0% found this document useful (0 votes)
405 views26 pages

Lali

Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1/ 26

bkbh ih

jogkb f;zx gzB{*


eJh d';sK B/ fejk - bkbh pko/ fby. ykbh fdwkr s/ ykbh nZyK Bkb fJXo T[Xo d/yD bZr
iKdk. w?I T[; pko/ eh fbyK < ihjBz{ w?I ikDdk BjhI T[; pko/ ejh rZb eh j't/rh < b'e tofenK d/
toe/ oZp pko/ fbyh ik oj/ jB, oZp pko/ fbyD tk;s/ e'Jh r[o{ BkBe ukjhdk j?, N?r'o ukjhdk j?.
fJBQK d' tv/fonK d/ Bkw fJ; eoe/ bJ/ feT[Ife fJj ;B T[j ;ay; i' oZp Bkb bV g?Id/ ;B. bVhdk T[;
Bkb j[zdk j? fijVk s[jkvk j' u[Zek j?. w?I okfinK d/ :[ZXK dhnK rZbK BjhI eo fojk, fJj T[BQK
tZb fJ;akok j? fiBQK d/ edw S[jD bJh pkd;akjK dh esko bZrh j't/. fijV/ f;nkD/ d';s efj oj/ ;B fby,
T[j nk;tzd ;B. T[BQK s'I fes/ tXhe f;nkfDnK B/ fejk - fpbe[b Bk fby. T[; ftu'I eZy BjhI fBebDk,
feT[I ;wK yokp eo/I, e[ZM j'o fby.
j'fJnk fJj fe 11 ngq?b 2004 Bz{ w/oh fJe fBeh fijh fbys gzikph fNqfpT{B B/ Skgh fi; ftu
w?I bkbh dk, T[;d/ xo dk s/ T[;d/ fgsk dk fiaeo ehsk. ;kb 1968 ftu d;thI iwks fgzv'I eoe/ id'I w?I
wfjzdok ekbi ftu dkyb j' e/, gqh-w?vheb eoe/ vkeNo pDB dk c?;bk fbnk, T[d'I w/oh i/p ftu
u[nkBh BjhI ;h. w?I bkbh d/ gfNnkb/ pj/Vk o'v tkb/ wekB d/ sp/b/ ftu v/ok iwk e/ gVQBk
F[o{ ehsk. gzdoK ;kb dk fJj S'eok d/ydk, bkbh Bkb okiadK nk fojk j?, ;'wgkb ozuB nk fojk j?, ;
[oihs gkso, B{o, f;at e[wkoHHH :kBh fe ;ko/ d/ ;ko/ ni{p/. gfjbh tkoh n?bHghH w;ahB ubdh
d/yh, gfjbh tkoh N/g foekovo d/ tZv/ ;g{b x[zwd/ d/y/HHH d{o'I. w/oh fJj fbys gVQe/ eJhnK
Bz{ :ehB nk frnk fe fby ;edk j? bkbh pko/ go fbydk BjhI. ;' wBkD d/ :sB j'J/.
N?r'o d/ tke B/ ;jkok fdsk. u'y/o pkbh dh G{fwek ftZu fbyd/ jB, @@pzr do;aB
dk ;zgkde ;qh;a uzdo pko pko nkyh frnk bzwh ejkDh fby, bVhtko SkgKr/, n?stkoh w?riahB ;?
e;aB ftu. N[ZN/ skfonK tKr S'NhnK ejkDhnK dh sK pko;a j[zdh ojh, bzwh ejkDh (Bktb) fbyh
BjhI ;h. id'I T[j BK jfNnk, w?I jK eo fdsh. T[j sK y[;a j'e/ ubk frnk, w?I p/u?B j' frnk, ;'uh frnk
eh eoK. w?I nkgD/ nkg Bz{ fejk - fdb dh GZmh ftu nZr pkb, ;yas b'jk skn, fco jE"V/ Bkb ;ZNK
wkohI ikJhI, nkg/ e'Jh w{os gqrN j' ikt/rh. bU fJj j? s[jkvh u'y/o pkbh.##
;akfJd e[M rZb pD/. go feT[Ife gkmeK Bz{ r[wokj eoB dh w/oh nkds BjhI,
w/ohnK :kdK, wB T[go T[eo/ gqGktK ftu bkbh r?aojkiao j?, T[; dk fgsk fBozso jkiao, fJ; bJh
pj[shnK rZbK fgsk pko/ j' ikDrhnK. go fJj th ikDB dh fJe ftXk j?, fgsk ftu'I dh ;akfJd g[Zso fdZ;
gt/. T[gfB;ad ftu T[dkbe ngD/ p/N/ ;at/se/s{ Bz{ efjzdk j? - sz{ ;'B/ s'I pDhnK j'JhnK uhiaK fBoy
goy e/ ;'B/ pko/ ikDBk ukj[zdk j?I. T[bN eo, f;oc ;'B/ Bz{ ikD, T[; s'I pDhnK t;sK pko/ nkg/ gsk
bZr ikJ/rk. pqjw d/ ftfGzB o{gK ftu fd;dhnK t;s{nK Bz{ ikDB dh EK pqjw Bz{ ikD. e[dos dk
nkg/ gsk bZr ikJ/rk.
bkbh d/ xo g[ZiD dh dk;skB. w/ok tZvk Gok r[ofdnkb f;zx d;thI ftu'I pj[s tXhnK Bzpo b?
frnk, w?foN ftu nkfJnk, nZr/ gVQB tk;s/ g?;/ BjhI ;B, ;' J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh j' frnk. sBykj
fpnk;h o[gJ/ wjhBk. fJj 1958 dh rZb j? id'I T[j w?Bz{ gfjbh iwks ftu dkyb eotk e/ ubk frnk. w?
Bz{ fejk eodk - i/ d;thI ftu'I w/o/ Bkb'I tZX Bzpo b? frnk, s?Bz{ ekbi dkyb eotk fdT{Irk. w?I yok
oZN/pkia ;K, j[D th jK. w?Bz{ gzithI ftu gsk bZr frnk ;h fe w/ok fdwkr dofwnkB/ doi/ dk j?,
oZN/ wko s/ ezw pDk, BjhI c/bQ j' ikJ/Irk. nZmthI dh w?foN fb;N g[Zih, w/ok nZm o[gJ/ wjhBk
tiahck bZrk, ch; wkc. d;thI dk Bshik fBefbnk sK Gok s'I fes/ tXhe Bzpo. S[Nh nkJ/, w?I y[;a y[;a
Bshi/ dk ekov fdykfJnk. ;akpk;a fwbh sK w?I fejk - ub' fco gfNnkb/ dkyb eotkT[. T[j jZ; fgnk,
fejk - feE/ B/ g?;/< s?Bz{ J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh eotkT[D nkfJnK. w?I pVk d[yh j'fJnk, r[Z;/
Bkb fejk - c/o bkok feT[I bkfJnk ;h < T[j jZ; fgnk - bko/ eoe/ J/B/ Bzpo b? frn?I BjhI sz{ feE/
gVQBk ;h < wko/ rJ/. Gosh nzpkb/ j'fJnk eodh ;h. ;oNhfce/N u[etk e/ fgzv'I nzpkb/ dk okj cfVnk.
pZ; uko xzN/ b? fbnk eodh ;h. w?I p?m frnk - ;'udk frnk, Gok B/ gqkJht/N nzro/iah dh n?wHJ/H
eo bJh j? w?I fejVk gVQB' jND? < pj[s fwjBs eoKrk. bVkJhnK bZrDrhnK sK g{oh pjkdoh Bkb
bVz{rk. i/ wo frnk sK th mhe, fJj fizdrh eh fiazdrh j'Jh < i/ pu frnk sK soZeh eodk eodk J/no
*
gq'c?;o, Xow nfXn?B ftGkr, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.
2

wko;ab d/ nj[d// s'I foNkfJo j'tKrk. J/no wko;ab sK w?I gzdoK fwzNK d/ nzdo nzdo pD frnk, fco
w?I T[j Gk;aD fsnko eoB bZr fgnk fijVk w?I foNkfJow?IN t/b/ d/Dk ;h. T[d'I sK c[o;s BjhI j'Dh,
j[D ftjbk p?mk jK. w?I g{oh ;ghu fsnko eoe/ iapkBh :kd eo bJh, j[D th :kd j? go j[D ezw dh BjhI
ojh. j[D gq'c?;o foNkfJo j'tKrk Bk. T[j ;ghu fsnko eoBh j?.
nzro/iah ns/ rfDs dk N?;N fbnk. eZd Gko goy/ Bkg/. ;G mhe. nca;o B/ fejk - fcZN j?I.
fbnk ;oNhfce/N fdyk. w?I w/ia T[s/ ekria oZy fds/. d/y/. nca;o p'fbnk - sz{ sK gzdoK ;kbK dk j?
I, ;skoK ;kb j'Dh ukjhdhn? T[wo. ikj, d' ;kb pkd nkJhI. tZv/ Gok Bz{ g[ZfSnk - j[D eh eoK <
T[;B/ fejk - d' ;kb pkg{ Bkb y/sh eok, j'o eh eoB? < w?I pE/ok fejk fe c/o sK w?I fJj th G[Zb
ikT{I i' j[D gfVQnk j? < go j'o ukok Jh BhI id'I e'Jh.
w?I fdb BjhI SZfvnk. BkBek xo uzrk yKdk ghIdk ;h. tZvk wkwk nBgVQ ;h, T[; Bz{ eh
gsk w?foNK fvthiBk dk. T[jBz{ fJj gsk ;h fe tZvk GkDik pVk gVQke{ j?. w?I ik e/ ypo fdsh -
w/o/ T[jd/ s'I ;tkJ/ Bzpo nkJ/ B/. pV/ y[;a j'J/. okshI o'Nh yke/ ;"D tk;s/ SZs T[go uVQ/. w?I j"bh
d/ e/ rZb s'oh fe ekbi ftu gVQB?, gfNnkb/, g?;/ fdT[. ;t/o/ wkwh ukj d/D nkJh, y[;a bZrh,
efjzdh - d'js/, s/o/ tk;s/ g?f;nK dk fJzsikw eo fds?. s/ok wkwk s?Bz{ gfNnkb/ SZvD ikT{rk. s/o/
tk;s/ ykD-ghD dk ;wkB th fJe ghg/ ftu gk fds?. d{i/ ghg/ ftu e[M eZgV/ oZy fds/. f;btk T[E/ bJhI.
Bkb/ fJe rZb j'o. s?Bz{ ewo/ dk feokfJnk Bh d/Dk gT{. T[E/ cfsjrVQhJ/ ;odko dh e'mh n?, s/o/
wkw/ Bz{ gs?. T[j s?Bz{ fJe ewok d/ d/Dr/. ;odko dk fJe/ wz[vk j? bkbh, pVk gVQke{ d;hId?.
w/wk Bkb cob cob nzro/iah p'bdk sK w?I th d/fyn?. eh gsk T[jBz{ d/y e/ sz{ th uzrk gVQke{ j'
ikt/I < d't/I iD/ fJe fJe ghgk u[Ze e/ n;hI uhe/ s'I gfNnkb/ ikD tkbh p; s/ ;tko j' rJ/. gj[zu rJ/ bkbh
d/ xo. ;odko dk Bkw ;h r[oBkw f;zx. wkwk T[;Bz{ ukuk efje/ p[bkT[Idk ;h. ;' w?I BkBk ih efjDk
F[o{ eo fdsk. id'I ezw dZf;nk sK e'mh d/ pkjo sp/b/ tZb T[Irb eoe/ fejk - nkj wzih uZe, T[E/ Xo
b?. B"eo ukeo BjhI fJE/ e'Jh. ;kca ;{c eoe/ v/ok iwk b?. wkw/ Bz{ rZb iuh Bk, fejk - ukuk fJj
ewo/ pzd gJ/ ofjzd/ B/, fJBQK u'I d/ d/j fJe ewok GkDi/ Bz{ < ;odko B/ fejk - bkbh ftnkfjnk frn?.
j[D sK fJE/ nkT[D t/b/ w?I th d[fuZsh ftu j[zBk. fJE/ w?Bz{ Jh Bk fes/ ofjD s'I fJBeko fwb ikt/.
Bt/I iawkB/ dk s?Bz{ gsk Bh okw f;znK. w?I j";bk eoe/ fJe nkfrnk j'o wzrh - BkBk ih w?Bz{ gsk
bZr? fJj jt/bh pzd gJh ofjzdh n?. w/ok eZb/ dk ihn BhI bZrDk. fgzv'I ngD/ fJe d';s Bz{ b? nktK <
s[;hI fJj ;wM bfJU fe oytkbh tk;s/ fJe dh EK d' gfjo/dko fwb rJ/, w[cas d'. T[j jZ; fgnk, fejk -
ekek i/ e'Jh wz[vk gVQke{ j? p/;ae b? nk. ;kT{ pDe/ ofjDk g?D?.
n;hI fszB/ g?db gfNnkbk p; ;N?Iv g[Zi/. ;odko nkgD/ fgzv cfsjrVQ, bfjo/rkr/ d/
B/V/ ;zro{o fibQ/ tZb s/ wkwk nkgD/ fgzv dh p; uVQ rJ/. w?I nkgD/ fgzv nk frnk. fw;sohnK dk
w[zvk nihs w/ok ;e{b dk i'Nhdko ;h. n;hI fJeZfmnK d;thI ehsh. gVQB ftu w/o/ s'I fgZS/ ;h.
pkg{ Bkb ;akj d/ nko/ T[go ezw eoB bZr fgnk ;h. j"bh d/ e/ fJe gk;/ fbike/ rZb dZ;h fe w[cs ofjD
tk;s/ SZs fwb rJh, uZb dkyb j'JhJ/. T[jB/ fejk - nkj ;kJheb u[Ze, w/o/ fgzv nskbK ikj, wK Bkb
rZb eo. fJE'I j[D c[ZN, pkg{ ;wM foj? sz{ ezw ftu ftxB gkT[D nkfJnI?, rZbK wkoB.
w?I fgzv frnk, wK B/ sK wzB Jh ikDk ;h, efjD bZrh - Gkg/ nr/ fwzBs sobk eo d/yKrh,
T[whd xZN Jh n?, go d/yd/ nK eh pDd?. eZbQ Bz{ nihs s?Bz{ dZ; dJ/rk. w?I fejk - fJe tko dh
ch; Go fdT[, S/ wjhB/ dh ch; 83 o[gJ/ j?. c/o n;hI wkc eotkbKr/, Bkb/ fNT[;aBk efonk eoKr/. y[;a
nihs B/ nrb/ fdB ypo fdsh fe uZbKr/. w[;aeb pVh nkJh, go nkyo pkg{ Bz{ wBk Jh fbnk. T[j fJjh
nkyh iKdk ;h - w?Bz{ fJe ;jkok fwfbnk ;h jZE tNkT[D tkbk, j[D fJj th uZfbn?.
pZ; cVh s/ nk T[so/ okfizdok j;gskb dh uz[rh T[go. foe;a/ tkb/ Bz{ pj/Vk o'v ikD bJh fejk,
T[;B/ pkoK nkB/ wzr/. nihs B/ fejk - ubk w?I b?Bk, sz{ fgS/ p?m, nZm nkB/ fdnKr/. foe;a/ tkbk
jZ; fgnk, fejk - foe;ak ubkT[Dk y/v BJhI. go ub' nmZBh U ;jh. n;hI ngD/ ;[cfBnK d/ d/; ftu g[Zi
rJ/. T[j d{ih tkoh fgzv'I nkgDk ;kJheb b? nkfJnk, d'jK e'b fJe' ;kJheb ;h. w?I w?vheb ftu dkyb j'
frnk nihs nkoN; ftu. gfjbh tko wfjzdok ekbi d/fynk sK bZrk, fJE/ dkyb j'D tkbk wjkB j[zdk j?
Gkt/I i/p ftu d[nkBh Bk j't/.

