼ਾਰਟ-ਹੈਂਡ ਵਸੱ ਖ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਚੰ ਗੀ ਨੌਕਰੀ ਵਮਲ ਜਾਿੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਵਕ ਉਸਦੀ ਉਹ ਇੱ ਛਾ
ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਦੁਖੀ ਕਸ਼ਟ ਝੱ ਲ ਕੇ ਿੀ ਬ੍ੜੀ ਲਗਾਨ ਨਾਲ ਟਾਈਟ ਹਾਈਵਟੰ ਗ, ਸ਼ਾਰਟ-ਹੈਂਡ ਵਸੱ ਖਣ ਨੂੰ ਪਰੇਵਰਤ ਕਰੇਗੀ ।
UNIT-7
gqPBH ;wkfie gZXoheoB B{z ;wMd/ j'J/ fJ; dhnK ftP/PsktK s/ ukBDk gkT[.
iK
gqPB ;wkiheoB s'A s[;h eh ;wMd/ j'< fJ;d/ gZXo iK ;fEshnK pko/ ikDekoh fdT[.
T[~soH ;wkfie gZXoheoB ;wki B{z T[~u/ ns/ j/mb/ torK ftZu tZvD ns/ gZXo fBowkD eoB dh ftt;Ek j?.
fit/A eh jo/e ;wki ftZu jo/e tor iK Pq/Dh B/ Xow, iksh, eko'pko, f;Zfynk d/ nkXko s/ T[~s/ ns/ Bht/A torK
ftZu nkgD/ nkgB{z tzfvnk j'fJnk j?. fJjBK B{z ;wkfie gZXoheoB fejk frnk j?. fJ; dhnK w[Zy ftP/PsktK
dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H ;wkfie gZXo dh gqfeosh ;wkfie j? L^ ;wkfie gZXo e[M ftneshnK sZe ;hfws BjhA j[zdk pbfe c?fbnk
j[zdk j?. ;wkfie gZXo B{z T[wo, ozr ns/ Pohfoe G/d d/ nkXko s/ BjhA ;r'A ;wki ftZu gqkgs tZy^tZy nj[fdnK
ns/ gq;fEshnK d/ nkXko s/ jh tzv ehsh iKdh j?. ;wkfie ;z;EktK fit/A Xow, f;Zfynk, gfotko, ftnkj
nkfd th ;wki ftZu gZXo g?Adk j?.
2H ;wkfie gZXo g[okDk j? L^ g[okD/ ;w/A ftZu T[wo, fbzr, ozr, Pohoe Pesh ;wkfie gZXo d/ r[D ;B.
wkoe;tkd dk efjDk j? fe wId{o ns/ g{zihgsh tor fJ; d/ d' gZXo jw/Pk ;wki ftZu oj/ jB.

3H ;wkfie gZXo jo/e ;wki ftZu gkfJnk iKdk j? L^ nkfd ekb s'A b? e/ nZi sZe d/ ;wki ftZu ;wkfie gZXo
dh j'Ad ekfJw ojh j?. ;wkfie gZXo d/ ;to{g tZy o{g j' ;ed/ jB. gqzs{ fJj jo/e ;wki ftZu gkfJnk frnk
j?.
4H ;wkfie gZXo ftZu tZy^tZy ;to{g jB L^ ftPt d/ ;ko/ ;wkiK ns/ ;ko/ ekbK ftZu ;wkfie gZXo dk pokpo
;to{g BjhA j?. ;r'A fJ;d/ tZy ;o{g d/y/ rJ/ jB. fit/A Gkos ftZu ;wkfie gZXo iksh gqEk d/ nkXko s/
gkfJnk frnk s/ :{og ftZu toD ftt;Ek B{z tX/o/ wjZst fdZsk frnk j?.
5H ;wkfie gZXo gqDkfwe j? L^ ;wkfie gZXo gqDkfwe j?. fJj ;wki ftZu r?o pokposk g?dk eodk j?. gqzs{
jo/e ftnesh dh ihtB P?bh tZy^tZy j' ;edh j?. gqzs{ fco T[j ;wki d/ T[; gZXo s/ fBoGo j?.
gqPB ;wkiheoB s'A s[jkvk eh Gkt j?<fJ; d/ ftfGzB nGheoDk iK ;z;EktK,;kXBK iK J/iz;hnK dk toBD eo'.
T[soL;wkiheoB dh gqfefonk fJe n"yh gqfefonk j? fi; ftu eJh ;z;EktK dk :'rdkB j[zdk j?.fJj fJe
;z;feqfse gqfefonk j? fi; dh ;|bsk ik n;|bsK fe;/ ekoB iK ;z;Ek d/ nkXkfos Bjh j[zdh pfbe ;z;EktK
d/ nkXkfos j[zdh j?.
1L gfotko fJe ;wkiheoB eoB tkbh ;z;Ek d/ o{g ftuL;wkiheoB eoB tkbh ;z;Ek d/ o{g gtu gfotko dk
nfjw :'rdkB j?.wK d/ fsnkr ns/ fgsk d/ ;[oZFfyns ofjzd/ j'J/ pZuk i' th f;Zydk j? T[j T[;d/ ihtB dh ;EkJh
g[zih j[zdk j?.pZuk dk ;otgZyh ftek; eoB ftu gfotko dk pj[s tZvh G{fwek ndk eodk j?.pZuk dk gfjbk
;e{b fJe xo jh j[zdk j?.gfotko ftu jh pZfunK B{z ;G s'A gfjbK fJj frnkB j[zdk j? fe fejV/ ^fejV/ ezw
T[; B{z eoB/ ukjhd/ jB ns/ fejV/ fejV/ ezwK B{z T[; B/ BjhA eoBK j?.pZuk gfotko ftu r[Zv/ r[ZvhnK dh y/v
y/vdk j?.T[j r[ZvhnK Bkb fJ; soQK y/vdk j? fi; soQK T[;d/ wksk fgsk T[; B{z fgnko eod/ jB.T[j nkgD/
wksk fgsk ns/ gfotko d/ j'oBK w?ApoK B{z fttjko eod/ j'J/ d/ydk j/ ns/ fco T[j T[jBK dh jh Beb eodk
j?.
2Ly/v iK eqhVk ;w{jLpZfunk d/ y/v dk ;w{j fJe wjZstg{oB gfjbk ;w[J j[zdk j?.fJ; dk ekoB fJ; dh
;wkiheoB dh gqfefonK ftu pj[s gqGKtPkbh EK j[zdh j?.pZuk id'A tZvk j'e/ xo s'A pkjo edw oZydk j? sK
T[;dk ;zgoe j'o pZfunK Bkb th j[zdk j?.T[j T[jBK BKb y/vdk j?,T[Zmdk ,p?mdk j?.fJj pZu/ nbZr^nbZr gfotkoK
d/ jz[d/ jB,fJ; ekoB T[jBK d/ fttjko d/ Yzr,ohsh^fotki,o[uh,fwikI nkfd th nbZr^nbZr j[zd/ jB.fJjBK
w[fPebK ftu pZuk y/v sK y/vdK j?,Bkb jh T[j nB[e[bB dh ebk,fwb e/ ezw eoB dh nkds ns/ ;wkfie ;zpzXK
B{z gfotko d/ dkfJo/ s'A pkjo c?bkT[D dk Yzr th f;Zydk j?.
3Lr[nKYh ns/ j'o tZv/^pI[or dk ;w{jLfJ; dk th wjZstg{oB :'rdkB ;wkiheoB dh gqfefonK ftZu j[zdk
j?.r[nkYhnK ns/ j'o tZv/ pI[or d/ ;zgoe ftu nkT[D BKb ftnesh d/ ;kjwD/ eJh Bt/A ftuko nkT[Ad/
jB.rZbpks ns/ rZgpkih d/ d'oKB fttjko d/ Bt/A Yzr T[;dk fXnkB nkgD/ tZb neofPs eod/ jB ns/ T[;
Bt/A nkdoPK BKb ikD{ j'D dk w"ek fwbdk j?.
4Liksh ns/ torL ftnesh d/ ;wkiheiB ftZu iksh tor dk th wjZstg{oB :'rkdB ofjzdk j?.iksh iBw d/
nkXko s/ ;wkfie ;soheoD ns/ y/v^tzv dh T[j rshPhb ftt;Ek,i' ykD^ghD ,ftnkj,g/Pk ns/ ;wkfie
;fjtk;k d/ ;zpzX ftu eJh iK e[M gqshpzdK B{z nkgD/ w?ApoK *s/ bkr{ eodh j?.iksh dh gfoGKPK s'A jh ;gZZPN
j? fe fJj ftnesh d/ ;kjwD/ e[M fB:w,fBod/P ns/ gqshpzd g/P eodh j? fiBQK B{z T[;B{Z wzBDk jh g?dk j?.

5L GkPKL;wkiheoB dh gqfefonK dk fJe j'o wjZstg{oB ;kXkB GkPk j?.;wkiheoB dk nkXko ;wkfie ns/
fefonktK jh jB ns/ GkPk dh ;jkfJsk Bkb jh fJj nzs fefonktK fInkdso n;kB j' iKdhnK jB.n;b
ftZu wB[Zy ns/ gP{nK ftu i' nkXkoG{s ftfGzBsktK jB, T[BK ftu fJe gqw[Zy nzso fJj j? fe gP{nK e'b GkPk
d/ ;kXB nfj;k; j?,fJ; bJh T[BQK dhnK ;wkfie nzs fefonktK dk y/so tX/o/ ;hfws j?.tZy^tZy PpdK dk
noE ;wMD Bkb pZu/ dk p'fXe ftek; j[zdk j?.id fe GkPK B{Z f;ZyDk e/tb fJe p"fXe ftPk jh BjhA j?,fJj
T[;d/ ftneshst d/ ftek; ftu th pj[s fInkdk wjZstg{oB j?.GkPk dh ;jkfJsk Bkb pZu/ bJh gfotko d/
w?ApoK ns/ j'o b'eK Bkb ;zgoe ;Ekfgs eoBk n;kB j' iKdk j?.
6Lf;ZfynK ;z;EktKLf;ZfynK ;z;EktK ns/ ;e{b,ekbi nkfd ;wkiheoB dhnK pj[s fInkdk wjZstg{oB ;z;EktK
jB. fJBQK ;z;EKtK ftzu pZu/ dhnK wkBf;e ;woZEk dk ftek; j[zdk j? ns/ T[j nfrnkBsk s'A frnkB tZb ns/
jBQ/o/ s'A ukBD tZb tXdk j?.f;ZFfynK ;z;EktK ftzu pZu/ bJh ;wkfie ;pzX ;Ekfgs eoB dk y/so j'o th ft;fss
j' iKdk j?.T[j T[E/ nB/e soQK d/ b'eK ns/ ftfdnkoEhnK d/ ;zgoe ftu nkTA[dk j?. ns/ T[BQK e'b' pj[s e[M
f;Zydk j?.
7L okiBhfse ns/ nkofEe ;z;EktKLokiBhfse ns/ nkofEe ;z;EKtK dk th :'rdkB ftnesh d/ ;wkiheoB dh
gqfefonK *s/ jz[dk j?.T[dkjod d/ s'o s/ skBkPkjh ;oeko j'D *s/ th ftnesh d/ ihtB ftZu ;[oZfynk dh GktBk
xZN j[zdh j?,fi; d/ cb;o{g T[;d/ ftneshst d/ ;[Gkfte ftek; ftu o[ektN nkT[adh j?.nZi ;z;ko ftu
efbnkDekoh okiK dk ftek; s/Ih Bkb j' fojk j?.fJ; soQK oki nkgD/ BKrfoek dh ;otrDh T[ZBsh B{z nkgDk
beP wzBdk j? ns/ T[; bJh ;[Xko d/ nB/eK gq'rokwK B{z bkr{ eodk j?,fi; dk gqGkt ;wkiheoB *s/ g?Adk j?.
gqPB ;wkfie rshPhbsK(Social Mobility) B{z gfoGkfPs eo'.ns/ fJ; dhnK ftP/PsktK iK ezwK dk toBD eo'.
T[soLrshPhbsk fJe ;wkfie sZE j?.;wki PkPso ftu ;wkfie rshPhbsk dk nfXn?B ;wkfie ;z;eoD ns/
;wkfie gfotosB d/ ;zpzX ftu ehsk frnk j?. ;wkfie rshPhbsk ;wkfie gfotosB dk jh fJe nzP
j?.;wkfie gfotosB s'A ;kvk Gkt ;wkfie ;pzXK,;wkfie ouBk ns/ ezwK s/ ;zrmBK ftZu j'D tkb/ gfotosBK
s'A j?,idfe ;wkfie rshPhbsK s'A Gkt fe;/ ftnesh iK ;w{j dh ;wkfie gq;fEsh iK nj[d/ ftu gfotosB
j?.T[dkjoB d/ *s'o s/ fJe gq^nfXnkge Gkosh gqkP;fBe ;/tk dh gqhfynk gk; eoe/ i/eo e[b/eNo pD iKdk
j?,Pfjo dk fBtk;h w[zpJh ftu ike/ t; iKdkj? sK fJj ;ko/ gfotosB ;wkfie rshPhbsk d/ nXhB
nkT[Dr/.n;b ftZu ;wkfie rshPhbsk nkX[fBe T[d:'fre PfjoK ;wkiK dh jh ftP/Psk j?.nktkikJh ns/
;zuko d/ tZy^tZy ;kXBK ftzu ;wkfie rshPhbsk B{z s/Ih gqdkB ehsh j? ns/ b'e fgzvK s'A PfjoK ftZu,fJe gqKs
s' d{;o/ gqKs ftzu ns/ fJe d/P s'A d{;o/ d/P ftZu ns/ fJe eko'pkoh s'A d{;o/ eko'pko ftu n;kBh Bkb nk ik
;ed/ jB.
gfoGKPktK
1L;'o'feB d/ nB[;ko,;wkfie rshPhbsk s'A ;kvk Gkt ;wkfie ;w{jK ns/ gZXoK d/ M{zv ftu fJe ;wkfie
s'Ad{;o/ ;wkfie nj[d/ ftZu spdhb j'Dk j?.
2LjkoNB ns/ jzN d/ nB[;koL;wkfie rshPhbsk dk Gkt T[Zu iK j/mbhnK ;wkfie gq;fEshnK ftzu rwB eoBK
j?.

;wkfie rshPhbsK dhnK ftP/PsktK
1Lgqiksh,fbzr ns/ T[wo^;w[j ftZu pokpo rshPhbsKL gqiksh,fbzr ns/ T[wo fJe i?fte sZE j?.go fJ; ftu
th gfotsB j[zdk j? fi; soQk fe;/ yk; ;wki ftu th fBro' gqiksh d/ b'eK B{z Pkfwb eo b?Dk sK fJj gqiksh
rshPhbsk ejkJ/rh.fJ; soQK jh i/eo fe;/ ;zrmB ftu e/tb wodK B{z gqt/P dh nkfrnk j't/ go fJjBK d/
dotki/ fJ;sohnK bJh th y[Zb ikD sK fJj fbzr ;wkfie rshPhbsk dh Pq/Dh ftu nkt/rk.
2Ly/so ;w{j ftu rshPhbskLfJe y/so iK ;w[dkfJ B{z SZZv e/ d{;o/ ftZu brksko nkT[DkikDk fJ; dk T[dkjoD
j?/.fgzv SZv d/ Pfjok ftu ikDk y/soh rshPhbsk j?.
3LnzsLgfotkfoe ns/ nzsLfoPs/dkoh rshPhbsKL ftnkj iK sbke d/ pknd fJ;soh dk ns/ r'd b?D *s/ bVe/
dk gfotko ns/ foPs/dkoh ;w{j ftu gqt/P fJ; soQK dh rshPhbsK d/ T[dkjoD jB.
4LnzsLeko'pkohns/ pqjw eko'pkoh rshPhbskLfJe jh soQK d/ eko'pko B[z fsnkr d/ d{;o/ B{z rqfjD eoBK nzsL
eko'pkoh j?.T[dkjoD d/ s'o s/ fJe wId{o eZgV/ dh fwb SZv e/ d[;oh fwb ftu ike/ ezw eoB bZrdk j? sK
fJj nzsLeko'pkoh rshPhbsk j?.
5LnzsLokih rshPhbsKL fJ; soQK dh rshPhbsK ftZu ftnesh fJe oki B{z SZv e/ d{;o/ oki ftu ike/ fBtk;
eoB bZrdk ns/ T[E'/ dh jh Bkrfoesk gqkgs eo b?Adk j?.
6LnzsLXkofwe rshPhbsKLfJ; soQK dh rshPhbsk T[jBk ;wkiK ftu gkJh iKdh j? fiBQK ftu Xkofwe ;[szsosK
j[zdh j?.fJ; ftu fJe ftnesh fJe Xow B{z SZv e/ d{;o/ Xow B{z rqfjD eo b??Adk j?.
7Lnzsodbh rshPhbsKLeKro; dh w?ApofPg fsnkr e/ Gkosh iBsk gkoNh dh wA?ApofPg rqfjD eoBK iK fe;/
th fJe okiBhfse db dh w/?ApofPg fsnkr e/ d{;o/ okiBhfse db dh w?ApofPg gqkgs eoBk nzdobh rshPhbsk
ejkT[Zdh j?.
8LnzsookPNoh rshPhbsKL fJe GkPK ns/ ;z;feqsh tkb/ ;w{j iK ftnesh tZb'A d{;oh GkPK iK ;z;feqsh tkb/
okPNo dh w?ApofPg rqfjD eoBk nzsookPNoh rshPhbsK dh T[dkjoD j?.
gqPBH ;wkfie gZXoheoB IK ;soheoD(Social Stratification) eh j?< ;wkfie gZXoheoB ns/ ftG/dheoB
(Differentiation)ftZu nzso ;gZPN eo'.
T[~soH ;wkfie gZXo ;wki B{z T[~u/ ns/ j/mb/ torK ftZu tzvD ns/ gZXo fBowkD eoB dh fJZe ftt;Ek j?.
jo/e ;wki ftZu nkgDh iB;zfynk, nkwdB, eko'pko, iksh, Xow ns/ nj[fdnK d/ nkXko s/ j/mbhnK ns/
T[~u Pq/DhnK ftZu tzvdk j?.
gfoGkPk L^
fi;poN d/ nB[;ko ^ “ ;wkfie gZXo ;wki d/ T[BQK ;EkJh ;w{jK ns/ Pq/DhnK ftZu tzv j? i' nkg; ;q/Pm ns/
nXhBsk d/ ;pzXK Bkb ;pzX j[zd/ jB.**
;dob?Av d/ nB[;ko ^ “ gZXo e/tb nzs fefonk dh fJZe gqfefonk j?. fi; ftZu e[M ftneshnK B{z d{;o/
ftneshnK dh s[bBk ftZu T[~uh ;fEsh gqkgs j[zdh j?.

