DPBI201 1

Short Question-Answers Related to Course

gqPBL ejkDh ns/ Bktb ftZu eh nzso j?<

T[~soL ejkDh ^ ejkDh ftZu fe;/ fJZe ftP/P xNBk dk toBD ehsk iKdk j?. ns/ fJ; ftZu gksoK dh ;zfynk
dh xZN j[d
z h j?.

BktbL^ ftT[spZX ;koh ;fEsh dk toBD ehsk iKdk j?. fJ; ftZu gksoK dh ;zfynk fInkdk j[zdh j?.

gqPBL^ fe;/ uko r[owfs ethnK d/ BK fby'.

T[~soL^ fe;/ uko r[owfs ethnK d/ BK j/m fby/ nB[;ko jB.

1H Pqh r[o{ BkBe d/t ih.

2H Pqh r[o{ r'fpzd f;zx ih.

3H Pqh r[o{ nzrd d/t ih.

4H Pqh r[o{ nwodk; ih.

gqPBL fBZeh ejkDh d/ e'Jh uko r[D dZ;'.

T[~soL^ fBZeh ejkDh d/ uko r[D j/m fby/ nB[;ko jB.

1H fBZek nkeko.

2H ebkswesk.

3H o"fuesk.

4H rshPhbsk.

gqPBL e'Jh uko ;{chnK d/ BK fby/.

T[~soL^ ;{ch ekft d/ BK j/m fby/ nB[;ko jB.

1H Pkj j[;?B.

2H ;[bskB pkj{.

3H Pkj ;oc.

4H w'bkBk npdh.

gqPBL eftsk d/ w[Zy sZs fejV/.

1
 2

T[~soL^ eftsk d/ w[Zy sZs j/m fby/ nB[;ko jB.

1H Gkt 2H ebgBk

3H nbzeko 4H fpzp

5H Szd 6H o;

7H ;zrhs 8H ftuko

9H ekft GkPK 10H ekft P?bh

gqPBL ‘eb* ns/ ‘nB[* Ppd B{z nr/so d/ o{g ftZu tos'A.

T[~soL^ eb & eb:[Zr, ebw{zjk.

nB{ & nB[Pk;B, wB[wkB.

gqPBL ‘ykBK* ns/ ‘;ko* PpdK B{z fgS/so d/ o{g ftZu tos'A eo'.

T[~soL^ ;ko & fwbD;ko, jzYD;ko.

ykBk & w[orhykBj, :shwykBk.

gqPBL ‘ew* ns/ ‘pd* Ppd B{z nr/so d/ o{g ftZu tos' eo'.

T[~soL^ ew & ewu'o, ewI'o.

pd & pdfdwkr, pd;{os.

gqPBL ‘go* Ppd ns/ ‘fBo* Ppd B{z nzr/so d/ o{g ftZu tos'.

T[~soL^ go & goT[geko, gowkswk.

fBo & fBoiZb, fBoiht.

gqPBL ‘wzd* ns/ ‘eko* PpdK B{z ghS/so d/ o{g ftZu tos'.

T[~soL^ wzd& b'Vwzd, f;jswzd.

eko & ebkeko, gZsoeko.

gqPBL Ppd dh gfoGkPk fdT[.

T[~soL^ Ppd GkPk dh fJZe fJekJh j?. Ppd dk noE e'Jh fJZe ftuko iK noE gqrN eob tkbh fJekJh j?.

gqPBL gzikph ;kfjs d/ fe;/ uko ;[gqf;ZX ejkDhekoK d/ Bkw fby'.

T[~soL^ gzikph ;kfjs d/ gqw[Zy ejkDheko 

2
 3

1H e[btzs f;zx ftoe. 2H w'jB Gzvkoh.

3H ;[ytzs e"o wkB. 4H dbhg e"o fNtkDk.

5H fgqz;hgb s/ik f;zx.

gqPBL eftsk d/ gqw[Zy o{g fejV/ jB<

T[~soL^ eftsk, fB;fus, T[s/I, ;koEe, r[zMbdko, o{gkswe j[zdh j?. fJ; s'A fJbktk eftsk d/ o{g gZy s'A ;w/A
nB[;ko eJh gfotosB nkJ/ jB.

gqPBL gVQBKt fe; B[z efjzd/ jB <

T[~soL^ fijV/ tke Ppd fe;/ BKt dh irQK d/ T[go tofsnk iKdk j?. T[; B{z gVQBKt efjzd/ jB fit/L^

w?A, n;hA, s{z, ;kvk, s[;hA.

gqPBL yzvh X[BhnK eh j[zdhnK jB <

T[~soL^ yzvh X[ZBhnK T[j j[zdhnK jB. fijVhnk PpdK ftZu ;[szso ftuoB dh ;woZEk oZydhnK jB. fJjBK B{z
GkPk dhnK ftnziB X[zBhnK th fejk ik ;edk j?.

gqPBL ;to ns/ ftnziBK ftZu nzso ;gZPN eo'.

T[~so 1H ;to  ;to T[j yzvh X[zBhnK jB. fiBQK B{z T[ukoB ;w/A c/cfVnK ftu'A pkjo fBeb dh jtk f;ZXh
pkjo fBeb iKdh j?. T[; B{z ;to X[BhnK fejk iKdk j?.

2H ftnziB X[BhnK  T[j yzvh X[BhnK j[zdhnK jB. fiBQK dk T[ukoB eoB ;w/A c/cfVnK ftZu pkjo fBebdh
jtk B{z fe;/ ;EkB s'A o'fenk iKdk j?. T[; Bz{ ftnziB X[Bh efjzd/ jB.

gqPBL nyzvh X[BhnK eh j[zdhnK jB.

T[~soL^ jo GkPk ftZu ;to, ftnziB s'A fJbktk e[M ;zrhs sZs th j[zd/ jB. T[jBK B{z gkoyzvh iK nyzvh X[BhnK
th fejk iKdk j?. fit/A pb, Bkf;esk.

gqPBL ‘w"s nbh pkp/ dh * ejkDh d/ gqw[Zy gksoK d/ BK fby'.

T[~soL^ ‘w"s nbh pkp/ dh* ejkDh dk gqw[Zy gkso okw bkb, e"A;bo, m/e/dko, ghHnko UH wBuzdk jB.

gqPBL ‘fsqPBk* ejkDh dk b/ye d;d/ j'J/ fJ; dk e/Adoh Gkt fby'.

T[~soL^ ‘fsqPBk* ejkDh eosko f;zx d[Zrb dh ouBk j?. fJ; eth B/ ;wki ftZu gqufbs Go{D jZfsnk ns/ fJ;
s'A fJbktk wodK dh X"A; s/ n"osK dh jhDsk dK fJ; ejkDh ftZu toBD ehsk frnk.

gqPBL ‘w{b wzso* dk ftPk t;s{ fby'.

3
 4

T[[~soL^ ‘w{b wzso* r[o{ rqzE ;kfjp ftZu r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh ftu doi j?. ‘w{b wzso* ftZu gowkswk d/
;o{g d/ r[DK s'A fJbktk T[; dh gqkgsh bJh ;fsr[o{ dh b'V B{z do;kfJnk frnk j?. Gkt T[; gowkswk dh
gqkgsh r[o{ dh feogk Bkb jh j' ;edh j?.

gqPBL ‘jb tkj[D tkb/* eftsk dk e/Adoh Gkt fby'.

T[soL^ ‘jb tkj[D tkb/* gq'L g{oB f;zx dh eftsk j?. fJ; ftZu eth fe;kBK d/ y[Zb/ v[[ZbQ/ ihtB dk toBD eodk
j?. fe;kBK d[nkok ehsh rJh wfjwkB fBtkih, ykD ghD dhnK t;s{nK pko/ ikDeoh fdzdk j?. gzikp d/ fe;kBK
d/ f;ZX/ ;kX/ ihtB dk fIeo eodk j?.

gqPBL X[Bh gqpzX s'A eh Gkt j? <

T[~soL^ X[Bh gqpzX ftfrnkBe dh T[j Pkyk j?. fi; ftZu GkPk dhnK X[BhnK dk ftfrnkBe nfXn?B ehsk iKdk
j?.

gqPBL tke s'A eh Gkt j? <

T[~soL

UNIT = 1
eftsk

gqPB 1 L gzikph ;kfjs d/ fJfsjk;e fgS'eV pko/ uouk eo'.

iK

eftsk d/ fJfsjk;e fgS'eV pko/ uouk eo'.

T[~soL^ gzikph GkPk s/ fJ; sk ;kfjse fgS'eV fJfsjk;e gVktK ftZu bzx e/ ftef;s o{g ftZu gj[zfunk j?.
gzikph ;kfjs dk fJfsjk; pj[s g[okDk j?. fJ; dk nkozG eJh ftdtkB r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh s'A j'fJnk
wzBd/ jB. eJh tko pkpk cohd ih B{z th r[o{ ;kfjp dk ;wekbh jh ;wfMnk iKdk j?.

gzikph eftsk dk fJfsjk; g{ot BkBe ekb, BkE^I'rhnK, g{ot w[rb ekb dk th ;wK fejk frnk j?.
wZXekb d/ eJh ftdtkB wjkoki oDihs f;zx d/ oki ekb ns/ fJ;bkwh s/ ;{ch u/sBK t/b/ th c?fbnk j'fJnk
;h.

r[owfs ekft j/m nkfd rqzE ftZu pkpk |ohd Peorzia 112 ;b'e 4 Ppd 92 okr nk;K s/ 2 okr ;{jh
Pkfwb ehs/ rJ/ jB. fJ; soQK jh nkfd rqzE ftZu eJh tkoK B{z b'e tkoK dhnK X[BK s/ rkT[D d/ ;ze/s fdZs/ rJ/
jB.

gzikph eftsk ftZu nkX[fBe ekb ns/ nZi sZe d/ ekb B{z thy eftsk dk nzr wzfBnk frnk j?.

gzikph ;kfjs dk nkfd ekb ftZu fJfsjk;e B{z nkfd ekb, wZXekb ns/ nkX[fBe ekb ftZu tzfvnk
frnk j?.

4
 5

g[oksB Yzr dk wZXekbh ;kfjs fbfynk ikDk pzd j?. fi; ftZu nkX[fBesk gqXkB j' iKdh j?. Bt/A
nkX[fBe o{g ftZu Bt/A ftP/ B{z b? e/ eftsktK dh f;oiBk ehsh iKdh j?. ftP/ d/ gZy s'A Bt/A gq:'r j[zd/ jB.
fJ; ftZu GkJh ;kfjp dhnk eftsktK fBZehnk ns/ ojZ;tkdh eftsktK d/ j/m fby/ o{g jBL^

1H ;[gB/ ftZu s[;hA fwb/ n;kB{z n;K Xk rbtZeVh gkJh.

nkX[fBe ;w/A ftZu g'qL g{oB f;zx dhnK eftsktK ojZ;tkdh j' e/ fBpfVnK jB. fJj ;kfjs dk fJe' nfijk o{g
j?. fi; ftZu fynkb Iip/, ebgBK s/ skb dk ;[w/b j[zdk j?.

gqPB 2 L eftsk dh gqfeqsh dk eh noE j? <

T[~soL^ eftsk dh gqfeqsh B{z ;gZPN eoBk ;ob BjhA gqs{z eJh ftdtkBK B/ fJ; d/ ;o{g B{z ;gZPN eoB dk :sB
ehsk j?. okpoN jb/o d/ nB[;ko eftsk dh S'j Bkb jo t;s{ ;z[do j' iKdh j?.

fJj nkgdhnk ftukoK ns/ GktBtK B{z geV e/ nfijk o{g fdzdk j?. fi; Bkb eftsk tX/o/ ;[zdo s/
;EkJh gqshs j'D bZrdh j?. eftsk dk ;pzX fe;/ ftP/P :[Zr Bkb th j? s/ ftnkge wB[Zy Bkb th j?. fJ; Bkb
ihtB dh pj[gyh ftnkfynk eodh j?.

eftsk dk fJe yk; bZSD fJj j? fe ihtB dk i' th fdqP g/P eodh j?. T[; B{z ;kvhnk GktBktK dk
nzr pdkT[Adh j?. fJj ebgBk Pesh B{z fttjkoe o{g gqdkB eodh j?. fJ; Bkb eftsk d/ ekbgfBe r[DK ftZu
tkXk j[zdk j?.

g'qL g{oB f;zx nB[;ko fgnko ftZu fwZm/ puB eftsk jB. eftsk dk ozr nkg fdbK B{z fyZu gkT[Adh j?.

gq' g{oB f;zx dhnk eftsK Gkt[esk g{oD jB. eftsk dk ;Zu fJj j? fe fJj ;{yw ebk j?. fi; ftZu
wB[Zyh GktBktK B{z ;kfjfse s/ ebkBswe Yzr dk gqrNktk eodh j?. fJj gkme ns/ doPeK B{z gqGkfts eodh
j?. fJj wB[Zy wB dhnK j'JhnK GktBktK eftsk ;[DB iK gVQB Bkb nzrVkJh b? e/ ikr g?AdhnK jB.

eftsk dk nkBzd d/P ekb ns/ ;wki dhnK ;hwktK s'A pj[s T[~uk ;EkJh j?.

eftsk fJZe ebgBK d/ goK T[~s/ T[~vD tkbh T[j f;oiDk j? i' fe nfdqP irs B{z ;keko eo fdzdh j?.

gqPB 3 L g'qL g{oB f;zx nB[;ko eftsk eh j? <

T[~soL^ g'qL g{oB f;zx B/ eftsk B{z o{jK dh p'bh fejk j?. fJj gqpb GktK s/ tbtfbnK dk ;[w/b j?. gq'L g{oB
f;zx nB[;ko uzrh eftsk ftZu e[M ftP/P sZsK dk j'Dk Io{oh j?. eftsk GkPk ns/ X[Bhnk dh b'V j?. GkPk B{z
‘eftsk dk eZuk w;kbk fejk ik ;edk j?. eth fJ; w;kb/ B{z tos e/ eftsk dh f;oiDk eodk j?. T[; dh
GkPk ftZu ndG[s ew'bsk s/ ;[zdosk fdykJh fdzdh j?.

eth dh GkPK ;kvh GktBK s/ nfj;k; B{z fe;/ ftP/ dh v{zxh sfj sZe b? g[Zidh j?. T[; ftubh ;wZroh
GktK d/ nB[e{b j[zdh j?.

eth nkgdh eftsk ftZu PpdK Bkb fe;/ t;s{ dk fJ; soQK toBD eodk j? fe gkmeK d/ wB ftZu T[;
t;s{ dh s;tho g?dk j[zdh j?. fi; B{z fpzp efjzd/ jBL^ fit/A fpzp dhnK pj[s ;kohnK fe;wK j[zdhnk jBL^ fit/A
fpzp dhnK pj[s, o; fpzp nkfd.

5
 6

eth nkgDh eftsk ftZu Szd s/ nbzekoK dh th tos'A eodk j?. go nZi eZbQ eth nkgDh eftsk B{z Szd
d/ gqGkt s'A w[es eo fdzdk j?.

eth nkgDh eftsk B{z ;[jiwJh s/ gqGkPkbh pDkT[D bJh eJh gqeko dhnK ‘;iktNh i[rsK tosdk j?.
fJj i[rsk jh nbzeko ejkT[AdhnK jB. id'A eth ngkDh eftsk dh ouBk eodk j? sK PpdK ns/ X[BhnK dh
nB'yh iVs g?dk eodk j? sK T[; Bz{ nzbe
/ ko efjzd/ jB.

eth nkgDh eftsk ftu noEK dk uwseko g?dk eodk j?. T[; B{z noE nbzeko fejk iKdk j?.

eftsk ftZu ebgBk th fJZe ftP/P sZs j?. eth nkgDh ebgBk Pesh Bkb doPeK ;kjwD/ nfij/ fuZso
g/P eodk j? fe fpbe[b n;b gqshs j[zd/ jB.

ftuko, fynkb iK nB[Gt th eftsk dk nzr j[zd/ jB. fJjBK s'A fpBQK e'Jh eftsk dk fJZe w[Zy sZs th
j?. fi; ftZu eth nkgDh eftsk ftZu eJh gqeko fit/AL^ PKs o;, fPzrko o;, eo[Dk o;, o"do o;, tho o;,
jk; o;, ndG[s o;, fGnkBe o; dh tos'A eodk j?. fi; Bkb eftsk tX/o/ ;zrhswJh Yzr Bkb j' e/ ftuodh
j?. g'L g{oB f;zx ih nB[;ko uzrh eftsk ftu fJjBK sZsK dk j'D Io{oh j?. fJjBK sZsk Bkb eftsk g{oB j[zdh
j?.

gqPB 4 L gzikph ;kfjs dh ekb tzv pko/ uouk eo'.

iK

gzikph ;kfjs ftZu nkX[fBesk dk gqt/P ed'A j'fJnk.

T[~soL ikD^gfjukD ^ gzikph ;kfjs dk fJfsjk; eJh gVktK ftZu'A bzxfdnK j'fJnk. nZi nkgD/ ftef;s o[{g
ftZu gj[zu frnk j?. tZy GkPktK ftZu nkgDk^nkgDk :'rdkB fdZsk gzikph GkPK d/ ;kfjs dh j'Ad 1000 JhL s'A
BIo nkT[D bZr gJh ;h. gzikph ;kfjs d/ fJfsjk; B{z fszb GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

1H nkfd ekb .

2H wZXekb.

3H nkX[fBe ekb.

1H nkfd ekbL^ fe;/ th GkPk d/ ;kfjs pko/ ikDekoh j'D d/ Bkb T[; ;kfjs B{z gqGkfts eoB tkbhnK okiBhfse
;fGnkukoe s/ GkPkJh ;fEsh pko/ ikDekoh j'Dk Io{oh j?. gzikph ;kfjs dhnk ;kohnK T[~soh GkPktK dk ;kfjs
pj[s g[okDk j?. eJh ftdtkB fJ; dk nkozG r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh s'A j'fJnk wzBd/ jB. ns/ eJh pkpk
|ohd ih B{z th r[o{ ;kfjp dk ;wekbh jh ;wfMnk iKdk j?. gzikph ;kfjs d/ fJfsjk; pko/ ftdtkBK dhnk
tZy^tZy XkoktK jB. gzikph ;kfjs d/ fJfsjk;ekoK B/ fJ; B{z tZy^tZy Bkw fdZs/ jB. fit/AL^ fe nkfd ekb,
g{ot BkBe ekb, BkE i'rhnk dk ;wK, s[oe iK w[rbK dk ;wK th fejk frnk j?.

2H wZX ekbL^ wZX ekb pkpk |ohd Gkt 1173 JhL s'A 1900 JhL sZe d/ ekb B{z wZX ekb efj ;ed/ jK. wZXekob
d/ eJh ftdtkBK B/ fJ; B{z gozgoktkdh ekb wzfBnK j?. fi; ftZu wjkokik oDihs f;zx d/ oki ekb ns/
fJ;bkwh ;{ch ekb, f;Zy oki ekb B{z wZX :[Zr dk BK d/ ;ed/ jK.

6
 7

r[owfs ekft ftZu pkpk |ohd ih d/ 112 ;b'e 4 Ppd 92 okr nk;K 2 okr ;{jh fwbd/ jB.

nkfd rqzE ;kfjp ftZu b'e eJh tkoK B{z X[BhnK okjhA rkT[D d/ ;ze/s fwbd/ jB. fi; Bkb j'bh^j'bh
eftsk dk ftek; j' fojk ;h.

3H nkX[fBe ekbL^ nkX[fBe ekb 1901 JhL s'A nZi sZe d/ ekb B{z wzfBnk frnk j?. gzikp ftZu nkX[fBe ekb
dk nkozG nkX[fBe ftukoXkok fJE'A d/ ;wki d/ ftek; dk f;Nk BjhA ;r'A fJj p;shtkd dh d/D j?. nzro/iK dk
gzikp T[go epIk eo b?Dk nkX[fBesk dk nkozG j'fJnk.

;[szsosk dk nfjw ;EkBL^ nkX[fBe ekb ftZu ;[szsosk dk fJZe nfjw ;EkB j?. ;[szsosk nk ikD Bkb
wZXekbh ;kfjs fbfynk ikDk pzd j' frnk s/ eftsk ftZu ;[szsosk s/ nkX[fBesk dh gqXkBsk j' iKdh j? . Bt/A
nkX[fBe o{g ftZu BthnK wfo:kdk ns/ fB:wK B{z f;oi bfJnk ikdK j?. ftP/ d/ gZy s'A eJh Bt/A gq:'r j[zd/
jB. eftsk B{z ojZ;tkdh Yzr Bkb toBD ehsk iKdk j?. eftsk jo/e Bt/A gZy ns/ Bt/A ftP/ B{z nkXko pDK e/
eftsk dh f;oiDk ehsh ikD bZrh.

Bt/A ;kfjsekoK dk T[d?L^ fJ; ftZu eJh Bt/A ;kfjsekoK ns/ ethnK B/ eftsktK B{z fbyD ftZu nkgDk wjZstg{oB
:'rdkB fdZsk. fi; ftZu gq'L g{oB f;zx dk nfjw ;EkB j?. fi; B/ eftsk B{z wB[Zyh tbtfbnK ns/ iip/ d/
r[DK dk ;[wb
/ wzfBnk j?. fJ; s'A fJbktk eJh j'o T[x/ ethnK B/ nkX[fBe ;kfjs ftZu wjZstg{oB :'rdkB
fdZsk.

nkX[fBe ekb ftZu ;kfjs fpbe[b ;[szso j'frnk j?. fi; ftZu jo/e eth nkgD/ ouBk ftZu y[Zb/ ftukoK
ns/ GktBktK dk toBD eodk j?. nkX[fBe ekb ftZu GkJh ;kfjp eJh fBZehnK ojZ;tkdh eftsktK fbfynK
jB. fi; dh eftsktK fbfynK jB. fi; dh T[dkjoD j/m fby/ nB[;ko j?.

;gB/ ftZu s[;hA fwb/ n;kB{z

n;K Xk rbtZeVh gkJh.

fJ; s'A fJbktk gzikph ;kfjs ftek; nkX[fBe ;w/A ftZu g{oh soQK Bkb j' frnk ;h.

gqPB 5 L eftsk eh j?< fJ; d/ gqw[Zy sZsK dk toBD eo'.

T[~soL ikD^gfjukD^ eftsk fJZe nkBzd dh nt;Ek j?. eftsk dk ;kfjs ;kfonK o{gK Bkb'A g[oksB j?. fJj
;kfjs dk fJZe nfijk o{g j?. fi; ftZu wB[Zyh GktBktK ns/ ebgBk dk ;[w/b j[zdk j?. gq'L g{oB f;zx B/ eftsk
B{z ‘o{jK dh p'bh* fejk j?. fi; ftZu eth nkgDh eftsk B{z fJ; Yzr Bkb g/P eodk j? fe doPeK d/ wB ftZu
T[; soQK d/ Gkt ns/ fuZso fdykJh d/D bZr g?Ad/ jB. eth nkgDh eftsk dh ouBk fe;/ ftP/ B{z b? e/ b'eK B{z
gqGkfts eodk j?.

eth nkgDh eftsk dh ouBk eoB bJh eJh gqeko d/ sZsK dk ;[w/b eodk j?. fi; Bkb eftsk ftZu
ndG[s e'wbsk ns/ ;[zdosk fdykJh d/D bZr g?Adh j?.

ftuko, fynkb iK nB[Gt th eftsk d/ nzr j[zd/ jB. fJjBK s'A fpBK eftsk ed/ th ;koEe BjhA wzzBh
ik ;edh.