2
3

bkbh dk ;j[ok xo gfNnkbk jh ;h. nkgDh gsBh Bkb sK pj/Vk o'v xZN Jh nkT[Idk, d';sK d/
ekcb/ jh pj[sh tko fdykJh fdzd/. ;odko fgzv ofjzdk, edh edkJhI wjhB/ d' wjhB/ pkd d' uko fdB ofj
e/ tkg; gos iKdk. gfNnkb/ d/ B/V/ BkGk o'v T[s/ S/ J/eV iawhB ;h. b?Iv ;hfbzr n?eN s'I
gfjbK ;kok fgzv T[;/ dk ;h go ;hfbzr fgS'I th xZN ehws g[nk e/ 200 J/eV puk bJ/ ;B. fgzv dh jt/bh
fJe febQk ;h, T[u/ EK T[Zgo T[;fonk febQk. n;hI gfNnkb/ nkg o'Nh gekT[Id/. dkb iK ;pih, i' ;t/o/
yk e/ iKd/, T[jh ;akw Bz{. fdB fJ;/ soQK phsdk. fJ; sp/b/ dh y[obh ftu n;hI fwZNh gk fdZsh.
T[go fJe sfj fJZNK dh ftSk e/, nypkoK Bkb Ye fdsh. fJjh ;kvk e[fezr o/Ii, fJjh vkfJfBzr N/pb.
fJe ;N't, uko e"bhnK, uko rbk;, nihs jZ;dk - ;wkitkd nk frnk. wZMK ns/ pzfdnK dk vkfJfBzr
N/pb fJZe'. nkoEe pokpoh.
;[oihs gkso d;dk j[zdk L @@T[jdk @fgSb/ iBw# dk Bkw bkbh, jofdbihs f;zx f;ZX{ ;h,
tZv/ irhodko dk g[Zso, go nkgD/ okiGkr Bz{ fsnkr e/ fBefbnk j'fJnk j[D T[j fit/I f;XkoE ;h.
nzro/iah dh n?wHJ/H, fdZbh dZyD x[zfwnk j'fJnk. pzpJh dh wkfJnk Broh dh th Ekj gk nkfJnk ;h
s/ ebeZsk :{Bhtof;Nh ftu pzrkbh dkfB;atoK Bkb th r';aNK ouk nkfJnk ;h. ;kvh nfXnkgek vkH
dbhg e"o fNtkDk ;B, i' ;kBz{ nkgD/ gfotko d/ ihnK tKr jh ;wMd/ ;B, T[BQK ;kBz{ w'j ns/
ngDZs Bkb Go fdZsk. T[BQK B/ jh w?Bz{ bkbh ih Bkb fwfbkfJnk ;hl bkbh, fJj ;[oihs n?, w/ok
ftfdnkoEh, fJj th s[jkv/ jh ephb/ dk pzdk j?. fJe ;akw bkbh ih efjD bZr/ L uZb eth, ;afjo uZbhJ/.
gfNnkbk ;afjo :{Bhtof;Nh s'I ;Zs e[ feb'whNo d{o j?. w?I fejk- bkbh ih, g?db Jh < efjD bZr/-
BjhI, eEk s/ ;tko j' e/ uZbKr/. T[; fdB s'I pknd w/o/ g?o iawhB s/ BjhI bZr/. ;dk eEk s/ ;tko fojk.
@@d[BhnK dhnK wjkB feskpK gVQB ftu fdB oks o[ZM/ j'J/, BktbK ejkDhnK d/ gksoK
Bz{ fit/I Bkb Bkb bJh fcod/. ft;at ;kfjs s'I T[o/ dh rZb BjhI eod/ ;h. b'oek, ;'ca'ebhia, ;koso,
ekw{ UE/ fJT[I jh ;B fit/I eg{oEb/ pktk pbtzs, jfoGiB f;zx, f;at e[wko, wh;ak j[zd/ ;h.
@@pq?yas, B/o{dk, gkia gfjbK gfjb w?Bz{ bkfJpq/oh dhnK ;a?bcaK @s/ BjhI fwb/,
gfNnkb/ dhnK rbhnK pkiakoK ftu bkbh ih Bkb s[o/ fcofdnK fwb/. bkbh ih oks fdB BktbekoK d/
feodkoK s/ ethnK d/ fpzpK ftueko ofjzd/. T[BQK dk jo tke eftsk, f;nkDg iK ftB'd Bkb irdk j[zdk.
T[BQK d/ Bkb s[oB dk wsbp ;h ebgBk dhnK rbhnK ftu'I bzxDk fiZE/ ;[gBk, n;bhns, d/;
fpd/; ;ko/ fJeZm/ jh ofjzd/. T[j edh th fes/ th X{Dh pkb b?Id/, fes/ f;tk irk b?Id/ s/ feodkoK s/
rkEktK Bz{ gqrN eo b?Id/. T[j nkgDhnK rZbK Bkb d[gfjoK Bz{ ;akwK ftu pdb fdzd/, ;akwK
Bz{ vz{xhnK oksK ftu s/ vz{xhnK oksK Bz{ ;t/oK ftu.
@@fJe tko w/o/ e'b w'jBihs nkfJnk j'fJnk ;hl n;hI j';Nb d/ ewo/ ftu oks Bz{ frnkoK e[ ti/
pZsh p[Mk e/ oikJhnK ftu tV/ jh ;K fe dotkia/ s/ d;se j'Jh s/ nktkia nkJh L
@@feT[A pJh < epoK u g?D bZr/ UI, T[J/ epoK sK thj toQ/ vz{xhnK j' rJhnK. epoK s/
e'Jh dhtk Jh irk fdU HHH
w?I pZsh irkJh, dotkiak y'fbQnk, bkbh ;kfjp yVQ/ ;B L ;N't pkb eth, sZsk gkDh Xo, nby
irkJhJ/, pVh T[dk; j? oks.
gV/ wiako g/ e[S j?I dhJ/ :/ N{N/ j{J/
fJBQhI ;/ ekw ubkU, pVh T[dk; j? oks.
@@fJj 1967 dh rZb j?, ;akfJd. Ud'I thj ;kb j'J/ ;B gzikp d/ pNtko/ Bz{, 20 toQ/ vz{xhnK
epoK dk fJ;akok J/jh ;h. fcaoke r'oyg[oh dh T[dk; oks s'I F[o{ j'Jh bkbh ih dh rZb ;[ypho dh oks
d/ fujo/ sZe gj[zu rJh, UE'I r[biako dh u"o; oks sZe, r[biako s'I rZb pzpJh fcabw T[d:'r tZb w[VB
bZrh ;h go okj ftu bkj"o nk frnk, bkj"o dhnK gzikph fcbwK nk rJhnK, fJe tko c/o thj toQ/
vz{xhnK epoK e'b'I bzx e/ pzpJh nkJh, fco r[biako s/ rZb iaok e[ o[e e/ whBk e[wkoh tZb w[V
rJh, whBk e[wkoh s'I wX{pkbk, wX{pkbk s'I w?o/fbB wBo' sZe, wBo' s'I nwohek dhnK fcbwK
sZe, fcbwK s'I ukobh u?gfbB sZe, ukobh u?gbB s'I T[; dh fcabw rq/N fveN/No sZe, rb'p
Bz{ c[ZNpkb pDk e/ y/v oj/ fjNbo sZe, Ujh c[ZNpkb T[fvnk, ;kv/ j';Nb d/ T[go'I dh, g{op ftu ;
{oi pD e/ uVQ frnk, fJT[I ;kvh ;t/o j'Jh, bkbh ih ;kBz{ eEk d/ T[ZvD yN'b/ s/ ;tko eok e/ fJe oks
ftu gsk BjhI fejV/ fejV/ ijkB fdyk fbnkJ/.

3
4

@@fJe ;akw T[j Bhs;a/ dh w;aj{o g[;se d; ;g/e iaod[;s dk T[od{ nB[tkd b? nkJ/ L iaod[;s
B/ ejk Ek, fszB oksK ftu T[; dk ;kok gkm T[BQK B/ ;kBz{ gVQ e/ ;[DkfJnk.
@@bkbh dh f;oiDk ;aesh, u/sk, jkiao-itkph ewkb ;h. T[j nkgDhnK rZbK Bkb sq?ekb
do;aB eok fdzd/. fJfsjk;, fwfEjk;, wjKBrohnK, wjKekft, pqfjwzv, fJe fSD dk ftokN o{g HHH.
@@n;hI bkbh ih Bz{ fJe tko g[ZfSnk- s[;hI e[M fbyd/ feT[I BjhI < w?I fet/I fbyK, w/o/
fJe gk;/ p[ZbQ/ ;akj yVQk, efjzdk fdyk yK eh fbfynk < d{i/ gk;/ pkp/ yVQ/ n?.
@@w?Bz{ fe;/ dh dZ;h fJe rZb ;[gB/ tKrz{ :kd n?, gsk BjhI ;Zu n? fe dzs-eEk. bkbh ih
dk fJe wkwk pj[s gfVQnk fbfynk ;h, T[; d/ fJe jZE ftu ikw j[zdk s/ d{i/ jZE ftu feskp. id'I bkbh ih
phHJ/H ftu gVQd/ ;B sK fJe ejkDh fby e/ T[jBz{ fdykT[D rJ/. gVQ e/ efjD bZr/ L id'I e[M
d';s't;eh tork fby ;e/I sK w/o/ e'b b? e/ nkJhI.
@@fJe ;akw bkbh ih ;kBz{ gq'c?;o okiadK d/ v/o/ b? rJ/, BthnK Bt/bhnK feskpK Bkb
Gfonk xo, w'j GohnK fBowb jZ;dhnK nZyK tkbk uzub s/ gftZso fij/ jk;/ tkbk okiadK, eZu d/
rbk;K ftu ;'B/ ozrk gkrb gkDh, gkDh dh x[zwDx/oh tKr xz[w fojk n?bHghH, :j{dh X[BK
(ihT{fJ;a w?b'vhia).w?I T[BQK X[BK Bz{ nZyK whN e/ ;[DB bZrk sK T[j nihp fdq;aK ftu
nB[tkd j'D bZrhnK.##