;wkfie gZXo ns/ ftG/dheoB ftZu nzso
;wkfie gZXo ns/ ftG/dheoB d't/A jh ;wki B{z tZy^tZy ;w{jK ftZu tzv dh gqfefonk j?. gqzs{ fco fJjBK
gqfefonk j?. gqzs{ fco fJjBK ftZu wjZstg{oB nzso j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko j?.
;wkfie gZXo ftG/dheoD

1H ;wkfie gZXo dk T[d/P e[M ftP/P gq;fEshnK B{z 1H ftG/dheoD fJZe ;[Gkfte o{g ftZu g?Adk j'D tkbh
XkoB eoB tkb/ ftneshnk B{z tX/o/ nfXeko gqfefonk fJ;dk ftek; ikDp[ZM e/ :'iBk pZX o{g ftZu
;[oZfyns gqdkB eoBk j?. BjhA ehsk ik ;edk.
2H ;wkfie gZXo ftZu fGzBdk T[gobh, j/mbh, ftP/P 2H ;wkfie ftG/dheoB B{z e/tb ftneshnK ns/
nfXeko ftZu gkJh iKdh j?. ;w{jK ftZu fGzBsk gkJh iKdh j?.
3H ;wkfie gZXo ftZu T[~u/ ns/ Bht/A fBoXkoD bJh 3H ;wkfie ftG/dheoB bJh ;w[jK dk ;EkJh j'Dk
;EkJh ;w{jK dk j'D Io{oh j?. Io{oh BjhA.
4H ;wkfie gZXo dk nkXko gZygks dh GktBk j?. 4H ;wkfie ftG/dheoB ;gZPN nkXko s/ ehsk iKdk
j?.
5H fJj fJZe r[zMbdko gqfefonk j?. 5H fJj fJZe nk;kB gqfefonk j?.
6H ;wkfie gZXo dk ;pzX T[g:'rsk Bkb j?. 6H ;wkfie ftG/dheoB dk ;pzX T[g:'rsk Bkb BjhA
j[zdk.
7H ;wkfie gZXo fJZe ftneshrs gqfefon j?. 7H ;wkfie ftG/dheoB r?o ftneshrs gqfefon j?.
gqPBH ;wkfie gZXo B{z ;to{g iK gqekoK dk toBD eo'.
T[~soHIntorduction L^ ;wkfie gZXo d/ w[Zy uko ;to{g jB. fJ;d/ o{g jB L^ dk; gqEk, irho, iksh ns/
;wkfie tor dk toBD ehsk frnk j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko toBD ehsk frnk j?. ^ gzqs{ e[M ftdtkBK B/
;wkfie gZXo d/ d' ;to{g wzB/ jB. fit/A y[ZbQk gZXo fi; ftZu fJe' tor tkb/ b'e fwbe/ tor ;w{j pDkT[Ad/
jB ns/ d{;ok pzd ;w{j fi; ftZu iksh gqEk i' jo/e ftnesh d/ iBw s'A jh fBoXkfos jz[dh j?.
1H dk; gqEk L^ dk; gqEk s'A Gkt j? fe i' b'eK B{z e[M g{oB nfXekoK s'A tkfMnk oZfynk iKdk ;h. dk; gqEk
ek|h g[okD/ ;w/A s'A gqufbs j'Jh nk ojh j?. dk; gqEk ftZu dk; fJZe B"eo ;h. fi;B{z nkgD/ wkbe d/ nXhB
ofjDk g?Adk ;h. dk; gqEk ftZu dk;K B{z okiBhfse nfXekoK s'A th tKMk oZfynk iKdk ;h. T[jBK B{z ftneshrs
;zgsh oZyD dh th fJIkis BjhA ;h. T[;B{z ftP/P o{g ftZu tX/o/ fwjBs eoBh g?Adh ;h. gqzs{ fJj gqEk brGr
j[D ;ko/ d/PK ftZu ;wkgs j' rJh j?.
2H irho L^ irho gqEk dk nkozG wZX :[Zr ftZu fojk ;h. irho gqEk ftZu fszB tor gqw[Zy ;B L^ gkdoh,
;odko ns/ ;kXkoB iBsk. irho gqEk ;w/A gkdohnK dk ;otT[~u ;EkB ;h. feT[A fe oki th T[; ;w/A uou
nXhB ;h. gqzs{ gkdoh ;odkoK Bkb e'Jh ;pzX BjhA ;h oZyd/. irhoK ftZu ;gZPN fwjBs dh tzv gkJh iKdh
;h. irhoK e'b okiBhfse Pesh th gqkgs ;h. fijBK b'eK B{z irhoK gqkgs ;B. ;wki ftZu T[jBK b'eK B{z
ftP/P ;fEsh gqkgs ;h.
3H pzd gZXo iksh gqEk L^ iksh fJZe ;wkfie ;w{j j?. iksh dk nkXko iBwiks j[zdh j?. jo/e iksh dk fJZe
Bk fJZe Bkw j[zdk j? ns/ fJZe eko'pko j[zdk j?. jo/e iksh d/ b'e nkgDh iksh d/ b'eK Bkb ftnkj eod/ jB.
jo/e iksh dk nkgDh iksh d/ b'eK tZbQ tX/o/ M[ekn j[zdk j?. toswkB ;w/A ftZu th ;oekoh ns/ r?o ;oekoh

s"o s/ iksh dhnK w[PfebK B{z d{o eoB bJh nB/eK T[gkn ehs/ ik oj/ jB. gqzs{ nZi th nB/eK d/PK ftZu iksh
gqEk w"I{d j?.
;wkfie tor
4H y[Zbk gZXo L^ tor ;wkfie gZXo dk w[Zy o{g j?. jo/e ;wki ftZu tor ftt;Ek gkJh iKdh j/. id'A fJZe
jh ;wkfie go;fEshnK tkb/ b'eK dk ;w{j pD iKdk j/ sK T[; B{z tor fejk iKdk j?. ;wki ftZu tor ;w{j
fJZe' fij/ BjhA j[zd/ ;kfonK dhnK nkgDhnK ns/ tZy ;wkfie ;fEshnK d/ ekoB ;wkfie tor j'A ftZu nkT[Ad/
jB.
gqPBH ;wkfie gZXoheoB d/ f;XKs dh ftnkfynk eo'.
T[~soH jo/e ;wki ftZu ;wkfie gZXoheoB Pkfwb j?. gqzs{ jo/e ;wki ftZu gZXoheoB dh j'Ad bJh tZy^tZy
ftdtkBK B/ ;wkfie gZXoheoB d/ f;XksK dh ftnkfynk ehsh j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko j?.
1H ;zxoP dk f;XKs L^ ekob wkoe; B/ ;wkfie gZXo ftZu gkJ/ ikD tkb/ ;zxoP d/ nkXko B{z ;gZPN ehsk
j?. T[; ftdtkB dk wzBDk j? fe ;wkfie tor jo/e ;wki ftZu w"i{d j? g[okD/ ;w/A ftZu e[bhB, dk;, ;kwzs
nkfd tor ;B. toswkB ;w/A ftZu g{zihgsh tor ns/ wId{o tor w"I{d j?. T[~u tor jw/Pk j/mb/ tor dk
P'PD eodk nk fojk j/. ekob wkoe; ;wkfie tor dk w[Zy ekoB nkofEe y/so B{z wzBdk j/. T[;dk ftuko
j? fe T[sgkdB d/ ;kXB e/tb gz{zihgsh tor d/ jZEK sZe ;hfws BjhA j'D/ ukjhd/. nkofEe y/so ftZu jo/e
ftnesh B{z ftek; eoB d/ nt;o gqkgs j'D/ ukjhd/ jB.
2H ezwtkdh f;XKs L^ ;wkfie gZXo ftZu ezwtkdh f;XKs dh ftnkfynk fezr;b/ v/ft; B/ ehsh. T[;d/ nB[;ko
e'Jh th ;wki torjhD BjhA j? ns/ jo/e ;wki ftZu fJ; tor dh j'Ad gkJh iKdh j/. feT[Afe ;wkfie ouBk
ftu jo/e ftnesh dk e'Jh Bk e'Jh ;EkB j'Dk ukjhdk j?. jo/e ftnesh B{z nkgDh :'rsk ns/ p[ZXh d/ nB[;ko
tZy^tZy nj[fdnK T[go fB:[es j'Dk ukjhdk j?. i/eo ;wkfie fdqPNh ftZu nj[d/ fInkdk wjZstg{oB jB sK
T[jBK nj[fdnK bJh fInkdk fJBkw oZyD dh th ftt;Ek j'Dh ukjhdh j?.
3H w?e; t?po dk f;XKs L^ w?e; t/po B/ th wkoe;tkd dh soQK tor ;zxoP B{z ftP/P wjZst gqdkB ehsk j/.
T[;B/ th tor ftP/P ftZu nkofEe ekoeK B{z jh fInkdk wjZstg{oB wzfBnk j?. T[;B/ nkofEe y/so ftZu ;Zsk
ns/ Pesh B{z tX/o/ wjZst fdZsk j?. T[;d/ nB[;ko fi; e'b Pesh j?. T[; ;Zsk gqkgs eoB ftZu th ;woZE j?.
4H j'o f;XKs L^ ;wkfie gZXo Bkb ;pzfXs e[M j'o f;XksK dk toBD fJ; soQK j?.
1) tkoBo B/ nwoheh ;wki ftZu tor pDB d/ nXkoK dk nfXn?B ehsk j?. fit/A (T) T[~uk tor (n)
BhtK tor (J) T~uk dofwnkBk tor (;) BhtK dofwnkBk (j) T[~uk BhtK tor (e) j/mbk tor.
2) ;h okJhN fwb; B/ Pesh B{z wjZstg{oB wzfBnk j?. nkofEe fdqPNh s'A ftnesh ;?Bk d/ T[~u nfXekohnK
Bkb ;zpzX ekfJw eo b?Adk jB. fi; Bkb ;wkfie gZXoheoB dh j'Ad g?dk jz[dh j?.
3) gko;z; d/ nB[;ko ;wki d/ wjZstg{oB nj[fdnK B{z :'r ftnesh tZb'A jh Gfonk ikDk ukjhdk j?. fJ;
;zxoP ftZu ;wkfie w[Zb ns/ T[d/P gZXo d/ w[Zy nkXko jB.
gqPBH fNZgDh fby'.
(T)H nzs ns/ nzso ghVQh rshPhbsk L^ ghVQh Ppd dhnK eJh ftnkfynk ehshnK rJhnK jB. fit/A fJZe
ftnesh d/ ;ko/ ihtBekb B{z fJZe ghVQh efjzd/ jK. d{i/ PpdK ftZu ghVQh T[wo ;w{jK d/ b'eK bJh fJ;s/wkb

ehsk j?. fit/A L^ ekbi ikD tkbh ghVQh ns/ ;e{b ikD tkbh ghVQh. ghVQh B{z nkXko wzBe/ rshPhbsk d/ d' soQK
dk toBD ehsk frnk j?.
1H nzs gqhVQh rshPhbsk L^ i/eo fJZe ftnesh fJZe ghVQh ftZu fJZe nj[d/ B{z fsnkr e/ d{;ok nj[zdk ngDkT[Adk
j? sK T[;B{z nzs ghVQh rshPhbsk ejKr/.
T[dkjoD d/ s"o s/ L^ 21 ;kb dk ftfdnkoEh nkgDk nfXn?B \sw eoe/ eko'pkoh pD iKdk j?. e'Jh
B"eoh eo b?Adk sK T[j nzs ghVQh rshPhbsk nytkJ/rh.
2H nzso gqhVQh rsh Phbsk L^ nzso gqhVQh rshPhbsk dk Gkt j? fe fJZe ghVQh ftZu XkoB ehs/ rJ/ nj[d/ B{z
fsnkr e/ d{;oh ghVQh d/ nj[fdnK B{z ngBkT[Dk. nzso ghVQh rshPhbsk ;[Gkfte j?. T[dkjoD d/ s"o s/ ftnkj
tZb'A gsh ns/ gsBh ns/ wK dk nj[dk rqfjD eoBk th nzso ghVQh rshPhbsk j?.
(n) w[es ns/ y[Zbh rshPhbsk L^ ;wkfie gZXoheoB d/ d' ;to{g jB w[es ns/ y[Zbh rshPhbsk fJj d't/A
;to{g fJZe d{;o/ d/ T[bN jB. fJj j/m fby/ nB[;ko jB.
1H w[es ns/ y[Zbh rshPhbsk L^ fJ; soQK dh rshPhbsk tkb/ ;wkiK ftZu tZy^tZy gZXoK d/ ;w{j Bk j' e/
ftneshnK d/ r[D, :'rsk ns/ T[gbZpXhnK j[zdhnK jB. fJ;B{z w[es ns/ y[Zbh rshPhbsk fejk iKdk j?. fJj
fInkdkso :{og d/ ;wkiK ns/ nwoheK ftZu tX/o/ rshPhbsk gkJh iKdh j?. T[E/ tor dh w?ApofPg dk fBoXkoD
w[Zy s"o s/ ftnesh dh nkofEe ;fEsh d/ nkXko s/ jz[dk j?. okiBhfse ;Zsk iK PeshnK ns/ ftP/; T[gbpXhnk
th ftneshnK ftZu rshPhbsk g?dk eoB ftZu :'rdkB fdzdhnK jB.
2H pzd rshPhbsk L^ fJ; soQK dh rshPhbsk pzd gZXoheoB tkb/ ;wki dh fJZe ftP/Psk j/. nfij/ ;wkiK
ftZu ftnesh d/ nj[d/ ns/ gZXo ;w{j dk fBoXkoD iBw d/ nkXko s/ jz[dk j?. fi;B{z T[j nkgD/ ihtB ekb
ftZu BjhA pdb ;edk. fJ;dh w[Zy T[dkjoD Gkos ftZu iksh gqEk j?. feT[Afe pZu/ d/ iBw s'A jh T[; dh iksh
fBoXkfos j' iKdh j/. T[j nkgDh iksh B{z pdbDk ;zGt BjhA j?.
gqPBH T[~uh rshPhbsk ns/ fJ;d/ ;o'sK dk toBD eo'.
T[~soH ;'o'feB B/ ;wkfie, nkofEe ns/ okiBhfse y/so ftZu T[~uh ;wkfie rshPhbsk d/ ;o'sK dk toBD
ehsk j?. i' fJ; soQK jB.
1H ;?Bk L^ ;?fBe Pk;B ftZu rqfj :[ZX iK nzsokPNoh :[ZX d/ ;w/A ;?Bk ;wkfie rshPhbsk tXkT[Adh j?. fJ;
ftZu fijBK ;?fBeK B/ nkgDh pjkdoh ns/ j"A;b/ Bkb :[ZX ftZu fjZ;k fbnk j[zdk j/. T[jBK ;?fBeK B{z soZehnK
ns/ T[~u gdthnK gqdkB ehshnK iKdhnK jB. fJ; Bkb ;?fBeK B{z nkgDh ;fEsh B{z T[~uk u[ZeD dk w"ek fwb
iKdk j?.
2H Xkofwe ;z;Ek L^ fijBK ;wkiK ftZu Xow dk fInkdk wjZst j[zdk j?. T[~E/ Xow ;wkfie rshPhbsk B{z
tXkT[D bJh wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Adh j/. feT[Afe Gkos tor/ Xow gqkDd/P ftZu Xkofwe ;z;ekoK dk nkgDk
fJZe nfXeko j?. fJ; bJh Xow d/ ;jko/ th nkgDh ;wkfie ;fEsh B{z T[go u[Zfenk ik ;edk j?.
3H ;e{b L^ f;Zfynk d/ wkfXnw Bkb ;wkfie ;fEsh ftZu b'eK d[nkok nkgD/ nkg B{z T[~uh u[ZeD dh rshPhbsk
gqkgs j[zdh j?. feT[Afe ftnesh Gkt/A T[j BhthA iksh j't/ iK T[~uh iksh dk id'A T[j T[~u f;Zfynk gqkgs eoe/
fvroh jkf;b eo b?Adk j? sK T[j T[~u f;Zfynk Bkb nkgDh ;fEsh B{z T[~uk u[Ze ;edk j?.
4H eko'pkoh ;zrmB L^ eko'pkoh ;zrmB th ;wkie ftZu T[~uh rshPhbsk B{z jkf;b eoB bJh ;jkfJe j[zd/ jB.
feT[A is'A e'Jh ftnesh nkgD/ eko'pko B{z tXke/ ;wki ftZu nkgDk fJZe ;EkB jkf;b eo b?Adk j? sK T[; B{z
;wki ftZu T[~uh rshPhbsk gqkgs j' iKdh j?.
5H ;zgsh T[sgkde ;zrmB L^ ;wki ftZu th ejh nfij/ T[sgkdB ;zrmB jB i' b'eK B{z XB ewkT[D dk w"ek
gqdkB eod/ jB. fit/A ukj dk pkr, fwZbK, c?eNohnK, eZgVk nkfd. fJjBK ;zrmBK dh ;cbsk ftnesh B{z
;wki ftZu T[~uh ;wkfie ns/ nkofEe ns/ okiBhfse ftt;Ek gqdkB eodh j?.

6H gfotko L^ ;wki ftZu fe;/ th ftnesh dh eh ;fEsh j't/rh. fJj T[; d/ gfotko T[go fBoGo eodh j?.
fit/A oki xokD/ ns/ pqkjwD gfotko ftZu iBw tkb/ ftnesh dh ;wkfie ;fEsh ngokXh, Pokph nS{s gfotko
d/ b'eK dh s[bBk ftu ;kXkoD s"o s/ T[~uh j[d z h j?.
7H ftXh ekoe L^ T[~uh ;wkfie rshPhbsk B{z tXkT[D bJh eJh ekoe th jB. fit/A nD ftnkj[sk fJ;soh
d[nkok T[~u/ xokD/ ftZu ftnkj eoe/ ;wkfie gqshPmsk B{z tXkT[ADk iK T[~u/ tor d/ b'eK dh eb"Bh ftu fBtk;
eoB s/ ;wkfie gfotosB nk iKdk j?.
8H Pesh s/ ekp{ L^ ;wki ns/ okiBhfse y/so ftZu fInkdkso Pesh ns/ nfXekoK B{z gqkgs eoB s/ T[~uh
;wkfie rshPhbsk tZXdh j?.
gqPB ;wkfie ;soheoB iK gZXo (Social Stratification) d/ gqekoik(Functions )ns/ d[Pekoik
(Dysfunctions) dh ftnkfynk eo'.
iK
gqPBL ;wkfie gZXo dk wjZst dk toBD eo'.
T[soL ;wkfie gZXo ;otG'fwe sZE j?.fJ; dk e'Jh Bk e'Jh o{g ;ko/ ;wkiK ns/ ;fwnK ftu gkfJnK iKdk
j?.fJ; Bkb jh fJ; dh wjZjsk s/ T[g:'frsk gqrN jz[dh j?.
;wkfie gZXo d/ ekoi
1) Io{os g{osh ftu ;jkfJskL wB[Zy dhnK Io{osk n;zfyne jB.fJBK dh g{osh bJh T[; B{z tZy tZy ftneshnK
d/ ;fj:'r dh Io{os g?dh j?.gZXo tZb' ;wki ftu ezw dh tzv eo fZdZsh iKdh j?.
2) fInkdk ezw d/ bJh T[sPkjL fJ; dk ezw j? fe fJj ftnesh B[z fInkdk s'A finkdk ezw eoB dh gq/oDk fdzdk
j?.;wki ftu wjZstg{oB nj[fdnK bJh ;wki tZb' fInkdk fJBKwK dh tzv ehsh iKdh j?.
3) ;fj:"r B{z pVktKL gZXoheoB ftu tZy tZy :'rsk tkb/ ftneshnK B{z gqdkB ehs/ iKd/ jB.fJ; BKb ;wki
ftu ;zxoP dh ;fEsh g?dk Bjh j[zdh j?.
4) wB'ftoshnK dk fBoXkoD L eJh ftdtkB wzBd/ jB fe gZXoheoB wB[Zy dhnK wB'fposhnK B{z th s?n eodk
j?.ftnesh tZy tZy iksh,tor ns/ gqf;Esh ;w{j dk w/apo j[zdk j?.
5) fIzwt/ koh dh GktBK dk ftek;L gZXoheoB ftu id'A fJe ftnesh B{z fJe fBPfus nj[dk gqdkB eo fdZsk
iKdk j? sK T[j nkgD/ nj[d/ B{z pDkJh oZyD bJh nkgD/ eosZtK dh gKbDk fBPmkg{ote eodk j?.
;wkfie gZXoheoB iK rshPhbsK d/ gqekoi iK d[PekoiL
1) n;cbsKL gZXo ftu ne;o ftnesh fBPfus nj[d/ gqkgs eoe/ fbnkT[D d/ pknd n;cb j' iKdk j?.nfijh
n;cbsK fInkdkso T[BK b'eK ftu d/yh ik ;edh i' T[Zu nj[d/ s/ gjz[u iKd/ jB.
2) tor u/sBk ns/ gZygksL gZXoheoB d/ ekoB ;wki ftu tZy tZy tor g?dk j[zd/ jB.fJBQK torK ftu e[M
B{z xZN ns/ e[M B{z fInkdk gqkgs j[zdk j?.T[Zu tor Bht/A tor s/ p'M jz[dk j? ns/ fJj T[;dk P'PD eodk j?".
3) ;zxoP B{z iBwL fJj tZy tZy torK ftu ;zxoP dh GktBK g?dk eodk j? fe;/ B[z xZN ns/ fe;/ B{z fInkdk
nfXeko s/ eosZt fwb iKd/ jB.
4) fBokPk dk iBwL gZXo ftu e[M ftneshnK B{z finkdk ezw ;"g/ iKd/ jB s/ e[M Bz{ xZN.fiBK b'eK B{z fIndk
wjZstg{oB ezw ;"g/A iKd/ jB T[BK ftu fBokPK dk iBw jz[dk j?.
5) pokposk dk fto'XhL gZXoheoB dk f;XKs BKpokposk s/ nkXkfos j?. ns/ fJj pokposk dk fto'Xh j?.
fJ; soQK n;hA d/yd/ jK fe gZXoheoB d/ e[M ezw ns/ r?o ezw d'B' j[zd/ jB.fJ: d/ ezw,r?o ezw d/ pkti{d th
fJj ;ko/ ;wkiK ftu Pkfwb j' fojk j?.gZXoheoB fJe nfijh ftt;Ek j?fi; nXhB ftnesh B{z ;kXKoD s"o
s/ nkgDh :'rsk nB[;ko nj[dk ns/ G[fwek gqkgs j[d
z h j?.