7
 8

eth nkgDh eftsk B{z tX/o/ gqGktPkbh pDkT[D bJh eJh gqeko d/ sZsK dk ;[w/b eodk j?. fi; dk
toBD j/m fby/ nB[;ko ehsk frnk j?.

GktL^ Gkt iK iipk eth dh ;\Phns dk grNktk j?. fi; oKjh T[j nkgDhnK wB';fEshnK dk ;zuko eodk
j?. eJh tkoh fgnko, eo'X, j?okBh, jk;k nkfd T[; d/ wB ftZu wB'Gkt g?dk eod/ jB. fJj eftsk ftZu wB[Zyh
Gkt Io{o w"i{d j[zd/ jB.

2H ebgbKL^ ebgBk oKjh eth nkgD/ gkmeK T[go gqGkt gkT[Adk j? ns/ fi; Bkb eftsk B{z gVQ e/ gkmeK B{z
ebgfBe fdqP fdykJh d/D bZr g?Ad/ jB. ebgBK B{z th eftskdk wZ[y sZs wzfBnk iKdk j?.

3H nbzekoL^ nbzeko fe;/ th eftsk dk rfjDk j[zd/ jB. eth nkgDh eftsk B{z tX/o/ gqGktPkbh pDkT[D bJh
eJh gqeko dhnk ;iktNh i[rsK dh tos'A eodk j?. T[; B{z nbzeko fejk iKdk j?.

4H fpzpL^ eth nkgdh eftsk ftZu PpdK Bkb fe;/ t;s{ dk toBD fJ; soQK eodk j? fe gkmeK d/ wB ftZu
T[; dh fJZe s;tho T[~Go nkT[Adh j?. T[; B[z fpzp fejk iKdk j?.

5H SzdL^ Szd eftsk ftZu GktK ns/ ftukoK B{z gquzv eod/ jB. T[; ftZu ;zrhs dk tksktoB g?dk eod/ jB.
gzikph eftsk ftZu eJh soQK d/ Szd tos/ rJ/ jB.

6H o;L^ o; eftsk dk fJZe wjZstg{oB sZs j?. fi; oKjh eth nkgDh eftsk ftZu tZy^tZy o;K B{z tosdk j?.

fit/AL^ fPzrko o;, jk; o;, eo[Dk o;, o'De o;, tho o;, fGnkBe o;, ndG[s o;, thGd; o;, ;Ks o;
nkfd.

7H ;zrhsL^ ;zrhs Szd dk jh fJZe fjZ;k j?. eftsk ftZu PpdK d/ ;ws'b eoB s/ fijVh X[Bh g?dk j[zdh j?. T[j
;zrhs g?dk eodh j?. fJ; B{z th eftsk dk fJZe wjZstg{oB sZs wzfBnk frnk j?.

8H ftukoL^ ftuko th eftsk dk fJZe w[Zy sZs j?. eth nkgDh eftsk ftZu fe;/ ftP/ B{z b? e/ tZy^tZy ftukoK
B{z g/P eoe/ eftsk dh f;oiBk eodk j?.

9H ekft GkPkL^ eth dh ;wZroh GkPk j[zdh j?. fi; oKjh eth nkgDh rZb nkydk j?.eftsk dh GkPk dk ;ob
j'Dk Io{oh j? sK i' gkme T[; B{z nk;kBh Bkb ;wM ;e/.

10H ekft P?bhL^ ekft P?bh ftZu PpdK dh u'D, soshp gzpX, w[jktfonK dh iVQs nB/eK soQK dh j' ;edh j?.
ekft P?bh th eftsk dk fJZe w[Zy sZs j?.

gqPB 6 L gzikph eftsk d/ o{g gZy pko/ ftuko eo'.

T[~soL^ eftsk gzikph ;kfjs dk fJZe wjZstg{oB nzr j?. fJj gzikph d/ j'o ;kfjse o{gK Bkb'A tZy j?. eftsk
tkose s'A gfjbK iBw b?Adh j?. eftsk eth d/ fjod/ ftZu nkg w[jko/ c[Ndh j?. eftsk B{z wB[Zy dh nktkI
fejk frnk j?. eftsk dh ouBk ;w/A p[ZXh sZs, Gkt sZs s/ P?bh sZsK dk j'Dk Io{oh j?. ;zrhs dk th ekft GkPk
ftZu fXnkB oZfynk iKdk j?. eftsk iK ;kfjse o{gK ftZu ;w/A^;w/A s/ spdhbhnK nkT[AdhnK ofjzdhnK jB.
eftsk ftZu th o{g gZy s'A tZy^tZy gfotosB nkJ/. eftsk ftZu Szd dh tos'A xNdh ik ojh j?. eJh tko
ftuko nX{ok SZv fdZsk iKdk j? s/ gqPB brkfJnk iKdk j?. sK fe gkme nkgDh p[ZXh w[skfpe ;wM ;e/.

8
 9

eftsk dk ;o{g jh eftsk dk o{gkeko j?. jo fJB;kB eftsk dk nkBzd wkDdk j?.

okpoN fjZbo d/ eEB nB[;ko “eftsk p/nzs noEK dk ;'wK j?.

eftsk fBPfus, ;koEe s/ o{gkswe j[zdh j?.

UNIT=2
gqPBL fBZeh ejkDh eh j?< fJ; d/ gqwZ[y sZsK dk toBD eo'<

iK

fBZeh ejkDh T[s/ ;zy/g B'N fby'.

T[~soL^ fBZeh ejkDh B{z ‘PkoN ;N'oh* th fejk iKdk j?. gZSwh ftdtkBK B/ fBZeh ejkDh d/ ;o{g B{z fpnkB eoB
dh e'fPP ehsh j?. T[j fbyd/ jB fe ‘ejkDh x'V d"V tKr j[zdh j?. fi; soQK x'Vk d"V dk nkfd s/ nzs pj[s
wjZst oZydk j?. fJ; soQK ejkDh dk nkfd s/ nzs ftP/P wjZssk oZydk j?.

e[M ftdtkBk nB[;ko “fBZeh ;N'oh” fJZe nfijh fBZeh ouBk j?. fi; B{z fJe' p?me ftZu gfVQnk ik
;edk j? s/ y/fvnk ik ;edk j?. fBZeh ejkDh ftZu fBZek nkeko, o"uesk, ebkswesk, rshPhbsk, gkJh iKdh
j?.

fBZeh ejkDh d/ gqw[Zy sZs j/m fby/ nB[;ko jB.

1H eEk t;s{L^ eEk t;s{ fBZeh ejkDh dk gqw[Zy sZs j?. ejkDh dk eEkBe ;ob j[zdk j?. fJj nkw eoe/ BkNeh
j[zdh j?. ejkDh gfjb/ tke ftZu jh ;wZf;nk pko/ dZ;dh j?. ejkDh dk T[d/P ihtB d/ fe;/ gZy iK wB[Zyh ;Gk d/
fe;/ ftP/P gZy s/ o"PBh gkT[Adk j[zdk j?. ejkDh dk eEkBe ;ziw ns/ ;zy/gsk dk XkoBh j'Dk ukjhdk j?.

2H gkso fusoBL^ gkso fusoB dk ejkDh ftZu wjZstg{oB ;EkB j?. ejkDheko xNBk B{z ftP/P gq;zr ftZu
g/P eodk j?. nfijk gq;zr d/D bJh T[j gksoK dh f;oiBk eodk j?. ejkDh ftZu gksoK dh frDsh fInkdk
BjhA j[zdh. fJ; ftu f;o| \k; gksoK d/ uZfosB B{z fBykfonK iKdk j?.

3H tkoskbkgL^ tkoskgkb dk ejkDh ftZu w[Zy ;EkB j?. feT[A fe eEkBe ns/ gkso fusoB dk gqw[Zy nkXko
tkoskbkg jh j?. tkoskbkg u[;s, ;[Gkfte ns/ gksoK d/ nB[e{b j'Dh ukjhdh j?.

4H tksktoBL^ ejkDh ftZu tksktoB d/ fdqP dk nkgDk wjZst j?. ejkDh feT[A fe ihtB dh ftP/P xNBk
go;fEsh dk gqrNktk eodh j?. fJ; bJh ;w[Zu/ tksktoB dk j'Dk pj[s Io{oh j?.

5H GkPk s/ P?bhL^ GkPk ns/ ;?bh dk ejkDh dh ouBk ftZu ftP/P wjZst j?. ejkDheko dh ouBk ejkDh d/ ftP/
t;s{ nB[;ko jh P?bh dh tos'A eo ;edk j?. GkPk th gksoK dk nB[;ko jh j'Dh ukjhdh j?. ejkDh ftZu pj[s
;kohnK P?bhnK dh tos'A ehsh iKdh j?. nkw s"o s/ ejkDhnK eEkBe P?bh dh tos'A eod/ jB.

6H T[d/PL^ jo fBZeh ejkDh fe;/ Bk fe;/ T[d/P B{z w[Zy oZy e/ fbyh iKdh j?. go jo ejkDheko nkgD/ T[d/P B{z
nkgD/ gksoK s/ xNBktK okjhA g/P eodk j?. nI'ehnK ejkDhnK ftZu nkw s"o s/ fe;/ ;Zu B{z do;kfJnk iKdk
j?. jo fJZe ejkDh dk e'Jh Bk e'Jh T[/d/P j'Dk pj[s Io{oh j?.

9
 10

gqPBL fBZeh ejkDh d/ r[DK dk toBD eo'.

T[~soL^ fB~eh ejkDh d/ r[D iK ftP/PsktK dk j'Dk pj[s Io{oh j?. fi; ftZu fBZek nkeko, gqGkt dh fJe ;kosk,
ebkswesk, o"fuesk, rshPhbsk fBZeh ejkDh d/ r[D wzzB/ iKd/ jB. fJjBK r[[ [ DK dk toBD j/m fby/ nB[;ko
ehsk frnk j?.

1H fBZek nkekoL^ ejkDh dh w[Zy ftP/Psk fJj j? fe fJ; dk nkeko fBZek j[zdk j?. fJ; ftZu e/tb fe;/ ftP/P
xNBk iK fe;/ ftP/P gZy dk toBD ehsk iKdk j?. fi; eoe/ fJ; dk nkeko S'NK j[zdk j?.

2H gqGkt dh fJe;koskL^ ejkDh ftZu gqGkt dh fJe ;kosk j'Dh pj[s Io{oh j?. i' gkmeK d/ wB T[go nkgDk
gqGkt gkT[D dh ;woZEk oZydk j't/.

3H ebksweskL^ ejkDh ftZu ebkswesk dk j'Dk th io{oh j?. go T[; B{z jw/Pk ejkDh d/ o{g dhnK ;hwktK d/
nzdo jh oZyDk ukjhdk j?. i/eo ejkDh ftZu f;ZXh fpnkBpkih j't/rh sK T[j e/tb d/;stkik pD e/ ofj
ikt/rh. fJ; bJh ejkDh ftZu ebkswesk dk j'Dk pVki bkIwh j?.

4H o"fueskL^ ejkDh ftZu o"fuesk dk j'Dk pj[s Io{oh j?. fJ; s'A fpBQK ejkDh fcZeh fijh j' e/ ofj iKdh j?.
fJ; bJh o"fuesk B{z th ejkDh dk w[Zy r[D wzfBnk frnk j?.

5H rshPhskL^ ejkDh ftZu rshPhbsk dk j'dk pj[s Io{oh j?. fJj ejkDh B{z bwek d/ g/P eoB tkbh BjhA j'Dh
ukjhdh. ;r'A ejkDh rshPhb noEks s/I j'Dh ukjhdh j?.

gqPBL ejkDh d/ o{gkeko pko/ uouk eo'.

T[~soL^ ejkDh B{z ‘PkoN ;N'oh* th fejk iKdk j?. ejkDh fizdrh d/ fe;/ fJZe gZy B{z g/P eodh j?. ejkDh
fJze nfijk o{gkeko j?. fi; ftZu nDb'Vhd/ t/ot/ B{z g/P BjhA ehsk iKdk. ;r'A wjZstg{oB ftP/ B{z g/P ehsk
iKdk j?. ;w/A ns/ T[EkB dk ;ziw ejkDh dk Io{oh bZSD j?.

go T[; ejkDh ns/ nk:'rh ejkDh ftZu ek|h |oe j?. gfjbhnK ejkDhnK ftZu fe;/ xNBK d/ fgnko
T[~s/ I'o fdzsk iKdk ;h. fco fJj oki/ okDhnK Bkb ;zpzfXs j' rJhnK. go id'A BthB :[Zr dk nkozG j'fJnk
sK ejkDh dk BtK o{g j'Ad ftZu nkfJnk fi; B{z fBZeh ejkDh. fejk ikD bZfrnk. ejkDh ftZu ftPk, gkso s/
T[d/P wjZstg{oB sZs j[zd/ jB.

ejkDh d/ o{gekoK ti'A fBZeh ejkDh fJe ;[szso o{g j?. fijVh rZb fe;/ fBZeh ejkDh d/ wkfXnw oKjh
g/P ehsh ik ;edh j?. T[j fe;/ j'o ;kfjs d[nkok gqrN BjhA ehsh ik ;edh. fBZeh ejkDh B{z fJeKrh dh jh
G?D fejk frnk j?. fBZeh ejkDh p?me ftZu y/vh ikD tkbh s/ gVQ/ ikD tkbk ;kfjse o{g j?.

fBZeh ejkDh dk nkfd wZX s/ nzs th pVh wjZssk oZydk j?.

gqPBL ejkDh dh gfoGkPk fdT[.

T[~soL^ ejkDh ;[DB s/ ;DkT[D dk P"e wB[Zy d/ nkozG s'A jh j?. nkfd ekb s'A jh wB[Zy ejkDhnK ;[Ddk s'
;[DkT[Adk nkfJnk j?. fJ; dh gfoGkPk j/m fby/ nB[;ko j?.

10
 11

ejkDh dh gfoGkPkL^ ejkDh B{z nzro/ih d/ Ppd ‘;koN ;N'oh* th fejk iKdk j?. gzs{ e[M ftdtkBK B/ fJ; B{z
fBZeh ejkDh th fejk j?.

gq' n?vro nB[;koL^ fBZeh ejkDh fJZe nfijh tzBrh j?. fi; B{z gVQB bJh nZX/ xzN/ iK fJZe xzN/ dk ;wK bZr/.
T[jBK B/ ejkDh B{z buehbk s/ ;{yw fejk j?. ejkDh fe;/ th ftP/ s/ nkXkfos j' ;edh j?.

e[M ftdtkB nB[;koL^ e[M ftdtkB ejkDh B{z x"V d"V tKr wzBd/ jB. fi; ;dk P[o{ ns/ nzs pj[s fInkdk
wjZst oZydk j?.

n?vro n?bB nB[;koL^ gq ' n?vro ejkDh B{z fJZe fBZih fijh ouBk wzBd/ jB. fi; B{z fJZe' p?me ftZu
gfVQnk ns/ fbfynk ik ;edk.

fJjBK ftdtkBK dhnk ;kohnK gfoGkPktK s'A ;gZPN j' iKdk j?. fe ejkDh fJZe fBZeh fijh ouBk j[zdh
j?. fBZeh ejkDh ;wki iK fe;/ j'o ftP/ B{z th b? e/ fbyh ik ;edh j?.

ejkDh fJZe p?me ftZu nZX/ xzN/ iK fJZe xzN/ ftu gfVQnk ik ;edk j?.

gqPBL^ ejkDh dh gfoGkPktK ftZu T[Go/ w[Zy B[es/ fejV/^fejV/ jB.

T[~soL^ gzikph ftdtkBK B/ ejkDhnK dhnK gfoGktPktK ftZu fijV/ w[Zy B[efsnK B{z T[Gkfonk j?. T[j j/m fby/
nB[;ko jB.

1) ejkDh pko/ ftuko gqrB eoB tkb/ ejkDhnK d/ wZs th gZSwh ejkDhekoK dh ;'u Bkb fwbd/ i[bd/
jB.
2) fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'A, vkL joGiB f;zx, vkL r[opyP f;zx nkfd T[x/ ftdtkBK B/ ejkDh dh gSkD
pDkT[D bJh ftP/P ezzw ehsk j?.
3) vkL r[op\; f;zx B/ nkgDh g[;se fBZeh ejkDh ftZu gzikph d/ ;kfjseko s/ T[jBK d/ ;w[Zu/ ftukoK B{z
g/P eoB dk :sB ehsk j?.
4) fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'A B/ ‘;XkoB wB[Zy dh ;XkoBsk tkbk B[esk T[Gkfonk j?. T[jBK dhnK eJhnK
ouBktK ihtB d/ noE B{z f;ZX eodhnK jB.
5) vkL nso f;zx B/ th fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'A dh XkoBk B{z jh wzfBnk j?.
6) gq'L n?vro B/ ejkDh B{z fBZeh ejkDh fejk j?. i' gkmeK T[go nkgDk fsZyk gqGkt gkT[Adh j?.
gqPBL ejkDh d/ torheoD B{z ;zy/g ftZu fpnkB eo'.
T[~soL ikD^gSkD ejkDh fJZe nfijh ouBk j?. fi; ftZu e'Jh Bk e'Jh T[d/P b[fenk j[zdk j?. ejkDh fe;/
th ftP/ B{z b? e/ fbyh ik ;edh j?. ns/ ejkDh d[nkok T[; B{z fe;/ ;hwK iK T[d/P sZe gj[zu dk :sB eodh j?.
ejkDh dk torheoD uko GkrK ftZu ehsk frnk j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko j?.
1H nkozGL^ ejkDh dh f;oiBK d/ gfjb/ Gkr B{z nkozG fejk iKdk j?. fJj MZN g[ZN BkNeh s/ j?okBh Bkb
Gfonk j'Dk ukjhdk j?. ejkDh d/ gfjb/ Gkr ftZu gksoK Bkb ikD^gSkD j' iKdh j?. e[M ftdtkBK B/ ejkDh d/
nkozG ns/ nzs B{z jh ftP/P wjZst fdZsk j?. fJ; bJh ejkDh dk nkozG o'ue s/ nkeofPs eoB tkbk j'Dk
ukjhdk j?.
2H wZXL^ fJ; Gkr ftZu jh ejkDh dh t;s{ dk fpnkB j[d z k j? .fJ; Gkr ftZu jh ejkDh dk ftek; j[zdk j? ns/
T[j f;\o tZb tZXdh j?. fJ; ftZu gksoK d/ ;[Gkn pko/ gsk bZrdk j?. fJ; Gkr ftZu xNBktK ;fEshnK B{z
iBw fdzdhnk jB. fJ; ftZu jh ejkDheko gksoK oKjh nkgDk T[d/P ;gZPN eoB dk :sB eodk j?.

11
 12

3H f;\oL^ fJj ejkDh dk shik nzr j?. fJ; Gkr ftZu ejkDh gkme dh ;'u B{z MNek fijk fdzdh j?. fi; B{z
ft;c'n fejk iKdk j?. T[; B{z fJZe ;o{o fijk, ns/ BPk wfj;{; j[zdk j?. f;\o T[go gjz[u e/ r[zMb y[Zb iKdh
j?. ejkDh dk f;\o ebkBswe BjhA j'Dk ukjhdk. f;\o T[go gj[zu e/ ejkdh dk nzs ek|h B/V/ gj[zu iKdk j?.
4H nzsL^ f;yo s'A pknd ejkDh d/ nzs dk ;EkB j?. fJ; ftZu ;ko/ xNBk dk r[zMb y[Zb iKdk j?. id jh ejkDh
dk fJe d' tkeK ftZu fJ; dk nzs eo fdZsk iKdk.
nzs ejkDh d/ nkozG Bkb \k; fe;w dk ;pzX j[zdk j?. fJj d't/A ejkDh dh t;s{ dk f;ok j[zdk jB.
ejkdh dk nzs d' tkeK ftZu jh ehsk ikDk Io{oh j?.

UNIT = 3
ftPk t;s{ $ ;ko

(1) r[bkp dk c[Zb dk ftPk t;s{ $ ;ko j/m fby/ nB[;ko j?.

T[~soH ftPk t;s{ L^ ‘r[bkp dk c[Zb* GkJh tho f;zx dh ouBk j?. fi; ftZu eth dk gqfeosh gqsh gq/w B{z
fpnkB ehsk frnk j?. fJ; ftZu T[j r[bkp d/ c[Zb dk wkBtheoB eod/ jB ns/ c[Zb s'VB tkb/ ftnesh B{z
;zp'XB eod/ j'fJnk efjzdk j? fe T[; B{z vkbh Bkb'A Bk s'V/ feT[A fe T[; B/ wfjeK dh jZNh bkJh j'Jh j?. i/eo
fJ; jZNh T[go bZyK rjke \[Pp{ b?D bJh nkT[D sK fJZe th rkje ykbh BjhA ikt/rk. i/eo s{z w?B{z s'V fbnk
sK w?A e/tb s/o/ i'rk jh ofj iktKrk. ns/ E'V/ jh ;w/A ftZu w?A w[oMk iktKrk. w/oh ;koh \sw j' ikt/rh. r[bkp
d/ w{zj' fJj Ppd nytk e/ GkJh ;kfjp wB[Zy B{z fJj T[gd/P d/Dk ukj[zd/ jB fe r[bkp d/ c[Zb B{z s'VB dh EK T[;
dh ;[zdosk B[z wkDBk ukjhdk j?. GkJh ;kfjp dh eftsk gqfeosh ;[ji B{z T[Gkodh j?.

(2) e'Jh nkfJnk ;kv/ ftjV/ dk ftPk t;s{ $ ;ko j/m fby/ nB[;ko j?.

T[~soH ‘e'Jh nkfJnk ;kv/ ftjV/* Bkwh eftsk gq'L w'jB f;zx dh fbyh j'Jh j?. fJ; dk ftPk gqhsw fwbkg s'A
gqhs BkfJek d/ wB ftZu g?dk j'Jh \[;h d/ GktK B{z fpnkB ehsk j?. gqhs BkfJek gqhsw fwbkg dh \[;h d/ GktK
B{z fpnkB ehsk j?. gqhs BkfJek gqhsw fwbkg dh \[;h ftZu nkgDhnK ;j/bhnk B{z efj ojh j? fe nZi e'Jh ;kv/
ftjV/ nkfJnk j?. T[; dh ;z[dosk fJsBh fInkdk j? fe ;{oi s/ uzd th B/V/ j'^j' e/ T[; B{z d/y oj/ jB. T[;
dk wZEk skfonK tKr uwe fojk j?. T[j gsk BjhA fejV/ nzpo ftZu x[zwdk j'fJnk w/o/ e'b nkfJnk j?. T[; d/
nkT[D Bkb ;kv/ nzr^nzr ftZu \[;hnK Go rJhnK. T[; dk gqhsw T[;d/ ftjV/ ftZu nfJnk j? ns/ T[j oZi^oZi
e/ T[; dk fgnko wkDBk ukj[zdh j?. T[j nkgDhnK ;j/bhnK B{z efjzdh j? fe T[; e'b'A fJj BK g[ZS' fe fJj e"D j?
s/ feZE'A nkfJnk j?. fJ; d/ o{g dh ;[zdosk B/ ;ko/ MrV/ w[ek fdZs/ jB.

(3) nBs B Gow'A (okr G?o)' dk ftPk t;s{ ns/ ;ko nkgD/ PpdK ftZu fby'.