n;hI gVQB fbyD dk ezw F[o{ eo fdsk ;h, d' e[ wjhfBnK pkd bkbh dk gkgk fgzv'I nk frnk.
g[ZfSnk - fet/I U pJh w[zfvU < n;hI fejk - mhe jK ih. fco g[ZfSnk - gfNnkbk d/fynk < n;hI jK ftu
f;o fjbkJ/. @@eh eh d/fynk <## T[Zso - wkb o'v, pkoKdoh pkr, febk w[pkoe, ndkbs pkiako, w'sh
wfjb. fcbw BjhI d/yh. fJj uzrh uhia BjhI j[zdh. jZ; gJ/, @@w?Bz{ gsk ;h fJj' itkp fdT[r/. gk; j'D
i'r/ Bzpo BjhI fwb/ s[jkBz{. fi; Bz{ s[;hI gfNnkbk ;wfMnk, fJj sK T[j EK j? fiE/ gfNnkbk ofjzdk
j?, fJj sK T[; pkf;zad/ dk xo j?. E'V/Q e[ fdB ojKrk s[jkv/ e'b. gfNnkbk fdyktKrk. mhe n?< n;hI
jK ftu f;o fjbkJ/. fejk, @@s[jkBz{ fdyktKrk okiadK, p/dko, dbhg fNtkDk, ft;atBkE fstkVh,
r[btzs f;zx, rzvk f;zx, gqhsw f;zx. fwbKr/ T[;skd pkeo j[;?B Bz{, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{, wjkokik
:kdt/Ido f;zx Bz{, bkb uzd :wbk s/ jogkb fNtkD/ Bz{. GbtkB e/;o f;zx dh jt/bh uZbKr/. fJe ;akfJo
j? e[btzs ro/tkb. fJe i'frzdo f;zx j?, T[; torh jho fe; B/ rkT[Dh j? < T[;dk Bkw n;hI i'frzdo jho oZy
fds?. ;[D/ fJj Bkw edh< n;hI fe;/ dk Bkw BjhI ;[fDnk ;h f;tkfJ w?vw fNtkDk d/ fiBQK dh ejkDh
p; ezveNo d;thI dh gkm g'Eh ftu bZrh j'Jh ;h. T[BQK B/ fJe j'o c?;bk ;[DkfJnk - foe;a/, sKr/ iK
pZ; dh ;tkoh BjhI eoB fdnKrk. g?db uZbDk gt/rk, sK gfNnkbk fwb/rk ;fji/ ;fji/, wB}{o n?<
r[zfrnK p'fbnK tKr jK ftu f;o fjbkJ/. gZuh shj feb' whNo g?db ;cao T[; bJh nkw rZb ;h. id'I fJZe
fgzv s'I d{i/ fgzv iKdk B"eo, e[Zsk s/ x'Vk Bkb j[zd/. ;tkoh BjhI eodk ;h, efj fdzdk - id'I EZe
frnk sK ;tko j' iktKrk. Eedk Jh BK. w?I T[; Bz{ x'V/ dh ekmh s/ ;tko ed/ BjhI d/fynk. nr/ nr/
s[fonk ik fojk j?, pkeh ;G fgS/ fgS/.
T[d'I sK pj[sk Jh ;[jDk brdk j[zdk, nZi th wfjzdok ekbi dh edh edkJhI shoE :ksok eoB
Bz{ fdb eodk j[zdk j?. yoV d/ ftXkfJe woj{w ;qH pfuZso f;zx 1986 ftu w/o/ xo nkJ/, ukj gkDh s'I
pkd efjD bZr/ - wfjzdok ekbi uZbDk j?. w?I T[BQK Bkb eko ftu p?m frnk. ekbi g[i/ sK w?
Bz{ :kd nkfJnk - T[j' nZi sK S[ZNh j?. T[j p'b/ - sK jh sK nkfJnk jK i/ S[ZNh j?. nfXnkge,
ftfdnkoEh E'Vk d/yD/ ;B. ekbi d/yDk j?. ;[eo j? S[ZNh tkb/ fdB th ekbi fes/ BjhI iKdk. w?I fJE'I
gVQ e/ frnk ;K. s[;hI w?Bz{ i/bQ ftu dZf;nk ;h s[;hI fJE'I gVQ/. nkT[ nZi fJe r/Vk bkJhJ/.
w?I ;odko Bz{ g[ZfSnk- s[;hI th wfjzdok ekbi ftu gVQ/ < T[j y{p jZf;nk @@T[J/ fJj ekbi
pDkfJn? fe;/ B/ < fJj sK ;e{b j'fJnk eodk ;h pkjothI sZe dk. fJe fdB ;oekoh fuZmh nk rJh fe nZr'I
s'I fJjBz{ ;e{b Bk fejk eo', ekbi fejk eo'. n?I efjD Bkb, fJe fumh Bkb ;e{b, ekbi pD ikfJn? eod? <
uhcia ekbi bkj"o gfVQnk jK. nzdo nkT[ iok. nkj fd;dhnK B/ ;ahbvK, eZg ns/ NokchnK < eskoK
dhnK eskoK. dZ;', ekB; s/ puh j? e'Jh EK < ftdtsk dk ed/ dkntk BjhI ehsk. y/vD dh o[uh ;h, ;' jkeh
dh egskBh ehsh. fiE/ y/vD iKd/, id'I nrfbnK Bz{ gsk brdk cfsjrVQhJ/ Bkb NZeo j't/rh, skg uVQ
iKdk ;h T[BQK Bz{.

4
5

Nhw dh c'N' d/yh. wjkokik :kdftzdo f;zx p?m/ ;B. w?I g[ZfSnk - tXhnk fyvkoh ;B
wjkokik < jZ; fgnk - mhe ;B, Nhw ftu gk b?Id/ ;K, c;N ebk; No/B dhnK ;hNK fwbDrhnK,
T[BQK eoe/ nkbh;akB j'NbK ftu ofjD dk pzd'p;s j' iKdk.
T[j jZZ;dk sK fit/I MoBk c[ZN g?Idk, ;kok fi;w jZ;dk. fJj bcia fbyfdnK w?Bz{ u?yt dk
tkBek :kd nk frnk. nkgD/ pkp/ Bz{ fby/ yas ftub/ tke jB, @@pkpk sz{ id'I izrb u'I feq;fw; Nqh
tZYD bJh iKdk, w?I th s/o/ Bkb s[o g?Idk. doys tYfdnK id'I mzY Bkb w?Bz{ ezpdk d/ydk sK
sz{ y{p jZ;dk, s/o/ Bkb ;kok izrb jZ; g?Idk.##
tbdko skoK dhnK bZsK tkbh e[o;h s/ p?mk rZbk eodk, d/ye/ w?I ;'funk eodk -wjkokik
oDihs f;zx dhnK d't/I nZyK ekfJw ofjzdhnK s/ fujo/ T[go u/ue d/ dkr Bk j[zd/ sK fpbe[b fJ;
soQK dk j'Dk ;h. nZyK w;akbK tKr drdhnK. fJj BjhI fe r[Z;k BjhI nkT[Idk ;h. r[Z;/ ftu y[d
Bz{ p[ok Gbk efjD brdk, fi; T[go e'qqXtkB j?, T[;Bz{ BjhI.
gkme', w/ok fgS'eV ns/ fJ; ;odko dk fgS'eV d/yfdnK s[jkBz{ fynkb nk ;edk j? fe n;hI T[;
s'I vod/ j'JhJ/. fpbe[b BjhI. w/o/ pkg{ ih MkV Mzp th eod/, EZgV th iV fdzd/. ;odko s'I vo sK eh
bZrDk ;h ;r'I n;hI fJ; d/ xo ofj e/ ngD/ nkg Bz{ ;[oZfyns ;wMd/. w/oh iwks dk fJe wz[vk fijVk
ebk; ftu t'NK g?D t/b/ w/o/ s'I jko frnk ;h, w?Bz{ nZyK fdykT[D bZrk. w?I fJe fdB T[;Bz{ wBk
e/ ;odko dh jt/bh ftu b? frnk s/ ukj fgbkJh. T[;dk fgzv ;zrsg[ok ;h, ;odko d/ fgzv s'I d' e[ feb'whNo
d{o. ;odko B/ wz[v/ Bz{ pkg{ dk Bkw g[fSnk, T[;B/ dZf;nk. ;odko B/ fejk - eke/ nkgD/
pkg{ Bz{ ejhI cfsjrVQhnk :kd eodk ;h. fwbD feT[I Bh nkT[Idk < T[jBz{ g[ZShI w/o/ Bkb T[jdh
eh ;KM ;h. p;, fJzBh e[ rZb, s/ik f;zx ;dk bJh w/ok fwZso j' frnk.
fJe fdB fejk - pVk o"bk gk ofyZn? i[nkeK B/ pJh bkbh pVk gVQke{ n?, pJh fJjd/ tork
ftdtkB Jh Bh e'Jh.e'Jh toek w?Bz{ fdykT[ sK ;jh fJ;dk fbfynk Sfgnk fi; eoe/ feXo/ jbub j'Jh
j't/. ;a';a/pkia B/ fJj nZi eZbQ d/ S'eo/. w?I sK efjBk Sv/ fJj feskpK dk yZgykBk. fJjBz{ ihg b?
fdzBk. e[Zs/ oZy/ mkm Bkb. gzi uko pzd{eK tkb/ fpmk fbnk eo/ nkgD/ Bkb. dko{ d{o{ gh fbnk
eo/. neb sK nk ikJ/ wkVh w'Nh fJjBz{. fiXo dh bzx/, b'e fejk sK eoB, nkj ik foj? pJh
cfsjrVQhJ/ ;odko dk w[zvk bkbh.
b?euoko dh nk;kwh tk;s/ noiahnK d/D tkfbnK ftu bkbh th ;h. dcaso B/ tkJh;-uK;bo
feqgkb f;zx Bkozr Bz{ dZf;nk - jofdbihs f;zx f;X{ fJ; nk;kwh tk;s/ :'rsktK g{ohnK BjhI eod/.
Bkozr B/ fejk - eh coe g?Id?, nkgK fejVk oZyD?. n?t/I o"bk gkT[Idk fco/rk fe w?
Bz{ fJzNoftT{ dk w"ek BjhI fdsk. p[bk bT[. nzro/iah dk fJe n?e;goN y[;atzs f;zx ;h. T[; eoe/
fJzNoftT{ fdbh oZyDh gJh, T[;B/ efj fdsk - gfNnkb/ BjhI w?I nkT[Dk. bkbh dh tkoh nkJh. id'I
fSV iKdk T[d'I o[edk ed'I < fJeZbk nzro/iah ;kfjs BjhI, iowB, coK;h;h, o{;h ;kfjs, fJeZbk ;kfjs
BjhI, gA/fNzria, fwT{iae, c'e. Bkozr dk fynkb ;h nkJ/rk r/Vk wko ikJ/rk. id'I iZiw?IN j'Jh,
wkfjoK B/ fejk - jofdbihs. Bkozr B/ dZf;nk- fJjdh w[Ybh :'rsk g{oh BjhI. y[;tzs f;zx B/ fejk -
nzro/iah dk pzdk oZyDk j? Bk - fiE/ y[;tzs f;zx d;ys eo/rk, :'r wzfBnK ikJ/rk. fdT[ ckJhb, d;yas
eohJ/. bkbh dh fB:[esh j'Jh, fe;/ B/ e'N eufjoh dk dotkik Bk yVekfJnk.
w?_ joihs frZb B{z fwbD ubk frnk. fJj rZb ehsh, j; fgnk- bkbh pko/ dzdeEktK xVhnK
rJhnK jB. B"eoh b?D tk;s/ T[;B{z e'Jh w[;aeb g/;a Bjh_ nkJh. :'rsktK g{ohnK Bjh_ ;B,
fpbe[b ;jh, go Bkozr B/ fto'X Bjh_ ehsk. ;[oihs bh, i'frzdo g[nko ns/ G{fgzdo f;zx :'rsktK g{ohnK
eod/ ;B, fJBQK B{z pj[s w[;aebK g/;a nkJhnK. Bkozr nB[;ko fJj gZe/ Be;btkdh ;B, f;o/ d/
ysoBke. n?vjke B"eoh 6 wjhfBnK bJh fdZsh ikfJnk eodh j?, fJBQK B{z fszB fszB wjhB/ s'_
tXhe fB:[esh d/ j[ew Bjh_ fwbd/ ;B. feT[_fe bkbh efwT{fB;N Bjh_ ;h T[;B{z pj[s nkokw Bkb
B"eoh fwbh.

frZb e'b ik e/ bkbh efjD bZrk- fe;/ B{z dZf;U Bk pJh bkbh B"eo j' frn?. w/o/ GkJhuko/ ftu
w/oh pdBkwh j't/rh, wkbe B"eo j' ikJ/, fJj rZb ;aowBke j?.
frZb B/ fejk - w?_ feT[_ dZ;Dk j'fJnk fe;/ B{z ?