gqPBH ;wkfie rshPhbsk(Social Mobility) B{z gqGkfts eoB tkb/ ekoeK dh ftnkfynk eo'.
T[~soH fe;/ th ;wki rshPhbsk dh do eh j't/rh. fJj ;G e[M ;wkfie fdPktK T[go fBoGo j? ns/ ;wkfie
rshPhbsk B{z gqGkfts eoB tkb/ ekoeK j/m fby/ nB[;ko jB.
1H nt;o ouBk L^ fe;/ th ;wki ftZu ;wkfie rshPhbsk dh wksok nt;o dh ouBk T[go fBoGo eodh
j?. e[M ;wkiK ftZu ;wkfie tor dh nt;Ek nfijh j[zdh j? fe T[j ;wkfie rshPhbsk B{z o'edh j? ns/ eJh
;wkiK ftZu ;wkfie rshPhbsk nk;kBh Bkb fwb iKdh j?. fit/A iksh gqEk ftZu T[~uh ;wkfie ftt;Ek rshPhbsk
B{z gqGkfts ehsk iKdk j?.
2H iB ;zfynkswe gqfefonk L^ ;wkfie rshPhbsk B[z gqGkfts eoB tkbk d{;ok ekoe iB ;zfynkswe j?.
;kXkoD s"o s/ fe;/ d/P iK ;wki ftZu d{;o/ ;wki s'A nk e/ b'e t;d/ jB sK T[j T~E'A d/ w{b fBtk;hnK B{z
ek|h jZd sZe gqGkfts eod/ jB.
3H nzdobh rshPhbsk L^ ;wkfie rshPhbsk B{z gqGkfts eoB tkbk ekoe iB;zfynk dk nkXko nzdobh
rshPhbsk j?. g/Av{ b'e nkgDh ;wkfie ;fEsh B{z T[go u[ZeD bJh BroK iK Pfjo nk e/ t; iKd/ jB. fi;
Bkb b'e B"eoh eoe/ tX/o/ sB\kj gkT[Ad/ jB ns/ fco fJZe EK s'A d{;oh EK ub/ iKd/ jB. fJ; Bkb th ;wkfie
rshPhbsk gqGkfts j[zdh j?.
4H ;zukfbs :zsoK dk gqGkt L^ ;zukfbs :zsoK B/ th ;wkfie rshPhbsk B{z ek|h jZd sZe gqGkfts ehsk j?.
feT[Afe ;zukfbs :zsoK d/ T[sgkdB j'D d/ Bkb rohp b'eK ftZu p/ekoh g?dk eo fdZsh ns/ d{;o/ gk;/ nwho b'eK
d[nkok tZy^tZy eko'pko B{z iBw d/ e/ T[~uh ;wkfie rshPhbsk d/ dotki/ y'b Q fdZs/ jB.
5H fJZSktK dk gZXo L^ y[~bQ/ ;wkiK ftu b'eK dhnK fJZSktK dk gZXo th pj[s T[~uk j' frnk j?. b'e nkgDhnK
fJZSktK B{z g{ok eoBd/ bJh ;\s fwjBs eod/ jB. fJjh ekoB j? fe nwohek ftZu wZX tor d/ b'eK ftZu tX/o/
;wkfie rshPhbsk gkJh iKdh j?.
gqPBH ;wkfie gZXoheoB ns/ T[;d/ wjZst dh ftnkfynk eo'.
T[~soH ;wkfie gZXoh ftZu wB[Zy nkgDhnK Io{osK dh g{osh eoB bJh th fJ;dk fJ;s/wkb eodk j?. ;wkfie
gZXoheoB dk e'Jh Bk e'Jh o{g ;wki ftZu Io{o gkfJnk iKdk j?. fJ; bJh ;wkfie gZXoheoB dk wjZst j/m
fby/ nB[;ko toBD ehsk frnk j?.
ftneshnK d/ bJh ;wkfie gZXo dk wjZst iK (ezw)
1H Io{os g{osh ftZu ;jkfJsk L^ wB[Zy dhnK Io{osK n;zfyne jB ns/ ;wkfie gZXo tZb'A ezw dh tzv eo
fdZsh iKdh j?. wB[Zy nkgDhnK Io{osK dh g{osh eoB d/ bJh d{;o/ ftneshnk s'A ;fj:'r b?Adk j?/. fJj ;G
e[M ;wkfie gZXo d/ ekoB jh ;zGt j?.
2H fInkdk ezw eoB d/ bJh T[sPkj L^ ;wkfie gZXo ftneshnK Bz{ fInkdk ezw eoB bJh T[sPkj eodk j/.
feT[Afe ;wki ftZu wjZstg{oB nj[fdnK bJh ;wki tZb'A fJBkwK dh ftt;Ek ehsh iKdh j?. fi; Bkb b'eK ftZu
fInkdk ezw eoB d/ bJh T[sPkj g?dk jz[dk j?.
3H ;fj:'r B[z pVQktk L^ gZXoheoB ftZu tZy^tZy :'rsk tkb/ ftnesh B{z ;wkB o{g ftZu nt;o gqdkB eh/s/ iKd/
jB. fi; Bkb ;wki ftZu ;zxoP dh ;fEsh g?dk BjhA j[zdh ns/ ;ko/ ftnesh ;wkB o{g ftZu ;wki B{z ubkT[D
ftZu ;fj:'r fdzd/ jB.
4H wB'ftoshnK dk fBoXkoD L^ ;wkfie gZXoheoD tZy^tZy wB'ftoshnK s?n eoB ftZu th wZdd eod/ jB.
ftnesh tZy^tZy iksh tor ns/ go;fEsh ;w{j dk w?Apo j[zdk. T[jBK d/ ftuko ns/ wB'ftoshnK th tZy^tZy
j[zdhnK jB.
5H Pesh ;zs[bB L^ ;wkfie gZXoheoB ;wki ftZu Pesh, ;zs[bB B{z th ekfJw oZydk j?. gZXoheoB ftZu e[ZM
b'e nfij/ jz[d/ jB. fijBK e'b wjZstg{oB nj[d/ jz[d/ jB ns/ T[jBK e'b Pesh th jz[dh j?. d{i/ gk;/ okiBhfse

nfXeko ns/ PeshjhD b'eK dh ;zfynk th fInkdk j[zdh j? fJj b'e PeshPkbh b'eK B{z Pesh dk doT[g:'r
eoB s'A th o'ed/ jB. fJ; Bkb d't/A torK ftZu ;zs[bB ekfJw ofjzdk j?.
6H fizwt/ koh dh GktBk dk ftek; L^ ;wkfie gZXoheoB ftZu id'A fJZe ftnesh B{z fBPfus nj[dk gqkgs j[zdk
j? sK T[; nj[d/ B{z pDkJh oZyD bJh wjZstg{oB fizw/tkohnK fdZshnK iKdhnK jB. fJ; Bkb ftneshn ftZu
fizw/tkoh dh GktBk dk ftek; j[zdk j?.
7H ftnesh dh go;fEsh ns/ G{fwek fBoXkoD L^ gZXoheoB Bkb jo/e ftnesh dk ;wki ftZu ;EkB fBoXkfos
ehsk iKdk j? ns/ ftnesh dh gq;fEsh d/ nB[;ko jh T[;B{z ezw th ;"Ag/ iKd/ jB.
gqPBH rshPhbsk d/ gqshwkBK dh ftnkfynk eo'.
T[~soH 1H Gkosh ;wki ftZu ;wkB gZXo tkb/ L^ Gkosh ;wki ftZu ;wkB gZXo tkb/ ns/ T[~u d't/A jh soQK dh
rshPhbsk gkJh iKdh j?. Gkos ftZu ;w/A d/ Bkb th ;wkfie rshPhbsk ftZu tkXk jz[dk frnk.
2H f;Zfynk d/ gquko ftZu rshPhbsk L^ f;Zfynk d/ gquko, T[d:'rheoB ns/ PfjoheoB B/ th b'eK ftZu
rshPhbsk g?dk ehsh ns/ g?Av{ b'e Pfjoh T[d:'rK ftZu ezw eoB bJh nkT[D bZr/.
3H PfjoK dh iB;zfynk ftZu tkXk j'Dk L^ fi; d/ ekoB PfjoK dh iB;zfynk ftZu tkXk j'fJnk. gzqs{ fgzvk d/
w[ekpb/ PfjoK ftZu ;wkfie rshPhbsk gkJh ikD bZrh.
4H Gkos ftZu T[~uh rshPhbsk xZN gkJh ikdh j? L^ Gkos ftZu T[~uh rshPhbsk ;wkB gZXo tkbh rshPhbsk
d/ w[ekpb/ xZN gkJh iKdh j?. feTAfe iksh em'osk d/ pktI{d th j/mb/ P/qDh B{z T[~uk T[~mD dk w"ek fdZsk iKdk
j?.
5H ;wkfie rshPhbsk d/ Bt/A o{g L^ nzro/iK d/ Pk;B ekb d"okB ;wkfie rshPhbsk d/ eJh Bt/A T[~Goe/
;kjwD/ nkJ/. T[; ;w/A f;Zfynk ns/ ;ZfGnsk ;z;feqsh dk th Gkosh ;wki s/ gqGkt fgnk.
6H iksh ns/ eko'pko d/ ;pzX dk N[ZNDk L^ b'eK d[nkok T[~u f;Zfynk gqkgs eoe/ T[jBK B/ T[~u/ nj[fdnK B{z
gqkgs ehsk fi; Bkb Bt/A eko'pkoK B/ ;wkfie rshPhbsk B{z tXkT[D dk ;fj:'r fdZsk. fi; Bkb iksh ns/
eko'pko d/ ;pzX N[ZND bZr/ jB.
7H ;wkfie ftt;Ek ftZu wjZstg{oB gfotosB L^ id'A tZy^tZy ikshnK d/ ftneshnK B/ Bt/A eko'pkoK B{z
ngDkT[D bZr/ sK ;wki ftZu pokpo ;wkfie ;fEsh g?dk j'D d/ ekoB fJ;B/ ;wkfie ftt;Ek ftZu wjZstg{oB
;pzX fbnKdk.
Introduction L^ Gkosh ;wki ftZu ;wkfie rshPhbsk d/ eJh gqshwkB fit/A L^ f;Zfynk, iksh, eko'pko nkfd
Bkb ;pzfXs j?. T[~uh rshPhbsk d/ T[dkjoD fJZE/ xZN jh fdykJh fdzd/ gzqs{ fJ;d/ gqshwkBK dh ftnkfynk j/m
fby/ nB[;ko ehsh rJh j?.
UNIT = 8
gqPBH ;wkfie gfotosB d/ ‘uZeotkdh f;XKs’ dh ftnkfynk eo'.

T[~so L Introduction L^ ;wki gfotosB fJZe uZrotkdh f;XKs nB[;ko uZbdk j?. n;hA fiZE'A nkozG j[zd/ jK.
xz[w fcoe/ T[~E/ jh gj[zu iKd/ jK. n;hA uZeotkdh f;XKs B{z th ;wkfie gfotosB d/ ihtB uZeo d/ o{g ftZu
d/yd/ jK uZeohtkdh f;XKs tZy^tZy f;XKs jB i' j/m fby/ nB[;ko jB.
1H ;zg/rbo dk f;XKs L^ U;tkbv ;zg/rbo fJZe iowBh dk ftdtkB ;h. fi;B/ nkgD/ ftukoK ftZu fejk j? fe
;wkfie gfotosB fJZe uZeo tKr uZbdk j?. n;hA fiZE/ th nkozG eod/ jK. fJj x[zw fco e/ T[~E/ jh tkg;
nk iKdk j?. fit/A wB[Zy iBw b?Adk j? ns/ j"bh^j"bh T[;dk ftek; j[zdk j?. gqzs{ T[j nzs T[~E/ jh tkg; gj[zu
iKdk j? ns/ wo e/ T[j fco iBw b?Adk j?. wB[Zy dh ;ZfGnsk ns/ ;z;feqsh th gqrsh ns/ \ksw/ ns/ fBowkD
s/ ftek; ftZu bzxdh j?.

2H NkfJbph dk f;XKs L^ nBkbN i/ vkfJBph fJZe ;wkfie gfotosB ;pzXh nkgDk f;XKs g/P ehsk. NkfJBph
d/ f;XKs B{z ‘uD"sh dk f;XKs’ th fejk ikdk j?. feT[Afe jo/e ;ZfGnsk d[nkok wB[Zy B{z iBw s'A jh uD""shnK
ftZu gfjbK ftnesh ;wkfie fBowkD eodk j?. fJj uD"shnK ftZu gfjbK ftnesh ;wkfie fBowkD eodk j?
fJj uD"shnK eJh tko G[r'fbe ns/ ;wkfie s/ ;z;feqsh d/ o{g ftZu fJjBK dk ;kjwDk eodk. fijVk fJj
uD"sh dk vN e/ w[ekpbk eodk j?. T[j fizdk ofj iKdk j?. i' nfijk BjhA eodk T[j \sw j' iKdk j?.
3H g?o/N' dk f;XKs L^ ftBco/c g?o/N' B/ ;wkfie gfotosB dk uZeoh f;XKs B{z nfGiks dk f;XKs th efjzd/
jB. T[;d/ ftuko nB[;ko uZeotkdh f;XKs T[~u ns/ j/mb/ tor ftZu gfJnk iKdk j?. fi; soQK j/mb/ tor d/
b'e e[Pbsk ns/ frnkB d/ ekoB T[~u tor ftZu Pkfwb j' iKd/ jB. idfe T[~u/ tor d/ b'e nkgD/ r[DK B{z
r[nk fdzd/ jB ns/ Bht/A tor ftZu Pkfwb j' iKd/ jB. fJ; ekoB ;wkfie ouBk ftZu th gfotosB nk iKdk
j?.
4H ;'o'feB dk ;z;feqfse rshPhbsk dk f;XKs L^ ;'ofeB/ B/ nkgDh g[;se ftZu ;wkfie gfotosB ns/
;z;feqfse rshPhbsk dk f;XKs g/P ehsk j/. T[jBK d/ ftuko nB[;ko ;wkfie gfotosB ftZu T[skoûVkn d/
ekoB fJj fJZe EK s'A d{;oh EK dh ;fEsh ftZu gfotosB j[zdk ofjzdk j?. T[;B/ ;z;feqsh d/ fszB o{gK dk toBD
ehsk j?.
(T) u/sBk ;z;feqsh L^ u/sBk ;z;feqsh dhnK frnkB wB[Zy d/ fJzdohnK Bkb jz[dk j?. fi; B{z d/y e/
EK S{je/ wfj;{; eo ;ed/ jK.
(n) GktBkswe ;z;feqsh L^ fJ; ;z;feqsh dk ;pzX JhPto, Xow ns/ B?fsesk d/ Bkb j[zdk j?.
(J) nkdoPkswe ;z;feqsh L^ fJ; ;z;feqsh ftZu Gktkswe ns/ u/sBk ;z;feqsh dk fwPoD j[zdk j?.
gqPBH tZy^tZy f;XKsekoK d/ ;wkfie gfotosB d/ o/yh iK T[dftek;h f;XKs dk toBD eo'.
T[~soH ;wkfie gfotosB d/ o/yh f;XKs ftZu gfotosB jw/Pk fJZe f;ZXh o/yk ftZu j/mK s'A T[~go tZbQ tZy^tZy
uoDK ftZu jz[dk j/. T[dftek;h f;XKs ftZu ekwN, ;g/Po, jkp jkT[; nkfd ftdtkB w[Zy jB. fijBK dk toBD
j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H ekwN dk f;XKs L^ ekwN B/ ;wkfie gfotosB dk ;pzX wB[Zy p"fXe ftek; Bkb i'fVnk j?. T[;B/ fJ;
gfotosB bJh fszB w[Zy gZXo wzB/ jB.
(T) Xkofwe gZXo fi; ftZu wB[Zy jo/e xNBk B{z JhPto d/ ;pzX ftZu ;wMdk j?.
(n) sksfte gZXo fi; ftZu wB[Zyh xNBktK dh ftnkfynk T[jBK d/ r[Dk d/ nkXko s/ eodk j/.
(J) ftfrnkBe gZXo fi; ftZu T[; dk ;pzX ftfrnkBe ftukoK ns/ fB:wk Bkb jz[dk j/.
fJ; soQK fJjBK ;G d/ ftek; d/ ekoB jh ;wkfie gfotosB j'fJnk j?.
2H ;g/;o dk f;XKs L^ ;g/;o B/ th ;wkfie gfotosB dk T[dftek;h f;XKs g/P ehsk j?. T[;B/ vkoftB dk
f;XKs ;wki T[go bkr[ ehsk j?. T[;d/ nB[;ko ;wki ftZu e/tb i' gqkDh PeshPkbh j?. T[;d/ jh pZu/ ofjzd/
jB ns/ ewI'o gqkDh ;w/A d/ Bkb jh \sw j' iKd/ jB. e/tb pu/ j'J/ wBZ[y jh ;wkfie gfotosB b? e/ nkT[Ad/
jB. fJ; ftZu jo/e BhthA thVQh g[okDh ghVQh d/ frnkB ns/ ftfrnkB d/ y/so ftZu fInkdk T[~Bs j[d
z h j/. T[j
jh ;wki B{z nZr/ tXkT[Adh j?. fJ; Bkb ;wkfie gfotosB j[zdk j?.

3H ekob wkoe; dk f;XKs L^ ekob wkoe; dk f;XKs toswkB ;w/A ftZu ;G s'A fInkdk eqKshekoh ns/
wjZstg{ob wzfBnk j?. wkoe;tkd d/ f;XKs nB[;ko wB[Zyh fJfsjk; dh G"fse ftnkfynk ehs/ ns/ wB[Zyh
fJfsjk; ftZu j[D sZe i' gfotosB j'J/ T[j T[sgkdB gqDkbh ns/ nkofEe gqDkbh ftZu gfotosB ekoB j'J/
jB.
4H Eko;NhB t/pfbB dk f;XKs L^ t/pfbB B/ ;wkfie gfotosB d/ bJh gq'T[d:'fre fdPktK B{z fizwt / ko wzBd/
jB. T[; d/ nB[;ko G"fse gfotosB d/ ekoB ;wkfie gfotosB jz[dk j?. id'A eh wB[Zy nkgDhnK nkdsK s/
ekp{ eodk j? sK BthnK nkdsK d/ fBowkD ftZu G"fse gfotosB nkT[Ad/ jh gqq'T[d:'fre d/ nB[;ko jh ;wkfie
;z;Ek dk fBowkD eodhnK jB. fi; Bkb ;wkfie YKu/ ftZu gfotosB nkT[Adk j?.
gqPB ;wki ftu pdbkn (Change)fbnkT[D ftu f;Zfynk gqDkbh (Education System)d/ gqGkt s/ uouk eo'.
T[soLf;ZfynK d/ tZy^tZy ezwK ftu fJe wjZstg{oB ezzw ;wki ftZu ezNo'b pDKJ/ oZyDk th j?/.;wkfie ezNo'b
d/ j'o ;kXB ftnesh d/ gqsh em'osk tos ;ed/ jB,;Ik,dpkn ns/ pdb/ dh GktBk BKb ezw b? ;ed/ jB go
f;Zfynk ftnesh ftu ftuko ns/ j';bk g?dk eodh j?,T[; ftZu nkswêzNo'b dh Pesh g?dk eodh j? fi; BKb
T[j y[d jh T[fus ns/ nDT[fus B{z fXnkB ftu oZy e/ ;wkfie fB:wK,gqshwkBK ns/ ekB{zBK dk gkbD eodk j?.
1L;wkiheoBL ;wkiheoB dk Gkt ftnesh B{z nkgDh ;z;feqs ns/ ;wki dk frnkB dk gqdkB eoe/ T['; B{z
;wki dh fJe ezwkswe fJekJh pDkT[Dk j?.f;ZfynK BKb ftnesh BZ{ ;wki d/
w[Zbk,wkBdzvk,fB:wK,ekB{zBk,nkdoPK nkfd dk frnkB eotkfJnk iKdk j?/.
2Lp"fXe ftek;Lf;ZfynK dk fJe w[Zy ezw wB[Zyh frnkB ns/ p[ZXh dk ftek; eoBk j?.pj[s ;w/A gfjbK j/bthfN;
B/ fejk ;h fe wB[Zy iBw s' iVp[ZXh BjhA f;Zfynk T[BQK B{z iVp[ZXh pDkT[dh j?.fJj rZb T['; ;w/A mhe ;h id'A
g[okD ns/ nkfdw ;wkiK ftzu f;ZfynK o{Vhrs fBod/P fdzdh ;h ns/ ftnesh B{z fpBK ftuko ns/ nkb'uBK d/
T[jBK B{z ;theko eoBK g?dk ;h go nZi d/ ftfrnkBe ns/ T[d:'fre :[Zr ftu fJj rZb ;jh Bjh j?. f;Zfynk
ftnesh ftu r[Dk dk ftek; eodh j?.
3LB?fse r[DK dk ftek;Lf;ZfynK wB[Zy ftu B?fse r[D, fit/A ;fj:'r,;fjDPhbsk,dfJnk,fJwkBdkoh,nkfd dk