T[~soH ftPk t;s{ L^ nBs B Gow'* Ppd r'oy BkE dh ouBk j?. fJ; ftZu r'oy BkE f;ZX B{z T[gd/P fdzd/ jB
fe T[j fBwosk B{z XkoB eoe/ ns/ jT[w? B{z wko e/ nBjd Bkd B{z ;[Ddk j'fJnk gkopqjw ftZu bhB j[d
z k j?.

r'oy BkE f;ZX B{z efjzd/ jB fe T[; B{z d[BhnK ftZu fBwosk B{z XkoB eoe/ jh nkgDh nkswK d/ sZs
dh \'I eoh ik ;edh j? ns/ rrB wzvb ftZu gj[zu e/ iwd{s dh ;ik s'A S[Nekok gkT[Adk j?. fJ; soQK f;ZX
;fji nt;Ek dh ;'Mh gqkgs eo b?Adk j?. T[; B{z nby, ngj[zu ns/ p/nzs gkopqjw dh fBokeko w{os fdykJh

12
 13

d/D bZrdh j?. T[; B{z nBjd Bkd tId/ ;[DkJh fdzd/ jB. d[BhnK B{z bZrk j'fJnk w"s dk vo T[; s'A d{o GZi
iKdk j?.

(4) ‘ fiwh g[S? n;wkB *

ftPk t;s{ L^ ‘fiwh g[S? n;wkB* Ppd cohd ih dk ofunk j'fJnk j?. fJj Pqh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu
doi j?.

fJj Ppd dk ftPk t;s{ ;{ch ojZ;tkdh j?. fJ; ftZu cohd ih B/ wB[Zyh Poho dh BkPwkBsk pko/
dZf;nk j? fJ; ftZu cohd ih B/ nkgD/ r[o{ d/ dZ;/ o;s/ T[go s[oB, B/e eow eoB ns/ oZp d/ uoBK Bkb i[VB
dh gq/oBk fdZsh j?. cohd ih efjzd/ jB. j/ iht ` fJ; ;z;ko ftZu e'Jh th ;dk jh T[wo BjhA G'r ;fenk.
fJ; bJh d[BhnK s'A jo fJZe B/ e{u eo ikDk j?. fJ; bJh wB[Zy B{z nkgDhnK fJzdohnK T[go ekp{ gkT[Dk
ukjhdk j?. T[; B{z gqG{ gqhsw dh Grsh ftZu bhB j' ikDk ukjhdk j?. wB[Zy B{z M{m B{z SZv e/ ;Zu p'bDk ukjhdk
j?.

(5) ezfvnkbh E'oQ

ftPk t;s{ L^ fJ; eftsk ftZu fPt e[wko pNkbth B/ fJZe fpojB dh nkgD/ gqhsw d/ ftS'V/ dh jkbs
dk toBD ehsk j?.

nkgD/ gqhsw d/ ftS'V/ ftZu sVcdh j'Jh fpjoB nkgD/ nkg B{z T[~rh ezfvnkbh, ghoK dh d/jbh d/ ird/
dht/, ezB dhnK BkVK, ;[Zsh e'fJb, oki/ dh B"eokDh, gqhsw s'A ftSVh o'Adh ;Z;h d/ ;wkB ;wMdh j?. fijVh
fizdrh d/ g?o^g?o s/ d[ZyV/ MZdh j'Jh nfs fBokP j' u[Zeh j?. T[; B{z ftS'V/ dh f;yo d[gfjo ftZu d[BhnK dh
e'Jh \[;h T[; d/ wB T[go ;[yktK gqGkt BjhA gkT[Adh.

(6) o[Zy

ftPk t;s{ L^ ‘o[Zy* eftsk fPt e[wko pNkbth dh ouBk j?. fJ; rhs ftZu T[j o[Zy Bkb wK, g[Zs,
Gkph, dkdh, :ko, wfjp{pk, nkfd ;pzX ;Ekfgs eodk j?. T[j o[Zy dh i{B ftu g? e/ ;o'fsnK B{z nkgD/ rhs
;[DkT[Dk ukj[zdk j?. T[; B{z oZ[yK dh SK gqshs j[zdh j?. eth efjzdk j? fe e[M oZ[y T[; B{z nkgD/ :koK tor/ gqshs
j[zd/ jB. fiBQK B{z T[j nkgD/ rb Bkb brkT[Adk j?. fJZe o[Zy T[; dh wfjp{pk tork fwZmk go d[Zy d/D tkbk j?.
id'A oZ[y s/I jtktK d/ trD Bkb ob e/ M{zwd/ jB sK T[; dk fdb eodk j? fe T[j T[BQK ;GBK dh p'bh fby bt/.
T[; dk fdb eodk j? fe T[j o[ZyK dh i{B ftZu g? ikt/ eth ;'udk j? fe fJj ;ko/ o[Zy T[; dh wK tor/ jB. fJBQK
o[ZyK dhnK SktK jw/Pk ekfJw ofjD. fJBQK s'A wK d/ fgnko tkbk o; fwbdk j?.

(7) s/qsk :[Zr

ftPk t;s{ L^ ‘sq/sk :[Zr* ekft nzP dk ftPk fwfEnk;e j?. fJ; dk ftPk sq/sk :[Zr d/ Bkb P[o{ jz[dk
j?. fi; ftZu d/ts/ nfGwkBh j' iKd/ jB s/ nekb g[oy tZb'A d/tfsnK dk nfGwkB s'VB bJh wfjyk;[o B/ ;zG
tor/ okeP ;odko g?dk ehs/. i' fe d/tfsnK d/ oki/ fJzdo B{z T[; dh okiXkBh ftZu'A pkjo eo fdzd/ jB. okePK
s'A vfonk j'fJnk fJzdo d/tsk T[i?B d/ oki/ dh Xh d[ork d/th e'b ;jkfJsk bJh g[Zi frnk.

r[o{ ih dZ;d/ jB ;s'r[Dh ;s:[r d/ phsD wro'A sq/sk :[Zr nk frnk. fJ; ftZu d/tfsnK d/ jzeko ftZu
nkT[D Bkb nekb g[oy d[nkok okePK d/ nkrwB dk toBD ehsk frnk j?.

13
 14

(8) nmtkoK ftZu (wzrbtko)

ftPk t;s{ L^ ‘nmtkok ftZu* (wzrbtko)

ekft ;qzrfj ftZu doI p[Zb/ Pkj dh ouBk j?. fJj ouBk eth B/ jcs/ d/ ;Zsk fdBK B{z nkXko pDk e/
ehsh j?. p[ZbQ/ Pkj fJZe fpojB fJ;soh d/ o{g ftZu w[oPd Pkj nBkfJs d/ ftS'V/ d/ d[Zy ns/ fwbkg dh fJZSk
B[z fpnkB ehsk j?. fJj ouBk wzrbtko d/ fdB B{z w[Zy oZy e/ T[ukfonk frnk j?. fJ; ftZu eth gqhsw d/ ftS'V/
d/ d[ZyK B{z fpnkB ehsk j?. T[j efjzdk j? fe T[; d/ gqhsw B/ T[; B{z d[ZyK d/ dfonk ftZu ;[ZN fdZsk j?. go T[;
dk gqhsw dfonK d/ ezY/ yVk j' e/ w/ok swkPk d/y fojk j?. T[; dh sK w"s j' ojh j?. go T[; d/ gqhsw bJh
fJj jk;/ dh rZb jh j?. go T[; d/ fdb ftZu gqhsw d/ fwbkg dh nk; t;h j'Jh j?.

(9) jho dw'do

ftPk t;s{ L^ ‘ jho dk iBw ns/ pkb to/; * eftsk dw'do dh ouBk ‘ fe;k jho okMk * dk fJZe
wjZst g{oB Gkr j?. fJ; ftZu eth B/ u[ue dh mkm^pkm dk fIeo eofdnK j'fJnK dw'do fbydk j? fe T[j
IwhB s/ BdhnK dk wkbe pVk tZvk ;odko ;h ns/ T[; dh PkB'^P"es dh gq;z;k PpdK ftZu BjhA ehsh iK
;edh. T[;d/ xo iBwh jho dh ndG[s ;z[zsosk iBwh jho dh ndG[s ;[zdosk ns/ w[fNnko j'Jh jho dh ;[zdosk
d/ nkb/^d[nkb/ T[go gqGkt ns/ eth d[nkok nZyhA fvZmk feZ;k fbyD bJh nkgD/ wB ftZu T[gI/ P"e dk toBD
ehsk j?. fJBQK ;soK ftZu eth u{ue d/ xo izwh Xh jho d/ w[Yb/ ;kbK d/ ihtB dk fIeo eodk j'fJnk dZ;dk
j? fe id'A T[j pkoK ;kbK dh j'Jh sK T[; dk oKM/ Bkb fgnko g? frnk.

(10) nZi nkyK tkfoP Pkj B{z

ftPk t;s{ L^ ‘ nZi nkyK tkfoP Pkj B{z * eftsk nzfwqsk gqhsw dh fbyh j'Jh j?. fJ; eftsk sk ftPk
1847 ftZu gkfe;skB pDB ;w/A gzikp d/ fjzd{nK^w[;bwkBK d/ fcoe{ gkrbgD d/ fPeko j' ;dhnK dh ;KM s/
gq/w B{Z G[ZbD pko/ fieo ehsk j?. nzfwqsk tkfo; Pkj B{z ;zp'XB eodh j'Jh efjzdh j? fe tkfpP d[nkok fbyh ‘
jho oKM/ * dh gqhs ejkDh ftZu jho d/ ftnkj/ ikD ;w/A eth B/ gzikp dh fJZe Xh d/ o'D s/ dodhb/ t?D fby/
;B. go nZi bZyK XhnK o'AdhnK jB. T[j TBQK dk T[~m e/ dod tzvkd/ ;ko/ b'e fJZe d{i/ B{z wkoB tZYD s/
b[ZN^y'jD s/ s[b/ j'J/ jB. gzikp ftZu |?bh fJ; fcoe{ g[D/ dh Ifjo fJ; T[gikT{ G{wh ftZu ob rJh ;ko/ b'e
fJPe d/ t?oh j' rJ/ s/ fJ; gqeko fgnko gkbD tkb/ gzikp ftZu I[bw s/ t?o gkb oj/ jB. e'Jh tkfoP Pkj
j't/ sK gzikphnK s/ gzikpDK d/ fJ; d[ZyK B{z tzvkt/.

(11) Xosh d/ p'b

ftPk t;s{ L^ ‘ Xosh d/ p'b * ;H ;H wh;k dh fbyh j'Jh eftsk j?. fJ; dk ftPk wB[Zy dh GZi d"V
j?. fJ; GZi d"V ftZu Xosh wB[Zy B{z efjzdh j? fe T[j e[M ;wK o[Ze ikt/. T[j T[; d/ wZE/ s'A g;hBk g{zM d/ ;kj
d[nkT[Dk ukj[zdh j?. T[j g[ZSdh j? fe T[j fejVh wzfib j? i' T[; B{z nkgD/ tZb fyZu ojh j?. T[j T[; B{z nkgDk
EK fNekDk dZ;/ ns/ T[j feT[A GNeDk ftZu fgnk j'fJnk j?. T[j efjzdh j? fe T[j e[M d/o nkgD/ e'b fyVhnK
c[btkVhnK dk nkBzd b? e/ nZr/ s[o/.

(12) ;Z;h dk iBw

ftPk t;s{ L^ ‘ ;Z;h dk iBw * jkPw Pkj d[nkok fbfynk frnk feZ;k ‘ ;Z;h g[B{z * ftu'A fbnk frnk
j?. fJ; eftsk dk ftPk t;s{ ‘ ;Z;h ns/ g[B{z * dh gqhs ejkDh j?. fJ; ftZu jkPw Pkj B/ ;Z;h d/ iBw ns/

14
 15

T[; dh p/fw;kb ;[zdosk pko/ fpnkB ehsk j?. eth nB[;ko ;Z;h dh ;[zdosk ;kjwD/ uzB, ;{oi, ns/ ehwsh
jho/^itkjoks th fcZe/ BIoh g?Ad/ ;B. eth efjzdk j? fe ;Z;h B/ ;[Gkrh oks B{z iBw fbnk s/ T[j J/ew d/ uzB
tKr ;z[do ;h. jkPw Pkj ;Z;h d/ j[;B dh skohc eodk j'fJnk nkydk j? fe ;Z;h dk j[;B ;[Bfjoh feoBK
fybkoB tkb/ ;{oi tKr ;h.

13 i[b?yK

ftPk t;s{ L^ ‘ ;gkfsek * ekft ;zrqfj ftZu doi ‘ nfjwd:ko * dh eftsk ‘ i[b? yK * i' fe
nfj;B[befw; dk fJZe nzP eth B/ i[b? yK d/ iBw ns/ T[; dh \{p;{osh B{z fpnkB ehsk j?. ftd/P ftZu s?w{;
BK dk fJZe pkdPkj ;h. fi; d/ xo i[b? yK BK dh fJZe e[Vh B/ iBw fbnk. T[; d/ p[ZbK T[go bkbh ns/ Poho
dh uwVh dk ozw tj[NhnK tork ;{jk bkb ;h. T[; w{zj uzd tork, eZd ;B'po tork s/ Poho ;Zuw[u Ph;/ tork
uwehbk ;h. T[;d/ p[Zb r[bIko tor/ ;B. i/eo e'Jh T[; B{z d/ydk ;h sK T[j p/u?B j' iKdk ;h. T[; B{z d/y e/
fJ; soQK bZrdk ;h. fit/A T[; d/ torh e'Jh j'o uhI BjhA ;h. eth dZ;dk j? fe T[; B/ sK ed/ fJPe dk BK
sZe BjhA ;h ;[fDnK go T[; d/ ;[zdo B?DK B/ I[bw dh poSh u[Ze bJh ;h s/ j[;B dh c"I dk jVQ nkgDk tko
eoB bJh fsnko j' frnk ;h.

14 fzzJZe u[V/b

ftPk t;s{ L^ w?A nkgD/ ;oQkD/ fJZe u[V/b yVQh d/yh. T[; d/ dzd fJ; soQK ;B. fit/A w{zj ftZu g[okD/
o[Zy^;[Ze/ j'D/ j'D. T[; dk T[gokbk p[ZbQ f;o tZb B{z T[m e/ T[; dhnK nZyK Y[Zedk iKdk ;h. T[; dk d{ik p[ZbQ
j/mK m'vh sZe b[we fgnk ;h. T[; dhnK nZyK ftZu d; wD uoph ;h. T[; d/ ezBQK ftZu w?b fJ; soQK Goh j'Jh
;h. fit/A ep{soK d/ yz[v/ ftZmK Bkb Go/ j'J/ j'D. T[; dhnK nZyK eV^eV eoe/ gNke/ ubkT[AdhnK ;B.

(15) jb tkj[D tkb/

ftPk t;s{ L^ ‘ jb tkj[D tkb/ * gq'L g{[oB f;zx dh eftsk j?. fJ; ftZu eth gzikp d/ fe;kBK d/ y[Zb/
v[b/Q ihtB dk toBD eodk j?. eth iZN fe;kBK dh wfjwkB BtkIh ns/ ykD ghD dhnK t;sK pko/ ikDekoh
fdzdk j?. eth gzikp d/ fe;kBK d/ f;ZX/^;kX/ fwjBsh ihtB dk fIeo eodk j?.

eth nkgD/ nkg B{z gzikp d/ fe;kBK ftZu Pkfwb eodk j'fJnk nkydk j? fe w?A gVQBK ns/ gVQkT[Dk SZv
fdZsk j?. j[D sK y/sh jh wohnK feskpK jB. iZN fe;kB eth B{z ghD bJh bZ;h d/ SzBk, ykD bJh pkio/ dh o'Nh
ns/ wZyD dh fgzBh fdzd/ jB. eth efjzdk j? fe fe;kB nkgD/ y/sK ftZu jZb tkT[Ad/ jB. phi phid/ jB ns/
nkgD/ y/sK dh g?dktko tXkT[D bJh ;\s fwjBs eod/ jB. fJj E'Vk yKd/ jB ns/ f;ZXk ;kdk gfjoktk gfjBd/
jB. whAj dh T[vhe ftZu fJj w[V^w[V pZdbK tZb t/yd/ jB. oki/ th fJBQK nZr/ jZE nZv e/ o'NhnK wzrd/ jB.
fJ; soQK fJj ;ko/ irs d/ nzB Gzvkoh jB. ;ko/ irs B{z nzB fdzd/ jB.

(16) id'A fgn jok;

ftPk t;s{ L^ ‘ izr fjzd gzikp * ;gfsek ekft ;zrqfj ftZu doi Pkj wj[zwd dh ouBk j?. fJ; ftZu
eth B/ wjkokik f;zx dh w"s s'A pknd f;Zy dopko ftZu c?bh nPKsh ns/ f;ZyK s/ nzroiK ftueko bVkJh s/
gzikp T[go nzro/iK dk epIk j'Ad dk fIeo ehsk j?.

fJ; eftsk ftZu f;Zy c"iK pVh jh froktN dk fPeko j' rJhnK. T[j ;'u oj/ ;B fe ;kv/ fgT[ ns/
dkfdnK dh ikfJdkd pE/oh j?. ;kB{z bVB iK woB dh e'Jh b'V BjhA j?. f;Zy c"iK d/ pu/ j'J/ f;gkjh G[Zy Bkb

15
 16

pj[s d[yh j'J/. f;Zy c"iK B/ bkj"o Pfjo dhnK e{zihnK nzro/iK d/ jtkb/ eo nkJ/ Gkt gzikp B{z nzro/iK dk
r[bkw pDk fdZsk. f;Zy c"iK nzro/iK Bkb :[ZX ftZu jko rJ/ ;B. j[D ykb;k |"I ftZu e'Jh Gosh BjhA ;h ns/
tgko pzd j' frnk ;h.

(17) nk;wkB dk N[eVk

ftPk t;s{ L^ ‘ n;wkB dk N[eVk * eftsk gk; dh ouBk j?. fJ; ftZu eth dZ;dk j? fe T[j nk;wkB
d/ N[eV/ ;{oi tKr yV/s dh nt;Ek ftZu BjhA ofj ;edk. eth ;{oi B{z ;zp'XB eodk j'fJnk efjzdk j? fe w/oh
nkgDh j;sh fJ; tKr pzXB w[es ofjD tkbh j?. go j'o b'e ukj[zd/ jB fe T[j fJZe EK s/ fNe ikt/ ns/
Bt/A^Bt/A ozr Bk pdb/. fco w?A T[; soQK fJZe EK s/ fNe it/rk. eth efjzdk j? fe jo tes nkgDk ozr pdbdk
ofjzdk j? ns/ fJ;d/ jo pdbd/ ozr Bkb o[ZsK dk w";w pZMdk j?. eth efjzdk j? fe Iok e'Jh fJ; N[e V/ B{z
efje/ sK t/y' fe T[j w";w d/ Bkb pZM nkgD/ Poho T[s/ o[ZsK d/ goSkt/A B{z trkj e/ goQK BjhA ;[ZN ;edk fJ;
soQK fJj N[eVk nkgD/ w'fYnK s/ nk;wkB u[Zeh fcodk j?.

(18) jho tkfo;

ftPk t;s{ L^ ‘ jho tkfo; * ;g[fsek ekft ;zrqfj ftZu doi tkfo; Pkj d[nkok ofus jho oKM/ dh
gqhs ejkDh ftZu fbnk frnk j?. fJ; eth oKM/ d[nkok xo SZvD dk c?A;bk eoBk ns/ GoktK d[nkok T[; B{z
ikD s'A o'eDk ns/ oKM/ dk jho dh p/Vh d/ gbzx T[go ;"Dk jho dk oKM/ B{z d/yD ;ko jh T[; T[go w'fjs j'
rJh ns/ d'tK dhnK nZyK uko j' iKdhnK jB. jho d/ wkfgnK d[nkok T[; dk ftnkj ;?d/ y/V/ Bkb eo fdZsk
iKdk j?. oKMk i'rh pD e/ jho d/ xo iKdk j?. jho okM/ d/ i'rh pD ikD ekoB pj[s d[yh j' iKdh j?. tkfo;
Pkj dh jho ftZu fJjBK ;kohnK rZbK dk fIeo ehsk frnk j?.

(19) p; eo ih (ekchnk)

ftPk t;s{ L^ p[Zb/ Pkj dh fbyh ek|h ‘ pf; eo ih ` j[D pf; efo ih * ekft ;zrqfj ‘ ;gfsek * ftZu
doi j?. fJ; ftZu p[Zb/ Pkj sVcdk j'fJnk nkgD/ w[oPd B{z efjzdk j? fe ;kohnK BokirhnK B{z SZv' ns/ d't/A
w/o/ Bkb jZ; e/ rZb eo'. n;hA sK s[jkv/ bVQ bZr e/ nkgDh ftZu nkg wko e/ w'fJnK ;wkB j' rJ/ jK go s[;hA
;kB{z w'fJnK B{z wkoB'A BjhA jNd/. s[;hA ;kB{z fJ; gqeko e[[ZNd/ ;h fi; soQK y{zvh Bkb fyZd' B{z e[ZfNnk iKd j?.
s[;h ni/ th ;kv/ e'b'A pu e/ fSg ikD bJh seV/ j'. Gkt ;kvh s[jkv/ nZr/ e'Jh tkj BjhA ubdh p[Zb/ Pkj
fJ;soh o{g ftZu efjzdk j? fe j? fgnko/ w[oPd ` w?A sK w/oh dk;h s/ok w{zj d/yD bJh so;dh ojh jK. ;' w?A
s/o/ eod/ s?B{z BokIrh SZVD dh gqokEBk eodh j?.

UNIT = 4
gqPBH w"s nbh pkp/ dh ejkDh dk ftPk t;s{ $ ;ko nkgD/ PpdK ftZu fby'.