5
6

bkbh - go w?_B{z ;t/o/ nk e/ jkioh bk e/ uko ti/ sZe p?mDk fgnk eo/rk.
frZb - s/o/ s/ e'Jh gkpzdh Bjh_. s?B{z e'Jh B"eo Bjh_ ;wM/rk, fijVk woiah tkJh; uK;bo
nk ikJ/, s?B{z Bjh_ N'e/rk.
fJT[_ bkbh T[wo Go wkbe fojk.
bkbh B{z fwbD nkfJnk fJe w[zvk w[yh d/ ewo/ ftu frnk, g[ZfSnk- bkbh feE/ n?? frZb B/
fejk- i/ s{z bkbh B{z ikDd?_ fco s?B{z gsk j'Dk ukjhd? T[j feE/ j'fJnk eod? fJ; t/b/, i/ Bjh_
ikDdk, fco fwbe/ eh eo/AAAArk?
vka Grs f;zx th;h e'b bkbh fto[ZX fe;/ u[rbh ehsh, dZf;nk, ezw Bjh_ eodk, ebk; ftu Bjh_
iKdk, doys j/m p?mk rZbK eoh iKd? cia{b. T[; B{z ;wMkT[_. Grs f;zx B/ fejk- sz{ th bkbh dh
ebk; ftu p?fmnk eo edh edkJhA, s?B{z th neb nkJ/. bkbh fiE/ p?mk j't/, T[jh ebk; o{w j?. bkbh :
{Bhtof;Nh tk;s/ Bjh pfDnK, T[; tk;s/ :{Bhtoaf;Nh pDh j?.
joihs frZb e'b fe;/ B/ f;aekfJs ehsh - bkbh s/ ;[oihs bh ;kok fdB ekcah jkT{; ftu :ZeV
wkoe/ xo ub/ iKd/ jB. s[;hI ftGkr ftu fpmk e/ ezw eoB bJh feT[I BjhI efjzd/ < frZb B/ fejk - wo
ikD d/ fJjBk Bz{ ukj gh gh e/. fJE/ p?m e/ fejVk ezw eoBr/ < fJBQK dh r?o jkiaoh ftu w?I sK
ezw eo b?Bk. c/o w/o/ e'b p?m/ fojk eoBr/, w?Bz{ th ezw BjhI eoB d/Dk. w/ok ih eod? d; whb s/
ekcah jkT{; j't/, nkT[Id/ iKd/ phs ikD.
;odko nkT[Idk sK n;hI e[M tXhnk dkb ;piah pDkT[Id/, T[j nky fdzdk - feT[I, uNDh T[go
fxT[ oZy e/ Bh ykXh iKdh o'Nh < r[V Bkb Bh p[oeh bzxdh < BkGk o'v tkb/ y/s ftu rzBk phfink
j'fJnk ;h. tzvkJh tkfbnK B/ thj pkJh feb' r[V dk E?bk G/fink, T[j ;kBz{ u[ek fdsk. fe;/ Bz{ fejk
d' ;/o fxT[ d/ ik, T[j ;kBz{ fxT[ d/ frnk. fJe foNkfJo wk;No ih fwbD nk frnk. T[; Bz{ fejk -
wk;No ih fJj w[zv/ fwjBsh B/, ;kT{ B/. p/;ae d;thI dhnK e[VhnK Bz{ gVQkT[D bk fdT[. w?
Bz{ d' e[VhnK Bz{ gVQkT[D bJh wkJh dh ;oK bkr/ fJe wekB ftu b? frnk. e[VhnK d/ wkg/
fJiaZs pj[s eod/, wz[fvnK dh fNT{;aB Bkb'I g?;/ tXhe fdzd/. e[VhnK nkyk wzBdhnK, i' ;pe d/
iKdk nrb/ fdB :kd j[zdk. w[zv/ nbroia j[zd/ pj[s eoe/.
okiadK, ozuB ns/ bkbh fszB/ nzro/iah fvf;gfbB d/ ;B. ft;at ;kfjs T[go xzfNnK pZXh
r';aNK j[zdhnK. ozuB sK pkd ftu c[ZbpqkJhN gq'c?;o th pfDnk. n;hI T[BQK bJh ukj ;aezith i'
nkyd/ pDk fdzd/, G[Zy brdh sK v'b{ ftu dkb cokJh s/ fbckc/ ftu o'NhnK Ykp/ s'I cV fbnkT[Id/,
fJ; rZb dk eh o"bk fe ;kv/ e'b g?;/ BjhI. g?INK ewhiK feZbhnK Bkb bNedhnK j[zdhnK, fi; woiah
i/p ftu'I g?;/ eZY b?Id/.fe; dh i/p ;h fi; ftu'I nZi dk fvBo nkfJnk j?< gsk BjhI. fJzBk fj;kp iao{o
oyd/ fe fi; i/p ftu'I g?;/ eZY/ pekfJnk T[;/ ftu gkT[Dk j?. fJB;kca g{ok eod/. fJj rZb BjhI fe
JhwkBdko ;K. u'oh eoB dk j";bk BjhI ;h. fJBQK dh i/p Bz{ jZE bkT[D dk j";bk e'Jh f;ezdo
eo ;edk j?. poNozv o;b B/ fbfynk, @@r?bhbhU B/ d/fynk n;wkB dh SZs g[okDh j' rJh j?. T[;B/
Ss pdb fdZsh. uko ;dhnK pkd nkJhB;NhB B/ fejk - r?bhbhU tkbh Ss mhe ;h go j[D g[okDh j' rJh
j?. d{ih tko nkJhB;NhB B/ n;wkB pdfbnk.@@
w/ok n;wkB bkbh B/ BjhI T[;d/ gkgk B/ pdfbnk. w/ok gfNnkbk s[jkv/ gfNnkb/ s'I tZyok
j?. :{Bhtof;Nh th T[; Bkb nkT[Id/ sK s[oe/ nkT[Id/. fJe fdB w?Bz{ g[ZfSnk - s?Bz{ fe; rZb dh
y[;ah ;G s'I tXhe j'Jh jogkb < w?I fejk - fij' fijk rkJhv ;kBz{ fwfbnk, T[j' fijk fe;/ wjkoki/ dh
fe;ws ftu BjhI fbfynk. j'Jh Bk ewkb < jZE s/ jZE wko e/ y{p jZf;nk, fejk - :ko w?I fezfBnK
e[ Bkb My wkodk fcodk jK < fe; Bz{ swhia j? rZb g[ZSD ns/ ;[DB dh < w?Bz{ th sK y[;ah
fwbdh j? s[jkv/ Bkb fcofdnK s[ofdnK. nkJ/rk fJe fdB id'I b'e fejk eoBr/ - nihs gfNnkbk j?,
gzB{ gfNnkbk j?. w?Bz{ r[o{ pkp/ T[go :ehB j?, w?Bz{ s[jkv/ f;oV ftu Go';k j?. gVQkJh fJ;
soQK efoU pJh B"eoh b?D ykso w/o/ e'b BK Jh nkT[Dk gt/.
bkbh dh i/p ftu gzi o[gJ/ s'I tZX edh g?;k BjhI fojk, T[d'I th BjhI, id'I gq'c?;o bZr frnk ;h.
o'Nh, ft;eh, ukj, bZ;h, i' ykXk ghsk, T[; dk fpb Bkb tkbk d/t/rk. ;koh T[wo fJj' j'fJnk. i/ s[jkvk
fynkb j? fJj rZb w?Bz{ p[oh brdh j?, s[;hI rbs j'. bkbh tork ceho fJt/I jh eo/rk. e[btzs f;zx rq/tkb d/
;[Gkn ftu pkdFkjh ;h. T[j tXhnk s'I tXhnk ykD ghD dh uhia yohd e/, g?;/ y[d fdzdk. j[D sZe w?

6
7

Bz{ g?;/ BjhI d/D fdzdk - sz{ S'Nk j?I, u[g eoe/ p?fmnk eo. i/ e'Jh fwZso d{o iKdk fdZ; fgnk,
p[bkT[Dk j?, T[uh nktkia BjhI dJ/rk, s/ia edwh uZb e/ ob/rk iK fco e'Jh ftfdnkoEh fwb frnk T[;
Bz{ T[; tZb Gik dJ/rk.
;[fozdo ;aowk B/ bkbh Bkb pj[s ;wK fpskfJnk j?. T[; dhnK rZbK ;[DhJ/, @@T[; e'b ;w/I
d/ jkD d/ gq;aB th jB, T[Zso th. ;apdK dh EK jtk ftu bfjokT[Id/ jZEK Bkb id'I T[vkoh wkodk j?
sK ebk, Xow, o{jkBhns s/ fuzsB Bkb ;pzXs ;G yzvK pqfjwzvK d/ do;aB eodk eokT[Idk j'fJnk
T[j ;o's/ Bz{ Bk e/tb ebkw[es s/ ;EkB w[es eodk j? ;r'I yV's w[es th eo fdzdk j?HHH n?Bk ;G
e[M j[zfdnK th T[; pko/ fbyDk n"yk j? feT[Ife jo gb s[jkv/ e'b j[zfdnK th fJjh wfj;{; j[zdk j? fit/I
fJj pzdk fJ; Xosh dk Bk j'e/ fe;/ j'o b'e dk j't/.
@@okig[o/ tkbk ;a/yo tXhnk c'N'rqkco j?, T[;dhnK w{j'I p'bdhnK s;thoK t/y e/ w?
Bz{ jw/;ak gqf;X Bktb pfofiia nkca w?vh;B ekT{INh dhnK ;soK :kd nk iKdhnK jB - uzrk
c'N'rqkco e/tb bkJhN s/ ;a/v Bz{ jh F{N eodk j?, T[;dh ;koh fiazdrh fJBQK d'jK gZyK Bz{ ;jh
nB[gks ftu fpmkT[IfdnK phs iKdh j?. fJj tZyoh rZb j? fe s;thoK ftu bkJhN ns/ ;a/v d/ Bkb Bkb
pzd/ s/ ;E{b t;sK th nk iKdhnK jB. j'fJnk fJj fe ;fNZb c'N'rqkch eofdnK ;a/yo Bz{ ;a"e ikfrnk fe
chuo fcbw pDkJh ikt/, ejkDh, ;eohB gb/n, vkfJbkr th nkg fby/rk. fJ; c?;b/ pko/ T[;B/ bkbh
Bz{ ikD{ eotkfJnk sK T[BQK moQw/ Bkb ;wMkfJnk- pkeh dh rZb nkgK c/o eoKr/ ;a/yo, gfjbK
sz{ fe;/ uzr/ b/ye dh fBt/ebh ejkDh u[D i' F{N eoBh ;"yh j't/. ejkDh bZGD dk r[Dk w/o/ s/ gk
fdsk frnk.
@@u[DhnK ejkDhnK s/ eJh fdB pfj; jz[dh ojh. fJ;/ d"okB w?I fJe fdB pbtzs f;zx dh fjzdh
ejkDh r[wokjh ;[DkJh. fJj ejkDh T[; pZu/ pko/ j? i' xo'I sK ;e{b ikD bJh fBebdk j? go ;e{b BjhI
gj[zudk. nfXnkge dh f;aekfJs s/ fgsk pZu/ dk fgZSk eoB fBebdk j?. eJh w'V eZNfdnK fJe EK
fgT[ g[so dk w/b j' iKdk j?. pZuk vodk j?,a fgsk j";bk fdzdk j?, ;ktK j'fJnk pZuk pV/ ukn Bkb
g{ok fdB nfijhnK fdbu;g EktK s/ x[zwdk x[wkT[Idk j? i' fgsk B/ nkgDh o[M/ftnK Goh fiazdrh
@u ed/ BjhI d/yhnK. jo EK pko/ pZu/ dh ikDekoh ewkb dh j?, nB/eK niBph T[;Bz{ ikDd/
jB. ;akw t/b/ fgsk g[so xo nkT[Id/ jB sK d'jK ftueko fgnko s/ ;wMdkoh dh BthI szd i[V u[eh
j[zdh j?. oks Bz{ nkgD/ ewo/ ftu b/fNnk fgsk ;'u fojk j? - pZuk nkgDk okj nkg bZGD @u ;woZE
j' fojk j? go fiazdrh dh y{p;{osh d/ nB/e g;ko T[;B/ j[D sZe BjhI d/y/. pZu/ Bz{ BjhI, fgsk
Bz{ o;s/ dh b'V j?.
@@rZbK, fcbwK, rhsK s/ ;kfjs ftu wB[Zyh fo;afsnK Bz{ co'b ojhnK jB. fdB ed'I Yb
frnk, gsk BjhI bZfrnk. w?I fejk - pkfpU nkgK pZ; th cVBh j?. bkbh ih T[mD jh bZr/ ;B fe ;a/yo
B/ o'e bJ/, ny/ w?I r[wokjh dh ;efogN ;[DkT[Dh j?. p?m rJ/. ;efogN gVQh ikD bZrh. nkw fjzdh
fcbwK dh soia s/ ;a/yo B/ ejkDh Bz{ s'VfdnK wo'VfdnK T[; ftu o/g, o/;, w[iok s/ GzrVk gk fds/,
fJBQK fpBk fv;NqhfpT{No fcbw u[ed/ BjhI. d' YkJh xzN/ ;efogN ;[DfdnK bzx rJ/.
@@fJ;ako/ Bz{ Bk ;wMfdnK ;a/yo B/ ;tkb d[jokfJnk - s[;hI ;wM/ BjhI pkfpU, j'o rZbK
c/o ;jh, xZN' xZN fJj sK dZ; ikT[ fe w{b ejkDh Bz{ fJzwgo{t eoB bJh i' w?I spdhbhnK ehshnK
jB T[j s[jkBz{ fej' fijhnK bZrhnK <
bkbh B/ fejk - ;a/yo, i/ i[Zsh gk bJh j? sK fJ; dk fJj wsbp sK BjhI fe w?I bkj BjhI ;edk.
@@r[ofdnkb f;zx Bktfb;N s/ bkbh pkp/ ftueko ;KM pj[s g[okDh j?, p/pkeh Bkb nkg'
nkgDh rZb efj ;[D b?Id/ jB. r[ofdnkb B/ g[ZfSnk - fet/I fojk fco go;k < T[so - ni/ gzikj e[ ;c/
gV/Q jB, g{ok gVQe/ rZb eoKr/. fco g[ZfSnk - pkfpU, feE/ e[ gj[zu/ c/o < - seohpB ;" e[ ;c/
gVQ bJ/ jB, T[E/ gj[zuk jK fiE/ go;k wzi/ s/ p?mk j?. fJe fdB c/o g[ZfSnk - rZb bZrh c/o fe;/ f;o/
<
bkbh - rZb f;o/ eh bZrDh ;h r[ofdnkb, fszB wjhB/ j' rJ/ go;k wzi/ s'I T[mdk Jh BjhI.
@@n;hI ;'c'ebhia dh fbys okik fJvhg; BkNe dhnK fojo;bK d/yD dh p/Bsh ehsh. T[;B/
g[ZfSnk - J/; rohe Nq?fivh Bz{ s[;hI fe; p'bh ftu y/v oj/ j' < w?I dZf;nk - jiaos ntkok dk ehsk