ftek; eodh j?/.f;ZfynK dk ezw ufoZso ^fBowkD th j?.r[DK ns/ ufoZso d/ nfj;k; ftu wB[Zy ftZu
gP{^gqftoshnK T[ikro j' iKdhnK jB.T[j fBodJh,fdnkb{,nZfsnkukoh ns/ ufoZsojhD pD iKdk j?.
4L;z;feqsh dk tzvDkLf;Zfynk dk fJe w[Zy ezw wB[Zy ;z;feqsh dk fJe ghVQh s' d{;oh ghVQh B{z tzv eoBk j?.jo/e
ftnesh ;wki dk fefonkPhb w?Apo pDB bJh nkgDh ;z;feqsh B{z f;Zydk j?,T[;Bz{ nksw;ks eodk j?.f;Zfynk
ftnesh B{z nkgD/ ;wki dh nkdoPswe ftt;Ek s'A ikD{ eokT[adh j?,fi; d/ nB[;ko nkuoD eo ftnesh
nkgDh ;z;feqsh d/ nB[o{g jh nkuoD eoBk f;ZFydk j?.
5L;wkfie nB[e{bB ftZu ;fj:'rLf;Zfynk dk fJe ezw ftnesh B{z gq;fEshnK ns/ w[Pfebk dk ;kjwDk eoBk
g?dk j?.nfijh ;fEsh ftu fiZs T[;dh j[zdh j? i' ;cbskg{ote gq;fEshnK d/ nB[o{g B[z Ykb ;e/. p"N'w'o dk
ftuko j/ fe f;Zfynk pZZfunk B{z GkPK,Xow,B?fsesk ns/ ;wkfie gqEKtK d/ wkfXnw Bkb ;XkoD ;wkfie gqzgoktK
dk gq;koD eoe/ ;ko/ ;wki ftZu ihtB fpskT[D d/ :'r pDkT[dh j?.
6LwB[Zy B{z ;ZfGne ns/ ;z;feqs pDkT[D ftu :'rdkBLf;Zfynk dk fJe ezw wB[Zy B{z ;ZfGne ns/ ;z;feqs gqkDh
pDkT[dk j?.f;Zfynk jh wB[Zy B{z gP{^gZXo s'A T[Zuk u[Ze e/ ;q/Pm wB[Zy pDKT[dh j?.n;ZFfGne ftnesh gP{ d/

pokpo j?,T[j T[fus^nDT[fus ftzu coe Bjh eo ;edk.n;ZfGnk ns/ izrbh b'eK dk ;wki gqrsh Bjh eo
;edk.nfijk ;wki ezNo'bjhD ns/ nokie j[dz k j? ns/ f;ZFfynk wB[Zy B{z ;ZZfGne pDk e/ T[; B{z ezNo'b ihtB
pshs eoB ftu ;fj:"r fdzdh j?.
7LnkofEe ihtB B{z ;[oZfynkLf;Zfynk wB[Zy B[z nkofEe ;[oZfynk gqdkB eodh j?.toswkB f;Zfynk B{z pj[s
fInkdk eko'pkoh ;[Zy pDkfJnk ik ;edk j?.j[D sK f;Zfynk ftnesh B{z eko'pkoe frnkB ns/ gqhyD d/ e/
nkgDk iK nkgD/ gfotko dk gkbD ^g'PD eoB :'r pDKT[dh j?.nkofEe ;[oZfynk d/ nfj;k; ftZu e'Jh th
;wki gqrsh BjhA eo ;edk.go f;Zfynk ftnesh B{z nkofEe ;[oZfynk gqdkB eoB ftu wjZstg{oB :"rdkB
fdzdh j?.
8Lftnesh dh ;fEsh ns/ nfXekok d/ fBoXkoD ftZu ;jkfJeLf;Zfynk ftnesh d/' ftek; ftu Gog{o :'rdkB
fdzzdh j?.gqkDhPk;so fJekJh d/ fJbktk ftnesh i' e[M th j?,T[j ;G e[M ;wkiheoB dk jh Bshik j? ns/
;wkiheoB ftZu f;ZFfynk ukj/ T[j T[gukfoe j't/ iK nDT[gukfoe,wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Adh j?.
gqPBH eqKsh dh gfoGkPk fdT[. fJ;d/ ekoB ns/ BshfinK dk toBD eo'.
T[~soH eqKsh nfijh gfotosBK B{z efjzd/ jB i' nukBe tkgod/ jB ns/ fijBK d/ Bshi/ th ngqsZy j[zd/ jB.
eqKsh d/ Bshi/ ti'A ;wki dh nrtkJh ns/ ouBk ftZu nB/eK gfotosB nk iKd/ jB.
eqKsh dh gfoGkPk L^ :zr d/ nB[;ko ‘‘ eqKsh fJZe nfijk gfotosB j? i' ;kXkoB s"o s/ toswkB dh okiBhfse
nt;Ek ftZu th gfotosB b? e/ nkT[Adh j?. fi; d/ cb;o{g ;wkfie ns/ ekB{zBh ezNo'b dh th ;EkgBk jz[dh
j?.**
ukJhbv nB[;ko ‘‘;wki ftZu j'D tkb/ nukBe gfotosBK B{z eqKsh efjzd/ jB.**
eqKsh d/ ekoB L^ tZy^tZy ;woEeK d[nkok eqKsh d/ eJh ekoB wzB/ rJ/ jB. e[M ;woEeK nB[;ko id'A wB[Zy
dhnK fJSktK \sw j' iKdhnK jB sK T[j w[esh gkT[AD bJh eqKsh bJh eqKsh B{z iBw fdzdhnK jB. e[M ftdtkBK
nB[;ko j/mbk tor ;Zsk gkT[D bJh eqKsh B{z iBw fdzd/ jB. gqzs{ fJ;s'A fJbktk fJ;d/ ekoB j/m fby/ nB[;ko
jB.
1H ;[oZfynkswe sDkn L^ id'A jo/e ftnesh nkgD/ nkg B{z ;[oZfyns oZyDk ukjz[dk j?. fi; Bkb T[;d/ fjZsK
dh th oZfynk j' ;e/. gqs{z id'A ftnesh nkgD/ nkg B{z n;[oZfyns wfj;{; eoB bZr g?Adk j? sK T[j BthA
ftt;Ek dh ;EkgBk bJh ;zxoP eoB bZr g?Adk j? sK fe T[;B{z ;[oZfynk dh gqkgs j' ;e/.
2H ;[szsosk Bkb ;pzfXs sDkn L^ ;[szsosk dh GktBk B/ jw/Pk b'eK B{z eqKsh eoB bJh gq/fos ehsk j?. id'A
b'eK B{z fJj wfj;{; j'D bZrdk j? fe fe;/ d[nkok T[jBK dhnK ;[szsosK T[go pzfdP brkJh ik ojh j? sK T[j
fJeZm/ j' e/ eqKsh dk o{g XkoB eo b?Ad/ jB sK fe ;kB{z g{oB o{g ftZu ;[szsosk dh gqkgsh j' ;e/.
3H gZXoheoD ;pzXh sDkn L^ id'A jo/e ;wki ftZu b'eK B{ T[gob/ n/s j/mb/ eqw ftZu oZfynk iKdk j? ns/
;wki ftZu fJj ftt;Ek ehsh iKdh j? fe :'r ftneshnK B{z T[~u/ nj[d/ th jkf;b eo ;ed/ jB sK ;wki ftZu
rshPhbsk dk nfj;k; j[d
z k j? sK T[~E/ eqKsh dh ;zGktBk tX/o/ j[zdh j?.
4H iB;zfynkswe ekoe L^ id'A fe;/ d/P dh iB;zfynk ftZu s/ih Bkb tkXk j[zdk j? sK T[; ftZu nB/eK
gfotosB tkgod/ jB. fi; Bkb eqKsh d[nkok ;koh ;wkfie ftt;Ek B{z pdbD d/ :sB ehs/ iKd/ jB.

5H nkofEe ekoe L^ ;wkfie eqKsh ftZu nkofEe ekoe gqw[Zy oj/ jB. wkoe; d[nkok eqKsh bJh d' tor wzB/
jB L^ gz{ihgsh ns/ wId{o tor. feT[Afe g{zihgsh e'b jh e/tb nkofEe ;kXB jz[d/ jB. wId{o tor
g{zihgshnK d/ P'PD s'A puD bJh eqKsh B{z iBw fdzd/ jB.
6H okiBhfse ekoe L^ okiBhfse ekoe th eqKsh dk w{b nkXko jB. feT[Afe id'A okiBhfse b'e e/tb nkgD/
;tkoE B{z g{ok eoB ftZu bZr iKd/ jB ns/ b'eK d/ fjZsK dh oZfynk BjhA ehsh iKdh sK b'eK d[nkok eqKsh B{z
iBw fdZsk iKdk j? sK fe T[jBK d/ fjZsk gqsh fXnkB fdZsk ik ;e/.
7H ;z;feqfse ekoe L^ id'A ;wki ftZu fe;/ th soQK dk e'Jh BtK gfotosB nkT[Adk j? sK g[okD/ b'e iK ;z;Ek
T[; gfotosB Bkb uZbD bJh n;woE j[zd/ jB s/ T[;dk fto'X eod/ jB sK th eqKsh dk jh ekoB pDdh j?.
8H wB'ftfrnkfBe ekoe L^ id'A b'eK dhnK fJSktK ns/ T[whdK dk \kswk ehsk iKdk j? sK th ;wki ftZu eqKsh
d/ w"e/ w"I{d ofjzd/ jB.
9H;wkfie ekoe L^ id ;wkfie ouBk ns/ ;zrmB ftZu nftt;Ek g?dk j' iKdh j? sK T[; ;w/Ath ;wkfie
ftt;Ek B{z pdbD bJh eqKsh dk ;jkok b?Ad/ jK.
10H :[ZX L^ id'A :[ZX ekoB ;wki ftZu nfijh ;fEsh g?dk j' iKdh j? fe ;wki ftZu gfotosB dh Io{os wfj;{;
j'D bZrdh j? sK eqKsh d[nkok jh ;wkfie ftt;Ek B{z mhe ehsk iKdk j?.
eqKsh d/ Bshi/
eqKsh d/ ekoB g?dk j'J/ eqKsh d/ tZy^tZy Bshi/nK dk toBD fJ; soQK j?.
1H ftxNB L^ eqKsh d/ ekoB jh ;wki ftZu ftneshrs ns/ ;wkfie d't/A jh soQK dk ftxNB j' iKdk j?. feT[Afe
eqKsh s'A pknd ;wki ftZu BthA ftt;Ek iBw b?Adh j?. gzqs{ e[M ftnesh g[okDh ftt;Ek nB[;ko Ykb/ j[zd/ jB.
T[j BthA ftt;Ek dk fto'X eoB bZr g?Ad/ jB. fi; Bkb BthA ns/ g[okDh ftt;Ek ftZu n;zs'P g?dk j' iKdk
j?. fi; Bkb ftnesh d/ ftxNB dh ;fEsh g?dk j' iKdh j?.
2H gfotkfoe ftxNB L^ eqKsh d/ ekoB eJh gfotko \sw j' iKd/ jB. fjz;k d/ ekoB gfotko ftZu ewkT[D
tkb/ w?ApoK B{z w"s d/ xkN T[sko fdZsk iKdk j?. eJh pZu/ nBkE j' iKd/ jB. fJ; nt;Ek ftZu nke/ pZu/ ngokX
eoB bZr iKd/ jB. fJj ;G e[M gfotkoe ftxNB Bkb jh j[zdk j?.
3H nkofEe n;[oZfynk L^ eqKsh d/ ;w/A ;wki ftZu b[ZN, y'j, u'oh, ve?sh dk p'b^pkbk j' iKdk j/. ;wki ftZu
nkofEe ngokX tX iKd/ jB. b'e ;zgsh ns/ XB B{z jkf;b eoB bJh b'eK dh jZfsnk eoBh P[o { eo fdzd/
jB. fi; Bkb nkofEe ;[oZfynk tZX iKdh j?.
4H ngokXK ftZu tkXk L^ eqKsh d/ ekoB ;ohoe ngokX th tZX iKd/ jB. ;wki ftZu b'e u'oh, eoB ns/ eJh
j'o ngokXK ftZu tkXk eoB bZr g?Ad/ jB.
5H ;Zsk gfotosB L^ eqKsh dk w[Zy T[d/P ;Zsk gfotosB j[zdk j?. id'A eJh tkoh ;Zsk B{z jfEnkD bJh ;?fBe
eqKshnK j[zdhnK jB sK fjz;k dk y[Zb e/ fJ;s/wkb j[zdk j?. fJ; Bkb ;wki ftZu nkszfes ns/ vo g?dk j' iKdk
j?.

6H Xow d/ gqGkt dk jk;'^jhDk L^ eqKshekoh b'e Xow B{z eqKsh ftZu o[ektN wzBd/ jB ns/ T[; B{z \sw eoBk
ukj[zd/ jB. fJ; Bkb i/eo Xkofwe ftBkP j' frnk sK ;wki ftZu ezNo'b BjhA oj/rk. fJ; bJh eqKsh Bkb
Xow T[go f;ZXk jwbk j[zdk j?.
gqPBH ;wkfie gfotosB (Social Change) s'A s[;hA eh ;wMd/ j'. fJ; dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'.
iK
;wkfie gfotosB s'A eh Gkt j?. fJ; dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'.
iK
;wkfie gfotosB iK ;wkfie spdhbh d/ r[DK dh ftnkfynk eo'.
T[~so LIntroduction L^ i/eo fe;/ fefon iK t;s{ dh gfjbK dh ;fEsh ftZu pdbkn nk iKdk j? sK T[;B{z
gfotosB efjzd/ jB. ;kXkoB PpdK ftZu fe;/ t;s{ ftZu d' ;w/A ftZu fdykJh d/D tkbh fGzBsk jh gfotosB
j?.
;wkfie gfotosB dh gfoGkPk L^ ;wkfie gfotosB ;pzXh ftstkBK B/ tZy^tZy gfoGkPk dk toBD ehsk j?.
i' fJ; gqeko j?.
w?ekJhto d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wkfie ;pzXK ftZu j'D tkb/ gfotosBK B{z jh ;wkfie gfotosB efjzd/ jK.
fezrb; d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wkfie gfotosB e/tb T[jBK gfotosBK B{z jh ;wMd/ jK i' ;wkfie ;zrmB ns/
;wki d/ YKu/ ns/ ezwK ftZu xNd/ jB.
;wkfie gfotosB dhnK ftP/PsktK
;wkfie gfotosB dk ;pzX e/tb fe;/ fJZe ;z;Ek iK fJZr ;zrmB Bkb BjhA j[zdk pbfe fJ;dk gqGkt g{o/ ;wki
T[go g?Adk j/ ;wkfie gfotosB ;pzXh e[M wjZstg{oB ftP/PsktK jB i' j/m fby/ nB[;ko jB.
1H ;wkfie gfotosB fJZe Io{oh fB:w L^ ;wkfie gfotosB fJZe Io{oh fB:w j? feT[Afe ;wkfie gfotosB
dk Gkt fJj BjhA j? fe ;wkfie ouBk d/ ;ko/ sZs iK o{g pdb fdZs/ iKd/ jB. fJ; d/ e/tb fe;/ Gkr ftZu
wjZstg{oB gfotosB jh ehs/ iKd/ jB.
2H ;wkfie gfotosB dh gqfeosh ;wkfie j[zdh j? L^ ;wkfie gfotosB dk ;pzX fe;/ ftnesh iK ftP/P Bkb
BjhA j[zdk. fJ; dk gfotosB sK ;wkfie j[zdk j?. fJj gfotosB sK g{o/ ;wki ftZu jh jz[dk j?.
3H ;wkfie gfotosB fJZe r[zMbdko sZE j? L^ ;wkfie gfotosB dk Bkgs'b ;zGt BjhA j?. fJj fJZe rz[Mbdko
sZE j?. n;hS fe;/ th G"fse t;s{ iK G"fse gfotosBK dh GkPk B{z Bjha wkg ;ed/. ;wkfie gfotosB d/
tkX/ Bkb T[;dk sZE j'o r[M
z bdko pD iKdk j?.

4H ;wkfie gfotosB dh GftZy pkDh BjhA ehsh ik ;edh L^ ;wkfie gfotosBK dk fBPfus o{g ftZu ;jh
nzdkIk brkT[Dk n;zGt j?. fJ; dh e'Jh th GftZypkDh BjhA ehsh ik ;edh feT[Afe ;wki ftZu gfotosB ed'A
j'D/ jB. fJ; pko/ nzdkIk brkT[Dk n"yk j?. fJ;d/ ;to{g pko/ th e[M fejk ik ;edk.
5H ;wkfie gfotosB dh rsh n;wkB ns/ s[bBkswe j? L^ id'A ;wkfie gfotosB ;ko/ ;wkiK ftZu gkfJnk
iKdk j? sK ;ko/ ;wkiK ftZu fJ; dh rsh n;wkB j[zdh j? fJZe jh ;wki ftZu tZy^tZy nzrK ftZu th gfotosB
dh rsh ftZu n;wkBsk gkJh iKdh j?. fJjBK d/ gfotosBK d/ ekoB fJjBK dh rsh th tZy j[zdh j?.
6H ;wkfie gfotosB ;pzXh fBPfus o{g BjhA fejk ik ;edk L^ ;wkfie gfotosB d/ ;pzX ftZu e/tb nzdkIk
jh brkfJnk ik ;edk j?. go T[; ;pzXh fBPfus o{g ftZu e[M BjhA fejk ik ;edk j?. feT[Afe ;wkfie
gfotosB dk e'Jh fBPfus ;wK BjhA jz[dk.
7H ;wkfie gfotosB r[Dkswe j[zdk j? L^ ;wkfie gfotosB r[Dkswe j[zdk j? ns/ ;wkfie gfotosB dh
fJZe ;fEsh d{;oh ;fEsh B{z pdbdh j?. fJj T[d'A sZe ubdh ofjzdh j? id'A sZe fJ;d/ uzr/ iK wkV/ gqGktK s'A
;kok ;wki ikD{ BjhA j?.
8H ;wkfie gfotosBK dk c?bkn ihtB d/ ;ko/ y/soK ftZu d/fynk ik ;edk j? L^ ;wkfie gfotosBK dk gqGkt
e/tb ;wki T[go jh BjhA ;r'A fJ;dk gqGkt ihtB d/ ;ko/ y/soK ftZu d/fynk ik ;edk j?. i/eo fe;/ ;z;EktK
ftZu e'Jh gfotosB nkT[Adk j? sK fJ; dk gqGkt G"fse t;s{nK d/ y/so ftZu th d/yD B{z fwbdk j?.
gqPBH ;wkfie gqrsh(Social Progress) s'A s[;hA eh ;wMd/ j'. fJ; dhnK ;jkfJe fdPktK dk toBD eo'.
T[~soH gqrsh ;wkfie gfotosB dk fJZe ftP/P Yzr iK gqfefonk j?. fi; ftZu Io{oh gqfefonk j?. fi; ftZu
Io{oh T[d/PK B{z gqkgs eoB d/ bJh ;[u/s :sB ehs/ iKd/ jB. gqrsh dk ;wkfie w[ZbK Bkb rfjok ;pzX j? ns/
j'o ;wki d/ nkgD/^nkgD/ w[Zb j[zd/ jB. fJjh ekoB j? fe gqrsh dh XkoBk jo/e ;wki ftZu nbZr^nbZr gkJh
iKdh j?. gqrsh B{z tZy^tZy ftdtkBK B/ j/m fby/ nB[;ko gqhGkfPs ehsk j?.
(T) b/;No tkov d/ nB[;ko ^ “gqrsh T[j j? i' wB[Zyh ;[Zy ftZu tkXk eodh j?.**
(n) bwb' d/ nB[;ko ^ “ gqrsh fJZe gfotosB j? i' fJZSe iK wkBsk gqkgs fdPk ftu j'D tkbk gfotosB
j?.**
;wkfie gqrsh ftZu ;jkfJe fdPktK L^ ;wkfie gqrsh d/ T[d/P bJh f;Zfynk, :'r, nrtkJh, ;wkfie ;[oZfynk,
;[szsosk ns/ pokposk s'A fJbktk e[M j'o wjZstg{oB sZs jB. fijBK dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk
j?.
1H f;Zfynk dk T[~uk gZXo L^ f;Zfynk wB[Zy d/ bJh frnkB d/ dotki/ y'bdh j?. f;Zfynk Bkb jh ftnesh B{z
BthnK t;s{nK ns/ ;fEsh dk frnkB j[zdk j?. f;Zfynk d/ nfj;k; s'A fpBK BK sK uwseko ;zGt j? s/ BK jh
gqrsh.
2H Bt/A uwseko L^ Bt/A uwsekoK d/ ;jko/ jh wB[Zy dhnK ;wZf;nktK B{z jZb ehsk ik ;edk j? ns/ wB[Zy dhnK
;[Zy^;[ftXktK ftZu th tkXk ehsk ik ;edk j?. fJj uwseko jh gqrsh dhnK ;zGktBktK ftZu tkXk eod/ jB.