T[~soH fJj ejkDh nihs e'o dh ouBk j?. fJ; ftu okw bkb fwT{A;hgbNh ftZu eboe j?, i' fJZe nfij/
e";bo dk ghH J/ brk fdZsk iKdk j?. i' eo'VK d/ xgb/ eoB tk;s/ wPj{o j?. okw bkb d/ ;kEh T[;B{z w[pkoeK
fdzd/ jB ns/ efjzd/ jB fe e[M fBnki sK s[jkv/ fjZ;/ th nkt/rh. go okw bkb B{z fJj ;kohnK rZbK rkbQK
torhnK ikgdhnK ghHJ/ dh e[o;h T[go p?m e/ T[; B{z fGqPNkuko d[BhnK dk nB[Gt gqkgs j[zdk. T[; d/ nk;
gk; ukbQh jIko u'o ;B s/ T[j nkg nbh pkpk feZf;nK tkbk nbh pkpk sK u'oK B{z w'o j' e/ NZefonK ;h. go

16
 17

fJj nbh pkpk f;o| j?okB j[zdk ;h s/ T[jBK ;ko/ d'jK ns/ ekT[;boK B{z itkp d/dK ofjzdk ;h. okw bkb g{ok
fjzd{;skBh ns/ g{ok d/P Grs ;h.

id'A e"A;bo tZb'A m/e/dko B{z fJ; ;e{b T[;koB dk m/ek fdZsk j?. ns/ Bkb jh okw bkb e'b'A e"A;bo dh
uzvhrVQ ftZu gJh jIko rI dh iwhB s/ e'mh pDkT[D dk fJPkok th eotk fdZsk iKdk j?. ;e{b dh fpbfvzr dk
;kok ;wkB e"A;bo dh e'mh s/ bZr iKdk j?. gfjbh pkfoP Bkb ;e{b dh fJwkos Yfj ikdh j?. fi; j/m nk e/
pZu/ wo iKd/ jB. fiBQK dh w"s dk r[Bkjrko \[d B{z ;wMfdnK okw bkb \[de[Ph eo b?Adk j?. T[~go okw bkb
dh w"s dh \po tkb/ ekbw ftZu pj[s jh wkw{bh fijh eoe/ Skgh Ikdh j?. nytkoK d/ fog'oNoK B{z fJ; woB
tkb/ okw bkb pko/ e[M th gsk BjhA j[zdk, feT[A fe T[j fJZe fJwkBkdo ;XkoB nkdwh ;h. fco e"A;bo tZb'A
fJ; \po B{z j[o ozr o{g d/D tk;s/ ghH nkoH U wBuzdk dh fvT{Nh brkJh iKdh j?. fco okw bkb dh \[Ph dk
ekoD T[; d/ xo Bkb i'VB dk :sB ehsk iKdk j?. ns/ pkJh e[M th j' ;edk J/^okw bkb dh phth fe;/ j'o
Bkb c;h j' ;edh j?, okw bkb dh e[nkoh Xh roGtsh j' ;edh. okw bkb dk g[Zso fe;/ vke/ ftZu frqcsko j'
;edk J/. go nfijk ;'Gt BjhA ;h. feT[A fe nfijh okw bkb dh gsBh dh ;{os BjhA fe e'Jh T[;B{z c;kT[D
dh e'fPP eo/, okw bkb dh Xh S/ tfo~nK dh T[; dk wz[vk ni/ pj[s S'Nk ;h. fco okw bkb s/ foPts b?D dk
M{mk e/; pDkfJnk iKdk j?. fi; s'A vod/ okw bkb \[de[Ph eo iKdk j?.

okw bkb dh foPts y'oh tkbh \po T[vdh^T[vdh id'A okw bkb dh gsBh sZe gj[zudh j? sK T[j nfij/
d[PwD gqsh T[j fgZN^fgZN e/ Bhbh j' iKdh j?. T[; dh gsBh ;'udh j? fe i/eo T[; dh T[gobh nkwdB ;h sK
T[; B/ fes/ e'Jh ;"eD jh Bk oZyh j't/. fJBQK wodK dh iks dk eh ft;kj. fJ; soQK okw bkb dh fuyk d/
mzfvnk j[zfdnK jh T[; dh Pkg Xosh s'A \sw j' iKdh j?.

gqPBH ‘ gmkD dh Xh * dk ftPk t;s{ $ ;ko nkgD/ PpdK ftZu fby'.

gmkD dh Xh

r|{o gmkD Pkw t/b/ nkgDh e'mVh ftZu nkT[Adk ;h. T[; d/ B/V/ dhnK e'mVhnK ftZu ofjD tkb/ pZu/ T[; s'A vod/
;B. go fJZe f;Zy w[zvk, fi; dk BK niw/o ;h. T[j T[; d/ e'b yVQk ofjzdk. r|{o B{z T[j pVk fgnkok bZrdk
;h.r|{o d/ gZ[SD s/ id'A pZu/ B/ dZf;nk fe T[j T[; s'A BjhA vodk sk T[j pVk y[P j'fJn r|{o T[; B{z u[Ze/ e/
bkv eoB bZrk fJzB/ B{z T[; dh S'Nh G?D tho' T[~E/ nk rJh. r|{o d'jK B{z fJe fJe jZE cV e/ uZeo brkT[D
bZrk. pZu/ ns/ r|{o pZu/ pV/ y[P ;B.

fJzB/ B{z pZfunK dh wK s/ i' pkjo fBebdh j?. T[; B/ d'jK pZfunK B{z r[Z;/ ftZu nktkIK fdZshnK s/i' dk
r[Z;k t/y e/ r|{o B/ d'jK pZfunK B{z SZv fdZsk. s/i' niw/o B{z nzdo X{j e/ b? iKdh j?. r|{o fezBK fuo pZfunK
dk o'D^X'Dk ;[Ddk fojk ns/ T[; B/ T[; fdB o'Nh Bk gekJh ns/ n?t/A jh ;"A frnk. niw/o dk fgT[ fJZe |"ih
iwkdko ;h. B/V/ jh fwZb ftZu u"ehdko dk ezw eodk ;h. oksh id'A T[j xo nkfJnk sK s/i{ B/ T[; d/ ezB Go/.
;t/o/ jh fdB uVQfdnK jh T[j r|{o dh e'mVh ftZu ubk iKdk j? ns/ T[; B{z efjD bZrh “d/y pJh s{z w[;bwkB
j?” n;hA jK f;Zy b'e s{z ;kv/ pZfunK Bkb Bk y/fvnk eo fJj ;[De/ r|{o B/ T[~so fdZsk e \[dk sK ;GBK dk
J/e jh j?. go ;odko B/ T[; dh fJZe Bk ;[Dh.

gzqs{ fco th pZu/ r|{o d/ ;kjwD/ ed/^ed/ nk iKd/ sK T[j T[BQK B{z e[M Bk e[M ykD bJh Io{o fdzdk s/i{
dh e[ZSV e[Vh s'A tZvh ns/ tho' ns/ niw/o s'A S'Nh fJZe j'o e[Vh ;h. wK dk fgnko Bt/A pZu/ d/ j' ikD eoe/
T[j ftukoh o[b rJh. T[j fBZeh rb s/ o' g?Adh ns/ fiZd eodh. s/i' T[; B{z r[Z;/ ftu nk e/ pj[s wkodh ;h.

17
 18

xo ftu fgnko dh nDj'Ad eoe/ T[; B/ pkjo fcoBk nkozG eo fdZsk. r|{o fJj ;G d/y dk ;h. T[; d/ wB
ftZu I[bw dk fPeko j'Jh e[Vh gqsh jwdodh tXdh rJh.

fJBQK fdBK ftZu fe;/ ekoD iwkdko dh B"eoh S[ZN rJh. j[D fijVk nkT[Adk ;h. T[; e[Vh B{z e[ZNdk ;h.
s/i' efjzdh ;h fe B"eoh fJ; e[Vh eoe/ rJh j?. fJe fdB r|{o B/ iwkdo dh ;jkfJsk eoB bJh T[; B{z 15
o[gJ/ fdZs/. r|{o B/ fejk fe T[j gsBh ns/ tZv/ pZfunK B{z e[Vh B{z wkoB s' jNkt/. id'A iwkdko B{z BthA sB\kj
fwbh sK T[; B/ r|{o d/ g?;/ tkg; eo fdZs/. go iwkdo d/ pZu/ ns/ T[; dh gsBh B/ e[Vh B{z wkoBk pzd Bk
ehsk fJj ;G e[M d/y e/ r|{o dk fdb fgxb iKdk ns/ T[;B/ fJe fdB e[Vh B{z uZe fbnk. cbK dh jZNh s/ ik
e/ T[; B{z cb b? e/ fdZs/. T[j e[Vh B{z pukT[Dk ukj[zdk ;h. T[; dh i/G ftZu e/pb d' o[gJ/ jh ;B. id fe e'mVh
ftZu jIkoK o[gJ/ ;B. go T[j e[Vh B{z pukT[D d/ bJh vodk e'mVh ftZu Bk frnk. ;r'A T[; B/ fJZe x'Vk rZvh
ftZu p?m e/ ;N/PB gj[zu frnk ns/ fes'A dh fNeN b? bJh.

go b'e fJj ;wMd/ ;B fe gmkD dkn s/ p?mk ;h. w"ek brD s/ e[Vh B{z b? T[fvnk. g[fb; j?okB ;h
fe gmkD fJBQK o[fgnK s/ e'mVh dk p[jk y[ZbK feT[A SZv e/ ubk frnk.

g{o/ wjhB/ fgS'A iwkdko B{z EkD/ ;Bkys bJh p[bkfJnk frnk. e[Vh B/ wK fgT[ tZb w{zj w'V fbnk nkyo
id'A g[fb; e[Vh B{z gmkD s'A b? e/ iwkdko B{z d/D bZrh sK e[Vh uheK wkoB bZrh. gmkD efj fojk ;h “ Bk fdT[
e[Vh ikbwK B{z fJj fJ; B{z wko d/Dr/. go b'eK ftZu e'Jh T[; B{z ;[dkJh ns/ e'Jh gkrb efj fojk ;h.

3H ukuk

ejkDh dk ;ko $ ftPk t;s{ nkgD/ PpdK ftZu fby'.

pkb f;zx b/ye dh T[wo s'A tZvk go e[tkok ;h. fi; eoe/ b/ye B/ uku/ B{z fJj dbhb fdZsh fe gikp ftZu
fJ;sohnK g[oPK d/ w[ekpb/ xZN jB. fi; eoe/ ;kfonK d/ ftnkj BjhA j' ;ed/. i[nkBh fgS'A uku/ dh G{nk
B/ fco'Ig[o s'A ;ke fbnKdk ;h. ;ke fgS'A fgzv d/ w[zv/ i?Ap{ B/ GkBh wko e/ ;ke s[Vtk fdZsk.

uku/ dh wK ;Zm ;kbK dh j'D d/ pkti{d dh T[; dk o'Nh N[Ze eodh ;h. fJ; eoe/ uku/ B{z pj[s fgnko
eodh ;h. ukuk ;t/o/ ibdh T[~mdk wZMK B{z gZm/ gk e/ ;{oi fBebD sZe u' b?Adk ;h. T[; d/ ;kEh wy"b Bkb wZMK
B{z tj[NhnK ns/ eZNhnK B{z pkb pZu/ efjzd/ ;B. ukuk b/ye B{z u[Ze e/ jt/b ftZu b? frnk.

fiZE/ T[j Pkokp eZY fojk ;h. uku/ B/ b/ye B{z Pkokp dh Bkbh s/ gkDh gkT[D bJh fejk s/ fco rZb P[o{
eo fdZsh fe ukuk fJZe tko nzfwqs;o wZf;nk s/ rJ//. ;N/PB d/ okj ftZu ukuh B/ w[zvk u[ZeD bJh fejk go
uku/ B/ i[nkp fdZsk fe T[;B/ sK BjhA izfwnk. T[; s/ ukuk nkg/ jZ; fgnk. uku/ B/ ukuh B{z fejk fe T[; Bkb
wod d/ vZp/ ftZu p?m ikt/ go T[j Bk p?mh. fNeNK uku/ e'b ;B. go id'A ukuh uku/ d/ vZp/ e'b dh bzxD bZrh
sK T[;B/ X"D j/mK bJh. pknd ftZu uku/ B/ fNeNK fdyk e/ T[; dk S[Nekok eokfJnk.

ukuk pkjo fBrkj wkoB ufbnk frnk fes/ e'Jh g[b;hnk Bk nk cV/ ukuk fco nk e/ Pkokp eZYD bZr
g?Adk. b/ye th ;'uD bZr fgnk fe id nkdwh B{z o'NhnK gek e/ ykD dh nkfrnk ;h sK Pokp eZY e/ ghD dh
nkfrnk feT[A BjhA ;h.

uku/ B/ fco rZb s'oh fe fJe tko T[j ;[jo/ frnk. T[~E/ fJe pj[s seVk GbtkB ;h. uku/ d/ ;kb/ B/
T[; Bkb uku/ B{z x[bk fdZsk s/ uku/ B/ T[; B{z Xosh s/ gNek e/ wkfonk B/ uku/ B{z tXkJhnK fdZshnK. uku/ B/
t/fynk fe Pkokp r[V ;[Ze e/ g{oh soQK fBeb u[Zeh ;h. b/ye dk BK T[; B/ e[zdB f;zx oZfynk j'fJnk ;h. rZbK

18
 19

eod/ b/ye s/ T[; dk ukuk xo nk oj/ ;B fe i?p{ B{z uku/ B{z wy"b ehsk fe s/ok Bk ozB Bk ezB foUVhnK fejd/
bJh pzBh ikBk J/ < uku/ B/ r[Z;/ ftZu nk e/ ug/V wko fdZsh b/ye B/ th i?p{ d/ d' fszB vkrK wkohnK. i?p{ fvr
fgnk s/ T[j nkg GZi rJ/. b/ye oks' oks c"I ftZu Gosh j' frnk. fszB, uko tfoQnK pknd nkfJnk sK ukuk
phwko ;h. b/ye fwbD frnk sK ukuk efjD bZrk fe e'Jh ft;eh BjhA fbnKdh. b/ye B/ T[; B{z ft;eh fdZsh
sK T[j T[; B{z fJe' ;kj ftu gh frnk. ns/ fco efjD bZrk fe e'Jh ukuh cVQ fbnkT[Adk c"Ih B{z e'Jh BjhA
o'edk XZe'^XZeh rZvh ftZu ;[ZN b?Adk. b/ye B/ nrbh tko fbnkT[D dh jkwh Goh.

gqPBH 4H ‘ w[Zb *ejkDh dk ;ko $ ftPk t;s{ nkgD/ PpdK ftZu fby' <

T[~soH ‘ w[Zb ejkDh gqf;ZX ejkDheko okw ;o{g nDyh * dh fbyh j'Jh j?. fJj ejkDh T[; dh g[;se e/ohnK
u'DthnK ejkDhnK ftZu gqekfPs j?.

;[oihs fgzv'A No?eNo b?D bJh ;Zm jIko o[gJ/ b? e/ s[fonk ;h. T[;B/ g?f;nK dk p?r u[Zfenk s/ iBsk
No?eNoI dh d[ekB s/ nk frnk go No?eNo dh s/ nk frnk go No?eNo ni/ sZe d[ekB s/ BjhA g[Zi/ ;B.
;[oihs B/ No?eNoK dh 5 ti/ sZe T[vhe ehsh. d' nkdwh d[ekB s/ j'o nkJ/ ns/ d[ekB d/ wkfbe B{z No?eNo
\ohdD dh rZb dZ;h sK d[ekB tkfbnK B/ nkfynk fe nZi f;oc uko No?eNo jh nkT[D/ jB. fJj th T[BQK B{z
fdZs/ ikDr/, fiBQK B/ gfjbK fpnkBk fdZsk j'fJnk j?. fco d[ekBdko B/ ;[oihs tZb fJPkok eoe/ nkfynk fe
d/y' fJj B"itkB g?;/ b? e/ nkfJnk j'fJnk. s[;hA th oew fpnkBk d/ ikT[ s/ nrbh tko No?eNo b? ikT[. go
T[BQK B/ nZr' j'o e'Jh rZb Bk ehsh ns/ d't/A T[m e/ uZb gJ/.

;[oihs B/ No?eNoK dh 5 ti/ sZe T[vhe ehshs/ nyho T[j tkg; s[o fgnk. id'A T[; B/ pZ; ftZu
ufVQnk sK pZ; BZe'^BZe Goh j'Jh ;h. ;tkohnK pZ; nzdo XZe'^XZeh j' ojhnK ;B ns/ fJZe d{i/ B{z p[ok Gbk
nky ojhnK ;B. ;[oihs g?f;nK tkb/ p?r B{z x[ZN d/ cVQh p?mk ;h. T[j d' nkdwh fijV/ No?eNo b?D nkJ/ ;B.
T[j pZ; d/ pkjo yVQ/ j' e/ ;[oihs B{z fJZe NZe d/y oj/ ;B. gfjb/ nZv/ T[s/ pZ; o[eh sK u"dK^gzdoK ;tkohnK
T[so rJhnK. j[D e[M ;kj nkT[D bZrk ;h. go T[j d't/A nkdwh ni/ th p; ftZu ;tko ;B. T[j j'bh^j'bh
;[oihs dh ;hN e'b nk e/ yVQ/ j' rJ/. T[j brksko T[; d/ p?r tZb d/yh ik oj/ ;B. id'A ;[oihs B/ ykBg[o
dk fNeN fbnk s/ T[BQK d'jK nkdwhnK B/ th ykBg[o dk fNeN fbnk. ykBg[o dhnK f;o| fJj fszB fNeNK jh
eZNhnK rJhnK. ;[oihs B{z g{ok fBPuk j' frnk fe fJj pzd/ T[; B{z b[ZNDr/.

d{;o/ nZv/ fco pZ; yVQh j'Jh ;kohnK ;tkohnK j/mK T[so rJhnK f;oc T[j d' fszB ;tkohnK jh pZ;
ftZu p?mhnK ojhnK. J/E/ Pokp dk m/ek ;h. ezveNo s/ vokfJto nkw eoe/ fJE'A Pkokp b?Ad/ ;B. id'A ezveNo
ns/ vokfJto Pkokp b?D rJ/ sK ;[oihs th T[so e/ T[BQK d/ wro ubk frnk. ;[oihs B/ pZ; d/ vokfJto B{z
goQ/ fbik e/ ;koh rZb dZ;h sK vokfJto B/ fejk fe T[j ykBg[ok d/ nZv/ s'A gfjbK fe;/ nZv/ s/ T[so ikt/ sK
;[oihs B/ fejk fe T[j X{oe'N nZv/ s/ jh T[so ikt/rk. vokfJto B/ T[; B{z ;koh rZb ;wMk fdZsh. id'A X{oe'N
pZ; o[e/ s/ ;tkohnK T[so ikD s/ w?A pZ; ;NkoN eo btKrk s{z MekBh d/ e/ T[so ikthA ns/ w?A pZ; ubk btKrk
sK fJBQK B{z T[soB BjhA d/tKrk.

;[oihs B/ fJ; soQK jh ehsk X{oe'N pZ; o[eh. ;tkohnK T[so rJhnK vokfJto B/ pZ; j"bh fijh s'o
bJh ;[oihs j"bh d/D/ pZ; ftZu'A T[so frnk. go T[j d't/A nkdwhnK B/ vokfJto B{z pZ; o'eD bJh fejk s/
vokfJto B/ fejk fe s[;hA sK ykBg[o dhnK fNeNK bJhnK jB. fJ; bJh pZ; j[D ykBg[o jh ik e/ o[e/rh.

19
 20

;[oihs ykBg[o fgzv g[Zi frnk s/ ik e/ T[; B/ nkgD/ foPs/dkoK dk xo g[ZfSnk T[; B{z gsk brk fe
fJZE/ T[BQK dk fJZe wekB fgzv d/ nzdo ns/ d{;ok fgzv d/ pkjo ;h. id'A T[j nkgD/ pkjob/ wekB ftZu g[Zik sK
T[E' frzdo gP{nK B{z gZm/ gk fojk ;h. T[; B/ frzdo B{z ;koh rZb dZ;h s/ nkgDh ikD ^ gSkD eokJh. frzdo
;[yd/D dk tZvk Gok ;h s/ jwho' T[BQK dh G?D ;h. jwho' ;[oihs dh wzr/so ;h. ekch d/o j' u[Zeh ;h T[q qBQK dh
wzrDh B{z go frzdo dk fgT[ d'^fszB ;kb gfjbK wo u[Zeh ;h. frzdo B{z nkgDh ikfJdkd tXkT[D dk bkbu ;h.
fJ; bJh T[j e[Vh dk ftnkj jh nZr/ gkJh ik fojk ;h.

;Zm jIko o[gJ/ pko/ ;[D e/ frzdo j?okB j' frnk s/ T[; d/ wB ftZu bkbu nk frnk frzdo B/ ;[oihs
B{z fejk fe GkJh s{z fJZE/ jh oks eZN. fJZE/ o'Nh nk ikT{ s/ fe;/ Bkb rZb Bk eoh. fco frzdo ukj b? e/ nkfJn
s/ fco o'Nh b? e/ nkfJnk. T[j ;[oihs B{z ewo/ ftZu nkokw eoB bJh efj e/ nkg ns/ ;hoh B{z Bkb b? e/
eDe B{z gkDh bkT[D ubk frnk.

fco E'Vh d/o pknd T[; B/ ;hoh B{z G/I fdZsk s/ nkg ejh Bkb N'nk g[ZND bZrk s/ fco ewo/ nzdo ik
e/ feZbh s"A feogkB bkjh s/ fJe' tko eoe/ ;[Zs/ gJ/ pzd/ dh rodB tZy eo fdZsh. XV B/ sVcDk P[o{ eo fdZsk/
e[M d/o pknd id'A T[; B/ bkP s'A ezpb u[Zfenk sK T; d/ j'P T[v rJ/. fJj ;[oihs BjhA ;h. fco T[; B/ bkP
dk f;o u[Ze d/ t/fynk. fJj sK T[;dk Gok ;[yd/t ;h.

T[~E/ rZb fJj j'Jh ;h fe jwho' dh wK T[E/ nkJh fiZE/ ;[oihs fgnk ;h. id'A ;[oihs B/ jwho' B{z nkgDh
;koh rZbpks dZ;h sK T[; dh wK T[; B{z fgzv d/ ;ogzu d/ xo b? rJh s/ T[E/ ;[nk fdZsk. ;[yd/y T[; fdB vhib
dk gsk eoB frnk b/N j' frnk ;h. o;s/ ftZu T[BQK dk No?eN yokp j' frnk ;h. o;s/ ftZu jh ekch jB/ok
j' frnk ;h. fJ; bJh T[j Pokp gh e/ nZXh oks B{z ;[yd/t pkjob/ xo jh nk frnk s/ ykbQh wzih d/y e/ ;"A
frnk. ;[yd/t dh xotkbh g/e/ rJh j'Jh ;h. go j[D frzdo d/ jZEh jh esb j' frnk. frzdo B/ u[rkVK wkoBhnK
P[o{ eo fdZshnK. fgzv d/ b'e fJeZm/ j' rJ/. id'A fJ; rZb pko/ jwho' dh wK B{z gsk bZrk sK T[j ;[zB j' rJh .
T[j frzdo d/ bkbuh ;[Gk s'A ikD{ ;h. fco ;{oi fBebd/ jh ;[yd/t dh bkP f;ftnK ftZu g{uk fdZsh. frzdo
tko^tko g[fb; Bz{ nktki wko fojk ;h.fco ;ogzu B/ T[; B{z fejk s{z w[zvk sK wko fdZsk. j[D ;kok NZpo th
c;kJ/rk.

;[oihs ni/ ;ogzu d/ u[pko/ ftZu jh ;h. id'A T[; B{z fJ; rZb pko/ gsk bZrk sK T[j ;[zB j' frnk.
jwho' ;ogzu d/ u[pko/ ftZu rJh ns/ T[j bj{ d/ jzM{ tjk ojh ;h. T[; B/ ;[oihs Bkb d' rZbK ehshnK s/ fco
;ogzu B/ T[BQK d/ ikD dk gqpzX eo fdZsk. ;[oihs jwho' B{z No?eNo T[s/ fpmk e/ nkgd/ fgzv ubk frnk.

5H fJZe pkbVh d' gsk;/

ejkDh dk ;ko $ ftPk t;s{ fby'.

fPzrkok f;zx ns/ nks{ d; BzpohJ/ i?bdko ;{pk f;zx d/ sp/b/ ftu dko{ gh oj/ ;B. i?bdko nkgD/ pkb pZfunK
;w/s nzfwqs;o wZf;nk BjkT[D frnk j'fJnk ;h. T[j nkgD/ fgZS/ xo dh ;koh fizw/tkoh y/w/ B{z d/ frnk ;h.
y/wk nks{ dk ;kbk ;h. y/w/ dh u"Xo ekoBs jh fPzrkok ns/ nks{ i?bdko d/ xo ftZu dko{ gh oj/ ;B. y/wk d'
x[ZN dko{ d/ gh e/ i?bdko dh jt/bh ftZu r/Vk wkoB ubk frnk. T[; d/ ikD s'A pknd fPzrkok f;zx B/ nks{ B{z
fejk fe nZi oksh irho/ dk esb eoBk j?. nks{ B/ fejk fe rZb T[BQK d'jK ftZu jh oj/rh. fJj rZbK eofdnK
fPzrkok f;zx xpokjN Bkb tko^tko nkgDh gZr dk bVQ y'bQ e/ pzBQ fojk ;h. T[Xo nks{ d/ jZE th ezp oj/
;B. fPzrkok f;zx B/ T[; B{z fejk fe T[j T[; dh X"D T[s/ rzvk;k wko/rk s/ wro'A T[; d/ f;o ftZu e[jkVk wko/rk.