7
8

j'fJnk T[od{ nB[tkd j?, T[od{ ftu y/vKr/. fojo;bK d"okB fJe fdB ;kvhnK rbshnK d/ye/ p'b/ -
efjzd/ ;h T[od{ @u y/vKr/, s[;hI sk f;ZXh rohe p'b oj/ j'.
@@fco T[od{ T[ukoD dhnK pohehnK s'I ikD{ eotkT[IfdnK r$ra, i$ia d/ T[ukoD
dh ;jh ;wM fdsh. ;'c'ebhia pko/ dZf;nk fe fJj BkNe nkgDh pDso eoe/ jh tZvk BjhI ;r'I wB[Zyh
wB dhnK v[{zxkJhnK Bz{ th wkBf;e T[ukJh s'A d/yD dk w"ek fdzdk j?.BkNe ftu tkgoh w[y
xNBk, wK g[Zs d/ ;ohoe ;pzX Bz{ nkXko pDkT[IfdnK cokfJv B/ fJ; fe;w dh o[uh Bz{ fJvhg;
ezgb?e; dk Bkw fdzfdnK ;'c'ebhia Bz{ nkgDh ;aoXKibh G/N ehsh.
@@fJvhg; tb'I nkgDh goik Bz{ fdsh ;ghu Bkb BkNe F[o{ j[zdk j?. F[o{ eofdnK w?I fejk
- nihia'. T[BQK fejk- tktb dh EK gfjbk ;apd ez;'B?IN j't/ sK tZX gqGkt;akbh j[zdk j?,
sz{ @nihia'# dh EK @w/o/ nihia'#, eo bJhI.
@@BkNe g{oh soK cbkg j' frnk. ;a' s' pkd T[j nkfJnk, ykw';ah Bkb w/o/ w'Y/ s/ jZE
oZfynk, w/o/ jzM{ fBeb nkJ/, c?ia d/ f;ano Bkb w?Bz{ s;Zbh fdsh.
@@fJe tko w?I s/ bkbh B/ fe;/ ;oekoh ;z;Ek tZb'I nk:'is BkNe d/yD dk c?;bk ehsk. jkb ni/
ykbh ;h go T[j ;G s'I fgS/ p?m frnk. w?I nr/ fbikD bJh pfiad ;K, T[j w[;eokfJnk, fejk - fJj ;oekoh
cze;aB j?. ;oeko e'Jh th j't/ ;'uD ;wMD tkb/ pzd/ Bz{ ekp{ eoB d/ T[; e'b d' sohe/ j[zd/ jB, fJe
fJBkw dk d{ik ;BwkB dk. fJBkw tkbk sK y?o nkgK e'Jh ezw ehsk BjhI go fJBQK dk eh Go';k
ed'I fe;/ d/ rb @u jko gk d/D. X"Dk e/tb sbtkoK Bkb BjhI, wkVh Bhs tkb/ pzfdnK jZE'I gkJ/
c[ZbK d/ jkoK Bkb th tZYhnK iKdhnK jB.
@@w?vw B/ pkfpnK jZE M'bk cVk e/ ;piah wzvh r'Gh yohdD G/i/. fJe eko o;s/ ftu T[;
bkr/ nke/ o[eh, gfjbK sk e'Jh nzdo'I p[bkT[Idk fojk, fco dotkiak y'bQ e/ pkjo nkfJnk sK gsk bZrk
ozuB j?. g[okDk fwZso, j[D f;awb/ :{Bhtof;Nh ftu gVQkT[Idk ;h, rb/ fwb/, ;[y d[y ehsk s/
B/Vbh ukj dh d[ekB s/ ukj dk nkovo fdsk. rZbK eofdnK d' xzN/ phs rJ/ sK ozuB B/ fejk - bkbh
BKj Bk eohI. s/o/ Bkb rZbK eofdnK jkbh fdb oZik BjhI, uZb f;awb/ uZbhJ/, nzro/iah dhnK
BthnK d[obG feskpK nkJhnK jB, fJe g/IfNzr n?riahfp;aB bZrh j?. w?I nzro/iah ftu fJe Bktb
fbfyn?, w/ok ih eod? T[;dk yoVk sz{, e/tb sz{ ;[D/. wB g;hi frnk, eko ftu p?m e/ f;awb/ ub/ rJ/.
w?vw ;Zs fdB T[vhed/ oj/. p/;aZe x[wZeV dot/;h sphns dk gsk ;h go J/B/ fdB bkgsk < n?;H n?;H
ghH Bz{ c'B ehsk, @@;piah b?D G/i/ ;B, jcsk j' frnk nkJ/ jh BjhI.## n?;H n?;H ghH B/ fejk - w?
vw ;piah j'o fe;/ s'I wzrtk bt' c/o.##
;fszdo f;zx B{o B/ dZf;nk -@@p/fceoh dk nkbw ;h. eZbQ Bz{ gfjbk g/go j? ;kbkBk
fJwfsjkB dk, ;op;zwsh Bkb ;akwh c?;bk j' frnk, bkbh d/ gfNnkb/ tkb/ pkr ftZu ik e/ nzp u{g/ ikD.
s[o gJ/, po;ks F[o{ j' rJh, eu/ okjK s/ fsbed/ fvrd/ Yfjzd/ pkr ftu g[Zi rJ/. nzp sK u{g/ go okshI
ofjD bJh T[E/ e'Jh pzd'p;s BjhI ;h. nXh oks fGid/ fGiKd/ tkg; g[Zi/, nrbh ;t/o g/go ftu ik p?m/.
@@fJe fdB gsk bZrk fe nzpkb/ ;Zfsnkihs o/n dh fcbw bZrh j?, fJe fdB bJh. nrb/ fdB g/go
;h. sK eh j'fJnk, g/go j[zdk oj/rk. ;kJhebK s/ ;tko j' e/ fcbw d/yD rJ/ nZXh oks tkg; gos/.##
%%%

;kb 2008, nzro/iah ftGkr ftu nfXnkgeK tk;s/ foco?;ao e'o; uZb fojk ;h. w?Bz{ ypo fwbh fe
d' b?euo gq'c?;o ;'wgkb ozuB dJ/rk. b?euo s'I gfjbK r?;N jkT{; ftu T[; Bz{ ik fwfbnk s/ 1968
dhnK g[okDhnK rZbK :kd eotkJhnK, dZf;nk, d' S'eo/ s[jkvh fydws bJh nZr/ fgS/ BjhI fcod/
ofjzd/ ;B id'I s[;hI fbNo/oh ;NZvhia w?riahB eZfYnk ;h < fJ; d/ fszB fJF{ fBeb/, fco pzd j'
frnk. ;G :kd nk frnk. w?Bz{ T[; B/ nkgDh feskp g?;/i N{ gzikp fdsh s/ nB/e g[okDhnK rZbK ;
[DkJhnK.
gq'c?;o c[bpqkJhN, gkb sko, nkgDh nkofN;N phth foB sko Bkb nwohek s'I gzikph :
{Bhtof;Nh d/ nzro/iah ftGkr ftu nwoheD ;kfjs gVQkT[D tk;s/ nkfJnk. :{Bhtof;Nh B/ T[;
Bz{ fBek fijk cb?N nko-NkJhg fdsk fijVk T[;Bz{ g;zd BK nkfJnk. tkJh;-uK;bo dh MkV Mzp
eoB fgS'I ;afjo ftu tZvk ;[jDk xo feokJ/ s/ b? fbnk fi;d/ ;kjwD/ pkoKdoh pkr ;h s/ B/V/ wkb o'v.