3H ;wkfie ;[oZfynk L^ fi; ;wki ftZu b'eK B{z ;[oZfynk gqkgs j[zdh j?. T[; d/ gqrsh eoB d/ w"e/ th fInkdk
j[zd/ jB. fi; ;wki ftZu iks^gks dk G/d^Gkt S{nk^Sks ns/ P'PD dk nfj;k; j't/ T[j ;wki th gqrsh eoB
dh ;woZEk oZydk j?.
4H ;[szsosk ns/ pokposk L^ ;[szso d/P r[bkw d/P d/ w[ekpb/ fInkdk gqrsh eo ;edk j?. feT[Afe ;[szsosk
b'eK ftZu fizw/tkohnK dhnK GktBktK tX/o/ j[zdhnK jB. T[jBK ftZu nksw ftPtkP ns/ ;BwkB d/ ftuko th
ikfrqs eodh j?.
5H :'r nrtkJh L^ fi; d/P d/ B/sk nkgD/ fjZsK Bkb'A ;wki d/ fjZsK B{z fInkdk gfjb fdzd/ jB. nfij/ ;wki
ftZu jh gqrsh j' ;edh j?. fiE/ :'r B/sk;wki B{z ;jh fdPk ftZu fBod/P fdzd/ jB ns/ T[;dh :'r nrtkJh
eod/ jB.
6H nksw ftPtkP L^ ;wkfie gqrsh bJh ;wki d/ b'eK ftZu nksw ftPtk; j'Dk Io{oh j? sK jh T[j gqrsh eo
;ed/ jB.
7H fBT{Bsw Io{osK dh g{osh L^ fe;/ th ;wki dh gqrsh bJh Io{oh j? fe T[;d/ w?ApoK B{z G'iB, eZgVk, wekB
nkfd ;[ftXktK T[gbZpX j'D G[Zy/ ns/ Bzr/ ftnesh e'b'A gqrsh dh fJZSk BjhA oZyh ik ;edh.
8H ezw ftZu ftPtk; L^ ;wkfie gqrsh d/ bJh Io{oh j? fe T[j Xkofwe ns/ fe;ws s/ ftPtk; dh irQk ezw
ftZu ftPtk; j't/ sK jh T[j gqrsh eo ;ed/ jB.
9H okiBhfse ;fEosk L^ ;wkfie gqrsh bJh okiBhfse ;fEosk dk j'Dk Io{oh j?. id'A ;oekoK ibdhîbdh
pdbdhnK iKdhnK jB sK okiBhfse eqKshnK jz[dhnK jB. fi; Bkb ;wki ftZu vo dh ;fEshg ftZu gqrsh
;zGt BjhA j?. ;wkfie gqrsh d/ bJh okiBhfse ;fEsok dk j'D Io{oh j?.
10H B?fse ufoZso L^ B?fse ufoZso jh ;wkfie gqrsh dh g{zih j?. fiZE'A d/ b'e fGqPN ns/ nB?fse j'Dr/ T[~E/
e'Jh gqrsh BjhA j' ;edh. fJ; bJh Gkos dh ;wkfie gqrsh ftZu B?fse ns/ okPNoh ufoZso dk nfj;k; ;G
s'A tZvh o[ektN j?.
gqPB ;wkfie gqrsh dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'.
T[soL1Lgqrsh Io{oh fdPk fut gfotosB j?L fe;/ th fdPk ftu gfotosB B[z gqrsh BjhA efjzd/ jB ;r'A ;wkfie
w[Zbk d/ nB[o{g ns/ Io{oh bePk d/ tZb j'D tkbk gfotosB jh gqrsh j?.
2Lgqrsh s[bBkswe j?Lgqrsh s[bBkswe j? ns/ ;w//A ns/ ;EkB d/ nB[;ko fJj pdbdh ofjzdh j?. fJe ;wki
ftu iB;zfynK dk tkXk gqrsh wzBh ik ;edh j? sK d{;oh ;wki ftu Bjh.
3Lgqrsh ;w{fje ihtB Bkb ;zpzfXs j[zdh j?Lgqrsh dk ;zpzX fe;/ ftnesh ftP?P d/ w[Zb iK bkG BKb Bjh ;r'A
;w[fje bkG ns/ w[Zbk Bkb j[zdk j?.
4Lgqrsh ;tukfbs Bjh j[zdh j?Lgqrsh ed/ ;t?ufbs Bjh j[zdh ;r'A fJ; bJh ;[u/s ns/ fB:'fis :sB eoB/ g?Ad/
jB.
5Lgqrsh dk ;zpzX e/tB wB[ZyK Bkb j?Lgqrsh dh uouk n;hA e/tb wB[Zyh ;wki ftZu jh eo ;ed/ jK feT[Ffe w[ZbK
dh XkoBk fJBQK ftu jh gkJh iKdh j? gP{nK ftu Bjh.

6Lgqrsh ftu bkG fInkdk ns/ jkBh xZN j[d

z h j?.
7Lgqrsh dh XkoBk gfotosBPhb j?LfJ; dk ;pzX ;wkfie w[ZbK Bkb j? ns/ ;wkfie w[Zb ;dk ;fEo Bjh ofjzd/
jB,fJj spdhb j[zd/ ofjzd/ jB.
8Lgqrsh w[Zbk *s/ nkXkfos j?L ;wkfie gqrsh dk rfjok ;zpzX ;wkfie w[ZbK Bkb j?.;wkfie ;zpzX jh fe;/ dPk
B[z uzrk iK p[ok dZ;d/ jB ns/ fiBQK bePK B[z ;wkfie w[ZbK tZb'A mhe mfjokfJnk iKdk j? T[; B{z ;wkfie gqrsh
fejk ikdk j?.
gqPB gqrsh ns/ ftek; dk ;wkfie pdbkn d/ ;to{gK d/ s"o *s/ toBD eo'.
T[soL;wkfie ftek; ns/ ;wkfie gqrsh dk th fJe jh noE ftu fJ;s/wkb eoB dh G[Zb nB/eK ftdtkBk d/
ehsh j?.T[dkjoD d/ s"o s/ jkpjkT{; fbyd/ jB,@ ftek; s'A w/ok Gkt fe;/ gqeko dh gqfeosh Bkb j?.@fJ; soQK
dh G[Zb ekoB PkfJd fJBqK d'tK ftZu gkJhnK ikD tkbhnK e[M ;wkBsktK jB,fit/A 1Ld't/A jh w[ZbK s/ nkXkfos
XkoBktK jB.2Ld't/A jh r[Dkswe gfotosB B{z gqrN eodhnK jB ns/ d'tK ftu ;[u/s ns/ ikro{e :sB eoB/
j[zd/ jB.fJBQK ;kohnK ;wkBsktK d/ pkti{d fJjBK ftu e[M n;wkBsktK th gkJhnK iKdhnK jB i' j/m fby/
nB[;ko jBL^
1L ftek; ;kXB jB, id fe gqrsh ;kX:,ftek; d/ :sBk Bkb jh gqrsh nkT[Adh j?,fpBQK ftek; d/ gqrsh Bjh
nk ;edh,idfe gqrsh s' fpBQk th ftek; ;zGt j?.
2L ftek; dk fInkdkso ;pzX G'fse ;z;feqsh Bkb j?,idfe gqrsh dk r?o^G'fse ;z;feqsh Bkb .
3Lgqrsh dh s[bBk ftu ftek; dk wkg nk;kB j/, feT[Afe fJ; dk ;pzX G"fse t;s{nK Bkb tX/o/ j?? .
4Lgqrsh ftu gfotosB dk y/so ;hfws j?,id'fe ftek; dk y/so ftnkge j?.
5Lgqrsh fJS[Ze bZSDK tZb j'D tkbk gfotosB j? go ftek; dh e'Jh fBPuhs fdPK Bjh j?.
6Lftek; fJe ;[Gkfte gqfefonk j?,idfe gqrsh bJh ;[u/s o{g ftu :sB ehs/ iKd/ jB.
7Lgqrsh dh GktBk gfotosBPhb j?,;wkfie w[ZbK ftZu gfotosB d/ Bkb ^Bkb gqrsh dh XoBk th pdbdh
ofjzdh j?.
8L ftek; fJe ;otftnkge gqfeohnk j? go gqrsh dh XkoBk jo/e ;wki ftu nbZr^nbZr j[zdh j?.
gqPBH ;wkfie gfotosB d/ tZy^tZy ekoeK dh ftnkfynk eo'.
iK
nkofEe ekoe, ;wkfie ;z;EktK ns/ ;zrmBK B{z gqGkfts eoe/ th ;wkfie gfotosB fbnkT[D ftZu ;jkfJe
j[zd/ jB fet/A < ;kfps eo'.
iK
;wkfie spdhbh iK gfotosB (Social Change) s' eh Gkt j?.;wkfie spdhbh d/ ekoeK dk toBD eo'.

iK
;wkfie pdbkn B{z fbnkT[D bJh fIzw/tko ekoek dh uouk eo'.
T[~soH fe;/ th d/P ftZu ;wkfie gfotosB d/ bJh T[E'A d/ G'r{fbe ekoe, i?fte ekoe, iB;zfynk ns/ nkofEe
ekoB ns/ T[d:'fre ekoe wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Ad/ jB. fijBK dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.
1H G'r{fbe ekoe L^ G'r{fbe ekoeK d/ nXhB ;kohnK gqkfefse t;s{nK ns/ PeshnK B{z Pkfwb ehsk iKdk
j?.fit/A izrb, gjkV, ;'ek, BdhnK, G{ukb. gqfeqfse tksktoB wB[Zyh ;pzXK ns/ fttjkoK B{z brksko gqGkfts
eodk j?. fJjBK d/ brksko gqwkD th d/yD B{z fwbd/ jB. fit/A L^ G{ukb dk nkT[Dk, ;'ek, jVQ nkfd. wB[Zy
fJjBK gqkfeqfse ns/ e[dosh eo'ghnK s'A puD bJh fJZe EK s'A d{;oh EK s/ ufbnk iKdk j?. T~E/ ike/ fJZe
BthA ;z;feqsh d/ nXhB ihtB pshs eodk j?. gqzs{ fco T[j ;kvh G'r{fbe ekoeK B{z ekch jZd sZe gqGkfts eod/
jB.
2H i?fte ekoe L^ wB[Zyh Pk;so iK i?fte ekoeK s'A wksk fgsk tZb'Q gqkgs j[d
z / jB. fe;/ th ;wki d/ b'eK dh
iBw do, w"s do dk th wB[Zyh s/ gqGkt g?Adk j?. T[dkjoD d/ s"o s/ fi; fe;/ ;wki ftZu wB[ZyK dh w"s do
tX/o/ j? sK T[~E/ ftXtktK ftZu tkXk j't/rk s/ ftXtk ftnkj dh ;wZf;nk g?dk j't/rh. fi; Bkb ;wki gqGkfts
j't/rk.
3H ;wkfie gfotosB d/ iB;zfynkswe ekoe L^ ;wkfie gfotosB fbnkT[D ftZu iB;zfynkswe ekoe th
wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Ad/ jB. fe;/ d/P dh iB;zfynk, iBwdo, w"sdo, ofjD^;fjD, fbzr nB[gks nkfd
;wkfie ouBk ns/ ;wkfie noE ftt;Ek B{z gqGkfts eod/ jB. iB;zfynkswe ekoeK d/ jh ekoB fJj gsk
brkfJnk ik ;edk j?. fe iB;zfynk d/ nkXko s/ fe;/ y/so ftZu fezBk ftek; j'fJnk ns/ T[;B/ nkofEe y/so
fe~E'A sZe gqGkfts ehsk j?.
4H iB;zfynk ns/ nkofEe gfotosB L^ i/eo fe;/ d/P ftZu iB;zfynk ftZu tkXk j[zdk j? sK T[;dh iB Pesh
ftZu th tkXk j[zdk j?. d{;o/ gk;/ iB;zfynk d/ tXD Bkb t;s{nK dh Io{os j[zdh j? ns/ T[sgkdB ftZu tkXk
eoB bJh Bt/A^Bt/A uwseko eoB/ g?Ad/ jB. fi;d/ cb;o{g nkofEe y/so ftZu th gfotosB nkT[Ad/ jB.
5H eqKsh ns/ iB;zfynk L^ id fe;/ d/P ftZu s/I rsh Bkb iB;zfynk ftZu tkXk jz[dk j? sK fJj ;fEsh eqKsh
bJh th fizwt/ ko jz[dh j?. feT[Afe ;wki ftZu ;wkfie nkofEe ns/ okiBhfse B{z b? e/ T[~u tor ns/ Bht/A tor
ftZu fto'X g?dk jz[dk j?. fi; Bkb b'eK ftZu ;zxoP dh ;fEsh g?dk j[zdh j?. fi; Bkb b'e eqKsh ns/ gfotosB
bJh :sBPhb j' iKd/ jB.
6H ;wkfie gfotosB s/ T[d:'fre ekoe L^ nZi d/ :[Zr ftZu T[d:'fre ;wkfie gfotosB dk fJZe nfsnzs
wjZstg{oB ekoe j?. feT[Afe ftfrnkfBe y/so ftZu j'D tkb/ uwsekoK B/ T[d:'fre gqrsh B{z iBw fdZsk fi;d/
ekob T[sgkdB dh gqDkbh ftZu eqKshekoh gfotosB j'J/ jB. fit/A jh T[sgkdB dh gqDkbh pdbdh j?. T[;d/
Bkb jh ;wkfie ;zpXK, ;z;feqshnK s/ ;wkfie ftt;Ek s/ ;wkfie ouBk ftZu pdbkn nkT[Adk j?.
gqPBH seBheh (gq'T[d:'fre) eh j?< fJ;d/ gqGktK s/ ngqGktK dk toBD eo'.
T[~soH seBhehg (gq'T[d:'fre) T[; B{z fejk iKdk j? i' ;kB{z G"fse T[d/PK B{z gqkgs eoB ftZu ;jkfJsk gqdkB
eodh j?.

ekob wkoe; d/ nB[;o ^ “gq'T[d:'fre (seBheh) gqfeosh d/ Bkb wB[Zy d/ fttjko ns/ T[; e/ ezw
eoB d/ Yzr dh gqfefonk dZ;dh j? fi; Bkb wB[Zy fiT[Adk ofjzdk j?.”
gq';oB d/ nB[;ko ^ “fe;/ T[d/P dh g{osh bJh ngqsZy ns/ T[~u Pq/Dh d/ ;kXBK dh ftt;Ek jh seBheh
j?.”
seBheh d/ gqsZy ns/ ngqsZy gqGkt
gqsZy gqGkt L^seBheh gfotosB d/ Bshi/ ti'A tZy^tZy y/soK ftZu nB/eK gfotosB nkT[Ad/ jB. fi;d/ gqsZy
iK ngqsZy gqGkt ;wki ftZu ;wkfie gfotosB fbnT[Ad/ jB i' j/m fby/ gqsZy gqGkt jB.
1H fwjBs tzv ns/ ezwK dk ftP/PheoB L^ seBheh gfotosB d/ ekoB jh T[sgkdB tZv/ g?wkB/ ns/ ekoykfBnK
ftZu j'D bZr fgnk. fi; Bkb tZy^tZy ftneshnK ftZy tZy^tZy soQK d/ ezw tzv/ rJ/. fi; Bkb fwjBs tzv
ns/ ftP/PheoB dk ezw th tX frnk.
2H wId{o ;zrmBK dk fBowkD L^ T[sgkdB d/ y/so ftZu b'e gfjbK jZEK Bkb xo ftZu jh ezw eod/ ;B. gqzs{
seBheh T[sgkdB d/ ekoB j[D ezw ekoykfBnK ftZu ehsk ikD bZr fgnk fi; Bkb ekohro wId{oK d/ o{g pdb
rJ/. j[D ezw d/ xzN/, sB\kj ns/ ezw dhnK fdPktK fBPfus j' rJhnK. gzqs{ wId{oK s'A tX/o/ ezw b?D ns/ xZN
s'A xZN sB\kj d/D dk :sB eoB bZr/. fi; Bkb wId{oK dk P'PD j'D bZr fgnk. fi; Bkb wId{o ;zrfms j'D
bZr gJ/. T[jBK B/ wkbeK d/ ;kjwD/ nkgDhnK wzrK oZyDhnK P[o{ eo fdZshnK. fi; Bkb ;wki dh nkofEe
ftt;Ek ftZu tX/o/ ;[Xko nkfJnk.
3H PfjoheoB L^ id'A T[sgkdB c?eNoh gqDkbh Bkb j'D bZrk sK fgzvK s'A pj[s ;ko/ b'e ezw dh Gkb ftZu BroK
ftZu nkT[D bZr/. fi; Bkb pj[s ;ko/ fgzvK d/ b'e PfjoK ftZu nk e/ t; rJ/. fi; d/ Bshi/ ti'A PfjoK dh
iB;zfynk ftZu s/Ih Bkb tkXk j'fJnk.
4H rshPhbsk ftZu tkXk L^ seBheh gfotosB B/ ;wkfie ns/ ;EkBe d'tK dh rshPhbsk B{z tXkT[D ftZu
wjZstg{oB G{fwek fBGkJh j?. ;EkBe rshPhbsk dk noE fJe EK s'A d{{;oh EK s/ ikD dh gqftosh j?. fi;
soQK fJZe ;w{j iK tor dk d{;o/ ;w{j iK tor ftZu ikDk. toswkB ;fEsh BthA seBheh d/ ekoB nkT[DîkD
d/ ;kXBK dk ftek; j'fJnk. fi; Bkb tZy^tZy ;EkBK s/ ;w{jK, torK nkfd d/ ;pzX ftZu nkT[DîkD bZr gJ/.
5H ;wkfie ;pzXK ftZu gfotosB L^ seBheh ftek; d/ ekoB jh ;wkfie ;pzXK ftZu th wjZstg{oB gfotosB
nkJ/. ;G s'A gfjbK ftnesh e/tb nkgD/ gfotko, foPs/dko ns/ j'o b'eK Bkb ;pzfXs ;h gqzs{ j[D ftnesh
d/ ;pzXK dk ekch ft;Eko j'fJnk feT[Afe fit/A^fit/A eko'pko tZXdk frnk b'eK d/ nkg;h ;pzXK dk th y/so
ftPkb jz[dk frnk.
ngqsZy gqGkt L^ seBheh (gq'T[d:'rheoB) d/ gqsZy gqGktK s'A fJbktk T[;d/ ngqsZy gqGkt th gJ/ i' j/m fby/
nB[;ko jB.
1H gqsh;gqdk dk tZXDk L^ i/eo T[d:'rheoB ns/ fwjBs tzv ftZu tkXk j[zdk j? sK fJ; Bkb gqsh;gqdk ftZu th
wjZstg{oB tkXk j[zdk j?. feT[Afe gqsh;gqdk d/ tZXD Bkb nB/eK bkG jB sK fJ;d/ e[M wkV/ Bshi/ th jB. fi;
d/ Bshi/ ti'A eJh tko T[sgkdB Io{os s'A tX/o/ j' iKdk j? sK tgko ftZu th o[ektN g?dh j?. fJ; bJh gqsh;gqdk
d/ wjZst B{z th xZN eoB d/ :'rdkB fdZsk iKdk j?.