20
 21

fJ; soQK ;koh ;kfiP pDkT[Ad/ j'J/. T[j Bkb^Bkb Pokp ghAd/ ik oj/ ;B. go d'jK dhnK rZbK ftZu db/oh
BjhA ;h Mbe ojh. nks{ fjZe EkgV e/ efj fojk ;h fe nZi izrho/ tkbk ezvk eZY d/Dk j?. s/ fPzrkok T[; d/
Bkb ikt/rk. fPzrkok efjzdk j? fe i/eo w/ok rzvk;k y[zM frnk sK T[; dh fJe' ejkVh T[; B{z wko d/t/rh.

nks{ B/ T[; B{z fejk fe T[j pj[sk pjkdo Bk pD e/ dZ;/ T[; dh ikB sK fd;dh BjhA. T[; dh IwhB
ikfJdkk th ezioK d/ b/y/ bZr rJh, BjhA sK fgzv ftZu T[; tork e"D ;h. go nZi X/b/^X/b/ dk wj[yki j?.
nks{B/ fejk fe s/o/ tZb'A ;'fXnk izrho/ B{z wkoB dk ezw nZi jh eo/rk. fJj rZbK sp/b/ d/ fJe y{zi/ pD/ w[orhykB/
dhnK e[eVhnK d/ ezBh gJh sK e[eVhnK e[V^e[V eodhnK uko/ gk;/ B{z GZi ojhnK ;B s/ fJZe fuZN/ ozr dh
e[eVh Bkb dh XowPkbk ftZu gj[zu rJh. T[~E/ T[; B/ uko ;kbK dh pZuh B{z d/y fbnk i' fJe jZE ftZu gq;kd s/
d' gsk;/ b? e/ nkgDh wK s'A gfjbK pkjo nk rJh. T[j e[eVh d/ wro d"Vdh j'Jh sp/b/ ftZu gj[zuh. sp/b/
ftZu nk e/ T[; dh BIo dko{ ghAd/nK fPzrkok ns/ nks{ s/ rJh. id'A T[; B/ nks{ B{z g[ZfSnk fe T[j eh eo oj/
jB. sK nks{ B/ fejk fe T[j Pkokp gh oj/ jB. fJj gsk bZrD s/ fe T[j e"Vk j? sK pZuh B/ T[jBK d/ r[bk;
ftZu fJZe^fJZe gsk;k gk fdZsk. nks{ B/ rZ;/ ftZu fejk fe T[; B/ XowPkbk dk gqPkd T[BQK d/ rbk;K ftZu feT[A
gkfJnk. T[; B/ ekjbh^ekjbh ftu gsk;k eZYD dh e'fPP ehsh sK T[j x[b u[Zek ;h. fJzB/ B{z puh dh wK nk
e/ T[; B{z ekjbh^ekjbh ftZu pkjo b? rJh.

fPzrkok f;zx nzso w[rX j' frnk. nks{ B/ fPzrko/ B{z fejk fe T[j pZuh gsk BjhA eh eo rJh. T[; B/
fejk fe j[D T[; dk fdb ghD B{z BjhA ;r'A o'D B{z eodk j?. fPzrkok th r'fvnK ftZu f;o b[ek e/ o'D bZr fgnk.
ns/ T[j efjD bZek fe T[; dh gsBh gfjb/ pZu/ B{z jh iBw d/ e/ wo rJh s/ Bkb jh T[; dk g[Zso nZmK fdBK
ftZu wo frnk. T[; s'A wro'A T[; dk ftnkj Bk j'fJnk. i/eo T[; dk g[Zso fiT[Adk ofjzdk sK T[; e[Vh torh
g'soh j'Dh ;h. ns/ T[; B{z u[Ze e/ Xow Pkbk b? e/ iKdk j?.

fJj ;[D e/ nks{ B/ T[; B{z fejk fe T[; dk Gshik irho th fJZehnK^tkjhnK ;kbK dk rZGo{ IwhB
ikfJdkd tkbk j?. i/eo T[j T[; dk ftnkj eo d/t/ sK T[; d/ g[Zs ns/ g'so/ j'Dr/. go nks{ efjzdk j? fe
T[jBK B/ sK nZi oks irho/ dk esb eoBk j?. go fPzrkok jZE i'V e/ efjzdk j? fe T[j w[V e/ fJj' fijh rZb
Bk eo/.

7H fsqPBk

ejkDh dk ;ko $ ftPk t;s{ nkgD/ PpdK ftZu fby'.

‘ fsqPBk * ejkDh eosko f;zx d[Zrb dh ouBk j?. fJ; ftZu fsqPBk nkgD/ wB g;zd w[zv/ Bkb ftnkj eoB bJh
;G B{z pVh w[Pfeb Bkb wBk fbnk ;h. T[; B/ pV/ uktK Bkb ftnkj ehsk ;h. ;[jkr oks jBhw{B ;G rZbK
:kdrko ;B. fco T[; B/ wK pDB dk |?;bk ehsk ns/ T[; dh r'D Go rJh. go T[; d/ gsh B/ fJj ikDB bJh
fe T[; d/ g/N ftZu p/Nk j? iK p/Nh ;eohfBzr N?;N eokT[D dh oN bkT[Dh P[o{ eo fdZsh. gsh dh fiZd nZr/ T[j
jko rJh s/ N?;N eotkT[D s/ gsk bZrk fe T[; d/ g/N d/ ftZu p/Nh j? sK T[; d/ gsh dk fujok T[so frnk.

idfe oiBh sK p/Nh dh jh T[vhe eo ojh ;h. i' nkgD/ tho/ B{z fyvkfJnk eo/rh. go T[j dh gsh
gos{b ;|kJh eokT[D bJh fiZd eoB bZrk. oiBh B/ pE/ok fejk fe T[j fJe ;kb dh j'o T[vhe eo bt/ nrb/
;kb p/Nk jh g?dk j't/rk. go T[; dk gsh r[Z;/ Bkb efjzdk j? fe nZr'A fco p/Nh nk rJh < ns/ oiBh e'b ;tkJ/
nZEo{nK d/ j'o e[M Bk j[zdk. go T[;dk gsh T[; dh fJZe Bk ;[Ddk. nkyo T[j nkg jh oiBh dh nkfrnk s'A
fpBK t?bc/no ;?No s'A skohe b? nkfJnk. id'A oiBh B{z t?bc//no ;?ANo ftZu b? e/ nkfJnk sK oiBh B/ T[; B{z

21
 22

dZf;nk fe T[j e[M eotkT[D bZrh j?. T[; ezw s'A T[; B{z B|os j?. T[j nkgDh p/Nh B{z pj[s fgnko eodh j?.
T[; B/ sK T[; dk BK th oZy fdZsk j?. fsqPBk fco oiBh d/ gosB pko/ ;'u ojh ;h i' fe eufjohnK ftZu
BtK^BtK w?fi;NZN pfDnk ;h s/ fJB;kc dk oZytkbk ;h. go T[; dh sK T[; B/ fJZe Bk ;[Dh. Pkw t/b/ id'A
co gofsnk sK oiBh t?bc/no ;?ANo s'A ftjbh j' e/ xo nk rJh ;h. T[; B/ oiBh B{z fgnko ehsk s/ T[j pVh
\[P ;h. ukj gh e/ eZgV/ pdbD wro'A T[; B/ oiBh B{z nkgD/ Bkb ebZp ikD bJh fejk go oiBh B/ T[; B{z
fejk fe nZi T[j fJeZbh jh j' nkt/. oiBh bknB ftZu p?m e/ nkekP tZb t/yD bZrh sK T[; B[z fJzM bZfrnk
fit/A e[dos B/ d"jK B{z wkc BjhA ehsk ;h. gzi ;kb phs rJ/ oiBh wK Bk pD ;eh s/ Bk T[j nkgDh pZuh b{z
G[bk ;eh. mhe T[; fdB id'A T[; B/ ;|kJh eotkJh ;h. oiBh jo ;kb T[;/ fdB g{ik eotkT[Adh ns/ pZfunK
ftZu wfmnkJh cb ns/ eZgV/ tzvdh s/ pj[s T[dk; ofjzdh.

nzs T[; B/ pZfunK B{z gVQkT[D dk wB pDk fbnk. ;e{b dh jo Nhuo s'A tZX gVQh fbyh j'D eoe/ T[j
ibdh jh w[Zy nfXnkgek pD p?mh s/ ;e{b dk ;kok gqpzX ;zGkb fbnk.

pZfunK d/ dkyb/ ;w/A fJZe fdB fdbu;g xNBk tkgoh. e'Jh wksk fgsk nkgDh pZuh B{z dkyb eotkT[D
nkJ/, i' fe pj[s \{p;{os ;h. go T[; dk Bk ;'jDk BjhA ;h. oiBh B/ fejk fe i/eo pZuh dk BK pdbDk ukj[zd/
jB sK j[D t/bk j? T[j pdb ;ed/ jB. ;e{b d/ ofi;No s/ fJZe tko ufVQnk Bk ;koh T[wo uZb/rk. T[; dh
rZb ;[D e/ wksk fgsk fJZe d{i/ tZb t/yD bZr/ s/ T[jBK B{z e'Jh BK BjhA ;h ;[ZM fojk. pZuh dh wK B/ oiBh B{z
g[ZfSnk fe T[; dh pZuh dk ehs BK j? < oiBh B/ dZf;nk fe T[; dk BK fsqPBk j? sK T[jBK B/ fejk fe T[;/ dh
pZuh dk BK th fsqPBk doi eo bt/.

w[Zy nfXnkgek oiBh dh fJj nkds pD rJh ;h fe dkyb eoB tkb/ T[; B{z fi; pZuh dk BK iudk
T[j T[; d/ wkfgnK B{z efjzdh fe pZuh dk BK fsqPBk oZy bt/.

fJ; soQK eod/^eod/ ;e{b ftZu pj[s ;kohnK e[VhnK dk BK ‘ fsqPBk * doI j' frnk. fJ; soQK jo
ebk; ftZu fJZe s'A tZX e[VhnK d/ BK fsqPBk ;B. i' fe ;G oiBh dhnK p/NhnK ;B.

Unit = 6
gqPBH 1H Ppd s'A eh Gkt j? <

iK

2H Ppd dh gfoGkPk fdT[ <

iK

3H pb{w chbv nB[;ko Ppd d/ eh noE jB <

T[~soL ikD gSkD  Ppd GkPk dh fJZe ;[szso fJeKJh j?. fJj nZyoK ^ brKyoK B{z i'V e/ pDdk j?. fJj
noE Gog{o j[zdk j?. fJ; ftZu fJZe nZyo iK fJe s'A tZX nZyoK dk ;w{j fi; dk noE j't/, Ppd ejkT[Adk
j?. ftnkeoD gZXo s/ S'Nh s'A S'Nh ;[szso ftnkeoD fJekJh B{z Ppd fejk iKdk j?.

22
 23

Ppd dh gfoGkPk L^ Ppd B{z e'Jh ftuko iK ‘noE gqrN eoB tkbh fJekJh fejk frnk j?. Ppd B{z GkPk dh
;G s'A S'Nh ;kofEe fJekJh fejk frnk j?. fi; dk nZr'A j'o ;koEe ftnkeoD fJekJh ftZu ftPb/PD BjhA
ehsk ik ;edk. GkPk dh ;w[Zuh noE gqfefonk ftZu Ppd dh nkgDh ;fEsh pVh buehbh j?.

nwoheh GkPk ftfrnkB d/ ftdtkB pb{wchbv b/ GkPk ftfrnkB dh fdPk ftZu ;G s' gfjbk ftuko
tNKdok ehsk j?. T[; B/ Ppd Bz{ “S'N/ s'A S'Nk w[es o{g iK S'Nh s'A S'Nh ;[szso fJekJh fejk frnk j?. ;[szso
fJekJh fejk frnk j?. ;[szso fJekJh s'A Gkt nfijh fJekJh s'A j?. fi; B{z Gkt gqrNkt/ bJh fe;/ ;[szso
fJekJh ftZu nkgDhnK tZy^tZy ;fEshnK ftZu ftuoB d/ ;ZwoE j't/.

pb{wchbv nB[;ko Ppd GkPk dh S'Nh s'A S'Nh ;[szso ftnkeoB fJekJh j? Bk fe S'Nh s'A S'Nh ftnkeoB
fJekJh GktzP j?. GktzP d' gqeko d/ j[zd/ jBL^

;[szso GktzP T[j j[zd/ jB. fijV/ fJeZb/ jh nkgDh ;koEesk B{z gqrN eoB ns/ i[Vt/A GktzP L^

fijV/ GktzP fJeZb/ Bk nkTD ;r'A i[V e/ nkT[D T[; B{z i[Vt/A GktzP fejk iKdk j?. eJh tko Ppd
;[szso GktzPK d/ o{g ftZu th j[zd/ jB ns/ iVt/A GktzPK d/ o{g ftZu th j[zd/ jB. go T[j GkPk dh ;koEe fJekJh
T[d'A pDd/ jB. id'A T[j ;[ss z o o{g ftZu nkgDk noE gqrN eo ;eD. fJ; bJh “Ppd GkPk dh S'Nh^S'Nh
;[szso fJekJh j?. i' ;[szso GktzPK d/ o{g ftZu th j[dz h j? ns/ i[Vt/A GktzPK s'A th pDh j[zdh j?.

jo/e GkPk e'b nk;hw Ppd Gzvko j[zdk j?. jo/e Ppd Pq/Dh dh tZyoh fe;w dh pDso j[zdh j?. fi;
ftZu jo/e Pq/Dh dh pDso ns/ ekoi iK ;EkB pDkfJnk iKdk j?. fJ; bJh GkPk fJZe noE Gog{o gozgok j?.
fi; ftZu Ppd dhnK Pq/DhnK dk w[Zy nkXko T[; d/ noE j[zd/ jB.

gqPBH PpdK d/ torheoB pko/ uouk eo'.

T[~soH ikD gSkD  jo/e GkPk e'b n;h; Ppd Gzvko j[zdk j?. ftnkeoB ftZu GkPk ftP/P ftZu Ppd Gzvko
B{z e[M ;hfws PqDhnK ftZu tzfvnk iKdk j?. fJ; ftZu fJe' Ppd Pq/Dh d/ w?Apo ;kM/ ftnkeoB bZSDK d/ XkoBh
j[zd/ jB ns/ e[M Ppd nfij/ j[zd/ jB. i' fJZe s'A tZX Pq/DhnK d/ th w?Apo j[zd/ jB. jo ftP/P Ppd dh tZyoh
fe;w dh pDso j[zdh j?. ns/ T[jBK dk tke i[rs ftZu ekoi ns/ ;EkB th tZyok j[zdk j?. fJ; bJh GkPk
fJZe noE Gog{o gozgok j?. fJ; bJh Ppd Pq/DhnK dh tzv dk nkXko nkw s"o s/ noE j[zd/ jB. Ppd dh
j/m fby/ nB[;ko tzv ehsh rJh j?.

1H w{b Ppd L^ fJ; B{z d' w[Zy GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

(T) e"Pe Ppd L^ w{b o{g ftZu e"Pe noEK d/ tkjB j[zd/ jB.

(n) ftnkeoB Ppd L^ fJ; ftZu ftnkeoB d/ w{b o{g ftZu noE j[zd/ jB.

2H T[sgdh nB[;ko L^Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) ;[szso Ppd L^ i' Ppd ;[szso GktzPK d/ o{g ftZu j[d
z / jB.

fit/Afe L^ jZE, f;o, g?o nkfd.

(n) :'fie Ppd L^ i' Ppd i[Vt/A GktzPK Bkb i'V e/ ;[szso GktzP pDkJ/ iKd/ jB. fit/A L^ jZE, xo nkfd.

23
 24

3H ouBk d/ nkXko L^ Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) w{b Ppd L^ ;[szso GktzP s/ w{b i[Vt/A GktzPK d/ o{g ftZu j[zd/ jB. fit/A L^ jZE, xo nkfd.

(n) ftUsgd Ppd L^ i' Ppd nr/so iK fgS/so Bkb i'V e/ pDkJ/ iKd/ jB.

fit/A L^ xo/b{, p/xo nkfd.

4H o{g d/ nkXko s/ Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) ftekoh L^ fiBQK PpdK d/ o{g ftZu fbzr tuB, ekoe, g[oy ns/ fgS/so bZrD Bkb gfotosB nkT[Adk j?.

fit/A L^ xo, Ppd s'A xoK.

(n) nftekoh L^ fiBQK PpdK d/ o{g ftZu fbzr, tuB, ekoe ns/ fgS/so bZrD Bkb gfotosB BjhA nkT[Adk.

fit/A L^ B/, BjhA.

5H noEK d/ nkXko Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) ;wkBkoEh Ppd L^ i' Ppd ;kwkB noEK tkb/ j[zd/ jB.

fit/A L^ uzrk^nZSk, tXhnk^yok nkfd.

(n) fto'Xh Ppd L^ fi; ftZu fto'X noE tkb/ Ppd nkT[Ad/ jB.

6H ftnkeoB dh fdqPNh s'A PpdK d/ j/m fby/ tor wzB/ iKd/ jB.

fit/A L^ BKt, gVBKt, ftP/PD, fefonk ftP/PD, ;pzXe, :'ie, ft;few.

UNIT = 6
gqPBH ;z:[es iK ;wk;h PpdK dh pDso dk toBD eo'.

T[~soH ;z:[es Ppd B{z ;wk;h Ppd th fejk iKdk j?. ;wk;h dk noE j? i'VBk. fijV/ ofus Ppd d' iK d' s'A
tZX PpdK d/ ;[w/b Bkb ;zpzXs bZr e/ pD/ j'D T[BQK B{z ;wk;h Ppd fejk iKdk j?. id'A fe;/ d' PpdK B{z i'V e/
fJZe Ppd pDkfJnk ikt/ sK ;zpzXe dh tos'A BjhA ehsh iKdh. fJjBK PpdK B{z fbyD ;w/A i'VBh (^) dh tos'A
ehsh iKdh j?. go nr/so iK fgS/so dh tos'A Bkb pDB tkb/ ;wk;h PpdK ftZu i'VBh dh tos'A BjhA ehsh
iKdh.

;wk;h PpdK dhnK T[dkjoBk L^

(T) fJZIs ns/ wkD & fJZIs ^ wkD

(n) r'bk ns/ pko{d & r'bk ^ pko{d

24
 25

(J) xVh ns/ gb & xVh gb

(;) ;ke ns/ ;pzXh & ;ke ;pzXh

(j) ;'u ns/ ftuko & ;'u ftuko

fJ; s'A fJbktk fszB o{gK s'A pD/ ;wk;h Ppd th fwbd/ jB. fi; dhnK T[dkjoBk j/m fby/ nB[;ko jB.

1H w[es o{g O w[es o{g L^ fijV/ ;z:[es Ppd w[es GktzPK d/ ;[w/b s'A pDd/ jB.

(T) nksw O xks & nksw xks

(n) r[o O w[y & r[ow[y

(J) wB O w[y & wBw[y

(;) gow O nksw & gowkswk

(j) ;op O Pesh O wkB & ;op PeshwkB

2H pzX/ih o{g O pzX/ih o{g L^ w[es GktzPK d/ ;[w/b s'A fJbktk ;z:[es Ppd nfij/ o{gK ftZu th fwbd/ jB.
fiBQK dk nkgDk e'Jh noE BjhA j[zdk iK fco d'jK ftZu fJe fjZ;k fBokoEe j[zdk j?. go nfij/ d' o{gK Bkb
fJZe ;z:'rs Ppd j'Ad ftZu nk iKdk j?. pzX/ih GktzPK dhnK T[dkjoDk L^

(T) bkb O ;[oy & bkbO;[oy

(n) foPN O g[PN & foPNOg[PN

(J) ezB' O ezBh & ezB'OezBh

(j) fBZeV O ;[ZeV & fBZeVO;[ZeV

fJjBK s'A fJbktk BKj tkue Ppd iK j'o Ppd tor th j[zd/ jB. fijV/ Ppd d{ih Pq/Dh dk ;EkB b? ;ed/ jB.
T[jBK B{z ;wGkth Ppd fejk iKdk j?.

gqPBH e'fPe Ppd ns/ ftnkeoB Ppd ftZu nzso dZ;' <

T[~soH jo GkPK dh Ppdktbh ftZu w{b d/ d' Gkr jB. e'fPe Ppd ns/ ftnkeoB Ppd. fiBQK ftZu nzso j/m
fby/ nB[;ko ehsk frnk.

e'fPe Ppd ftnkeoB Ppd

1H e'fPe Ppd w{b o{g ftZu e'Pe noEK d/ tkjB j[zd/ 1H ftnkeoB Ppd w{b o{g ftZu ftnkeoB noEK d/
jB. tkjB j[zd/ jB.

25
 26

2H fJjBK dk ;pzX ;koEe gZy Bkb j[zdk j?. 2H fJjBK dk Ppd pzd iK ;hfws Ppd gqpzX Bkb j[zd/
jB.

3H fJjBK dh ;{uh ;hfws BjhA j[zdh. 3H fJjBK dh ;{uh ;hfws j[d

z h j?.

4H e"Pe Ppd Gkt tkue ;zebg j?. 4H ftnkeoB Ppd Gkt tkue ;zebg BjhA j?.

5H fJjBK dh ;{uh ftZu tkXk j' iKdk j?. 5H fJjBK dh ;{uh ftZu tkXk j'D dh ;zGktBk xZN j[zdh
j?.

6H e"Pe PpdK ftZu BKt ftP/PD, fefonk ns/ 6H fJjBK ftZu gVBKt, ;zpzXe, :'ie ft;few Pkfwb
fefonk ftP/PD Pkfwb j[zd/ jB. j[zd/ jB.

7H fJj Ppdktbh d/ fe;/ tZv/ Gkr dk fBowkD eod/ 7H fJj e/tb fe;/ GkrK dk fBowkD eod/ jB.
jB.

gqPBH Ppd dh tzv s'A eh Gkt j? <

T[~soH ikD gSkD  jo ftP/P Ppd Pq/Dh d/ PpdK dh fiZE/ tZyoh fe;w dh pDso j[zdh j?. T[~E/ tke i[es
ftZu T[BQK dk ekoi iK ;EkB th tZyok j[zdk j?. fJ; bJh PpdK dh Pq/Dh tzv dk nkXko th PpdK dh pDso,
ekoi ns/ ;EkB B{z jh pDkfJnk iKdk j?. jo GkPk dh Ppdktbh ftub/ w{b PpdK d/ nkXko s/ fJ; B{z d' w[Zy
GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

1H e"Pe Ppd L^ e'Pe Ppd w{b o{g ftZu e'Pe noEK d/ tkjB j[zd/ jB. noEks e'Pe Ppd e'Pe r[DK d/
XkoBh j[zd/ jB. fJjBK dk ;pzX PpdK d/ ;koEe gZy Bkb j[zdk j?. fJjBK B{z e'P ftZu doi eoB bJh w[Ybh
fJekJh ti'A fbnk iKdk j?. jo e'P Ppd nkgD/ ftekoh o{gK ftZu ;KMh e'Pe fJekJh ftZu ftuodk j?. fi; B{z
nkXko pDk e/ e'Pe d/ o{gK dh ouBk ehsh iKdh j?.

e'Pe PpdK ftZu BKt ftP/PD, fefonk ns/ fefonk ftP/PD j[zd/ jB. i' fe fe;/ Ppdktbh d/ pj[s tZv/
GkrK dk fBowkD eod/ jB.