8
9

pkiako B/V/ ;h. T[j gzikp d/yD nkfJnk ;h s/ gzikp okjhI Gkos. fJe fdB ozuB Bz{ fejk - ;afjo w?I
d/y fbn?. n;hI gzikp dk e'Jh fgzv d/yDk j?. fizB/ fdB woiah T[E/ ojhJ/. fi; Bkb i' woiah rZb eohJ/.
nkg; ftu ftuko tNKdo/ T[gozs c?;bk j'fJnk fe bkbh d/ fgzv uZbhJ/. okiadK, bkbh s/ ozuB fJ;
nwoheD i'V/ Bz{ b?e/ N?e;h okjhI fgzv tb s[o gJ/.
EK EK o[e e/ gkb sko c'N'nK fyudk, fJe bZs s/ prb/ tKr yb'sk j'fJnk gF{ ukodk tkrh, gzSh
wZM d/ ezB Bz{ uzpfVnk j'fJnk, prbk wZM T[go M{N/ b?Idk j'fJnkHHH. nZi s'I uko djke/
gfjbK dk gzikp e?wo/ ftu pzd j' fojk ;h. T[;Bz{ dZf;nk frnk ;h fe gzikp iKrbh b'eK dk fJbkek j?,
wko XkV, y{B dk pdbk y{B HHH pu puk e/ uZbDk j?. ;[Bkw sZe ;G mhe fojk, nr/ eZuk o;sk ;h,
N?e;h fc;b ojh ;h go vqkfJto T[;skdh Bkb ;co s?n eodk frnk. cfsjrVQ fgzv d/ B/V/ fBeh fijh Bdh
tKr gkDh trdk ik fojk ;h fi; ftu dh eko BjhI bzx ;edh. Bro tk;hnK ;w/s bkbh d/ gkgk B/ eko
nkT[Idh s/ o[eh d/yh. thj gZuh iD/ gikw/, ukdo/ T[u/ u[e e/ gkDh ftu'I bzx e/ wfjwkBK sZe g[Zi/.
r'o/ r'oh B/ ;odko Bkb jZE fwbkfJnk. bkbh j'ohI g/Iv{nK d/ tkeK dk soiwk eod/ oj/. ;odko
B/ ;kfonK Bz{ p?mD dk fJ;akok ehsk. fit/I ;e{bh pZu/ wk;No dk j[ew wzBd/ jB, ;ko/ iD/ g?oK
Gko p?m rJ/. fJe B/ fejk - nj[ nk foj? ;kvk ijki. fJj ijkia Bk yokp j't/, Bk fJjdk n?e;hv?IN ja't/. gkb
B/ d/fynk, seV/ pbd rZvk fyZuh nk oj/ ;B, gkDh ftu dh bzx e/ rZvk wfjwkBk e'b g[Zfink, tkg;h
tZb w'fVnk, wfjwkBk Bz{ rZv/ ftu uVQB tk;s/ fejk. ;ko/ iD/ rZv/ s/ ;tko j'J/ s/ Gt-;kro gko eoe/
fgzv dh i{j ftu tV/. g/Iv{nK Bz{ ;{j fwb rJh ;h fe ftd/;ah wfjwkB nk oj/ jB, wfjwkBK Bz{ d/yD
tk;s/ fgzv fJE/ nk frnk. BiaoK J/BhnK T[sktbhnK fit/I nZyK EkDh gh ikD. jB/ok g;oB bZrk.
B"eo bkbN?D cVh jt/bh d/ dotkia/ ftu yb'sk ;h. wfjwkBk dk T[skok T[go u[pkfonK ftu ;h. ;odko
nzro/iah ftZu rZbK eo fojk ;h go edh edh T[;Bz{ r'oh dk tke ;wM Bk g?Idk. p/;ae uhcia ekbi ftu
gfVQnk ;h go fgzv'I pkjo BjhI fBebdk ;h. nekdfwe ndko/ d{o ofj rJ/ ;B. d' pzd{eXkoh pkvh rkov
gfjo/ s/ yb's/ ;B. jt/bh d/ uko/ e'fBnK s/ uko T[u/ Nkto ;B, rkodK bJh g[iah;aBk b?D dh ftt;Ek ;h.
wfjwkB fJ; ojZ;wJh EK Bz{ T[s;e[sk Bkb d/y oj/ ;B fit/I e'Jh n;uoi ;[cBk j't/. ;akBdko tZv/ ewo/
ftu T[skok j'fJnk, ;'c/, e[o;hnK fJjfsnks Bkb oZyhnK j'JhnK, uko uko e[o;hnK ftueko w/ia, eYkJh
ehs/ j'J/ w/iag';a, nkokw e[o;hnK, e[o;hnK T[Zgo rZdhnK. jt/bh ftu e[Zb gzdoK B"eo ;B, d' eksb
th ;B, i/bQ u'I g?o'b s/ fojk j'e/ nkJ/ ;B. f;aezith d/ iZr, tZv/ tZv/ rbk;. wfjwkB fgnk;/ ;B, ;co ftu'I
nkJ/ ;B, ;[nkd Bkb ghsh. fgzv fpibh BjhI nkJh ;h. b?Ig fNe/ gJ/ ;B, bkbN?Dk fJXo T[Xo x[zw
ojhnK ;B. jB/o/ ftu'I pkjo skeh okjhI d/fynk. eko dhnK bkJhNK e'mh tZb Bz{ nk ojhnK ;B, gsk
BjhI vqkfJto jkew feXo'I dh b? nkfJnk. rZv/ d/ bkr/ eko gkoe eo fdsh. fyVeh ftu'I dh gkb B/
vqokfJto Bz{ @fjZg fjZg j[Zoo/# fejk s/ fejk fe phno eZY fbnk. ;odko B/ fejk - fJE/ T[go ;kok
pzd'p;s ehsk j'fJnk j?. ft;eh dh p'sb w/ia s/ nk rJh. g?r tosD/ F[o{ j'J/.
jkew e[M jNe/ go/ p?mk ;h, r'o/ B/ fejk - nk jkew, sz{ nkgDk g?r nkg pDk. jkew nZXk
rbk; Go e/ b? frnk. ghD fgnkD d/ d"o pknd ykDk nk frnk HHH ;akBdko HHH tzB ;[tzB, ;
{g, ;piahnK, fueB, nkuko, yho. j/mK ftjV/ ftu fgzv d/ d' iD/ nk p?m/, fJe d/ jZE ftu fJeskok, d{ik
xVk b? e/ nkfJnk ;h. NZg/, d{jo/ noEK tkb/ NZg/. wfjwkBK Bz{ jo/e NZg/ dk noE dZf;nk iKdk,
sK nrbk F[o{ j[zdk, p[fBnkdh wB[Zyh fo;as/, g/Iv{ b'VK, ;kdrh, ;kok e[M wfjwkBk tk;s/ fdbe;a .
rkfJe nrbk NZgk S/VB jh bZrk ;h fe bkbh dk uu/ok Gok nkfJnk, ;odko d/ ezB ftu e[M fejk. fgzv
d/ ;G pzd/ ;odko Bz{ pkg{ iha efj e/ p[bkT[Id/ go id'I ;odko ra?o jkiao j[zdk, r'ok T[; pko/ rZbK
eofdnK Ubvw?B ;apd tosdk. fe;/ dk pbd fpwko j?, fe;/ dk w[zvk fpwko j?, fe;/ d/ rZv/ dk gjhnk
N[ZN frnk j?HHH fes/ bVkJh j' rJh. ;ko/ nkgDhnK nkgDhnK w[;aebK ;odko Bz{ d;d/. fJj fgzv
dh d/;h eufjoh ;h, jo/e dh cfonkd ;[Dh iKdh, fJbki ehsk iKdk, Xotk; fwbdk, wB[yh ;KM dhnK
i[VhnK j'JhnK szdK.
jkew finkdk gh frnk. T[;Bz{ B"eo ;jkok d/ e/ ;"D tk;s/ fbikD bZr/, T[BQK Bkb bV fgnk.
T[uh T[uh p'bD bZrk. T[;dh fJj jkbs d/ye/ gkb ;aofwzdk j' frnk, ;odko s'I wkch wzrD bZrk.;odko
jZ; e/ p'fbnk - wkch fe; rZb dh< fJe nZX pzd/ Bz{ th i/ Bk uVQh c/o wfjcb dk ;[nkd eh < ozr bk
fds/ s[jkv/ vokfJto B/. ;t/o/ ;akpk;a fdnKrk T[jBz{.

9
10

;odko B/ g[ZfSnk - s[jkvk e'Jh pzdk ;aokph j' ikt/ sK s[;hI eh efonk eod/ j' < gkb B/ fejk -
nZtb sK fiankdk ghId/ Jh BhI. w/o/ B"eoK ukeoK Bz{ w?I nkg g?r fdzdk jK, fiankdk BjhI
gkT[Idk. i/ e'Jh nkg/ gh g{ e/ ;aokph j' ikt/, c/o w?I T[jBz{ o'Nh BjhI fdzdk, ewo/ ftu pzd eoe/
pkjo'I izdok wko fdzdk jK. ;t/o/ izdok y'bQd/ jK sK pzd/ Bz{ neb nkJh j[zdh j?. ;odko B/ fejk -
w?I fe;/ Bz{ izdok Bh wkodk, fe;/ dk ykDk pzd BhI eodk sK th ;t/o t/b/ nebtzd j'J/ fcod/ B/.
uko pzd/, d' T[jh fijV/ eksb ;B, d' rzBw?B, jkew Bz{ j/mK fbikD bZr/ sK T[j djkfVnk,
rkbK d/D bZrk, bbekok wko e/ fejk - w?I th iZN nK, eZbk eZbk nkU w/o/ ;kjwD/, c/o d/yK s[;hI
eh U. d/y bz{rk w?I s[jkBz{. r'ok r'oh g;hB' g;hBk j'Jh ikD, ;odko ns/ T[;d/ pzd/ jZ;h ikD, jkew
Bz{ j/mK fbik e/ wzih s/ fbNk fdsk, p; T[E/ Jh ;"I frnk.
jkew d/ j/mK ikD fgS'I gzikp dh fjz;k pko/ rZbpks F[o{ j' rJh. gkb B/ fejk - w?
Bz{ dZyDh Gkos d/ fJe pzd/ B/ dZf;nk fe gzikph yz{yko jB. ;odko B/ fejk - gzikp dk jo/e tk;h
nkgD/ nkg Bz{ iZN ;wMdk j?, :'Xk ;wMdk j?, T[; d/ fdb ftu nDy Bkw dh uhia j?, i/ T[j S/V
fdT[ c/o T[j r[Z;/ ftZu nk ikJ/rk. T[;Bz{ g[b; iK c"i dh B"eoh uzrh brdh j? feT[Ife jfEnko ubkT[D
dk F[ehB j?. gzikp w[rbK fto[ZX bfVnk, fco nzro/iaK fto[ZX bfVnk, d' ;z;ko izrK ftu nzro/iaK
tb'I bfVnkHHH T[;d/ ;[GkT[ ftu :[ZX bVBk w"i{d j? go fJ;/ ;[Gkn eoe/ T[;Bz{ fjz;e efjDk rbs j?.
gzikp B/ ftdtkB fds/, ceho fds/, Xow rqzE fds/, ebkeko s/ rkfJe fds/. gzikph Bz{ id'I r[;k uVQ/ sK
T[j fgZm fgS/ tko BjhI eodk, ;kjwD/ bbeko e/ d[;awD dh Sksh ftu r'bh dkr e/, o[e e/ d/ydk j? fe
ezw swkw j' frnk fe ni/ j'o b'V j?. go T[;Bz{ Bokia ehsk Jh feT[I ikt/, id'I T[;Bz{ r[Z;k ufVQnk,
gsk eoBk ukjhdk ;h ekoB eh ;h.
gkb ns/ T[;dh gsBh B/ gzikph fbpk; gfjfBnk j'fJnk ;h s/ gkb gzikph d/ e[M bcia f;Zy
frnk ;h, b'e rhsK dk, o;wK ohsK dk nBzd b? fojk ;h. gkb Bz{ ;[oZfynk dh b'V ;h, T[j frD fwE e/
jo c?;bk b?Idk. fJj' coe ;h. gzikph ;[oZfyns j?, T[j frDshnK BjhI eodk. gzikp d/ e[M n;{b jB
fiBQk T[s/ ;ysh Bkb gfjok fdsk iKdk j?, ihtB dk nfijk nB[;ak;B d[BhnK ftu ;akfJd jh j't/ fes/.
gkb Bz{ jkew c/o :kd nk frnk, fejk - w?Bz{ brk ;h j[D y{B yokpk j'fJrk e'JhHHH d/y'
sK ;jh jkew fiBQK Bz{ rkbK d/ fojk ;h T[j ;B e"D ! ;odko B/ fejk - fJE/ fJT[I esb BjhI j[zdk. esb
iawhB d/ MrV/ ekoB j[zdk j? iK fcao j' u[e/ esb dk pdbk b?D tk;s/. gkb B/ g[ZfSnk - s[;hI pdbk
b?D d/ jZe ftu j' < ;odko B/ fejk - jK fpbe[b. w?Bz{ e'Jh esb eo dJ/ sK bkbh T[;dk pdbk feT[I Bk
bt/ <
@@feT[I < ekBz{B Bkw dh e'Jh uhia BhI j[zdh <## gkb B/ g[ZfSnk.
@@w[V oj/ B/ ekBz{B tZb, j"bh j"bh, w[V oj/ B/. g[b;, ndkbsK, i/bQK ;kok szso j?rk,
go pj[sh tko fJB;kca BjhI fwbdk, id'I fJB;kca Bk fwb/ sK gzikph nkydk j? - w?I nkg/ eo fdzBk
fJB;kc c/o.##
gkb ;fjws BjhI ;h, @@go esb esb j?, ekoB i' woiah dZ;'.**
;odko B/ fejk - s[;hI ;jh j', sK th, nopK tKr, gzikph fgZS'I tko BjhI eodk, bk; J/Iib;, f;aekr',
fBT{ :koe d/ r[zfvnK tKr GkVk b? e/ esb BjhI eodk, ngD/ fe;/ p"D/ ;odko d/ fJ;ako/ s/ esb BhI
eodk, fe;/ wZ;'bhBh, fe;/ fjNbo dh j?IeV fto[ZX gzikph i/ jfEnko u[edk j?, u[ZeD fdT[.
gkb gzikph dh Ekj BjhI gk ;edk ;h. T[j ;sj s'I d/y fojk ;h, fgnko, iBw, ftnkj, w"s nkfde
T[gozs o;wK dhnK owiaK dk T[;Bz{ gsk BjhI ;h. MNgN e[M fBehnK dbhbK d/ e/ T[j c?;bk ;
[Dk fdzdk. T[; d/ wB T[s/ i' gqGkt g?Idk, T[jh T[; dh iZiw?IN j' iKdh. T[;Bz{ fJzgo?;aZB ns/
iZiw?IN ftZu coe dk gsk BjhI ;h. gkb B/ fejk - s[;hI Bk wzB', gzikph fjz;e jB, bj{ d/ fsjkJ/, fjzd{,
f;Zy ;ko/. rKXh, nfjz;k, rT{ g{ikHHH rZbK fJj', go fdb ftu fjz;k. gs? feT[I j? fJj< s[jkv/ b'eK Bz{
esb eoB dh o{jkBh nkfrnk fwbh j'Jh j?. rhsk ns/ r[o{ r'fpzd f;zxHHH, fjz;k d/ jZe ftu jB, eh f;Zy
cyo Bkb BjhI efjzd/ fe ;kv/ r[o{ ih ;zs f;gkjh ;B < w?I ;G ikDdK. feq;aB ns/ r[o{ r'fpzd f;zx fjz;k
dh jwkfJs ftu jB.
ozuB B/ fejk - feq;aB ns/ r[o{ ih fjz;k d/ jZe ftu BjhI jB gkb. T[j nkyd/ jB nkgD/ Bkb
p/fJB;kch Bk j'D fdT[. feq;aB B/ d/o sZe e"otK Bz{ wZs fdsh ;h, BjhI wzB/. r[o{ ih dk c[owkB