2H tZy^tZy torK dk nkozG L^ seBheh B/ Bt/A nkofEe T[d:'rK B{z iBw fdZsk fi;d/ Bshi/ ti'A tZv/^tZv/ eko\kB/
;Ekfgs j' rJ/. fJjBK eko\kfBnK ftZu ezw eoB bJh wId{o B{z wIp{o ehsk frnk. fi; d/ f;ZN/ ti'A
g{zihgshnK ns/ wId{o tor dk fBowkD j'fJnk fi;B{z wZX tor fejk ikD bZr fgnk.
3H p/ekoh dk tXDk L^ Bt/A T[d:'rheoK d/ nXhB fwjBs dh pZus eoB tkbhnK wPhBK dk uwseko j'fJnk
fJZe wPhB e[M jh xzfNnK ftZu fJBK ezw eo ;edh ;h. fizBK ezw fJZe ftnesh wjhfBnK sZe eoe/ th BjhA
eo ;edk. fJ; Bkb b'eK ftZu pekoh dh ;wZf;nk tZXdh rJh. p/ekoh dh ;wZf;nk nkgD/ nkg ftZu fJe
nfijh nkofEe ns/ ;wkfie ;wZf;nk ;h i' ftnesh ns/ gfotko d/ ihtB B{z ftxfNs eo ;edh ;h.
4H ;wkfie ihtB ftZu gfotosB L^ Bt/A T[d:'freK B/ ftnesh d/ w[ZbK, ftPtk;K, nkdoPK nkfd B{z pdb e/
T[jBK d/ ihtB B{z gqGkfts ehsk. j[D ftnesh ;w[dkfJ dh EK ftneshtkdh ihtB ftZu tX/o/ o{uh b?D bZr
fgnk. BthA seBheh B/ ;wki B{z nkX[BheoB tZbQ tZXD bJh tX/o/ gq/fos ehsk.
5H Xkofwe ihtB ftZu gfotosB L^ Bt/A seBheh gq'T[d:'fre B/ frnkB ftfrnkB d/ ftuko ns/ j"A;b/ d/ wjZst
B{z tXke/ Xow ftZu o{Vhtkdh gZy B{z ewI'o eoB ftZu th :'rdkB fdZsk. Bt/A T[d:'rheoB B/ tZy^tZy XowK d/
b'eK B{z fJe d{;o/ d/ ;zgoe ftZu nkT[D dk w"ek fdZsk. Bshi/ ti'A b'eK ftZu tZy^tZy XowK ftZu o{uh tXk fdZsh
rJh j?.
UNIT = 9
gqPBH ezwtkd eh j? < fJ; dhnK ;hwktK dk toBD eo'.
iK
ezwtkd dh gfoGkPk fdzd/ j'J/ fJ; dhnK ;hwktK dk toBD eo'.
T[~soH ezw dk noE n;hA ;wki iK ;w{j d[nkok ehs/ ikD tkb/ ezwK s'A brkT[Ad/ jK. gqzs{ ;wki ftZu ezw dh
noE ;zg{oB ;wkfie ;ozuBk B{z pDkJh oZyD ns/ T[;dhnK fJekJhnK d[nkok :'rdkB d/D s'A brkfJnk iKdk
j?. fit/A T[dkjoD d/ s"o s/ ;oho dh ;ozuBk dk fBowkD tZy^tZy fJekJhnK iK nzrK Bkb fwbe/ pfDnk j[zdk
j? ns/ Poho d/ ftfGzB nzr ;ohoe ftt;Ek B{z pDkJh oZyD ftZu nkgDk :'rdkB fdzd/ jB. i' T[j ezw eod/
jB. T[;B{z fJekJhnK dk ezw fejk ikt/rk.
ezw dh gfoGkPk L^ ezw dh gfoGkPk ;zpzXh tZy^tZy ftdtkBK d/ ftuko g/P ehs/ jB. i' j/m fby/ nB[;ko jB.
1) o?vfebc pqkT{B d/ nB[;ko fe;/ ;wkfie fJekJh dk ezw T[; fJekJh B{z fejk iKdk j? i' ;wkfie ihtB
ftZu :'rdkB fdzdh j?.
2) ikB;B d/ nB[;ko ezw fe;/ fJe T[g ;w{j, fJZe G{fwek, fJe ;wkfie fB:wK dk :'rdkB j? i' fJe
;wkfie ftt;Ek iK T[gftt;Ek dhnK finkdk b'VK dh g{osh eo/.
;ozuBkswe, ezwKswe gZdsh dhnK ;hwktK L^ ;ozuBkswe ezwkswe gZdsh dh b'efgq:sk ek|h xN rJh j?.
fJ;dk gqw[Zy ekoD fJj j? fe ezwkswe ftPb/P?D eJh g[okDhnK wkBsktK B{z b? e/ ubdk j?. fJ; bJh fJ;
dhnK ;hwktK ek|h xZN u[ZehnK jB. fijBK dk toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.

1H ezwkswe gZdsh ;pzXh ftfGzB XkoBk L^ ezwkswe gZdsh ;pzXh ftfGzB XkoBk dh ;gZPN ftnkfynk BjhA ehsh
rJh j?. T[dkjoD d/ s"o s/ ezw Ppd d/ eJh noE brkJ/ rJ/ jB.
2H ebgBK d/ nkXko s/ fBowkD L^ fJ; gZdsh ftZu ;ozuBk dh jo/e fJekJh d/ ezw dh \'i ehsh iKdh j?. ed/
fe;/ fJekJh dk ezw Bk j'D s/ ebgBk d/ nkXko s/ T[;dk fBowkD ehsk ik ;edk j?. i' fe fe;/ th o{g ftZu
T[fus BjhA j?.
3H ezwtkdh ftnkfynk G?^tkdh ftnkfynk L^ ezwtkdh ftnkfynk G?^tkdh ftnkfynk j?. fJ;dk noE ezw dk
gq:'r e/tb T[d/P d/ noEK ftZu jh ehsk frnk j?. fJ; bJh fJ; d/ T[d/P ns/ ezw ftZu ekch nzso gkfJnk
iKdk j?.
4H ezwtkdh ftP/;bD o{Vhtkdh j? L^ ezwtkdh ftP/;bD B{z o{Vhtkdh fejk frnk j?. fJj e/tb g{zihgshnK ns/
;ZskXkohnK dh ftnkfynk eodk j?. fJj P';D dk th ;woEe j?. fJ;/ ekoB g{zihgsh d/PK ftZu fJ;dk gq:'r
ek|h fInkdk ehsk iKdk j?.
5H ezwtkdh ;wkfie ftt;Ek B{z J/ehfeqs wzBd/ jB L^ eJh ftdtkB ezwtkdh ;wkfie ftt;Ek B{z J/ehfeqs wzBd/
jB i' fe T[fus BjhA j?. eJh tko ;wki ftt;Ek dh fdPk n;zs[bB ns/ n;zrmB dh fdPk th ofj ;edh j?.
T[go'es ewhnK d/ pkti{d th ;ozuBksw, ezwkswe gZXsh dk wjZst j? i' j/m fby/ nB[;ko j?.
1) fJj frnkB ns/ ftXh dh nfijh BhAj oZydk j? fi; d/ nkXko s/ n;hA ;wkfie fttjko s/ fB:zsoD
oZy ;ed/ jK.
2) fJj fJZe nfijh ntXkoBk YKuk gqdkB eodk j?. fi;d/ nkXko s/ ;wkfie xNBktK dk ftP/;b;D
ehsk ik ;edk j?.
3) fJj nfij/ fB:wK ns/ f;XksK dk gqshgkdB eodk j?. fijBK dh ;jkfJsk Bkb ;wkfie xNBktK dk
ftP/PbD ehsk iKdk j?.
gqPBH ;ozuBkswe ezwkswe T[gkrw ns/ T[; dhnK wkBsktK dk toBD eo'.
T[~soH ;ozuBkswe ezwkswe T[gkrw ;wkiK d/ nfXn?B dh T[j gZdsh j?. fi; ftZu ;wki d/ nzrKns/ T[jBK d/
ezwK dk ftPb/;D ehsk iKdk j?. ;wki dhnk ftfGzB^ftfGzB fJekJhnK dk nbZr^nbZr ftPb/;D eoe/ ns/
T[jBK d/ ezwK dh ftnkfynk eoe/ jh ;wkfie ihtB dh rz[Mbdko ftt;Ek dk mhe o{g ftZu nfXn?B ehsk ik
;edk j?. fJ; soQK ;wki B{z fJZe ;ozuBkswe ftt;Ek wzBe/ T[;d/ fBowkD ftZu :'rdkB d/D tkb/ ftneshnK
dh gq;fEshnK G{fwektK dk ezwK dk ftPb/;D eoBk jh ;ozuBkswe ezwkswe T[gkrw j?. fJ; dhnK wjZstg{oB
w[Zy wkBsktK j/m fby/ nB[;ko jB.
1H ;wki eh ezwkswe J/esk dk f;XKs j? L^ pqkT{B d/ nB[;ko ;wkfie ftt;Ek ftZu fJZe ftP/P gqeko dh
J/esk d/yD B{z fwbdh j?. fi; ezwkswe J/esk fejk iKdk j?. ezwkswe J/esk B{z fJZe nfijh fdPk wzfBnk
frnk j?. fi; ftZu ;wkfie ftt;Ek d/ ftfGzB nzr ns/ nzdo{Bh ;zrmB nkg; ftZu fwbe/ feqnkPhb j[zd/ jB.
2H ;otG"fwe ezwkswesk dk f;XKs L^ jo/e ;wki ftzu ;z;feqfse gqshwkB fBPfus o{g ftZu ;wkokswe ezw
noEks T[g:'rsh ekoi eodk j?. e'Jh th ;z;feqs sZs nkgD/ nkg B{z BjhA pDk ;edk. i/eo T[j fe;/ Bk fe;/
o{g ftZu ;fj;'r BjhA fdzdk. jo/e ;wkfie ;z;feqs sZs fwbe/ :'rdkB d/ ;ed/ jB. gzqs{ fe;/ th fJZeb/ sZs
dk n;fsst o{g ;zGt BjhA j?.
3H ngfojk:sk dk io{oh f;XKs L^ jo/e ;z;feqfse sZs iK fJekJh ;wki d/ bJh e'Jh Bk e'Jh wjZstg{oB ezw
Io{oh eodh j?. fJ; bJh T[j ;wki d/ ihtB ftZu Io{oh j?.
UNIT = 10
gqPBH nbrkt (Alienation)dh XkoBk s/ ftfGzB ftdtkBK d/ ftukoK dh ftt/uBk eo'.

T[~soH nbrkt dh XkoBk dk gq:'r g{zihgsh ;wki dh nkb'uBk ns/ wId{oK dh ;fEsh ns/ ;wki dh
wB'ftfrnkBe jkbsK d/ toBD ;pzXh tZy^tZy ftdtkBK B/ nkgD/ ftuko g/P ehs/ jB i' j/m fby/ nB[;ko jB.
w?e; t/po ^ “t?po nbrkt B{z nkX[fBe g{zihtkdh ;wki dh ftP/Psk d/ o{g ftZu d/ydk j?. t/po d/ nB[;ko
nkX[fBe T[d:'rheoB ;wki dh e/Adoh ftP/;sk j?. fi;B{z nkX[fBe T[d:'fre ;wki ftZu B"eoPkjh d/ o{g ftZu
ftt;Ek i' nkX[fBe ;wki ftZu fInkdk gqGkth j?. t/po d/ nB[;ko nkX[fBe T[d:'rheoB ;wki ftZu fiZE/ th
j't/ T[~E/ B"eoPkjh ftt;Ek B{z Io{o gqGkfts eo/rk ns/ nbrkt th T[; ftZu Io{o gkfJnk ikt/rk.”
J/foe cqkw ^“cqkw d/ nB[;ko g{zihtkdh ftt;Ek wB[Zy dh ;oikBswesk ftZu o[ektN gkT[Adh j?. T[;B{z d{;fonK
d/ Bkb ;wkfie ;pzX ;Ekfgs eoB s'A o'edh j?. fJj go;fEshnK th nbrkt B{z iwB fdzdhnK jB. fiZE/ wB[Zy
\[d B{z e/tb ;wkfie ;z;feqsh pzXB s'A w[es nB[Gt jh BjhA eodk j?. pbfe T[j fJjBK pzXBK s'A S[ZNe/ fJeZbk
j' iKdk j?.”
jopoN wkoe:{i L^ wkoe:{i wkoe:{i B/ nbrkt dh XkoBk B{z nkX[fBe T[d:'fre ;wki dh nkb'uBk d/ eqw
ftZu g/P ehsk j?. wkoe:{i d/ nB[;ko nkX[fBe T[d:'rheoB B/ ftnesh d/ uko/ gk;/ pBkT[Nh ;[ZyK dk ikb
ftSke/ T[;d/ bJh ;[Zy dh u/sBk B{z ;Ekfgs ehsk j?.
fi;d/ ekoD wB[Zy nbrkt B{z G[Zb u[Zek j?. T[;B{z nbrkt dk nfj;k; fdtkT[D tkb/ ;ko/ ;kXB T[gG'rsk
s/ gq;ko ftZu bZr/ j'J/ jB.
jpoN pbkT{Bo ^ “okpoN pbkT{Bo dk wzBD j? fe seBheh ftek; dk nbrkt d/ Bkb ;wkB ;pzX BjhA j[zdk.
fiZE/ seBheh ftek; dk gZXo T[~uk j[zdk j?. T[~E/ nbrkt dh wksok th fInkdk j' iKdh j?. gozs{ fiZE/ seBheh
ftek; nkgD/ T[~u/ gZXo s/ gj[zu iKdk j? T[~E/ nbrkt dh wksok th xZN j' iKdh j?.”
gqPBH nbrkt (Alienation)dh ;wekbhB ngq;zfresk iK gq;zfresk dh ftnkfynk eo'.

T[~soH wkoe;tkd B/ nbrkt dh XkoBk dk gq:'r sZsekbhB g{zihgsh ;wki dh nkb'uBk, wId{oK dh ;fEsh,
ns/ ;wkfie wB'ftfrnkfBe jkbsK dk toBD eoB bJh ehsk j?. gqzs{ wkoe;tkd dh XkoBK ftZu ngqzf;r ns/
gq;zr dk toBD ehsk frnk j?. feT[Afe ;wki ftZu eJh nfij/ gfjb{ jB i' ;wekbhB ngq;zfresk dk toBD
eod/ jB. i' j/m fby/ nB[;ko jB.
1H efbnkDekoh ;[ftXktK L^ efbnkDekoh oki ftZu wId{o d/ ezw eoB d/ xzN/, ;[oZfynk, nkfd efbnkDekoh
;[ftXktK dk fBowkD ehsk frnk. fi; Bkb b'eK B{z efbnkDekoh oki ;pzXh tZy^tZy ;j{bsK gqdkB ehshnK
rJhnK.
2H wId{oK dh fjZ;/dkoh L^ g{okD/ ;fwnK ftZu wId{oK B{z T[sgkdB d/ ;kXBK s'A tzfus ehsk j'fJnk ;h. T[jBK
dk T[sgkdB dh gqfefonk T[go e'Jh fB:zsoD BjhA j[zdk ;h. gozs{ nZi wId{oK dk ;o{g pdb frnk j?. j[D
wId{oK dh T[sgkdB d/ ;pzX ftZu fjZ;/dkoh fBPfus eo fdZsh rJh ;h.
3H nbrkt dk nkXko e/tb nkofEe BjhA j? L^nZi d/ ;w/A ftZu nbrkt dk nkXko e/tb nkofEe BjhA j?.
feT[Afe nZi th Gkos d/ fgvK ftZu iksh nkXko d/ fPeko jB. fJ; bJh nkofEe y/so s'A fJbktk th T[;d/
ihtB ns/ ;wkfie gZyK dk nfXn?B Pkfwb j?.
4H nkX[fBe T[sgkdB gqDkbh L^ wkoe;tkd nB[;ko T[sgkdB gqDkbh ftZu wPhBheoD d/ nk ikD ekoB wId{oK
B[z ezw dk e/tb fJZe jh fjZ;k eodk j?. feT[Afe nZi dh noE ftt;Ek B/ ;ohoe ezw dh pikfJ wkBf;e ezw
dk o{g XkoB eo fbnk n?. nfijh ;fEsh ftZu wId{oK B{z nkgD/ ezw ftZu fBg[Bsk s/ ;oiBkswesk B{z fdykT[D
dk w"ek fwbdk j?.
gq;zfre XkoBk L^ ;wekbhB gfogofss ;wki ftZu nbrkt dh XkoBk B{z ngq;zfresk B[z
do;kT[Ad/ jB. gqzs{ f;oc fJjBk d/ nkXko s/ wkoe; B/ nZi g{oD s"o s/ \kfoi BjhA ehsk ik ;edk. gqzs{

;wekbhB ;wki ftZu :EkoEsk dk d{;ok gZy th j? i' wkoe; dh XkoBk B{z nZi th gq;zfre mfjokT[Adk j? fit/A
L^
1H ftek;Phb d/PK ftZu wId{oK dh jkbs L^ nZi th nftef;s ns/ ftek;Phb d/PK ftZu wId{oK dh jkbs ftZu
e'Jh fInkdk ;[Xko BjhA nkJ/ jB. i/eo Gkos ftZu d/yhJ/ sK fJZE/ n;zrfms y/soK ftZu ezw eod/ wId{o
12^16 xzN/ wId{oh eod/ jB. fJZE/ Bk sK T[jBK bJh feos ekB{zB j? Bk jh e'Jh ;wkfie ;[oZfynk.
2H ;wki T[gG'rsktkdh ;wki L^ jkpoN d/ nB[;ko nZi dk ;wki T[gG'rsktkdh ;wki j?. feT[Afe nZi d/ ;wki
ftZu wB[Zy B{z jo fJZe G"fse t;s{nK gqkgs jB. fijBK dh gqkgsh eoe/ wB[Zy nkgD/ nkg B{z G[Zb frnk j?.
fi;d/ cb;o{g ftnesh nkgD/ ftneshtt d/ w{bG{s gZyK s'A tZy j' frnk j?.
3H ;wkfie gfotosB L^ wkoe;tkd dh XkoBk B/ ;wki d/ gfotosB dh fdPk B[z fBoXkoD eoBk nZi th
T[g:'rh j?. wkoe;ktkd nB[;ko efbnkDekoh oki ftZu wId{oK dhnK jkbsK B{z ;[XkoB bJh :sB ehsk iKdk
j?.
gqPBH wkoe; d/ fJfsjk;e G"fsetkd f;XKs dk toBD eod/ j'J/ fJ;dh gq;zrfesk ns/ ngq;zrfesk dk toBD
eo'.
T[~soH wkoe; d[nkok fJfsjkf;e G"fsetkd dk f;XKs wkoe;ekbhB :{og d/ g{zihgsh ;wki d/ nB[GtK s/
nkXkfos j?. gqzs{ T[; ;w/A s'A b? e/ nZi fJ;d/ g{zihtkdh ;wki dk ;o{g ek|h pdb frnk j?. fJ; bJh wkoe;tkd
d/ f;XKs dh toswkB ftZu ngq;zfresk iK g;zfresk B{z j/m fby/ o{gK ftZu d/fynk ik ;edk j?. fJ;dh
ngq;zfresk j/m fby/ nB[;ko j?.
1H wkoe; dk fJfsjk;e G"fsetkd L^ wkoe; d/ fJfsjk;e G"fsetkd dh wkBsk j? fe noE ftt;Ek iK
T[sgkdB gqDkbh ftZu i' th gfotosB nkT[aAdk j?. T[j fJfsjk; B{z nZr/ tXkT[Adk j?.
r[zBko fwovb ftdtkB d/ nB[;ko nZi d/ ;w/A ftZu oki fJZe nfijk wjZstg{oB ;kXB j? i' toswkB
;wkfie gfotosB ns/ ftek; bJh T[sodkJh j?. b'e efbnkDh oki d/ bJh oki d[nkok ehs/ rJ/ nkofEe
rshftXhnK B/ eJh d/Pk dh noE ftt;Ek ns/ ;wkfie ;ozuBk ftZu gfotosB B{z ;zGt pDkfJnk j?.
2H wkoe;tkd fJfsjk; B{z P';D ns/ tor ;zxoP d/ o{g ftZu d/ydk j? L^ wkoe;tkd fJfsjk; G"fsetkd dk
f;XKs fJfsjk; B{z P';D ns/ tor ;zxoP d/ o{g ftZu d/ydk j?. fi;dk ekoD j? fe T[sgkdB ;pzXK ftZu nzso
dk j'Dk. gqzs{ e[M ftdtkBK d/ nB[;ko wkoe; dh fJj XkoBk toswkB ;wki dh :EkoEsk d/ e/tb fJZe gZy B{z
do;kT[Adh j?.
3H nkofEe sZsK ftZu c?b/ nzso fto'X L^ wkoe; dh wkBsk j? fe nkofEe sZsK ftZu c?b/ nzso fto'X ;zxoP
B/ eqKsh B{z g?dk eoe/ g{ihgsh ;wki ftZu gfotosB eo/rk ns/ ;kwtkdh ;wki B{z ;zGt pDkJ/rk ns/ fJj
fJfsjk; dh nkyoh ftt;Ek j't/rh. gozs{ nkX[fBe ;wki ftZu wkoe; d/ fJfsjk; G"fsetkd ;pzXh ftuko
ngq;zr jB feT[Afe fJj fJfsjkf;e G"fse d/ e/tb fJZe gZy B{z jh do;kT[Ad/ jB.
fJfsjk; ftZu G"fsetkd dh toswkB gq;zfresk ftZu wkoe;tkd dk f;XKs Gb/ jh bkr{ Bk j[zdk
j't/. gozs{ T[;B/ ;wkfie ;ZukJh d/ eJh wjZstg{oB gZyK B{z T[ikro ehsk j?. i' gq;zfre j? ns/ j/m fby/ nB[;ko
j?.
(T)nkofEe Bhsh ftZu gfotosB L^ 1991 ftZu Gkos d[nkok nkgDh nkofEe Bhsh ftZu ehs/ rJ/
pdbknB/ d/P dh ;wkfie ;z;feqfse ns/ ekB{zBh ;ko/ gZyK B{z pdb fdZsk j?. fit/A Gkosh okiBhsh ftZu nzpkBh,
okj[b, piki, tor/ T[d:'rgshnK d/ gqGkt oki dhnK BhshnK ftZu d/yD B{z fwbdk j?.
(n) BhthA nkofEe Bhsh Bkb eJh tko ;zxoP dk j'D L^ ftek;Phb ;wkiK ftZu BhthA noE Bhsh B/
eJh o{gK ftZu tor ;zxoP B{z iBw fdZsk. fi; d/ ekoB gz{ihgsh tor nd/ wId{o tor ftZu ek|h nzso nk
frnk. fJjBK xNBktK B/ ;wki dh ;wekbhB dh gqk;zfresk B{z do;kfJnk j?.