2H ftnkeoB Ppd L^ ftnkeoB Ppd w{b o{g ftZu ftnkeoB noEK d/ tkjB j[zd/ jB. fJj Ppd pzd iK
;hfsw Ppd gqpzX Bkb ;pzfXs j[zd/ j?. Gkt fJjBK dh ;{uh ;hfws j[zdh j?.fJjBK ftZu gVBKt, ;zpzXe, ft;few
ns/ ;jkfJe fefonktK Pkfwb jz[dhnK jB. fJjBK dh ;{uh ftZu tkXk j'D dh ;ZGktBk pj[s xZN j[zdh j?. fJe
nZX Ppd d/ tkX/ bJh ;dhnK bZr iKdhnK jB. gzikph GkPk ftZu fJjBK dh frDsh d' e[ ;" d/ eohp j?.

gqPBH tX/so s'A eh Gkt j?. tX/so tzv dk toBD eo'.

T[~soH GktzP dk ;zebg nkX[fBe GkPk ftfrnkBhnK dh d/D j?. gozgoktkdh Gkosh ftnkeoB ftZu Ppd dhnK
S'NhnK ftnkeoB fJekJhnK gfjbK jh ‘Xks* ns/ ‘tX/so*d/ o{g ;Ekfgs jB. tX/so Ppd ouBk ftZu tZy^tZy
fe;wK bJh ;KMk Bkw j?. tX/so pzXIh GktzP jh j[zd/ jB. fJj Xks{ iK ;N?w Bkb i[V d/ PpdK dh ouBk eod/
jB. tX/soK B{z nzr/ d' GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

26
 27

(1) o{gKsoh tX/so (2) ftT[sgs tX/so

(1) o{gKsoh tX/so L^ fJj f;oc fgS/so jh j[zd/ jB. i' Ppd d/ nzs ftZu jh nkT[aAd/ jB. fi; Ppd Bkb
o{gKsoh fgS/so i[Vd/ jB. T[; dh Pq/Dh BjhA pdbdh Gkt i/eo w{b Ppd fefonk j? sK o{gKsoh fgS/so i[VB
Bkb pfDnk BtK o{g th fefonk jh ofjzdk j?. o{gKsoh fgS/so fJe' Xks{ Bkb i[V e/ Ppd dh o{gktbh dh
f;oiDk eod/ jB.

fit/A L^ gVQBK, gVQkJh, gVQB/, gVQdh, gfVQnk, gVQh, gVQdh.

fJj' ;koh fefonk Xks{ ‘Xs* dh o{gktbh j?. f;ZN/ ti'A o{gktbh dk jo Ppd o{g tke gZXo s/ ftP/P
ftnkeoB ekoi fBGkT[Adk j?.

(2) ftT[sgs tX/so L^ fiZE/ o{gksoh tX/so f;o| fgS/so jh j[zd/ jB. T[E/ ftT[sgs tX/so nr/so th j[zd/
jB ns/ fgS/so th jz[d/ jB. ftT[sgs Pq/Dh d/ oZfyne th j[zd/ jB ns/ P/qDh pdb{ th fJ; s'A fJbktk tX/soK
bJh Xks{ iK ;N?w Bkb i[VB d/ f;ZN/ ti'A Bt/A PpdK dh T[sgdh ftnkeoB gZXo s/ th j[zdh j?. ftT[sgd tX/soK
ftZu nkJ/ Bt/A PpdK dk ftnkeoB ekoi eJh tkoh gfjb/ Ppd s/ ofjzdk j?. ftT[sgs Ppd tke ftub/ d{i/
PpdK dh pDso o{gKsoh PpdK tork gqGkt BjhA gKT[Ad/.

fit/A L^ s/bh pj[s uzrk j? & s/b pj[s uzrk j?.

UNIT = 7
gqPBH Ppd ouBk ns/ Ppd o{g s'A eh Gkt j? <

T[~soH Ppd ouBk L^PpdK dh ouBk tZy^tZy fB:wK nB[;ko jz[dh j?. tZy^tZy fB:wK nB[;ko Ppd dh ouBk
eoB B{z jh Ppd ouBk dh pDso dk gsk bZrdk j?. Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) w{b Ppd L^ T[j Ppd i' nkgD/ nkg ftZu g{oB j'D. fiBQK dh pDso ftZu fe;/ Ppd dk w/b Bk j'fJn
j't/. fiBQK B{z nZr'A s'fVnk Bk ik ;e/ fit/A L^ g[Zso, d[BhnK, gkDh, yk, gh nkfd.

(n) ofus Ppd L^ T[j Ppd fijV/ fe;/ j'o PpdK dh ;jkfJsk Bkb pD/ j'D T[jBK B{z ofus Ppd fejk iKdk
j?.

fit/A L^ g[Zso s'A ;g[Zso, d[BhnK s'A d[Bhnkdko, :'r s'A n:'r.

ofus Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(1) ;wk;h Ppd (2) T[sgzB Ppd.

(T) ;wk;h Ppd L^ ;wk;h dk noE j? i'VBk. T[j ofus Ppd fijV/ d' iK d' s'A tZX PpdK d/ ;[w/b Bkb, pD/
j'D T[BQK B{z ;wk;h Ppd fejk iKdk j?. fJBQK ftZu ;zpXe dh tos'A BjhA ehsh iKdh. fJBQK PpdK B{z fbyD ;w/A
i'VBh (^) dh tos'A ehsh iKdh j?.

T[dkjoDK L^ fJZis ns/ wkD & fJZis ^ wkD

27
 28

;k| ns/ ;[Eok & ;k| ^ ;[Eok

rbh ns/ w[jZbk & rbh ^ wj[Zbk

;ke ns/ ;pzXh & ;ke ^ ;pzXh

(n) T[sgzB Ppd L^ T[j ofus Ppd fijV/ w{b PpdK Bkb nr/so iK fgS/so bk e/ pDkJ/ ikD T[BQK B{z T[sgzB
Ppd fejk iKdk j?.

fit/A L^ fBot?o (fBo) nr/so

fuZsoeko (fuZso) nr/so

T[sgzB Ppd d' soQK d/ j[zd/ jB.

(1) nr/so (2) fgS/so

(T) nr/so L^ nr/so T[j Ppd j[zd/ jB. fijV/ w{b Ppd d/ nZr/ i[Ve/ BtK ;koEe P[pd pDkT[Ad/ jB.

fit/A L^ eb :[Zr (eb) nr/so.

(n) fgS/so L^ T[j Ppd fijV/ w{b Ppd d/ fgZS/ i[V e/ ;koEe Ppd pDkT[aAd/ jB.

fit/A L^ nb & wohnb, ;Vhnb.

 Ppd o{g L^ jo ftP/P PpdK dh tZyoh fe;w dh pDso j[zdh j?. fJ; bJh Ppd jo/e ;fEsh ftZu nkgDk
tZyok ;EkB j[d
z k j?. fJ; bJh PpdK dh Pq/Dh tzv dk nkXko th Ppd dk o{g j[d
z / jB.

(1) jo Ppd ftuekobh GkPk B{z d' w[Zy GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

(T) e'Prs Ppd L^ PpdK d/ fiBK o{gK B{z e'P ftZu doi eob w[Ybh fJekJh ti'A fbnk iKdk j?.

(n) ftnkeofBe Ppd L^ tke pDso ftZu ftuoB tkb/ Ppd o{gK B{z ftnkeoB Ppd fejk iKdk j?.

(2) o{g d/ nkXko s/ Ppd d' gqeko d/ j[zd/ jB.

(T) ftekoh L^ fiBK PpdK d/ o{g pdbd/ ofjzd/ jB.

fit/A L^ xo & xoK, xoh, xo'A.

(n) nftekoh L^ fiBK PpdK d/ o{g BjhA pdbd/ .

fit/A fe L^ B/, B{z, fe,.

gqPBH Ppd Pq/DhnK dk toBD nkgD/ PpdK ftZu eo'.

28
 29

T[~soL ikD gSkD  tke ftZu fGzB^fGzB uhiK, wB[ZyK, s/ ;pzXK dk gqrNktk eod/ jK. fiBK d/ nkXko s/ Pq/DhnK
dh tzv ehsh rJh j?. fJBQK ftZu BKt, gVBKt, ftP/PD, fefonk ftP/PD, ;zpzXe, :'ie s/ ftPfwe jB. fJBQK
ftZu gfjbhnK uko Pq/DhnK ftekoh jB s/ nzfsw uko nftekoh jB.

1H BKt

 BKt L^ BKt T[jBK PpdK B{z fejk iKdk j? fi; ftZu wB{Zy, t;s{nK ns/ EktK d/ BktK B{z BKt fejk iKdk
j?. fJ; dhnK gzi fe;wK jB L^

1H nkw BKt L^ fijV/ Ppd frDB:'r, t;s{nK, ftneshnK dh Pq/Dh bJh tos/ iKd/ jB.

2H yk; BKt L^ fijV/ BKt fe;/ yk; g[oy iK fJ;soh iK EK B{z gqrN eoB fit/A fe L^ bzvB.

3H fJeZm tkue BKt L^ wB[ZyK gP{nK iK frDhnK ikD tkbhnK uhiK d/ ;w{j B{z fJeZm tkue BKt fejk iKdk j?.
fit/A fe L^ N'bh, iwks.

4H t;s{ iK gdkoE tkue L^ fijV/ Ppd e/tb T[j uhiK i' BkghnK iK s'bhnK jh ikD go frDhnK Bk ik
;eD. fit/A fe H^ u"b, s/b nkfd.

5H Gkt tkue BKt L^ fijVhnK uhIK BK d/yhnK ik ;edhnK j'D BK S'jhnK iK ;edhnK j'D. fiBK B{z e/tb
wfj;{; ehsk ik ;e/ fit/A fe L^ r[Z;k, jk;k, w;sh.

2H gVBKt

 gVBKt L^ tke ftZu fijV/ Ppd BkT{A dh irQk T[go tos/ ikD T[; B{z gVBKt fejk iKdk j?. fit/A fe L^
w?A, n;hA, ;kvk, s[;hA gVBKt S/ gqeko d/ j[zd/ jB.

1H g[oy tkue gVBKt L^ fijV/ gVBKt e/tb fe;/ g[oy dh EK tos/ ikD. fJj fszB gqeko d/ jz[d/ jB.

 T[sw g[oy L^ tke ftZu rZb eoB tkb/ ftnesh B{z fejk iKdk j? fit/ fe L^ w?A, w/ok.

 wZXw g[oy L^ tke ftZu fi; ftnesh Bkb rZb ehsh ikdh j?. fit/A fe L^ s{z, s[jkvh, s[;hA.

 j'o g[oy L^ tke ftZu fi; pko/ rZb ehsh iKdh j?. fit/A fe L^ T[j, fJBQK.

2H fBitkue gVBKt L^ fijVk gVBKt eosk dh EK s/ tofsnk ikt/ ns/ T[; dh ftP/Psk dZ;/.

fit/A fe L^ wB[Zy nkgDh fe;ws ‘nkg* fbydk j?.

3H ;pzX tkue gVBKt L^ fijV/ Ppd gVBKt th j'D ns/ :'ie tKr tkeK B{z i'VB dk ezw th eoB T[; B{z ;pzX
tkue gVBKt fejk iKdk j?.

fit/A fe L^ fijV/ fwjBs eod/ jB, T[j ;|b j[d

z / jB.

4H gqPBtkue gVBKt L^ fijV/ Ppd gVBKt thA j'D ns/ T[BQK oKjh e[M gqPB th g[ZfSnk ikt/ T[; B{z gqPBtkue
gVBKt fejk iKdk j?.

29
 30

fit/A fe L^  e"D rk fojk j? <

 fejVk Pokos eo fojk j? <

5H fBPu/ tkue gVBKt L^ fijV/ Ppd d{o iK B/V/ fd;dh uhI tZb fJPkok eoe/ T[BQK d/ BK dh EK tos/ rJ/
j'D T[; B{z fBPu/ tkue gVBKt fejk iKdk j?.

fit/A L^  T[j w'jB dk xo j?.

 fJj w'ok xo j?.

6H nfBPu/ tkue gVBKt L^ T[j gVBKt fijV/ fe;/ uhI dk nzdkIk sK dZ;D go T[; dh ;jh frDsh Bk d;D.
T[BQK B[z nfBPu/ tkue gVBKt fejk iKdk j?.

fit/A L^ pj[s ;ko/ pZu/ gVQ oj/ jB.

3HftP/PD

ftP/PD L^ T[j Ppd i' fe;/ BKt iK gVBKt d/ r[D, n"r[D iK frDsh^fwDsh dZ;D. T[BQK B{z ftP/ PD nkfynk
iKdk j?. fit/A L^ ekbk, r'ok, p[ok, Gkb, uzrk.

 ftP/PD fszB gqeko d/ j[zd/ jB.

1H r[D tkue ftP/PD L^ fijV/ ftP/PD fe;/ t;s{ d/ r[D^n"r[D B{z gqrN eoB. fJ; dhnK fszB nt;EktK j[zdhnK
jB.

(T) ;kXkoB nt;Ek L^ id'A fe;/ BKt iK gVBKt d/ ftP/;D dh fe;/ j'o BKt iK gVBKt d/ ftP/PD Bkb s[bBk
Bk ehsh ikt/.

(n) nfXeso nt;Ek L^ id'A fe;/ BKt iK gVBKt d/ ftP/PD dh s[bBk fe;/ j'o BKt iK gVBKt Bkb ehsh
ikt/.

(J) nfXesw nt;Ek L^ id'A BKt iK gVBKt d/ ftP/PD dh s[bBk d' s'A finkdk BKt iK gVBKt d/ ftP/PD Bkb
ehsh ikt/.

2H ;zfynktkue ftP/PD L^ BKt iK gVBKt dh frDsh iK doik gqrB eoB tkb/ B{z ;zfynk tkue ftP/PD fejk
iKdk j?.

(T) ;kXkoB L^ i' BKt iK gVBKt dh g{oh^g{oh frDsh dZ;D fit/A d;, gzdoK.

(n) eow tkuh L^ i' BKt iK gVBKt dh :'rsk iK Bzpo dZ;D fit/A L^ shik, d{ik.

(J) ;w[Zusk p'Xe L^ fijV/ ftP/PD nkgD/ ftP/P dh ;koh dh ;koh frDsh gqrN eoB fit/A L^ nZXk, g"Dk.

(;) fBy/Vtkuh L^ i' pj[s BKt iK gVBKt ftZu e[M fBy/V d/ dZ;D fit/ L^ d'^d', uko^uko.

(j) nfBPfus L^ i' BktK iK gVBKtK dh frDsh Bk dZ;D ;r'A nzdkIk jh bkT[D fit/A L^ E'V/ fij/, ek|h, nB/eK.

30
 31

3H gfowkD tkue ftP/PD L^ BKt dh fwDsh iK s'b dZ;D tkb/ ftP/PD fit/A L^ fezBk ;kok.

(T) fBPfus gfowkD tkue ftP/PD L^ fijV/ gfowkDtkue ftP/PD nkgD/ ftP/PD dh g{oh^g{oh fwDsh iK wkg
dZ;D fit/A L^ gzi feb'rqkw.

(n) nfBPfus gfowkD tkue L^ fijV/ gfowkDtkue ftP/PD nkgD/ ftP/PD dh g{oh^g{oh frDsh Bk dZ;D fit/A
L^ ir e[, pj[sk nkfd.

4H fefonk

 fijV/ Ppd fe;/ ezw dk j'Dk, eoBk iK ;fjDk ekb ;kfjs gqrN eoB T[j fefonk nytkTAd/ jB.

1H T[j iKdk j?.

2H w?A g[;se gVQdk jK.

3H e[btho jkIo j?.

 iKdk, gVQdk jK, jkIo j?. ;ko/ jh fefonk jB.

 fefonk dhnK uko fe;wK j[zdhnK jB.

1H neow fefonk L^ fi; tke ftZu fefonk dk eow Bk j't/.

fit/A L^ bVeh p'b Bk ;eh.

2H ;eow fefonk L^ fi; tke ftZu fefonk dk eow j't/.

fit/ L^ f;Zy e?d eo fbnk frnk j?.

3H ;jkfJe fefonk L^ fJj w[Zy fefonk Bkb fwb e/ T[; d/ fbzr, tuB, g[oy, ekb dk p'X eokT[Adh j?.

fit/A L^ fojk j?, fbnk j?.

4H w[Zy fefonk L^ w[Zy fefonk s'A ;jkfJe fefonk s'A fpBQK th j' ;edh j?.

fit/A L^ w?A ;G feskpK oZydk jK (w[Zy fefonk)

5H fefonk ftP/PD

 fijVk Ppd fefonk dh ftP/Psk dZ;/ T[; B{z fefonk ftP/PD fejk iKdk j?. fit/A L^ j[D, eZbQ.

T[dkjoD ;kfjs L^ w'jB s/I d"Vdk j?. Ppd L^ s/I fefon, d"Vdk ftP/Psk, gqdkB eodk j?.

 fefonk ftP/PD dhnK nZm fe;wK j[zdhnK jB.

1H ekb tkue fefonk ftP/PD L^ fiBQK PpdK s'A fefonk d/ j'D d/ ;w/A dk gsk bZr/ T[j ekb tkue fefonk
ftP/PD j[zd/ jB.fit/A L^

31
 32

 j[D w/oh tkoh j?.

 T[j et/b/ nkfJnk.
2H ;EkB tkue fefonk ftP/PD L^ fijV/ PpdK s'A fefonk d/ ezw dh EK gsk bZr/ T[j ;EkB tkue fefon
ftP/PD j[zd/ jB. fit/A L^
 T[j pkjo gV/.
 n;hA j/mK p?md/ jK.
3H gqeko tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK PpdK s'A fefonk d/ eoB d/ Yzr dk gsk bZr/ T[; B{z gqeko tkue
fefon ftP/PD efjzd/ jB. fit/A L^
 w?A j"bh^j"bh s[odk jK.
 T[j o[e^o[e e/ s[odk j?.
4H fwDsh tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK PpdK s'A fefonk d/ gfowkD, fwDsh dk gsk bZr/. fti/A L^
 w?B{z pj[sk d[ZX ukjhdk j?.
5H ;zfynk iK frDsh tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK PpdK s'A ezw d/ j'D dh tkoh iK frDsh dk gsk bZr/ T[j
B{z frDsh tkue ftP/PD j[zd/ jB. fit/A L^
 n;hA xVh w[Vh rbsh eod/ jK.
 gkfe;skB B/ Gkos Bkb eJh tko ;wM'sk ehsk.
6H fBoDk tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK PpdK s'A fefonk d/ ezw d/ j'D iK Bk j'D dk gsk bZr/. T[; B{z fBoDk
tkue fefonk ftP/PD fejk iKdk j?. fit/A L^
 w?A ;[fozdo B{z BjhA gSkDdk.
 s[;hA Io{o doPB d/D/.
7H ekoD tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK PpdK s'A fefon d/ ezw d/ ekoD dk gsk bZr/. T[; B{z ekoD tkue
fefonk ftP/PD efjzd/ jB. fit/A L^
 T[;B/ fwjBs ehsh, ;' gk; j' frnk.
8H skehd tkue fefonk ftP/PD L^ fiBK P;dK s'A fefonk d/ ezw dh skohe iK gfenkJh dk gsk bZr/. T[; B{z
skehd fefonk ftP/PD efjzd/ jB. fit/AL^
 T[j jh sK Pokosh j?.
 s[;hA p/PZe nk ikT[.
6H ;zpzXe
 T[j Ppd I' tke d/ BktK gVBktK iK ftP/PDK dk fJZe d{i/ s/ j'oBK PpdK Bkb ;zpzX i'VB T[j ;zpzXe
nytkTAd/ jB.
 fJj e[bihs dh ekgh j?.
 ;[oihs B/ eow/ B{z ug/VK Bkb wkfonk.
fJBQK tkeK ftZu dh, B/, B{z ;zpzXe jB.
 ;zpzXe fszB gqeko d/ j[zd/ jB.
1H g{oB ;zpzXe L^ fijV/ ;zpzXe fJeZb/ jh tke ftZu PpdK dk nkg;h ;zzpzX i'V ;ed/ jB T[jBK Bkb e'Jh j'o
Ppd Bk bZr/. fit/A L^
 fJj dbihs dk uke{ j?.
 w?A dbihs s'A o[wkb fbnk.
2H ng{oB ;zpzXe L^ fijV/ Ppd fJeZb/ d' PpdK dk nkg;h ;pzX Bk i'V ;eD T[j g{oB ;zpzXe Bkb ob e/
;zpzXe pDkT[Ad/ jB. fit/A L^

32
 33

 w/ok ;e{b s/o/ xo ‘s'A* go/Q j?.

3H d[pkoik ;zpzXe L^ fijV/ ;zpzXe ed/ g{oB ;zpzXe ns/ ed/ ng{oB ;zpzXe j'D. fit/A L^
 w?A fJj ;kok ezw T[; bJh ehsk j?.
7H :'ie
fijV/ Ppd d' tkeK B{z nkg; ftZu i'VB T[BQK B{z :'ie fejk iKdk j?. fit/A L^
 :'ie d/ d" w[y G/d jB L^
1H ;wkB :'ie L^ fijV/ :'ie d/ ;[szso ns/ ;kwkB tkeK B{z i'V e/ ;z:[es pDkT[Ad/ jB. fit/AL^ ;[fodzo ‘ns/*
i[frzdo Gok jB.
2H nXhB :'ie L^ i' Ppd fwPfos tke ftZu gqXkB T[gtkeK s/ nXhB T[gtkeK B{z nkg; ftZu i/VD. fit/A L^
‘fe* w?A ikDdk jK fe s{z fezBk e[ fJwkBdko j?.
8H ft;fwe
 T[j Ppd i' wB dh \[Ph, rwh, j?okBh, nkfd GktK B{z gqrN eoB T[BQK B{z ft;few efjzd/ jB. fit/A L^ tkj,
pZb/^pZb/, PkpkP nkfd.
 ft;few d; gqeko d/ j[zd/ jB.
1H ;zp'XBh ft;fwe L^ i' fe;/ B{z pbkT[D bJh iK nktkI d/D bJh tos/ ikD. fit/A L^ phpk ` BhA `.
2H ;{uBktkue ft;few L^ fijV/ skVBk eoB bJh tos/ ikD . fit/A L^ \podko `.
3H gq;z;ktkue ft;fwe L^ i' \[Ph s/ gq;z;k d/ Gkt gqrN eoB bJh tos/ ikD fit/ L^ tkj ` pZb/ `.
4H P'etkue ft;fwe L^ i' d[Zy iK P'e gqrN eob bJh tos/ ikD fit/A L^ T[c ` jkfJ `.
5H ;fseko tkue ft;fwe L^ i' fe;/ ;zpzXh ;fseko iK fgnko dk Gkt gqrN eoB bJh tos/ ikD . fit/A L^
ih nkfJnK B{z.
6H fcNekotkue ft;fwe L^ i' fcNeko iK bkjBs d/ Gkt B{z gqrN eoB bJh tos/ ikD. fit/A L^ p/^Pow `
dck j' `.
7H n;h;tkue fefonk L^ i' n;h; d/ Gkt gqrN eoB bJh tos/ ikD. fit/A L^ \[P oj' `.
8H fJZSktkue ft;fwe L^ i' wB dh fJZSk gqrN eoB bJh tos/ ikD. fit/A L^ p\P b?, j/ eosko `.
9H j?okBh tkue ft;fwe L^ i' j?okBh d/ Gkt gqrN eoB bJh tos/ ikD fit/A L^ U tkj `, tkj^tkj `.
10H ;bkj[sktkue ft;fwe L^ i' fe;/ dh tfvnkJh bJh tos/ ikD fit/A L^ nPe/, ;de/ nkfd.
gqPBH :'ie ;zpzXe ns/ ;zpX z e ftZu nzso eh j? <
T[~soH :'ie ;zpXz e ns/ ;zpzXe ftZu nzso j/m fby/ nB[;ko j?.
;zpXe :'ie ;zpzXe
1H ;zpzXe tke d/ BktK gVBktK iK ftP/PD dk fJe 1H :'ie d' PpdK B{z nkg; ftZu i'Vdk j?.
d{i/ ns/ j'oBK PpdK Bkb ;zpzX i'Vdk j?. fit/A L^ fgsk ‘ns/* g[Zso ik oj/ jB.
fit/A L^ fJj e[bihs dh ekgh j?.
2H ;zpzXe fszB gaqeko d/ j[zd/ jB. 2H :'ie d' gqeko d/ j[zd/ jB.
3H g{oB ;zpzX ftZu fJeZb/ jh tke ftZu PpdK dk 3H :'ie ;[szso ns/ ;wkB tkeK B{z i'V e/ ;z:[es tke
nkg;h ;zpzX i'V ;ed/ jK. pDkT[Ad/ jB.
fit/A L^ fJj dbihs ‘dk* uke{ j?. fit/A L^ ;[fozdo ‘ns/* i[frzdo Gok jB.