10
11

j? fe gfjb'I ;ko/ t;hb/ niawkT[, e'Jh t; Bk uZb/ sK feogkB d/ w[Zm/ T[go nyho s/ jZE oy'HHH
nyho ftu. r[o{ ih nyho T[E/ g[Zi rJ/ ;B fiE/ ihtB ns/ w"s ftu coe BjhI fojk ;h. gzikph r[bkw BjhI
ofj ;ed/ d/o sZe. pzrkbhnK iK dZyDh GkoshnK tKr T[j pkp{ BjhI pD ;ed/. nwohek, poskBhnK,
e?B/vk, ehBhnK, wbkfJnk ftu ik e/ T[BQK B/ wiad{oh ehsh go pj[s S/sh iawhBk, ekoykfBnK
ns/ ezgBhnK d/ wkbe j' rJ/. gzikph Bz{ ykD ghD gfjBD ns/ ;'uD ftu ;kdrh g;zd j?, T[j do;aB,
dbhb dhnK pohehnK s'I p/gqtkj j?. cb;ck SZv', T[j sK w"s tb'I th p/gqtkj j?, fJ;/ p/gqtkjh eoe/ T[j
pfunk j?. w{oysk ns/ p/gqtkjh ftu coe j?.
fp;so/ ftS/ gJ/ ;B, g{oh esko, u[pkfonK d/ pkjotko y[ZbQ/ n;wkB j/mbh SZs T[go. e[M
d/o pkd ozuB Bz{ fynkb nkfJnk, T[j', fJj eh j' frnk < rbsh eo p?mk. ukjhdk ;h w?I ;odko Bz{ dZ;
fdzdk r'o/ fJ; soQK BjhI ;"Id/ j[zd/, T[BQK d'tK tk;s/ u[pko/ nzdo ;"D dk fJzsiakw eoBk
ukjhdk ;h. e'Jh rZb BhI, ;t/o/ fywK wzr btKrk s/ eZbQ Bz{ fJzsiakw do[;s j' ikt/rk.
;t/o j'Jh, ozuB T[fmnk sK d/fynk gkb ys fbyD ftu o[fMnk j'fJnk ;h. gkb B/ fejk - ozuB sz{
uko ;kb nwohek ftu gVQ e/ nkfJnk j?I, pkehnK Bz{ Bk ;jh, s?Bz{ sK gsk j? fe nwoheDK
Bz{ gqkJht/;h g;zd j?. t?;/ w?Bz{ j[D fJ; wkj"b dh nkds g?Idh ik ojh j?. ;t/o/ ;t/o/ e'Jh mkj mkj
b'j/ dk dotkiak yVekT[Idk j?. B"eo fJe d{i/ Bkb fJT{I rZbK eo oj/ jB fit/I e'Jh MrVk j' frnk j't/,
gsk brd? fe rZb pZdbtkJh pko/ j' ojh j?. d/o oks ;"D sZe fJj' ;a'o, jo gb, jo tes. fijVk id'I woiah
wzdo dk NZb yVek d/t/, fijVk woiah nzdo bzx nkJ/, fpB ;Zfdnk, fpB p[bkfJnk, wzrsk s/ wfjwkB
fJe ;wkB. w?Bz{ sK brd? fJ;/ ;a'o s'I puD bJh Gkosh izrbK ftu d"V iKd/ ;B iK gjkVhI uVQ
iKd/ ;B. fiBQK Bz{ s[;hI ;fBnk;h efjzd/ j', s[;hI T[BQK Bz{ J/Bk sgk fdsk fe d[yh j'e/ ;dk bJh
GZi rJ/. s[jkv/ xo ;aKsh j't/ c/o e"D ;fBnk;h pD/. w?I p[MD bZr fgnk jK p[MkosK s[jkvhnK.
;odko fe;/ uzr/ rtZJhJ/ dh sbk;a eoB bZrk. dZf;nk fe eZbQ Bz{ jowB fgnko/ rkT[D BZuD
tkb/ pkp/ nkT[Dr/.
gkb nwohek tZb yas fbyh ik fojk j?, @@nihp' rohp gzikp ! y[;ah j't/ sK th, d[y j't/ sK th,
fpB p[bkfJnK fgzv T[E/ ubk iKdk j?. e'Jh gqkJht/;h BjhI. w"s fe;/ d/ xo, ;kok fgzv T[E/ nk p?
md?, ;kohnK n"osK o'Jh iKdhnK jB, t?D gkT[IdhnK jB. fi; xo w"s j'Jh i/ T[; xo dh iBkBh BjhI
o'Idh, BjhI fgZNdh sK pkjo'I nkJhnK iaBkBhnK ftu'I e'Jh T[; dh Sksh nkg fgZND br iKdh j?,
fgN gNZT{nk ns/ o'D X'D ;[oskb ftu j[zdk j?. fJ; wifb; ftu S'Nh T[wo dhnK e[VhnK tZvhnK s'I
o'D dk sohek f;Zy ojhnK jB. wk; wk; Bz{ e[ZNh iKdk j?, edh SkshnK s/ d[jZEV, edh gZNK s/,
edh wz{j s/. nkgDk wk; nkg/ Bhbk eo b?IdhnK jB. eh ;fGnsk j'Jh, fJj fejk ;fGnkuko j? < ftnesh
GhV ftu r[zw j?, fJE/ e'Jh fJeZbk j? Jh Bh, fJeZbk ofj Jh BhI ;edk. fJ; gZy'I w?I ;wMdk jK fJE/
e'Jh pzdk nkiakd Bh, fJBQK Bz{ nkiakdh dk Bk gsk j? Bk T[; pko/ ikDB dh fJZSk, ;kfonK B/
fJe d{i/ Bkb nkgD/ nkgBz{ p[D oZfynk j?.
@@;ko/ p/god y[ZbQhnK SZsK, ftjfVnK ftu fJeZm/ ;[Zs/ gJ/ jB. Bkb jh gF{, e[Zs/,
fpZb/, w[orhnK, pZseK, ep{so, ;G fJeZm/. ;odko nkgD/ B"eoK Bz{ j'o ;odkoK dhnK rZbK ;
[DkT[Idk j?, T[j T[uh T[uh j;d/ jB, w?Bz{ brd? w?I ;"I frnK, BjhI w?I ;[sk BjhI ni/, d/o se ;
[sBhId/ ftu fpskT[Idk jK.##
fJe ;t/o ozuB B/ d/fynk, r'ok r'oh sK pD ;zto u[Ze/ jB, SZs T[go yb's/ tZy tZy e'Dk s'I
fgzv dhnK c'N'nK fyZu oj/ jB. ;odko dh jt/bh pj[s T[uh j?, ;kok fgzv fJ; s'I BhtK j?. fgzv ftu j'o
fe;/ d/ u[pkok BjhI, xo eZu/ jB, jo/e xo dh SZs Bkb d/ xo Bkb i[Vh j'JhHHH ewkb n? HHH pzdk
ukj/ sK ;kok fgzv SZsK T[go th x[zw ;ed?. fJe' wzi/ s/ d' iaBkBhnK ;[ZshnK gJhnK jB, fe;/ j'o
gk;/ fJe' wzi/ s/ d' w[zv/ ;[s/ gJ/ jB. r'ok r'oh ;aowk oj/ jB, c'N'nK fyZu oj/ jB. fgT[ g[Zs fJe wzi/
s/.
fJT[I brd? fit/I iawhB T[go cfsjrVQ u"eVh wkoh p?mk j't/. fJe n"os fgZsb d/ rbk;K ftu d'
pzfdnK bJh ukj pDk e/ fbnkJh j?, fJe xo tkbk j't/rk d{ik fdT[o. jK :ehBB fdT[o feT[Ife i/m j[zdk
sK iBkBh x[zv eZY e/ nkT[Idh. r'oh j;dh j?HHH T[jh b'erhsK ftubk fdT[oHHH gkbHHH
NZfgnK tkbkHHH fyZu c'N'. nj[ d/y, w[ork w[orh fgS/ d"fVnk fcodk j?, fyu c'N', pko pko pKrK

11
12

d/Jh iKd?. gob/ xo ftu p[ZYh T[uh T[uh p[ZY/ Bz{ rkbK eZY ojh j?, p[ZYk bVB dh EK f;o
y[oeh iKdk j?HHH c'N'. gzikp nwohek ik fojk j?.
r'oh f;roN ghIdh eJh tko NkfJbN ftu r/Vk wko nkJh j?. f;roN ghD pr?o T[;dk g/N ;kca
BjhI j[zdk. fizB/ r/V/ nZi T[j NkfJbN d/ bk u[eh j?, T[;s'I tXhe TZ[so ;odko B/ gkb Bz{ d/ fdZs/
jB. fgzv ed'I tZf;nk, nkpkdh fezBh, xo fezB/, e[b oepk, e[Zb gF{, ekoykB/ nkfde nkfde. ;odko d/
itkpK s'I brdk ;h fgzv nksw fBoGo j?, eDe, uktb, wZeh, ;oQ'I, rzBk, ;pihnK, dkbK ;G nkg g?dk
eodk j?. eZs/ ;{s d/ egV/, ezpb th ;{s d/, pZeo/, w[or/, ;{o, ;G e[M fgzv'I fwb iKdk j?. ;afjo ftu fJj
T[d'I iKd/ jB id'I yk; rfjDk yohdDk j't/, fe;/ tZyo/ fviakJhB dk, fijVk fgzv d/ ;[fBnko s'I Bk fwb/.
;odko d;dk j? - s[;hI ;fjoh U Bk, fJ; eoe/ s[jkBz{ fJspko BjhI fe fgzv'I ;G e[M fwb iKdk
j?. d/y' s[;hI ekoB cb/e;, po?Zv, ftNkfwB r'bhnK, nkfJoB e?g;{b, epia tk;s/, d;sK tk;s/ dtkJhnK,
phno ;G ngD/ Bkb u[eh fcod/ j' cfsjrVQ sZe. nwohek cfsjrVQ g[Zi/rk sK ghD ykD dhnK t;sK
Bkb fbnkJ/rk, feT[Ife cfsjrVQ ftu ;ckJh BjhI, ikjb cfsjrVQ d/ xoK dhnK SZsK fJe;ko BjhI,
rbhnK BkbhnK dk e'Jh ;N?Ivov BjhI, xo f;ZXhnK eskoK ftu BjhI.
eZu/ xo d/ ftjV/ ftu'I id'I fJ; fgzv dh iaBkBh T[Zgo d/ydh j?, r'ok r'oh T[; dhnK c'N'nK
fyu oj/ jB sK jZ; g?Idh j?, c'N' d/ g'ia tk;s/ BjhI jZ;h, fdb'I j;dh j?, fco ;aow nk rJh j?, d/y' s/iah
Bkb nzdo ubh rJh.
r'o/ B/ fejk - w?I fgzv dh p[Dsh d/yDh j?. ;odko B/ B"eoK Bz{ fejk - dohnK, c[bekohnK
fbnkT[. tZy tZy ozrK fviakJhBK dhnK. c'N'nK fyZuhnK, fiT{w?Nohebh goc?eN fviakJhBia.
gkb B/ g[ZfSnk - w?I fJ; ekohro dh c'N' fyuDh j?, feE/ ofjzd? < ;odko jZ; fgnk - jo/e xo dh jo/e
e[Vh fJj ezw ikDdh n?. fJj uhiaK e'Jh m/e/ s/ BjhI pDtkJhnK iKdhnK, fJj' ekoB j? fe t/uhnK BjhI
iKdhnK, ;[rksK tk;s/ jB. i/ s[;hI fe;/ iaBkBh dh pDkJh gZyh, eZYh uz[Bh iK c[bekoh yohdDk
ukj' sK w[cs d/Dr/, g?;/ jofria BjhI b?Dr/.
r[;bykB/ ftu'I fBeb e/ foB ;odko e'b nkJh - tkj fezB/ riap d/ ;[jD/ g?NoB gkb ! nkgK
yohdKr/. ;odko B/ fejk - gkb Bz{ dZ; fojk ;K fe fteoh bJh BjhI jB, w[cas fdnKr/. B"eo fJe g?eN
b?e/ jkiao j'fJnk. y'jfbnk, ;Zs c[ZN bzwk uko c[ZN u"Vk d[gZNk, BkGh, bkb, ghb/, jo/ o/;aw
Bkb eYkJh ehsh j'Jh.
@@ih ;{p/dko jiakok f;zx dh ;odkoBh B/ w/w ;kfjp tk;s/ G/fin?.##
@@E?Ie:{, E?Ie:{HHHH ;/ wkJh E?Ie; N{ ;odkoBh ;kfjpk.
j?okB j'e/ foB B/ ;odko Bz{ g[ZfSnk - b? btK < dZ;Dk fe w[cs' w[csh b?Dk mhe th oj/rk
< ;odko B/ fejk - BkN n?N nkb cko ;/b. N/e fd; n?ia J/ frcN.
@@gZeh rZb <## foB Bz{ ni/ th :ehB BjhI.
;odko jZ; fgnk - n?B gZeh rZb, ;'bK nkB/ yoh w[jZps. foB B/ B"eo Bz{ fejk - T[j nkg
feT{I Bh d/D nkJh< B"eo B/ dZf;nk - w?I th fJj' g[fSnk ;h, ;odkoBh efjzdh w?Bz{ T[jdh p'bh Bh
nkT[Idh, c/o eh eoz{rh nkg ik e/< t?;/ th ;zrkT{ ;[Gkn dh j?.a efjzdh ;h eZbQ Bz{ frZXk j? Bk,
eZb Bz{ ikT{Irh.
gkb B/ fejk - pVh w[;hps j? ;kv/ tk;s/ fJj d/;. n?wp?o?f;zr. jo/e pzdk e[M Bk e[M d/D
nkT[Idk j?. w?I eko vhbo Bz{ efj p?mk - s/o/ i[Zs/ pV/ ;[jD/ jB, ;[DB ;ko T[; B/ T[sko e/ w?
Bz{ d/ fdZs/. w/ok fJj wsbp ;h < fit/I n;hI wzrs/ j'JhJ/. go w?I dZ; fdzBk, fJ; rZb fgS/ th fJjBK dh
e'Jh Bk e'Jh roia j[zdh j?, frfDnk fwfEnk fj;kp feskp, n?t/I BjhI.
bkbh B/a fejk - s[jkvk wsbp n? s[jkBz{ e'Jh d/y/ Bk, s[jkBz{ e'Jh p[bkJ/ BK. iok w?
Bz{ th gsk bZr/ eh e?be[b/;aB j? < pdb/ ftu eh d/ ;ed/ j' s[;hI fJBQK Bz{ < g?;/ < b?D/ BjhI. j'o
eh <
fJj rZbK j' ojhnK ;B sK f;Zy doih yZdo b?e/ nk frnk. fJe EkB ;c?d ozr dk d{ik
ykeh. ;odko B/ gkb Bz{ T[m e/ w/u d/D dk fJ;akok ehsk. T[j yb' frnk. doih B/ Sksh fwDh s/ fejk
- wiap{s, u"Vh GothI Sksh j? i[nkB. gkb B/ s[os g[fSnk - eh fej? < eh fej? N/bo B/ < ;odko B/