(J) fJfsjk; dh nkyoh ftt;Ek L^ wkoe; B/ fJfsjk; dh nkyoh nt;Ek d/ o{g ;kwtkd B{z bkr{
eoe/ ;wki d/ Bhsh fBowksktK ;kjwD/ ;wki d/ Bekokswe gZyK dh nkb'uBk eoB ns/ ;wkfie gfotosB B{z
fJZe fdPk d/D bJh feqnkPhb j?.
gqPBH wkoe;tkd dh G"fse T[sgkdB gqDkbh dk toBD eo'.
ExplainMarxism material production system
T[~soH wkoe;tkd d/ nB[;ko fJfsjk; ftZu ;z;feqsh ns/ ;wkfie gfotosB dh ;koh ftnkfynk T[sgkdB
gqDkbh T[go nkXkfos j[zdh j?. T[sgkdB gqDkbh ftZu fit/A^fit/A gfotosB j[zdk j?. T[; d/ nB[;ko jh ;wkfie
;pzX ;Ekfgs j' iKd/ jB. fJjBK ;pzXK d/ nB[o{g jh ftuko, nkdoP, w{b ns/ ;z;Ek ;Ekfgts j' iKdhnK
jB. fJ; dh T[sgkdB ftXh j/m fby/ nB[;ko j?.
T[sgkdB gqDkbh L^ wkoe;tkd nB[;ko ;wkfie ftt;EktK dk nkXko ;wki dh T[sgkdB gqDkbh jh j[zdh j?.
fJ;d/ nkXko s/ ;ko/ ;wkfie okiBhfse ftukoK ns/ ;pzXK dk ftoXkoD j[zdk j?.
T[sgkdB gqDkbh d/ d' gZy L^ fe;/ th ;wki dh T[sgkdB gqDkbh d/ d' gZy j[d
z / jB. i' T[sgkdB dhnK PeshnK
ns/ wB[Zy s/ fB:zsoD eodhnK jB.
T[sgkdB gqDkbh
T[sgkdB Pesh T[sgkdB d/ ;pzX

T[sgkdB Pesh d[nkok wB[Zy nkgDhnK nkofEe Io{osK g{ohnK eodk j? ns/ T[sgkdB d/ ;pzX d[nkok T[sgkdB
dh gqfefonk ftZu Pkfwb ftneshnK d/ fBofws ;pzXK s'A j?.
T[sgkdB dhnK PeshnK dk ftek; L^ wkoe;tkd d/ nB[;ko T[sgkdB dhnK PeshnK dk ftek; j"bh^j"bh j[zdk
j?. fJjBK dk ;o{g wkw{bh o{g ftZu pdb iKdk j?. fi;d/ Bkb Bt/A T[sgkdB ;pzXK dk iBw j[zdk j?. fi;d/
ekoB jh ;wkfie gfotosB ;zGt j[d z k j?.
J/PhnkJh T[sgkdB gqDkbh L^ wkoe;tkd B/ T[sgkdB gqDkbh d/ e[M ;o{gK dh gfjukD ehsh j?. fi; ftZu
J/PhnkJh gqDkbh gqw[Zy j?. fi; ftZu J/PhnkJh T[sgkdB ftZu nfijh nksw fBoGo rqkwhD nt;Ek j?. fi;
ftZu G{wh dk wkbe ;w[dkfJe nkg j[zdk j?. oki Pesh Io{oh nkofEe ;kXBK d/ gq:'r B[z fB:zsoB eoB d/
Bkb ;w[dkfJ d/ T[sgkdB ns/ feos d/ e[M Gkr dk gqsZy T[gG'r eodh j?.
J/PhnkJh gqDkbh dhnK w[Zy ftP/PsktK L^ J/PhnkJh gqDkbh dhnK fszB ftP/PsktK fBZih ;zgsh dh ewh, BroheoD
dh ewh, p[oi{nK tor dh ewh, wkoe; d/ nB[;ko J/PhnkJh ;wki ftZu fJj fszB sZs w"I{d Bk oj/ fi;d/ ekoB
g{zihtkd dk iBw Bk j' ;fenk.
gqPBH wkoe;tkd d/ tor ;zxoP f;XKs s'A s[;hA eh ;wMd/ j'< fJ; dh gq;zfresk dk toBD eo'.
iK
tor gqEk$ftt;Ek (Class System),(class labour)*s/ ;wkfie gZXo d/ ;to{g d/ s"o *s/ uouk eo'.
iK
tor ;zxoP dh gq;zfresk ns/ ngq;zfresk dk toBD eo'.
iK
gqPB wkoe;tkd dk nkb'uBkswe ftPb/PD eo'.

T[so Lwkoe; d/ nB[;ko wkBt ;wki dk fJfsjk; tor^;zxoP dk fJfsjk; fojk j?.fJ; ;zxoP dk nzs jo
tko iK sK ;ko/ ;wki d/ eqKshekoh g[BofBowkD ftZu j'fJnk iK d"BK ;zxoPK tork d/ ftBkP d/ o{g ftu.fJ;
soQK tor ;zxoP wkBt fJfsjk; dk :EkoE j? i' dk; :[Zr s'A P[o{ j' e/ ;kwzs :[Zr ns/ nZi g{zihtkdh :[Zr ftu
c?b fojk j?.wkoe; d/ nB[;ko feT[Afe g{zihtkdh ftt;Ek ftZu jh fJ; d/ ftBkP d/ phi nzsofBfjs jB.fJ;
soQK ;'ftns ;zx d/ ftxNB ns/ ;kwtkdh d/PK dh T[dkotkdh g{zihtkd tZb o[MkB B/ wkoe; d/ ftukoK B{z
;wekbhB gqk;zzrfesk d/ ;zdoG ftu pfj; dk ftPk pDk fdsk.tor ;zxoP d/ pko/ wkoe; d/ ftukoK dh toswkB
;wki ftu ngq;zfresk ns/ gqk;zfresk d/ eJh gZy fdqPNhrs j[zdB jB fiBQK B{z j/m fby/ fpd{zn k d/ nzsors
d/fynk ik ;edk j?.
tor ;zxoP dh ngq;zfreskL

1L wkoe; dh fJj XkoBK j? fe wkBt ;wki dk fJfsjk; tor ;zxoP fojk j?, ;wekbhB ;wki ftu g{oh soQK
bkr{ BjhA j[zdk feT[Afe ;wekbhB fBrw g{zihtkd tor^;fj:'r *s/ nXkfos j? fBrw g{{zihtkd ftZu T[sgkdB
gqfefonk ftZu bzr/ ;ko/ tork d[nkok fwb i[b e/ ;zrmB d/ T[d/P dh gqkgsh dk :sB ehsk iKdk j?.
2Lwkoe; d/ fJ; f;XKs d/ nB[;ko tor^;zxoP dk ekoD ;zgsh ;zpX ns/ fJ; ftZu fBfjs P'PD j? id'A fe
;wekfbB ;wkIK ftZu ;zxoP d/ gq[w[Zy ekoD ftZu ;Zsk gqpzX gq[w[Zy j?.
3L wkoe; dh fJj wkBsk j? fe tor ;zxoP dh gq/oe Pesh j?,ni/ g{oh soQk gq;zrfe Bjh
j?.ftfrnkBtkd,;wkBsk,XowfBogZysk torhnK ftukoXkotK wkBt ;wki d/ ;ko/ sZsK B{z pdb ojhnk jB.
4L wkoe; d/ fJ; f;XKs nB[;ko tor ;zxoP dh uow gfoDs tor Xo{theoD ns/ eqKsh j? id' fe toswkB
;wki ftu wZXw tor dk tZXdk j"fJnk nkeko fJ; ftuko B{z rbs f;ZX eodk j?.j/powk; dk th wzBDk j? fe
nkZi ftef;s d/PK ftu wId{oK d/ ihtB gZXo ftZu ;[Xko j'fJnk j?.
5Lwkoe; dh fJj wkBsk j? fe ;kwtkdh eqKsh P'PD ns/ tor ;zxoP dk nzs eoe/ ;kwtkd dh ;EkgBk eo/rh,i'
okijhB,torjhB ns/ P'PD ftjhD j't/rk ns/ fJjh fJfsjk; dh nkyoh ftt;Ek j't/rh.
tor ;zxoP dh gq;zfresk
1L nZi dh n;wkBsk ns/ P"PD dh ;fEsh ;wki dk gqw[Zy bZSD pDh j'Jh j?.:{ogh ns/ b?fNB nwoheh ;wki
ftu nZi nkofEe ftPwsk d/ fto[ZX ;zxoP ftu tkXk j' fojk j?.Gkos tor/ ftekPPhb d/P ftu th BthA
nkofEe Bhsh B/ nkofEe ftPwsk B{z tXk e/ eJh o{gK ftu tor ;zxoP B{z iBw fdZZsk j?.nZi wkUtkdh
efwT{fB;N gkoNh, ghg[b; tko ro[Zg,fpjko ftu j' oj/ iksh ;zxoP iK jkb ftu oki;EkB ftu j'fJnk r[Zio
whDk ;zxoP d/ fgZS/ nkofEe ftPwsk iK rohph fJe gqw[Zy ekoe d/ o{g ftu fefonkPhb j?.
2L Bt T[dkotkd d/ toswkB d"o ftu *Bk^dybnzdkih* dh tkg;h B/ n;zrfms y/soK ftu wId{ok d/ nB[gks
ftu tkXk eoe/ T[BQK d/ P'PD dh ;zGktBK B{z g[PN ehsk j?.wId{oK dh SkNh ns/ T[jBk dh n;[oZfynk tXh j?.fi;
B/ tor sDkn ns/ tor ;zxoP B{z iBw fdZsk j?.
3Lwkoe; d/ ;kwtkd dh XkoBK ;wki d/ Bhsh fBowkDsktK d/ ;kjwD/ ;wekbhB ;wkfie ftt;Ek d/ Bekokwe
gZyK B{z d{o eoB ns/ ;wkfie gfotosB B{z fJe fdPK d/D bJh fJe nfGg/qoe ftukoXkok d/ o{g ftu nZi th
fefonkPhb j?.
gqPB wkoe; d/ g{zihtkd d/ f;XKs dk fttoD fdT[.
iK
gqPB g{zihtkd(Capitalism ) dh wkoe; (Marx) ET{oh dh ftnkfynk eo'.
T[soL wkoe; d/ fJfsjk; d/ G"fsetkdh ftPb/PD d/ nB[;ko g{zihtkdh nt;EK ;kwzsh ftt;Ek d/ nzsofto'XK
dk ;fji Bshi/ jB.;wzsh ftt;Ek ftu y/sh dk;K dk ;kwzsk d[nkok P'PD ehsk iKdk ;h.id' fJj ftt;Ek
nkgD/ sDkn d/ Bkb fpyo rJh sK pj[s tZvh frDsh ftu tZv/ ekPseko fJ; s'A w[es j'J/ ;B.fJj b'e tZvh

frDsh ftu BroK ftu t;/,fJ; Bkb t;sK d/ T[sgkdB Bkb BthA nkofEe gqDkbh d/ o{g ftu g{zihtkd dk iBw
j'fJnk.
g{zihtkd d/ r[D iK ftP/PsktKL
1L g{zihtkd ftt;Ek ftu T[sgkdB fBZih fJ;s/wkb dh pikfJ fteoh d/ bJh j[zdk j?.g{ot g{zihtkdh gqDkbh ftu
nkofEe gqDkbhnK ftu T[sgkdB nkw s"o s// f;ZX/ T[gG'r d/ bJh ehsk iKdk ;h,feT[afe seBheh ;kXB fJzB/
fInkdk T[ZBs Bjh ;B,go nZi d/ ;w/A ftu fJjBk dh irQk wPhBk B/ b? bJh j/.
2Lg{zihtkdh nkofEe gqDkbh ftu feosôfjs yohdh ns/ t/uh iKdh j?.wkoe; d/ nB{;ko g{zihtkdh gqDkbh ftu
wId{o B{z f;oc feos Pesh d/ o{g ftu d/fynk iKdk j??.g{zihtkdh ik wkbe T[jBk dh feos Pesh B{z wId{oh
d/y e/ yohdd/ jB.
3Lg{zihtkdh ftt;Ek ftu ftB:w iK b?D^d/D w[dok ftu ehsk ikdk j?.w[dok jh T[j ;wkfie ;zpzX j? fi; Bkb
g{zihtkdh gqDkbh d/ ftfGzB sZs fJe d{;o/ Bkb i[V/ j[zd/ jB.
4Lg{zihgsh dk T[sgkdB dh gqfefonK *s/ fB:soD th w[doK Bkb jh i[fVnk j'fJnk j? FfeT[fe fJ; ftu b?D
d/D,wId{ok dh wId{oh ,nkfd fJj ;kok e[M jh g{zigksh jh fBoXkfos eodk j?.
5LfeT[afe fJ; ftt;Ek dk w[Zy T[d/P fteoh j[zdk j?,fJ; bJh g{zihtkdhnK ftu fInkdk gqsh;goXk dk ftek;
j[zdk j?.jo g{zihgksh fJe d{;o/ s'A nZr/ bzxDk ukj[zdk j?.fJ;d/ cb;o{g BthAnk BthAnk seBheK ns/ nthPekoK
dk iBw j[zdk j?.
fJ; soQK wkoe; d/ nB[;ko g{zihtkd nfijh ftt;Ek j? fi; ftu P'PD,n;wkBsk ns/ torK dk Xo{theoD
nkgD/ uow d/ jz[dk j?..fJ; dk wsbp j? fe T[sgkdB d/ ;kXB d/ wkfbeK ns/ feoshnK d/ ftu dk nzzso j?.
Short Answer type quesitons:
gqPB ;wki s'A eh Gkt j?<
T[~soH ;wki n;b ftZu ;wkfie ;zpzXK dk ikb j?. ftnesh i' fJe irQk T[~s/ ofjzd/ jB. T[jBK ftZu nkg;h
;pzX j[zd/ jB ns/ fJe d{i/ Bkb fjZs i[V/ j[zd/ jB. T[j fJe d{i/ T[s/ fBoGo j[zd/ jB ns/ fJ; soQK T[j ;wki
dk fBowkD eod/ jB. e[M b/yeK dk fJj ftuko j? fe w?Apo fJe d{i/ B{z ikDd/ j'D ns/ T[jBK d/ e[M nkg;h
fjZs j'D. T[jBK d/ ;zpzX nw{os j[zd/ jB. fJj ihtB d/ jo o{g ftu w"i{d j[zd/ jB.
gfoGkPktK L^
w?ekJhto d/ nB[;ko^ “;wki fttjkoK ns/ gqfefonk, dh nfXeko ns/ ;fj:'r ns/ wkBt fttjko d/ fB:zsoD
dh ftt;Ek B{z n;hA ;wki efj ;ed/ jK.@
rohB d/ nB[;ko^ “;wki fJe tZvk ;w{j j? fi; Bkb ftnesh ;pzfXs j?.@
gqPB ;wki Pk;so dhnK d' gfoGkPKtk fdT[.
T[soLc/noukJhbv d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wki ftfrnkB wB[Zy s/ T[;d/ wB[Zyh tksktoD ftZu gkJ/ rJ/ ;zpzXK dk
nfXn?B eodk j?. **
nkoB'bv n?wH o'I nB[;ko ^ ‘‘ ;wki Pk;so iK ;wki ftfrnkB wB[Zyh ;zpzXK dk ftfrnkB j?.**
gqPB fJfsjk; ns/ ;wki Pk;so dk nzso fBy'Vk eo'.

T[soL1LfJfsjk; ftP/P ftfrnkB j? fi; dk ;zpzX fJfsjk;e xNBktK Bkb j?.;wki Pk;so fJe ;kXkoD
ftfrnkB j?".fi; dk ;zpzX ;koh soQK d/ ;pzXK d/ Bkb j?.

2LfJfsjk; dk ;pzX w[Zy s'o *s/ g[okD/ ;w/A Bkb j? id'Afe ;wkiPk;so dk toswkB ;w/A BKb.
gqPB Xow s'A s[jkvk eh Gkt j?.
T[soLXow Ppd fobhIB Ppd o/bhr/no s'A pfDnk j?,fi; dk noE j?,pzBQDk ns/ wB[Zy B{z JhPto Bkb ;pzfXs
eoBK.Xow Ppd dh T[sgZsh ;z;feqs GkPk d/ *Xq* Ppd s'A wzBh iKdh j?,fi; dk noE j? XkoBk eoBK ns/ ;ko/
ihtK gqsh wB ftu dfJnk XkoB eoB B{z jh Xow fejk frnk j?.
gqPB ;wkfie doik(Social Status) B{z gfoGkfPs eo'.
T[soL;wkfie ;fEsh s' Gkt ;wfie ;zpzXK ftZu ftnesh dh ;fEsh j?.;kXkoD p'b ukb ftu n;hA efjzd/ jK
fe ftnesh dh ;wkfie ;fEsh uzrh j? ns/ iK wkVh.jo ftnesh d/ ezw dh tzv dh fJe ftt;Ek j[zdh j?,fi;
Bkb ftnesh ;zpzX oZydk.ns/ nkgD/ uzr/ ezwK ekok eoe/ ns/ fttjko eoe/ ;wki ftu i' T[;dh
fJZIs,wkB^;BwkB iK gqfsfPmk pDdh j? T[;B[z ;wkfie doi/ dk Bkw fdZsk iKdk j?.
gqPB ;wkfie rshPhbsK s'A eh Gkt j?.
T[soL;wkfie rshPhbsk ;wkfie gfotosB dk jh fJe nzP j?.;wkfie gfotosB s'A ;kvk Gkt ;wkfie
;pzXK,;wkfie ouBk ns/ ezwK s/ ;zrmBK ftZu j'D tkb/ gfotosBK s'A j?,idfe ;wkfie rshPhbsK s'A Gkt fe;/
ftnesh iK ;w{j dh ;wkfie gq;fEsh iK nj[d/ ftu gfotosB j?.T[dkjoB d/ *s'o s/ fJe gq^nfXnkge Gkosh
gqkP;fBe ;/tk dh gqhfynk gk; eoe/ i/eo e[be/ No pD iKdk j?,Pfjo dk fBtk;h w[zpJh ftu ike/ t; iKdkj?
sK fJj ;ko/ gfotosB ;wkfie rshPhbsk d/ nXhB nkT[Dr/.
gfoGKPktK
j?.
gqPBLwksk d/ BKw BKb uZbD tkbk gfotko (Matriarchal family)dk fttoD fdT[.
T[soLGkos fJ; soQK d/ gfotkoK dh ;zfynk pj[s xZN j?. e/ob ftu nfij/ gfotkoK B{z XkotkV iK skotkV
nkyd/ jB . rko' ns/ yk;h b'e th tzP dk BK wK dk Bkw Bkb uZbdk j? . wksq;skswe gfotko dk fBowkD
fJ;soh, T;d/ G?D^GoktK ns/ T[jBK d/ pZfunk Bkb j[zdk j? . gsh B{z gsh d/ xo ik e/ ofjDk g?dk j? . ;zgZsh
dk nfXeko dh gZ[so B{z gqkgs j[zdk j? . gfotko dh wZ[uh xo dh tZvh fJ;soh j[zdh j? .
gqPB ;w[dkfJ (Cummunity)dh e"Jh fJe ftP/Psk fby'.
T[soL;w[dkfJ dk fJe fBPfus G{^Gkr j[zdk j?.
2L;w[dkfJ ftu fB:wK dh fJe ;kXkoD ftt;Ek ehsh rJh j[zdh j?.
gqPB g{zihtkd d/ r[D iK ftP/PsktK fby'.
g{zihtkd d/ r[D iK ftP/PsktKL
1L g{zihtkd ftt;Ek ftu T[sgkdB fBZih fJ;s/wkb dh pikfJ fteoh d/ bJh j[zdk j?.g{ot g{zihtkdh gqDkbh ftu
nkofEe gqDkbhnK ftu T[sgkdB nkw s"o s// f;ZX/ T[gG'r d/ bJh ehsk iKdk ;h,feT[afe seBheh ;kXB fJzB/
fInkdk T[ZBs Bjh ;B,go nZi d/ ;w/A ftu fJjBk dh irQk wPhBk B/ b? bJh j/.