33
 34

4H ng{oB ;zpzXe fijV/ fJeZb/ PpdK dk ;pzX Bk i'V 4H nXhB :'ie fwPfos tkeK B{z nkg; ftZu i'Vdk
;eD T[; B{z ng{oB ;zpzXe efjzd/ jB. j?.T[; B{z nXhB :'ie efjzd/ jB.
5H fJ; tZu ;zpX
z ed/ g{oB ns/ ng{oB j[zd/ jB. 5H fJ; ftZu ;zpzX ed/ g{oB iK ng{oB BjhA jz[zd/.
6H fJ; ftZu fwPfos tkeK d[nkok ;pzX BjhA i'fVnk 6H fJ; ftZu fwPfos ns/ T[gtkeK d[nkok ;zpzXK B{z
iKdk. i'fVnk iKdk j?.

gqPBH BKt gVBKt ftZu eh nzso j?.

T[~soH BKt ns/ nVBKt ftZu nzso j/m fby/ nB[;ko j?.
BKt gVBKt
1H BKt fe;/ ftnesh ;EkB, GkPk dk p'X eokT[Adk 2H gVBKt B{z fe;/ BKt dh EK s/ tofsnk iKdk j?.
j?. fit/A L^ fJj, nkg.
2H BKt gzi gqeko d/ j[zd/ jB. 2H gVBKt S/ gqeko d/ j[zd/ jB.
3H \k; BKt ftZu fe;/ \k; g[oP iK fJ;soh toBD 3H g[oy tkue BKt B{z e/tb fe;/ g[oy dh EK s/
ehsk iKdk j?. tofsnk iKdk j?.
4H fJeZm tkue BKt ftZu wB[ZyK iK gP{nK iK uhiK d/ 4H nfBPu/tkue gVBKt fe;/ uhi dk nzdkIk sK
;w{j B{z frfDnk ik ;edk j?. dZf;nk iKdk j?. go T[; frDsh B{z BKt BjhA dZf;nk
iKdk.
5H fJ; ftZu PpdK okjhA gqPB BjhA g[ZfSnk iKdk. 5H fJ; ftZu gVBKt PpdK okjhA gqPB g[ZfSnk iKdk
j?.
6H fJ; ftZu :'ie tKr tkeK B{z nkg; ftZu BjhA 6H fJ; ftZu ;pzXtkue gVBKt :'ie tKr tkeK B{z
I'Vdk. i'Vdk j?.
7H Gkt tkue BKt ftZu e/tb uhiK B{z wfj;{; ehsk 7H fBPu/tkue gVBKt ftZu fe;/ d{o iK B/V/ dh uhI
iKdk j?. tZb d/y e/ jh fJPkok ehsk iKdk j?.

UNIT=8
gqPBL fgZu iK skB s'A s[jkvk eh Gkt j?.

T[~soL^ X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ;kv/ rb/ ftu ;[o szdk ezpdhnK jB. s/ eJh tkoh T[~uh iK BhtK p'bD Bkb ;[o
szdk dh rsh tX iKdh j?. fJjBK ;[o szdk d/ ezpD dh rsh B{z fgZu iK skB fejk iKdk j?. go PpdK ftub/
;toK ns/ ftnziBk dh soshp ns/ frDsh ftZu e'Jh |oe BjhA g?Adk T[dkjoD ti'A fit/A gkVk s/ gkVk fJjBK
d'tK dhnK X[BhnK dh soshp s/ frDsh ;kwkB j?.go fJjBK s/ noEK ftZu |oe j?. noEK dk fJj |oe fgZu
ekoB fgnk j?.

34
 35

gzikph GkPk dhnK fszB ;[oK wzBhnK rJhnK jB.

1H T[~uh iK uVQdh ;toL^ id'A e'Jh fgZu fBPfus fpzd s'A T[go tZb B{z uVQdh j?. sK T[; B{z T[~uh ;[o fejk iKdk
j?.

2H wZXtosh iK gZXoh ;toL^ id'A e'Jh fgZu Bk sK T[go tZy b{z uVQdh j? sK Bk j/mK tZb fvZrdh j? sK fJ; B{z
wZXtosh ;to fejk iKdk j?.

3H BhthA iK bfjzdh ;toL^ id'A e'Jh fgZu fBPfus fpzd{ s'A j/m tZb fvZrdh j? sK T[; B{z ;[o fejk iKdk j?.

BhtK ;[[o Bkb T[uko/ ;to dk T[ukoB ;G s'A tZX j[zdk j?. wZXtosh ;[o Bkb T[uko/ ;to dk T[ukoB
fJ; s'A xZN j[d
z k j? s/ T[~uh ;[o Bkb T[uko/ ;to dk T[ukoB ;G s'A xZN j[d
z k j?.

Ppd dhnK fszB ;fEshnK ftZu fJj X[BhnK ;[o dh ;ze/s fdzdhnk jB. Ppd dh w[Ybh ;fEsh ftZu fJj
X[BhnK soshptko ftZu spdhb j' rJhnk jB.

Ppd dh w[Ybh ;fEsh ftZu pb dh w[Ybh ;fEsh ;[o nkT[Adk j?. n\ohbh ;fEsh ftZu pb ;to d/ uVQdh ;[o
s/ nk iKdk j?. ftiekobh ;fEsh ftZu ;[o uVQdh iK bfjzdh fe;/ fJZe T[go ;keko j[zdk j?.

fit/AfeL^ $j$ dk T[ukoB gzikph dhnk fGzB^fGzB GkPktK ftZu tZy^tZy j?.feT[Afe fJj dpk dh ;fEsh s/ fBoGo
eodk j?. i/eo $j$ dk T[ukoB X[Bh s'A gfjbK j't/ sK uVQdh ;[o j[zdk j?. i/eo $j$ s'A fgS'A X[Bh ;to j't/ sK
bfjzdh ;[o ftZu j[zdk j?.

gqPBL gzikph X[Bh B{z T[ukoB d/ fB:wK dh ikDekoh fdT[.

T[~soL^ gzikph X[BhnK B{z T[ukoB d/ bJh fB:wK B{z j/m fby/ GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

1Hyzvh X[zBhnK.

1H ;to X[BhnK.

3H ftnziB X[Bhnk.

nyzv iK (gkoyzvh) X[BhnK

1H Bkf;esk.

2H pb.

3H ;to.

4H skB

1H yzvh X[BhnKL^ yzvh X[BhnK T[BQK fejk iKdk j?.fijVhnK PpdK ftZu ;[szso s"o s/ ftuoB dh ;wZoEk oZy
dhnK jB. fJjBK B{z d' GkrK ftZu tzfvnk j?.

1H ;to X[BhnKL^ gzikph d/ d; ;to jB. fJBQK B{z T[ukoB d/ fB:w j/m fby/ nB[;ko jB.

35
 36

1H dhox ;toL^fit/AL^ $J$ nrbk T[uk, r[bkJh ofjs dhox ;to j?. fJj fszB ;fEshnK nkozG, wZX, s/ nzs
ftZu ftuodk j?.

tos'A T[ukoB

nkozG Jhd $Jh d$

wZX uho $uJho$

nzs sh;oh $s Jh ; o Jh$

2H bx{ ;toL^ fJj nZX T[uk, ftuekobk, r[bkJh ofjs bx{ ;to j?. fJj th nkozG wZX dh ;fEsh ftZu ftuodk
j?.

fit/L^

tos'A T[ukoB

nkozG fJ; $fJ;

wZX ;fEsh $ ; E fJ s Jh$

2H ftnziB X[BhnKL^ gzikph ftZu C, R, D V, b s'A fpBK pkeh ;ko/ ftnziB PpdK dhnK fszBK ;fEshnK ftu
ftuo ;ed/ jB. C, R nkw eoe/ ftuekobh ;fEsh ftZu ftuod/ jB.

fit/L^ ezxk $e n C x nk $

uzrk $u n C r nk $

fJjBK dh tor tzv B{z j/m fby/ do;kfJnk frnk j?.

gzikph GkPk dhnK X[BhnK

nkyzvh X[BhnK

Bkf;es pb ;to skB

jo GkPk ftZu ;to ftnziBK s'A fJbktk e[M ;zrhs sZs th j[zd/ jB. fiBQK B{z nkyzvh X[BhnK fejk iKdk j?.

36
 37

1H pbL^ X[Bh d/ ftT[‘ d/ gq;zr ftZu pb dk T[ukoB j[zdk j?. Ppdk B{z p'bD tkb/ n;hA ;kfonK X[BhnK iK T[uko
yzvK s/ fJe' fijk dpk BjhA fdzd/. fe;/ X[Bh T[~s/ tZX dpk fdzd/ jK ns/ fe; s/ xZN. d{i/ PpdK ftZu ;kj dh
jtk fe;/ pb ;kfjs pkjo B{z fBebdh j? ns/ pb ofjs

T[dkjoD d/ s"o s/ gfjb/ T[ukoyzv dk ;to pkjob/ r[N

Z d/ ;toK Jh, J/, n?, nk, n", T, U ftu e'Jh
th fJZe j't/ sK pb gfjb/ T[ukoyzv s/ jh nkt/rk.

pb dk w[Zy ekoi Ppd ftub/ nzPK ftZu fe;/ fJZe nzP T[s/ \k; I'o d/ e/ T[; B{z d{ihnK Bkb'A tZy ehsk
iKdk j? iK fco fto'X g?dk eoe/ noE dh f;oiBk eoBk j?.

T[dkjoB ti'AL^ sbk (i[Zsh dk j/mbk fjZ;k sbk (gkDh dk) fJjBK d'jK B{z T[ukoB gZXo s/ i' coe g?Adk j?. T[j
pb dh jh j'Ad j?. gfjb/ Ppd ftZu yzv T[go pb j?. d{i/ Ppd ftZu T[ukoyzv T[s/ nfXe pb j?.

fJ; s'A fJbktk gzikph ftZu pb dh j'Ad ftnziBK s/ jh ;keko j[zdh j?. gzikph ftZu pb ns/ ;[o fJe'
jh T[ukoyzv T[s/ nkT[Ad/ jB.

fi; T[ukoyzv s/ pb j't/rk, T[;/ T[ukoyzv s/ ;[o wkoe j[zdh j?. gzikph ftZu pb jw/Pk gfjb/ iK d{;o/
T[ukoyzv s/ jh nkT[Adk j?.

gzikph ftZu pb dh j'Ad fJZE j'o gq;zr ftZu d/yh ik ;edh j?. tZX T[ukoyzv tkb/ PpdK ftZu pb nkw eoe/
bzw/ ;toK s/ jz[zdk j?. fit/AL^ “fwnkd” ns/ “nkuko” ftZu pb “nk” ;to s/ wkoe j[zdk j?. fJ; dk Gkt j?
fe pb nkw s"o s/ d{;o/ T[ukoyzv s/ jh nkT[Adk j?.

T[dkjoD bJhL^
pb

gfjb/ T[ukoyzv s/ d{i/ T[ukoyzv s/

wkxh $ w nk rJh wxk $ w n r nk $

Bkf;eskL^ T[ukoB ftXh d/ nkXko s/ X[BhnK B{z d' GkrK ftZu tzfvnk iKdk j?.

w"fyeL^ w"fye X[[BhnK d/ T[ukoB t/b/ ;kj dh jtk w{zj o;s/ pkjo fBebdh j?.

Bk;ehL^ Bk;eh X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A e'wb skb j/mk fvZr g?Adk j?. fi; eoe/ w{zj dk o;sk pzd j' iKdk j? s/
jtk BZe okjhA pkjo fBeb iKdh j?. gqzs{ Bk;fsesk dk ;pzX ;toK Bkb j?.

fit/L^ $t$ th nB[Bkf;esk d/ gGkt B{z nZr/ fgZS/ tXk fdzdk j?.

 Bk;fseskL^ fJ; s'A fJbktk Bkf;esk B{z d' GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.
1H noEjhD Bk;fseskL^ noEjhD Bk;fsesk nfijh Bk;fsesk fi; Bkb noE ftZu e'Jh |oe BjhA g?Adk.

37
 38

fit/AL^ Bkf;eh ftnziB d/ gqGkt ekoD T[; s'A gfjbK nkT[D tkbk ;to i/eo nzso j't/ sK T[j nB[Bkf;eh j'
iKdk j?. fit/AL^ ykD ^ dkD
2H noEg{oB Bk;f;eskL^ gzikph ftZu pj[s ;ko/ ftnkeoB o{g noEg{oB Bkf;esk tkb/ th jB.
fit/AL^ fJ;soh fbzr pj[ tuB d/ nzs ftZu nB[Bkf;eh $n$ nkT[Adk j?. fit/A e[VhnK $ p/rwK $

(3) ;toL^ ;[o gzikph dh ftP/P gkoyzvh X[Bh j?. Gkos dhnK ;kohnK GkPktK ftzu gzikph jh fJZe nfijh GkPk
j?. fi; ftZu ;[o dh ;kofEe j'Ad j?. T[Ai d[BhnK dhnk pj[s ;kohnK GkPktK ftZu ;[o dk toskok fwbdk j?.

id'A n;hA nkgD/ T[ukoB nzrk Bkb Gk;K X[BhnK T[ukod/ jK sK ;kj dh jtk pkjo B{z fBebdh j?. GkPk
X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ;kvk rb/ ftZu ;[o szdk tZXdhnk xZNdhnK jB. fJjBK ;to szdK d/ ezpd dh rsh B{z
fgZu iK skB fejk iKdk j?.

;[o szdK d/ ezpD dh rsh ;kofEe j[zdh j?. ns/ fJjBK ;to ns/ ftnziBK dh soshp s/ frDsh ftnziBK
sh soshp s/ frDsh T[jh ofjzdh j?. go fJjBK d/ noEK ftZu |oe g? iKdk j?.

gqPBL p'b :zso fe; B{z fejk iKdk j?<

T[~soL ikD gSkD  wB[Zy GkPk X[BhnK dk T[ukoB nkgD/ w{zj oKjh eodk j?. w{zj ftub/ nzr (;zx, skb{, dzd,
p[[Zb, ihG,) nkfd ;ko/ nzr GkPkJh X[BhnK B{z p'bD ;w/A ;jkJh j[zd/. fJjBK ;ko/ T[ukoB nzrk B{z p'b :zso iK
X[Bh T[ukoB fejk iKdk j?. X[Bh p'b :zsoK dk t/otk j/m fby/ nB[;ko j?.

1H ezm gNkohL^ ;kj Bkbh d/ T[go gsbhnK jZvhnK dh n;hA ‘xzvh* efjzd/ jK. T[; d/ T[gob/ fjZ;/ B{z Bkd :zso
g{oh soQK y[ZbhnK j[zdhnK jB sK ;kj dh jtk fpBQK fe;/ T[sko uVQkn d/ pkjo fBebdh j?. fJ; ;w/A g?dk j'Jh
nktki B{z Bkd ofjs fejk iKdk j?.

2H ezm wkor g'bL^c/cfVnK ftZu fBeb ojh jtk Bkd :zso ftZu bzx e/ ezm d/ g'b ftZu nkT[Adk j?. ;kXkoB
jkbsK ftZu w{zj s/ BZe d/ d't/A o;s/ y[Zb ofjzd/ jB. i/eo w{zj pzd j't/ sK ;kj Bk;k okjhA nkT[Adk j?.

3H w{zj g'bL^w{zj d/ uko fjZ;/ jB. w'job/ dzd g[mko fejk iKdk j?. fJ; s'A fgSbk fjZ;k skb{ j?. fi; d/ nZr/
fjZ;/ em'o skb{ s/ e'wb skb{ j[zdk j?. e'wb skb{ BZe okjhA ;kj b?Adk j?. sK gzikph dhnK Bkf;eh X[BhnK C, D,
B, w, T[ukohnK iKdhnK jB.

4H wKL^ eK e'wb skb{ s/ Bkb bNedk j'fJnk fBZek fijk wk; j[zdk j?.

5H dzdL^ ihG dh B'e T[gob/ dzd ;kj B{z o'e e/ s/ SZvD Bkb X[BhnK fBebdhnK jB. id'A p[Zb T[gob/ dzdk Bkb
S'jD Bkb ‘d* X[BhnK fBebdhnK jB.

6H ihGL^ T[ukoB nzrdh fdqPNh s'A ihG B{z gzi fjZf;nK ftZu tzfvnk iKdk j?. w{b, fgZSk wZX, nZrk, s/ B'e, X[Bh
B{z T[ukoD bJh ;ko/ nzrK dk nkgDk nkgDk wjZst j?.

7H p[ZbL^ X[Bh T[ukoB ftZu d't/A p[Zb T[gob/ dzdK Bkb i'V e/ fjZ;k gkT[Ad/ jB.

d't/A p[Zb buedko j'D eoe/ r'b iK noX r'b d/ fGzB^fGzB X[BhnK B{z T[ukoB ftZu fjZ;k gkT[Ad/ jB.
fiBQk nzrK Bkb c/cfVnK ftZu nkT[Adh jtk B{z o'fenk iKdk j?. T[; B{z ;[;s T[ukoe fejk iKdk j?. fit/A ihG,
j/mbk ipkVk, p[ZbQ.

38
 39

gqPBL gzikph X[Bh ftT[As sA' eh Gkt j? <

T[~soL ikD gfjukS  gzikph dk nkX[fBe ;o{g eJh gVktK ftZu r[Io e/ j'Ad ftZu nkfJnk j?. fiZE/ ;z;feqs
GkPk ftZu X[BhnK dk gfotosB j'fJn T[E/ nkX[fBe gzikph ftZu th gfotosB dk f;bf;bk ikoh fojk. fJj
BkEK, I'ehnK s'A nkozG j' e/ r[owfs, ;{ch ekft s/ feZ;k ekft sZe fJ; dk wjZst g{oB d"o fojk. fi; Bkb
gzikph GkPk dh X[Bh ftT[‘ s/ brksko gqGkt g?Adk fojk.

X[Bh ftT[AsL^ X[Bh ftT[As GkPk ftfrnkBe nfXn?B dh T[j Pkyk j? fi; ftZu GkPk dhnK X[BhnK dk ftfrnkBe
nfXn?B ehsk iKdk j?.

jo wB[Zy nkgD/ T[ukoB nzrK okjhA n;hfws X[BhnK T[sgzB eoB dh ;woZEk oZydk j?. go fe;/ th
fJZe GkPk bJh e[M frDsh dhnK ;hfws X[BhnK dh tos'A ehsh iKdh j?.

fJjBK ;hfws X[BhnK B[z tko^tko gq;zr ftZu T[uko e/ ;zuko gqfefonk eod/ jB. X[Bh ftT[‘ dk ;pzX
GkPk dhnK ftP/P X[BhnK d/ nfXn?B Bkb j[zdk j?.

X[Bh ftfrnkB ftZu GkPk X[BhnK dh gqfefon B{z fszB tZy^tZy gZXoK s/ tZvhnK iKdk j?.

1H wB[Zy nkgD/ T[ukoB nzrK Bkb GkPk X[BhnK T[ukodk j?.

2H fJj X[BhnK jtk okjhA ;o'fsnK d/ ezBK sZe g[ZidhnK jB.

3H ;o's ezBk oKjh X[BhnK rqfjD eoe/ T[; dk noE fBy/V eodk j?.

 fJ; nkXko s/ X[Bh ftfrnkB B{z fszB GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

1H T[ukoB X[Bh ftfrnkB.

2H ;zukoB X[Bh ftfrnkB.

3H PotD X[Bh ftfrnkB.

X[Bh ftfrnkB ftZu GkPk X[BhnK d/ p'bD ns/ ;[DB dh gqfefonk dk nfXn?B ehsk iKdk j?. id'A jtk ;kv/
c/cfVnK ftZu pkjo fBeb e/ w{zj d/ nzr fit/L^ xzvh, eK, dzd, ihG GkPkJh X[BhnK B{z p'bD ftZu ;jkfJe j[zdh
j?. sK fJj ;koh gqfefonk X[Bh ftfrnkB dk ftPk j?.

X[Bh ftT[s ftu GkPk ftP/P ns/ T[; dhnK X[BhnK d/ T[ukoB ns/ ekoih gZyK B{z ftukfonk iKdk j?.
gzikph X[Bh ftTAs ftZu p'b :zso, yzvh X[BhnK, nyzvh X[BhnK, T[ukoB nzrK dk nfXn?B ehsk iKdk j?. id fe
yzvh X[BhnK dk toBD j[zdk j?. ns/ nkyzvh X[BhnK ftZu Bkf;esk, pb, ;to s/ skB dk nfXn?B ehsk iKdk j?.

gqPBL yzvh iK nyzvh (gkoyzvh) X[BhnK ftZu eh nzso j?.

T[~soL^ yzvh X[BhnK ns/ nyzvh X[BhnK gzikph GkPk dhnK X[BhnK ekoB tZy ehsk frnk j?. fJjBK d'jK ftZu
nzso j/m fby/ nB[;ko j?.

yzvh X[BhnK

39
 40

1) yzvh X[BhnK PpdK ftZu ;[szsosk s"o s/ ftuoB dh ;woEk oZydhnK jB.
2) yzvh X[BhnK ftZu ;to X[BhnK j[zdhnK jB. fijVk ;kv/ c/cfVnK ftZu pkjo fBeb dh jtk w{zj ftZu
f;ZXh pkjo fBeB iKdh j?.
3) yzvh X[BhnK ftZu ftnziB X[BhnK th j[zdhnK jB. fijVhnK ;kv/ c/cfVnK ftZu pkjo fBebdh jtk B{z
fe;/ ;EkB iK fjZ;/ ftZu o'fenk iKdk j?.
4) yzvh X[BhnK ftZu pb ns/ Bk;fsesk dk e'Jh ;pzX BjhA j[zdk.
5) yzvh X[BhnK B{z fJekJh s"o s/ nbZr^nbZr ehsk ikdK j?.
6) yzvh X[BhnK ftZu pb dk gq:'r BjhA ehsk iKdk.
7) yzvh X[BhnK ftZu ;zrhs dk sZs w"i{d BjhA j[zdk.
8) yzvh X[BhnK ftZu Bk;fsesk fgZu iK skb B{z e'Jh wjZst BjhA fdZsk iKdk.
nkyzvh X[BhnK
1) nkyzvh X[BhnK PpdK ftZu ;[szso ftuoB dh ;woZEk BjhA oZydhnK.
2) nkyzvh X[BhnK ftZu ;zrhs sZs th j[dz / jB.
3) fJj nkyzvh X[BhnK yzvh Bkb fwb e/ jh nkgDk ekoi eo ;edhnK jB.
4) nkyzvh X[BhnK ftZu pb dk T[ukoB ehsk iKdk j?. pb s'A Gkt p'bD t/b/ X[BhnK s/ fJe' fijk dpk BjhA
g?Adk.
5) nkyzvh X[BhnK ftZu Bkf;esk dk gq:'r ehsk j?. fi; B{z w"fye s/ Bk;eh d' GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.
6) ;to th gkoyzv iK nkyzvh dh X[Bh j?. fJ; B{z ;[o th fejk iKdk j?.
7) nkyzvh X[BhnK ftu fgZu ns/ skB dk gq:'r ehsk iKdk j?. feT[A fe eJh tkoh GkPkJh X[BhnK dh rsh
d/ tZXD xZND Bkb i' dpkn g?Adk j?. T[; B{z fgZu iK skD fejk iKdk j?.
8) nkyzvh X[BhnK ftZu ftnziBK dh tos'A BjhA ehsh iKdh .
9) nkyzvh X[BhnK ftZu fJekJhnK B{z nbZr^nbZr BjhA ehsk iKdk.

UNIT = 9
gqPBH ;to X[BhnK s'A eh Gkt j? <

iK

gqPBH ;to X[BhnK dh gSkD ns/ ;EkgBk dk toBD nkgD/ PpdK ftZu fby' <

T[~soH ;to X[BhnK T[BQK yzvh X[BhnK B{z fejk iKdk j?, fiBQK dk T[ukoB eoB ;w/A c/cfVnK ftZu'A pkjo fBebdh
;kj jtk p/o'e rsh Bkb pkjo fBeb iKdh j?. w{zj d/ T[ukoB nzrK ftZu Bk e'Jh o[ektN s/ Bk e'Jh szrh, orV
iK S'j g?dk j[zdh j?. go ;to X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG ns/ p[Zb dh nfjw G{fwek j[zdh j?.

gzikph ftZu n, nk, fJ, Jh, T[, T{, J/, n?, U, n", ;to X[BhnK jB.

gzikph ;to X[BhnK dh gSkD s/ ;EkgBk L^ ;to B{z T[ukoyzv dk X[ok wzfBnk iKdk j?. gzikph d/ ;toK d/ fto'X
$ Nkeo/ bJh j/m fby/ fto'Xh i[ZN g/P ehs/ rJ/ jB.

fit/A L^(1) w[V L w'V (wOT[OV) L (wOUOV)

40
 41

(2) p[o L p{o (pOT[Oo) L (pOT{Oo)

(3) u'o L u"o (uOUOo) L (uOn"Oo)

(4) ukb L u"b (uOnkOb) L (uO n"Ob)

(5) g?b L gkb (gOn?Ob) L (gOnkOb)

fto'X i'fVnK ftZu d; ;to X[BhnK ;gZPN o{g ftZu T[ikro jz[dhnK jB. fJ; bJh gzikph GkPk ftZu j/m fby/
d; ;toK dh ;EkgBk ehsh rJh j?.

$ T, T{, U, n, nk, n?, n", fJ, Jh, J/ $

fJj d; ;to fto'Xh ftZu nk e/ nkgDk noE gqrN eod/ jB. fJj ;ko/ ;to ;kofEe jB. gzikph
GkPk ftZu fJj d; ;to fBy/V{ ns/ ftP/P jB.

gzikph Ppd ouBk ftZu fJj ;to nkg; ftZu ;EkB tNKdok eo b?Ad/ jB ns/ fJBQK dh EK pdbh eoB
Bkb jh noEK ftZu |oe g? iKdk j?. gzikph d/ ;ko/ ;to Bkdh jB ns/ jo/e dk Bkf;eh o{g th fwbdk j?.
jo/e T[s/ ;[o th nk ;edh j?.

gqPBH d' ;zXh (d{jo/) ;to fe; B{z fejk iKdk j?.

T[~soH d' ;zXh nfij/ fJeZm/ nkT[D tkb/ d' ;toK B{z fejk iKdk j?. fiBQK dk T[ukoB fJe' ;to tork j't/ Gkt
fJBQK dh nkg; ftZu ;zXh j' ikt/. fJ; s'A fJbktk fszB ;toK B{z sq? ;zXh ;to fejk iKdk j?. go gzikph ftZu
nkw s"o s/ f;o| d' ;zXh jh T[uko/ iKd/ jB.

T[dkjoD ti'A L^

T[ nk & rOT[Onk L r[nk

n T{ & rOnOR L rT{

n Jh & rOnOJh L rJh

n J/ & rOnOJ/ L rJ/

gzikph ftZu $:$s/$t$ d' noX ;to jB. fJBQK d'jK dk T[ukoB tZy^tZy j?. fes/ fJj g{o/ ftnziB ftZu
pdb iKd/ jB. ns/ fes/ P[ZX ;to ftZu j' iKd/ jB.

T[dkjoD ti'A L^ ;z;feqs PpdK :'Xk, :'rh, s/ :[Zr dk gzikph o{g i'Xk, i'rh s/ i[Zr j' frnk Gkt $:$g{o/ ftnziB
$i$ ftZu pdb frnk.

fj; soQK toPk $ t/:k; ftZu $t$tk$p$ ftZu pdb frnk.

gzikph GkPk ftZu poyk ns/ fpnki o{g th gqufbs jB. fJZE/ fJj g{ok ftnziB j?. fes/ fJj g{oB
;to j' iKdk j?.

41
 42

fit/A L^ ;[tkwh s'A ;[nkwh

d[tkok s'A d[nkok

fJ; $t$ ;to ftZu pdb frnk j?.

gqPBH ;to torheoB pko/ uouk eo'.

iK

;toK d/ T[ukoB ;w/A ihG ns/ p[Zb nfjw G{fwek fBGkT[Ad/ jB.;zy/g ftZu ;wMkT[.

T[~soH ;to torheoB L^

;to torheoB d/ nkXko j/m fby/ nB[;ko jB 

1H ihG dh ;fEsh L^ ;to X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG eJh ;fEshnK rqfjD eodh j?.. ed/ T[go ns/ ed/ j/mK
nkT[Adh j?. ed/ fJ;dk nrbk fjZ;k ns/ ed/ fgSbk fjZ;k joes ftZu j[zdk j?.

fiBQK ;to X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG dk nrbk Gkr ekoiPhb j[zdk j?. i' X[BhnK w{zj g'b d/ nrb/
fjZ;/ ftZu T[ukohnK iKdhnK jB T[BQK B{z nrbk ;to fejk iKdk j?.

fijVhnK ;to X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG dk fgSbk Gkr ekoiPhb j[zdk j?. T[; B{z fgSbk ;to fejk
iKdk j?. fijVk ;to X[BhnK w{zj g'b d/ ftuekob/ fjZ;/ ftZu T[ukohnk iKdk j?. T[; B{z ftuekobk ;to fejk
iKdk j?.

fiBQK ;to X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG T[go T[m e/ skb d/ fpbe[b B/V/ ubh iKdh j?. T[BQK B{z T[~u/ ;to
fejk iKdk j?. ns/ fiBQK ;toK d/ T[ukoB ;w/A ihG ;XkoB nt;Ek ftZu j[zdh j?. T[; B{z Bht/A ;to fejk iKdk
j?. ihG dh T[uh ns/ BhthA ;fEsh s'A g?dk j'JhnK X[BhnK B{z nZX T[u/, nZX Bht/A ;to fejk iKdk j?.

2H p[ZbQK dh ;fEsh L^ p[ZbQK dh ;fEsh d/ nkXko s/ gzikph ;to X[BhnK d/ d' tor pDkJ/ rJ/ jB. fiBQK ;toK
d/ T[ukoB ;w/A d't/A p[ZbQ fwb e/ fJZe r'b uZeo fijk pDkT[Ad/ jB. T[BQK B{z ‘r'b ;to fejk iKdk j?. fiBQK ;toK
d/ T[ukoB ;w/A p[ZbQ r'b ;fEsh ftZu Bk j'D T[BQK B{z ‘nr'b ;to* fejk iKdk j?.

3H wksok L^ fe;/ ;to X[Bh B{z T[ukoB ftZu brd/ ;w/A B{z wksok fejk iKdk j?. fJ; nkXko s/ ;toK B{z d' w[Zy
torK ftZu tzfvnk iKdk j?. xZN ;w/A ftZu T[uko/ ikD tkb/ ;toK B{z bx{ ;to fejk iKdk j?. tZX ;w/A ftZu T[uko/
iKd/ ;toK B[z dhox ;to fejk iKdk j?.

UNIT= 10
gqPBL vZet/A ftnziBK dhnk T[dkjoDK s/ gfoGkPk g/P eo'.

T[~soL vZet/A ftnziB ^ vZet/A ftnziBK d/ T[ukoB ;w/A ftnziBK ftZu pkjo fBeb okjhA jtk B{z w{z ftZu fJedw
o'e e/ SZvDk. T[; B{z vZet/A ftnziB fejk iKdk j?.

 fJjBK B{z d' GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

42
 43

1H ;x'P.

2H nx'P.

1H ;x'PL^ fiBQK ftnziBK B{z T[ukoB ;w/A Bkd szshnK ftZu ezpDh g?dk j[zdh j?. T[; B{z ;x'P fejk iKdk j?.

T[dkjoD ti'A  r, I, v, d, p ;x'P ftnziB jB.

2H nx'PL^ fiBQK ftnziBk B{z T[ukoB ;w/A Bkd szshnK ftZu ezpDh g?Adk j't/ go gzikph ftZu e, y,u, N, m, s,
E, g, c, B{z nx'P ftnziB wzfBnk iKdk j?.

fJ; s'A fJbktk vZet/A ftnziBK dh T[ukoB ftXh s/ T[dkjoDK fJ; gqeko jB.

fit/AL^ d' j'mh dzsh T[bN ihG skbth ezmh ;[o:zsoh/.

nx'PL^ g s N u i.

;x'PL^ p d v i r.

fiBQK ftnziBK d/ T[ukoB ;w/A jtk cokN/ tKr pkjo fBeb dh j?. T[; B{z wjK gqkD ftnziB th fejk
iKdk j?. gzikph ftZu y, S, m, E, c wjKgqkD ftnziB jB. ns/ fJ; s'A fJbktk e, r, u, N, G, s, d, g,
p, nbgqkD ftnziB jB.

id'A c/cfVnK ftZu jtk B{z fi; Yzr Bkb o'e e/ pkjo SZfvnk iKdk j? T[; B{z ftnziBk dh T[ukoB ftXh
fejk iKdk j?.

gqPBL nZvet/A ftnziB dh gfoGkPK s/ T[dkjoDK dk toBD eo'.

T[~soL nZvet/A ftnziB^ fiBQK ftnziBK d/ T[ukoB ;w/A c/cfVnK ftZu'A fBebdh nktkI B{z T[ukoB ;EkB s/ g{oh
soQK BjhA o'fenk fejk iKdk j?. fJBQK ftZu Bkf;eh, gkoPfte, fNqb cb?g s/ ;goP ;zxh ftnziB jB.

1H Bkf;eh ftnziBL^ Bkf;eh ftnziBK d/ T[ukoB ;w/A w{zj pzd j'D eoe/ jtk BZe d/ o;s/ pkjo fBebdh j?.

gzikph ftZu C, R, D, B, w, gzi Bkf;eh ftnziB X[BhnK jB.

2H gkoPfte ftnziBL^fJBQK d/ T[ukoB ;w/A ihG dh B'e c/cfVnK ftu nkT[Adh jtk B{z o'edh j?. gzikph ftZu b,
B gkoPfte X[BhnK jB.

3H fNqb cb?gL^ fJBQK X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A u[;s T[ukoB fe;/ ;EkB B{z fJedw S'j e/ nkgDh ;fEsh s/ tkg;
nk iKdk j?. gzikph ftZu ‘o* cb?g iK fNqb X[Bh j?.

4H ;goP ;zxoPh ftnziBL^ ;goP ;zxoPh ftnziB X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A c/cfVnK ftu'A fBebdh jtk B{z fe;/
T[ukoB ;EkB T[go g{oh soQK o'e e/ j"bh^2 tzfvnk iKdk j?.

gzikph ftZu $;$P$j$ ;goP ;zxoPh X[BhnK jB.

nvZet/A ftnziBK dhnK T[dkjoDKL^

43
 44

Bkf;eh ftnziB  ; B D R C ^^^^^^^

gkoPfte ftnziB  ^^^^^ b b ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

fNqb cb?g  ^^^^^^^^^^o V^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

;goP ;zxoPh  ^^^^^^^; ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

gqPBL ftnziB X[BhnK dk torheoD eo'.

iK

ftnziB X[BhnK dh T[ukoB ftXh iK Yzr ns/ T[ukoB ;EkB dk toBD eo'.

T[~soL ftnziB X[BhnK dk torheoD ^ ftnziB X[BhnK d/ T[ukoB nzr ;kj ftZu o[ektN gkT[Ad/ jB. noEks
;kj dh jtk B{z fe;/ Bk fe;/ ;EkB s/ g{oB o/e e/ SZfvnk iKdk j?. ;kj dh jtk B{z d' TukoB o'ed/ jB. fJBQK
ftZu fJZe u[;s ns/ d{ik ;[;s nzr jz[d/ jB.

1H ;[;s T[ukoB nzr T[j j[d

z / jB. fijV/ ;kj dh jtk B{z o'ed/ jB.

fit/AL^ skb{, T[gob/ dzd, p[N

Z ;[;s T[ukoB jB.

2H u[;s T[ukoB nzr T[j j[d

z / jB. fijV/ T[ukoB nzrK B{z yfj e/ bzx iKd/ jB.

fit/AL^ ihG, p[Zb, j/mbk itkVk u[;s nzr jB.

ftnziBk ftZu X[Bh T[ukoB tkb/ w{zj ftub/ nzr p[Zb, dzd, ;zx, eK, ;[o szdk, Bk;K nkfd B{z w[Zy oZy e/ ftnziBK
dh tor tzv ehsh rJh j?. ftnziB X[BhnK d/ torheoB bJh d' nkXko jB.

1H T[ukoB ;EkB.

2H T[ukoB ftXh iK Yzr.

1HT[ukoB ;EkBL^ T[ukoB ;EkB ;fEo ofjzdk j?. fJ; B{z ;[;s T[ukoB nzrK dk th BK fdZsk frnk j?. go u[;s
T[ukoe ;[;s T[ukoe Bkb S'j e/ T[; B{z fJedw SZvdk j?. fi; Bkb X[Bh g?dk j[zdh j?. fJ; fdqPNh s'A ftnziB
X[BhnK B{z S/ GkrK ftZu tzfvnk frnk j?. i' fe j/m fby/ nB[;ko jBL^

1H ezmhL^ ezmh X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG dk fgSbk fjZ;k e'wb skb{ d/ ftuekob/ fjZ;/ Bkb Neok e/ tZy^tZy
X[BhnK g?dk eodk j?.

gzikph ftZu e, y, r, x, C ezmh X[BhnK jB.

2H skbthL^ fJj X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG d/ wZX skb{ d/ ftuekob/ fjZ;/ B{z S'j e/ c/cfVnK okjhA jtk B{z o'e
gkT[AdhnK tZy^2 X[BhnK g?dk eodk j?.

gzikph ftZu u, S, I, M, R, skbth X[BhnK jB.

44
 45

3H T[bNh ihGL^ fJj X[BhnK T[ukoB ;w/A ihG dh B'e g[Zm/ gkf;UA ;\s skb{ Bkb S'j e/ fBeb ojh jtk B{z
o'edh j'JhnK tZy^2 X[BhnK g?dk eodh j?.

gzikph ftZu N, m, v, Y, D T[bNh ihG dhnk X[BhnK jB.

4H dzshL^ dzsh X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A ihG dh B'e T[gob/ dzdk d/ nzdo S'j e/ jtk B{z o'edh j? s/ tZy^2 X[BhnK
g?dk eodh j?.

gzikph ftZu s, E, d, X, B dzsh X[BhnK jB.

5H d' j'mhL^ d' j'mh X[BhnK d/ T[ukoB ;w/A j/mb/ p[Zb Tgob/ p[ZbK Bkb i[V e/ jtk B{z o'ed/ j'J/ tZy^2 X[BhnK
g?dk eod/ jB.

gzikph ftZu g, c, p, G, w d' j'mh X[BhnK jB.

6H ;[o:zsoh iK xzvhL^ $j$ dk T[ukoB ;EkB ;zx ftu ;kj Bbh d/ T[gob/ f;o/ dk w{zj fejk iKdk j?. fJ; X[Bh
d/ T[ukoB ;w/A jtk o[edh BjhA

(2) T[ukoB ftXh iK YzrL^ c'cfVnK ftZu fBeb ojh jtk T[ukoB ;EkB T[s/ fi; Yzr Bkb o'e e/ SZfvnk iKdk
j?. T[; B{z T[ukoB ftXh fejk iKdk j?.

T[ukoB ftXh B{z d' GkrK ftZu tzfvnk frnk j?.

(1) vZet/A ftnziB.

(2) nvZet/A ftnziB.

gqPBL ftnziB X[BhnK dh tos'A dk toBD eo'.

T[~soL ikD gSkD ^ ftnziB T[j yzvh X[BhnK B{z fejk iKdk j?. fiBQK d/ T[ukoB ;w/A ;kv/ c/cfVnK ftZu pkjo
nkT[Adh jtk B{z o'fenk iKdk j? iK fco fJj jtk orV e/ pkjo fBebdh j?.

ftnziB X[BhnK B{z T[ukoB d/ ;w/A ;kj dh jtk B{z d' T[ukoB nzr o'ed/ jB. fJBQK ftZu fJZe u[;s s/
d{ik ;[;s T[ukoB nzr j[zdk j?.

fiBQK T[ukoB nzrk T[s/ ;kj dh jtk B{z o'fenk iKdk j?. T[BQK B{z ;[;s T[ukoB nzr fejk iKdk j?. i'
T[ukoB nzr nfefonkPhb Bkb yfj e/ nZr/ bzx iKd/ jB. T[jBK B{z u[;s T[ukoB fejk iKdk j?.

ftnziB X[BhnK fJZe Ppd B{z d{i/ dh EK pdbhnk ik ;edk j?. go fJjBK d/ noEK ftZu |oe g? iKdk
j?. ftnziB X[BhnK gzikph X[BhnK bJh th ekoi eodhnK jB.

ftnziB X[BhnK dh tos'A

gzikph ftZu C, R, D, V, b, s'A fpBK ;ko/ ftnziBK PodK dhnk gfo;EshnK ftZu ftuko ;ed/ jB. C, R,
nkw eoe/ Ppd dh ftuekobh ;fEsh ftZu nkgD/ ;wkBokEh e, y, iK u, I, s'A gfjbK nkT[Ad/ jB.

fit/AL^ ezxk $e n C x nk $

45
 46

uzrk $u n C r nk$

r?vk $u n? C v nk$

C, V, b, PpdK dh ftuekobh ns/ nyhobh ;fEsh ftZu jh nk ;ed/ jB. fJ;/ gqeko j, P, b, C, R, D, s'A
fJbktk ;ko/ ftnziB d/ o{g ftZu ftuo ;ed/ jB.

fJj j/m fbfynK ;fEshnk ftZu ftuo ;ed/ jB.

P[o{ ftZu wZX ftZu nzs ftZu

$e$ ebw ;ehoh jbe

$y$ \sok Iyw oky

$r$ }Ib irs iZr

j/mb/ ftnziB Ppd dh w[Ybh ;fEsh ftZu BjhA ftuod/L^

$D$^ ^^^^^^^iD/gk b{D

^^^^^^NDeko ikD

$V$ ^^^^^^^gVQkJh eVQ

^^^^^^uVQkJh XVQ

$:$ s/ $t$ fes/ ftnziB X[BhnK ti'A ekoiPhb j[zd/ jB. fes/ ;to X[BhnK ti'A ftuod/ jB.

$t$ t;{b d/tsk d/t

tuB eftsk BKt

$:$ :ehB ^^^ ^^^

:kd ^^^ ^^^

gqPBL ftnziB X[BhnK s'A eh Gkt j?<

T[~soLikD gSkD ^ ftnziB X[Bh yzvh X[Bh dk jh Gkr j?. ftnziB T[j yzvhnk X[BhnK B{z fejk iKdk j?. fiBQK d/
T[ukoB ;w/A c/cfVnK ftu'A pkjo B{z nkT[Adh ;kj dh jtk B{z w{zj d/ fe;/ fjZ;/ d[nkok o'fenk iKdk j?. iK fJj
jtk orV yk e/ pkjo fBebdh j?.

gzikph d/ ;w{j ftnziB fto'Xh ;fEsh ftZu nk e/ noE gqrN eod/ jB. ns/ fJjBK d/ noEK ftZu
|oe th T[sgzB eod/ jB. fJ; bJh ftnzIB ;kofEe th jB ns/ fJjBK dh j'Ad th ;[szso j?. fJ; B{z gzikph
T[ukoK ftZu fBy/V e/ tZy th ehsk iKdk j?. fJ; dhnK T[dkjoBK j/m fby/ nB[;ko jB.

ekbhL^ rkbh ;ke L^ ;kr e$r

46
 47

u'oL^ i'o szd L^ szd s$d

N'bhL^ v'bh gkg L^ gke g$e

doL^ vo w'sh L^ w"Nh s$m

gkbL^ ukb ;Zg L^ ;Zs g$s

skbL^ dkb eZg L^ eZu g$u

gkgkL^ pkpk gkN L^ gkm N$m

shoL^ Nho gZe L^ gZy e$y

ukbL^ Skb tZNk L^ tZvk N$v

fJj ftnziB gZikph dh X[Bh ftT[As ftZu ekoi eod/ jB. fJj yk; soshp Bkb gzikph Ppd Gzvko dh f;oiDk
eod/ jB.

fJj ftnziBV fJZe d{i/ dh EK s/ tos/ ik ;ed/ jB. go fJ; soQK eoB Bkb fJjBK d/ noEK ftZu
|oe g? iKdk j?.

id'A fe;/ Ppd iK T[ukoyzvK ftZu e'Jh ;to Bk nkt/ sK ftnziBK dh nfijh tos'A B{z ftnziB B/Vsk th
fejk iKdk j?.

gzikph ftZu ftnziB B/VQsk B{z d[Zs ftnziB, ftnziB r[ZS/, ftnziB ;z:'r th fJ; d/ Gkr jB.

ftnziB X[BhnK ftZu 29 ftnziB jB. ftnziB X[BhnK dk torheoD eoB bJh d' nkXko jB. fJjBK
B{z T[ukoB ;EkB ns/ T[ukoB Yzr ftZu tzfvnk frnk.

gzikph ftZu d[Zs ftnziB T[j j[zd/ jB. fiBQK ftZu fJZe ftnziB X[Bh B{z bwek fdZsk iKdk j?. T[; B{z d[Zs
ftnziB fejk iKdk j?.

ftnziB r[ZS/ T[j j[zd/ jB. fiBQK ftZu e'Jh ;to BjhA j[zdk e/tb ftnziB j[zd/ jB.

ftnziB ;z:'r ftZu Gkt nzP gfjb/ ftnziBK Bkb i[V/ j[d
z / jB.

47
48

48
49

49