2Lg{zihtkdh nkofEe gqDkbh ftu feosôfjs yohdh ns/ t/uh iKdh j?.wkoe; d/ nB{;ko g{zihtkdh gqDkbh ftu
wId{o B{z f;oc feos Pesh d/ o{g ftu d/fynk iKdk j??.g{zihtkdh ik wkbe T[jBk dh feos Pesh B{z wId{oh
d/y e/ yohdd/ jB.
gqPBL gqeN iK gqekoi ezw eh j[zd/ jB.
gqPB w?e; t/po B/ nbrkt dh eh gfoGkPk fdZsh j?.

w?e; t/po ^ “t?po nbrkt B{z nkX[fBe g{zihtkdh ;wki dh ftP/Psk d/ o{g ftZu d/ydk j?. t/po d/ nB[;ko
nkX[fBe T[d:'rheoB ;wki dh e/Adoh ftP/;sk j?. fi;B{z nkX[fBe T[d:'fre ;wki ftZu B"eoPkjh d/ o{g ftZu
ftt;Ek i' nkX[fBe ;wki ftZu fInkdk gqGkth j?. t/po d/ nB[;ko nkX[fBe T[d:'rheoB ;wki ftZu fiZE/ th
j't/ T[~E/ B"eoPkjh ftt;Ek B{z Io{o gqGkfts eo/rk ns/ nbrkt th T[; ftZu Io{o gkfJnk ikt/rk.”
gqPB ;wkfie gfotosB s' eh Gkt j?,fJ; dhnK d' gfoGkPKtk fdT[.
T[soLi/eo fe;/ fefon iK t;s{ dh gfjbK dh ;fEsh ftZu pdbkn nk iKdk j? sK T[;B{z gfotosB efjzd/ jB.
;kXkoB PpdK ftZu fe;/ t;s{ ftZu d' ;w/A ftZu fdykJh d/D tkbh fGzBsk jh gfotosB j?.
;wkfie gfotosB dh gfoGkPk L^ ;wkfie gfotosB ;pzXh ftstkBK B/ tZy^tZy gfoGkPk dk toBD ehsk j?.
i' fJ; gqeko j?.
w?ekJhto d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wkfie ;pzXK ftZu j'D tkb/ gfotosBK B{z jh ;wkfie gfotosB efjzd/ jK.
fezrb; d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;wkfie gfotosB e/tb T[jBK gfotosBK B{z jh ;wMd/ jK i' ;wkfie ;zrmB ns/
;wki d/ YKu/ ns/ ezwK ftZu xNd/ jB.
gqPBH ;wkfie gZXoheoB eh j?<
T[~soH ;wkfie gZXo ;wki B{z T[~u/ ns/ j/mb/ torK ftZu tzvD ns/ gZXo fBowkD eoB dh fJZe ftt;Ek j?.
jo/e ;wki ftZu nkgDh iB;zfynk, nkwdB, eko'pko, iksh, Xow ns/ nj[fdnK d/ nkXko s/ j/mbhnK ns/
T[~u Pq/DhnK ftZu tzvdk j?.
gfoGkPk L^
fi;poN d/ nB[;ko ^ “ ;wkfie gZXo ;wki d/ T[BQK ;EkJh ;w{jK ns/ Pq/DhnK ftZu tzv j? i' nkg; ;q/Pm ns/
nXhBsk d/ ;pzXK Bkb ;pzX j[zd/ jB.**
;dob?Av d/ nB[;ko ^ “ gZXo e/tb nzs fefonk dh fJZe gqfefonk j?. fi; ftZu e[M ftneshnK B{z d{;o/
ftneshnK dh s[bBk ftZu T[~uh ;fEsh gqkgs j[zdh j?.
gqPB f;ZfynK dk fJe ;z;EkB d/ s'o *s/ eh wjZst j?.
iK
;e{b B{z ;wkiheoB dh fJe J/iz;h d/ s'o *s/ toBD eo'.

T[soLਵਸੱ ਵਖਆ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਵਦ ਿੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆ ਬ੍ਹੁਤ ਵਿਆਦਾ ਮਹੱ ਤਿਪੁਰਨ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਹਨ।
ਇਹਨਾਂ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਵਿੱ ਚ ਬ੍ੱ ਚੇ ਦੀਆ ਮਾਵਨਵਸਕ ਸਮਰੱ ਿਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਵਗਆਨਤਾ ਤੋ ਵਗਆਨ ਿੱ ਲ ਅਤੇ ਹਨੇਰੇ
ਤੋ ਚਾਨਣ ਿੱ ਲ ਿਧਦਾ ਹੈ ਵਸੱ ਵਖਆ ਸੰ ਸਿਾਿਾਂ ਵਿੱ ਚ ਬ੍ੱ ਚੇ ਲਈ ਸਮਾਵਜਕ ਸਬ੍ੰ ਧ ਸਿਾਵਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੋਰ ਿੀ ਵਿਸਵਤਰਤ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ.
gqPBH ;z;feqsh eh j? <
s"o s/ gqkgs j[d
z k j?.
gqPBH gqeN ns/ r?o gqeN ezw jh jB.
r?o gqeN ezw L ^ r?o gqeN ezw d/ Bshi/ jB i' ;wkfie ftt;Ek ftZu nB[e{b sK j[zd/ jB. gozs{ fJ; ftt;Ek
d/ w?ApoK tZb'Q Bk sK wzBD:'r j[zd/ jB ns/ Bk jh fJZSs j[d
z / jB.
gqPB Xow dh ftnkfynk eo' iK Xow s' s[jkvk eh Gkt j?.
T[soLXow ;wkfie ezNo'b dk fJe gqw[Zy ;kXB j?.JhPto,gkg^g[zB ns/ Boe d/ vo s'A ftnesh ;wki^fto'Xh
ezw eoB s'A vodk j?.;wkfie fB:wK T[bzxD eoB dk sZsgo gkg dk G'rh j'Dk ns/ JhPto dh ngq;zBsk w[Zb
b?Dk,fJjh ekoB j? fe ftnesh ;wkfie fB:wK B[z ;theko eodk j?.g[okD ;w/A s'A GKos tZy^tZy XowK B[z g{oB
s'Ao *s/ G{wh fojk j?.fJZE/ w[Zy o{g ftu S/ XowK^fjzd{,fJ;bkw,fJ;kJh ,f;Zy,p'X ns i?B dh gqXkBsk j?,e[M
gko;h ns/ iBikh Xow B{z wzBD tkb/ b'e th fJZE/ jB.jo/e Xow dhnK nB/eK PkyktK ns/ T[Zg PkyktK
jB.fJ;bkw Xow,fJ;kJh ns/ gko;h Xow ftd/Pk s'a fJE/ nkJ/ ,id fe fjzd{,p'X i?B ns/ f;Zy Xow dk iBw
;EkB Gkos jh j?.
gqPBH ftnkj s'A s[;hA eh ;wMd/ j'.
T[~soH ftnkj ;wki ns/ ekB{zB tZb'A wkBsk gqkgs sohe/ Bkb fJ;soh ns/ g[oP d/ go;go ;pzXK ns/ pZfunK
B{z iBw d/D ns/ T[BQK dk gkbD g'PD eoB dh ftt;Ek j?. Phq p'rkov; nB{;ko ftnkj fJ;sohnK ns/ g[oPK
B{z gfotkfoe ihtB ftZu gqt/P eokT[D tkbh ;z;Ek j?.
gqPBH ;wkfie ;w{j(Social Group) s'A eh Gkt j?<
T[~soH ;w{j ftneshnK dk ;zebg j?. fi; ftZu jo/e ftnesh fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu fJe d{;o/ Bkb ;pzfXs
j?. fJ; ftZu fJZe ftnesh d{;o/ B{z gqGkfts eodk j? ns/ \[d th d{;fonK s'A gqGkfts j[zdk j?.
gfoGkPktK L^ w?ekJhto d/ nB[;ko ;w{j s'A ;kvk Gkt b'eK d/ fJZe ;zrmB s'A j? i' fe fJZe d{;o/ Bkb ;wkfie
;pzXK ftZu pZM/ j'J/ j[d
z / jB.

gqPBH ;fwsh ,;zrmB,;zx (Association)dh gfoGkPk fdT[ <
T[~soH ;fwsh wB[ZyK dk T[j ;w{j j? i' fe;/ fJe T[d/P dh gqkgsh bJh ;zrfms ehsk iKdk j?. ;fwsh bJh
G{^Gkr iK ;fj:'r dh GktBK dh e'Jh Io{os BjhA j?. pbfe ;fwsh ;w[dkfJ dk fJe f;oc ;zrmB j?. i' fe;/
T[d/P dh g{osh d/ nXhB ;Ekfgs ehsk iKdk j?.
gfoGkPk L^
w?ekfJto d/ nB[;ko ^ ‘‘ ;fwsh fJZe ;w[dkfJ BjhA pbfe T[;d/ nXhB fJZe ;zrmB j[zdk j?. i' fe pokpo fjZsK
dh g{osh Bjh pDkfJnk iKdk j?.@
gqPB ;w[dkfJ ns/ ;zrmB iK ;fwsh ftu nzso ;gZPN eo'.
T[soL;w[dkfJ ns/ ;zrmB iK ;fwsh ftu nzsoL
1L;zrmB dh ftukog{ote ;EkgBk ehsh iKdh j?,go ;w[dkfJ dh ;EKgBk BjhA j[zdh ;tsL iBw j[zdh j?.
2L;zrmB dk fBowkD ehsk iKdk j? go ;w[dkfJ dk ftek; ehsk iKdk j?.
3L;fwsh fJe T[d/P iK e[M T[d/PK d g{osh ;zpzXh ehsh iKdh j?. go ;w[dkfJ ;kXkoD ihtB dk nfbzrB eodk
j?. fJj ;Ekfgs fe;/ wsbp iK T[d/Pk d/ ekoDk ehsk ikdk j?. fJ; ftZu ;zg{oB ihtB jh pshs j[zdk j?.
4L;fwsh dh w?ApofPg fJS[Ze j[zdh j? go ;w[dkfJ dh w?ApofPg Io{oh j[zdh
gqPBL r?o gqrN ezw iK d[PfefonK(Dysfunction) s' eh Gkt j?.
T[soLr?o gqeN ezw L ^ r?o gqeN ezw d/ Bshi/ jB i' ;wkfie ftt;Ek ftZu nB[e{b sK j[zd/ jB. gozs{ fJ;
ftt;Ek d/ w?ApoK tZb'Q Bk sK wzBD:'r j[zd/ jB ns/ Bk jh fJZSs j[zd/ jB.
gqPB ;wki Pk;so eh j?.
T[soL ;wki PkPso d'' PpdK d/ w/b s'A pfDnk j? fiBQK ftu'A gfjbK Ppd *P'fPn; b?fNB s'A d{;ok *b'r;* rohe
s'A fbnk frnk j?.*P'fPn; dk noE j? ;wki s/ *b'r;* dk noE j?^ noE Pk;so.fJ; soQk ;wki PkPso dk
Pkpfde noE ;wki dk PkPso iK ;wki dk ftfrnkB j?.19thA ;dh d/ T[sokdo s'A jopoN ;g?A;o B/ ;wki
d/ eqwpX nfXn?B dh e'fPP ehsh ns/ nkgDh g[;se dk Bkw *P'fPT[bkih* oZfynK.
gqPB ftnkj d/ G/d iK gqekoK iK fe;wK dk toBD eo'.
T[soL 1) fJe ftnkj
2) pj[ ftnkj
pj[ ftnkj d/ nZr/ fszB G/d jBL 1) pj[gsh ftnkj
2) pj[gsBh ftnkj.
3) ;w{j ftnkj nkfd.

gqPB ;wkfie rshPhbsK(Social Mobility) dhnK d' ftP/PsktK iK ezwK dk toBD eo'.
T[soL1Lgqiksh,fbzr ns/ T[wo^;w[j ftZu pokpo rshPhbsKL gqiksh,fbzr ns/ T[wo fJe i?fte sZE j?.go fJ;
ftu th gfotsB j[zdk j? fi; soQk fe;/ yk; ;wki ftu th fBro' gqiksh d/ b'eK B{z Pkfwb eo b?Dk sK fJj
gqiksh rshPhbsk ejkJ/rh.fJ; soQK jh i/eo fe;/ ;zrmB ftu e/tb wodK B{z gqt/P dh nkfrnk j't/ go fJjBK
d/ dotki/ fJ;sohnK bJh th y[Zb ikD sK fJj fbzr ;wkfie rshPhbsk dh Pq/Dh ftu nkt/rk.
2Ly/so ;w{j ftu rshPhbskLfJe y/so iK ;w[dkfJ B{z SZZv e/ d{;o/ ftZu brksko nkT[DkikDk fJ; dk T[dkjoD
j?/.fgzv SZv d/ Pfjok ftu ikDk y/soh rshPhbsk j?.
gqPB ;wkfie rshPhbsk s'A eh GKt j?.
T[soL ;wkfie gfotosB s'A ;kvk Gkt ;wkfie ;pzXK,;wkfie ouBk ns/ ezwK s/ ;zrmBK ftZu j'D tkb/
gfotosBK s'A j?,idfe ;wkfie rshPhbsK s'A Gkt fe;/ ftnesh iK ;w{j dh ;wkfie gq;fEsh iK nj[d/ ftu
gfotosB j?.T[dkjoB d/ *s'o s/ fJe gq^nfXnkge Gkosh gqkP;fBe ;/tk dh gqhfynk gk; eoe/ i/eo e[be / No
pD iKdk j?,Pfjo dk fBtk;h w[zpJh ftu ike/ t; iKdkj? sK fJj ;ko/ gfotosB ;wkfie rshPhbsk d/ nXhB
nkT[Dr/.n;b ftZu ;wkfie rshPhbsk nkX[fBe T[d:'fre PfjoK ;wkiK dh jh ftP/Psk j?.nktkikJh ns/
;zuko d/ tZy^tZy ;kXBK ftzu ;wkfie rshPhbsk B{z s/Ih gqdkB ehsh j? ns/ b'e fgzvK s'A PfjoK ftZu,fJe gqKs
s' d{;o/ gqKs ftzu ns/ fJe d/P s'A d{;o/ d/P ftZu ns/ fJe eko'pkoh s'A d{;o/ eko'pko ftu n;kBh Bkb nk ik
;ed/ jB.
gfoGKPktK
j?.
gqPBL ;wkiheoB iK ;wkfiesk s'a eh Gkt j?.

iK
gqPBL eh ;wkiheoB f;ZyD dh fJe gqfefonK j?<;gZPN eo'.
T[soL noEL pzuk id'A iBw b?AdK j? sK T[j e/tb y{B,wk; ,jZvh nkfd dk fJe fiT{Ad/ g[sb/ tKr j[zdk j?.T[;
;w/A T[; ftu e'Jh wB[Zyh iK ;wkih r[D Bjh j[zdk j?.;wki ns/ ;z;ffeqsh dofwnkB gbd/ j'J/ pZuk j'bh^j'bh
fJe ;wkfie gqkDh ftu pdb iKdk j? s/ T[; ftu ;wkfie r[D ftef;s j' iKd/ jB.fJ; gqfefonK B{z fi; BKb
fJe gqkDh Pk;soh gqkDh ;wkfie gqkDh ftu pdb iKdk j? iK T[; ftu ;wkfie r[D ftef;s j iKd/
jB,*;wkiheoB* efjzd/ jB.
gfoGkPKtKL
gq'c?;o rqhBL @;wkiheoB T[j gqfefonk j? fi; Bkb pZuk ;z;feqfse ftP/PsktK ns/ ftneshst Bz{ gqkgs eodk
j?.

Pqh fcuo L @ ;wkiheoB fJe ftnesh ns/ T[;d/ j'o ;kEh ftneshnK dofwnkB gko;fgqe gqGkt dh gqfeohnk
j?,fJj fJe nfijh gqfefonk j?,fi; d/ cb;o{g ftnesh ;wkfie fttjko d/ gqshwkBK B{z ;theko eodk ns/
T[BK BKb nB[e{bB eodk j?.
gqPBH ;z;feqsh iK ;ZFfGnkuko( Culture) eh j? <

iK
gqPB ;ZfGnkukoe ezgb?e; s/ B"N fby'.
s"o s/ gqkgs j[d
z k j?.
gqPB GkJhuko/ s'a eh Gkt j?.
T[soL ;wki ftu ofjzdk ftnesh nkgD/ gfotko iK xo d/ pkjo ftneshnK Bkb i' w/b fwbkg Bkb ofjzd/ j?
T[;B{z GkJhukok fejk iKdk j?.
gqPBL ftek;tkd iK Gkt iK T[dftek; (Evolution) dhnK d' ftP/PsktK dk toBD eo'.
T[soL 1) T[dftek; jw/PK ;obsk Bkb w[fPebK d/ tZb jz[dk j?L P[o{ ftu fe;/ t;s{ iK gqkDh d/ nzr x[b/ fwb/
ns/ X[zdb/ jz[d/ jB,j'bh j'bh T[BK ftu nzso ;gZPN j'D bzrdk j?,T[j gfjbk j' iKd/ jB s/ T[jBK dk o{g th
fBPfus j' iKdk j?/.
2) T[dftek; brkso ns/ j'bh rsh Bkb gfotosB dh fJe gqfefonk j?.


B.A 1st Sem DSOC101. Sociology

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B.A 1st Sem DSOC101. Sociology

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

B.A 1st Sem DSOC101. Sociology

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

soc

BA 1ST YEAR DSOC101

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

;wki ftfrnkB fJe ftfrnkB d/ o{g ftZu

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

gqPBH ;wki ftfrnkB iK ;wki Pk;so d/ wjZst dk toBD eo'.

;wki ftfrnkB (Pk;so) dk wjZst

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

gqPBH ;wki Pk;so d/ ekoi y/so dk toBD eo'.

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

(T) ;o{gkswe ftukoXkok.

(n) ;z;b/PDkswe ftukoXkok.

(T) ;o{gkswe ftukoXkok

(n) ;z;b/PDkswe ftukoXkok

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

jkpjkT{; d/ ftuko ^ ‘‘ jkpjkT{; dk ftuko j? fe Gkt/A fjZf;nK dk tZy^tZy nfXn?B eodk

1) ;wkfie nkfeqsh ftfrnkB.

;wki dhnK ftP/PsktK L^

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

g?Av{ ihtB dhnK ftP/PsktK

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

(1) ;EkBe y/so ns/ (2) ;w[dkfJesk dh GktBk.

;EkBe y/so d/ sZs

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

6H fJZS[e w?ApofPg L^ ;fwsh dh w?Apoh fJZSe

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

;w[dkfJ ns/ ;zrmB iK ;fwsh ftu nzsoL

2L;zrmB dk fBowkD ehsk iKdk j? go ;w[dkfJ dk ftek; ehsk iKdk j?.

4L;fwsh dh w?ApofPg fJS[Ze j[zdh j? go ;w[dkfJ dh w?ApofPg Io{oh j[zdh j?.

7L;zrmB ns/ ;w[dkfJ d'B" ;kXB jB.

gqPBH wB[Zy ns/ gP{ ;wki ftZu nzso dk toBD eo'.

T[~soH wB[Zyh ;wki ftZu fGzBsktK

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

gqPBH wB[Zy ns/ gP{ dhnK ftP/PsktK dk toBD eo'<

wB[Zy ;wki dhnK ftP/PsktK

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

(T) wB[Zyh ;wki e'b uzrh ftt;Ek j?.

(n) wB[Zy ftZu f;ZX/ yV/Q j'D dh ;fEsh j?.

(J) wBZ{y e'b pkDh j?.

(;) j'o ;ohoe ftP/PsktK jB.

gP{ ;wki dhnK ftP/PsktK

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

;z;Ek dhnK ftP/PsktK

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

gqPBL ;wkfie G{fwek dh gqhGkPk fdT[.fJ; dhnk ftP/PsktK dk toBD eo'.

@G{fwek doi/ dk gqekoih gfjb{ j?. f;ZX eo'.

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

ezw iK G[fwek dhnK ftP/PsktK

3Lezw jw/Pk ;fEsh d/ ;pzX ftu j[d

gqPB gfotko d/ ezwK iK ;wkfie wjZst dk toBD eo'.

gqPB gfotko ftt;Ek d/ pdbd/ ;to{gK pko/ ft;Eko Bkb fby'.

gfotko d/ ezw iK ;wkfie wjZst

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190

ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਅੰ ਤਰ

ਅੰ ਤ ਸਮੂਹ ਬ੍ਰਹਮ ਸਮੂਹ

GD INFOTECH KHANNA ROAD NEAR HARNEK WORKSHOP AMLOH-147203 8727800190,9501385190