12
13

dZf;nk fe s/oh Sksh dh f;cas ehsh j?, feb/ tKr wiap{s. @U wkJh rkv !# gkb y{p jZf;nk. nkdwh,
nkdwh d/ fi;w dh f;cas gpbhebh eo/HHH fJj ;fGne o[MkD BjhI.
fco doih B/ g[ZfSnk - EkB ftu'I ozr g;zd eo'. gkb B/ fejk ozr d't/I g;zd B/ go d' b?
BjhI ;edk feT[Ife ;odko dk d[ZrDk you j' ikt/rk. foB B/ fejk - gkb sz{ th w{oy j?I, fJe g;zd eo b?
frcaN tk;s/, d{i/ d/ g?;/ d/ d/j. ;ko/ iD/ jZ; gJ/, ;G s'I tZX ;odko jZf;nk, efjD bZrk - fJBQK
Bz{ neb ed'I nkJ/rh < edh BjhI.
foB B/ r[Z;/ ftu fejk - U f;aN !
foB d' ;apd ne;o tosdh, no; (arse) s/ f;aZN. F[o{ F[o{ ftu nzro/iah ikDB tkb/ fJBQK
gzikphnK Bz{ j?okBh j'Jh fe n"osK nkw rZb pks eodhnK nfij/ rzd/ bcia tofsnk BjhI eodhnK go
j[D fJBQK Bz{ fJj ;[DB dh nkds g? rJh ;h. ;Zs ;qh nekb efj e/ doih ubk frnk.
gkb B/ fejk- w/ok sths gfjBD Bz{ ih eod?. fwb ;e/rk <
;odko B/ fejk - :ehBB. fJj dZ; ;'B/ dk fe uKdh dk, fe; fviakJhB dk, T[go e[ZM fbytkT[Dk
j? < fe;/ dk Bkw, e'Jh wzso, e'Jh fB;akBh <
foB T[uh T[uh jZ;h - gkb, s?Bz{ J/Bk ytkJh ikDr/ fe y{Bh d;s bZr ikD. j';a eo j';a. ;odko
ykw';a j' frnk. T[;B/ fJBQK dh fyZbh Bjh T[vkJh. w/iapkB nkgD/ wfjwkB bJh, T[; dhnK
fJZSktK dh g{osh bJh ;zihdk ;h. fJ; ;[fjodsk pdb/ d/D bJh foB e'b ;apd ;B - no;HHH f;ZaNHHH
vkfJ;?INoh. F[eokB/ ti'I w'VthnK ;[rksK.
gkb B/ fejk - BjhI BjhI HHH ykbh sths.
foB fco uheh - gkb HHH gkb HHH vkfJ;?INoh w[odkpkd !
;ko/ ;'uD bZr gJ/ HHH sths E'Ek j't/ sK th sths j?, fJ; Bkb gsk brdk ofjzd? pzdk w'Nk j'
foj? fe gsbk, f;js fB:fws oZyh ik ;edh j?. i/ uzr/ ;[fBnko s'I nkovo d/e/ pDtkJhJ/, ;[jDk th brdk j?.
fe;/ Bz{ gsk BjhI bZr fojk sths dk vkfJ;?INoh Bkb eh snZbe.
gkb B/ fejk - w/o/ bJh uKdh dk sths mhe j?. Gkos dk B?;aBb pov ghekZe fJE/ fgzv ftu
d/fynk j?. sths T[go w'o pD ;e/rk <
- feT[I BjhI < ;odko B/ fejk, pD/rk. s/ ;kJhia <
gkb B/ fejk - fJe fJzu pkJh nZXk fJzu. pj[s ;'jDk. pj[s ;'jDk bcaia gkb B/ gzikph ftu ej/. fJj
d' bcaia ;[De/ ;ko/ iD/ y[;a j'J/. gzikph p'bh ikDB pr?o gkb gzikp Bz{ fet/I ikD ;e/rk < go uko
wjhfBnK bJh nkfJnk j?, uko wjhfBnK ftu p'bh f;yh jh BjhI ik ;edh. b'eK d/ ;fGnkuko dh ikB p'bh
j[zdh j?. gkb nwohek Bz{ p/ikB gzikp fdykJ/rk.
;odko B/ fejk - ;kjp' Bk;ask eo', uZbhJ/, b/N j' oj/ jK. fgzv dk d"ok eoKr/. y/s, ;e{b,
r[od[nkok fdykT{Irk. fJe epZvh w?u dk pzd'p;s j' frn?, gzikp dh g[oksB y/v. bzu s'I gfjbK tkg;
gosKr/ feT[Ife ;akw Bz{ nykVk bZr/rk.
;iak :kcsk pzdk whs, ;odko dk w[yfsnko, Bkb Bkb uZb fojk ;h. fJZNK d/ tZv/ dotkia/
j/mK dh fgzv'I pkjo fBeb/ fiE/ y{j T[s/ n"osK eZgV/ X' ojhnK ;B, pZu/ Bjk oj/ ;B, yo{d eo
oj/ ;B. gF{ y/b ftu'I gkDh gh oj/ ;B, ykbh xV/ Go/ ik oj/ ;B. ;e{b nk frnk. d' ewo/, ewfonK nr/
toKvk. ;kjwD/ rokT{Iv, fiE/ epZvh w?u j'Dk ;h. tZv/ S'N/ pzd/ fJBQK d/ fgS/ fgS/ s[o/ nk oj/ ;B,
eJhnK B/ nZi y/s dk ezw SZv fdsk ;h. epZvh d/yD tk;s/ BjhI, r'oh d/yD tk;s/.
epZvh dhnK NhwK ni/ g[ZihnK BjhI ;B. ;[B/jk g[Zi frnk fe nk oj/ B/. ;odko B/ ;e{b
wk;No Bz{ fejk - fJBQK Bz{ fpmk e/ ekjBz{ oZyD?. S'N/ pZfunK dk w?u fyvkT[, wfjwkB
Bw{Bk sK d/yD. gqkfJwoh ;e{b ftu d; pkoK ;kb s'I tvh T[wo dk e'Jh pZuk BjhI ;h. ;kok ;e{b
pkjo nk frnk. wk;No ih B/ fejk - ub' pJh fi;dk epZvh y/vD Bz{ fdb eod? nk ikT[. cNkcN pZfunK
B/ e[Vs/ gikw/ T[sko fds/. j/m'I ozr pozr/ xo ;hs/ eZS/ fBeb nkJ/. fe;/ B/ e'Jh vkfJo?e;aB BjhI
fdZsh. nkg/ S/ iD/ fJe gk;/ j' rJ/, S/ d{i/ gk;/. eDe tzB/, G{o/ fi;w X[Zg ftu fb;ae/. wfjwkBk tk;s/
wk;NoK dhnK e[o;hnK fNe rJhnK. bkbh B/ wfjwkBk Bz{ r/w d/ fB:w dZ; fdZs/.
wk;No B/ ;hNh tikJh. fJe w[zvk ftuekobh beho T[go frnk, M[e e/ d't/I jZEK dhnK T[IrbK
fwZNh Bkb S[jkJhnK, fco wZE/ Bkb, fco nZyK Bkb, fco ezBk Bkb. fco T[;B/ bzwk ;kj nzdo

13
14

fyfunk s/ epZvh epZvh eodk fto'Xh Nhw tZb d"fVnk. nrfbnK B/ T[;Bz{ cVB tk;s/ fozr pDk
fbnk. fiT[I jh fJe wz[v/ Bz{ S{j e/ tkg; d"VB bZrk, S[j/ rj/ w[zv/ B/ bZsK dh e?Iuh wkoh. e?Iuh
wkoB tkb/ B/ nN?eo Bz{ cVB tk;s/ jZE nZr/ ehs/ sK epZvh epZvh eod/ w[zv/ B/ T[;dh Sksh s/
ipod;s nfijk d[jZEVk wkfonk fe e?Iuh y[bQ rJh. g{ok j[Bo, g{oh skes fdyke/, ftiJh j'e/ wkD Bkb
ngD/ gk;/ gofsnk. do;aeK dh frDsh ekcah j' rJh ;h, skVhnK Bkb Gog{o ;akpk;a fwbh. d"V GZi,
iZc/, e?Iuh, fi;w dk fi;w Bkb Nkeok, j[Bo, u[;sh, skes fJe' tes, ;kj BjhI N[ZNDk ukjhdk.
j[D d{i/ gkf;UI jwbkto fJXo nkfJnk. epZvh eZpvh eodk c[osh Bkb fit/I iwhB s/ p?m jh
frnk, ;gfozr tKr p[Ve e/ fJe dk g?o S[j e/ n"j frnk n"j frnk. ;kfonK B/ fco ia'odko skVhnK
wkohnK, r'o/ r'oh B/ th. j[D T[jBk Bz{ y/v dh ;wM nkJh. jwbk s/ jwb/ s'I pukT[, jwb/ s'I
pukT[ eo' s/ jwbkto Bz{ cV'. eJhnK ftu pj[s skes ;h, i'o ekoB pkiah fiZs iKd/, e[M ewia'o ;B, T[j
c[osh Bkb, j[Bo Bkb pkiah fiZsd/. d[;awD Bz{ cVB bJh fozr szr eoh iKd/ go id'I jwbk j' frnk fco
eZb/ dh fe;ws eZb/ Bkb. fJj eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ;h.
;akfJd fJj y/v e[;ash fizBh jh g[okDh j't/. gsk brk j? fe e[;ash :{BkB ftu'I nkJh ;h, go
epZvh fBo'b gzikp dh y/v j?, gzikp Bz{ d/ye/ j'o b'e th y/vD bZr/. fJ; tk;s/ fe;/ pkjob/ ;wkB dh
b'V BjhI. g?o Bkb beho fyu' s/ y/v F[o{. fJ; torh y/v j'o e'Jh BjhI fi; ftu skes, c[osh, fdwkr, ;kj,
nktkia, ;ko/ ;akwb j'D. fe;/ e'u fe;/ ;N/vhnw dh b'V BjhI. pZu/ sK frDshnK fwDshnK ftu th BjhI
g?Id/. wzB bT[ gkbh y/sK tZb ik foj?, e'Jh ;e{b d/ o;s/ s/ j?, d/fynk okj ftu w?u j' foj?, d/yD bJh
fdb eodk j? o[e ikT[. fdb eod? sK ewhi T[sko' s/ Nhw ftu ;akwb j' ikT[. fJ; y/v ftu Bk ekw dh
T[sgsh dk fdq;a, Bk i'rhnK dk i'r, S[j' s/ d"V ikT[.
gkb T[s/is j' frnk- riap dh y/v j? fJj.g{ok ;t?wkB, g{ok ib"n, fJeZbk fJeZb/ Bkb bV/rk, j?
Bk ;akB < ;kvhnK gZSwh y/vK fJ; dk eh w[ekpbk eoBrhnK < bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk -
j[D ;oeko d/ y/v ftGkr B/ eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh pzd eoe/, ;ko/ fJeZb/ Bz{, dh epZvh pDk fdsh
j?. ozuB B/ fejk - gkb, ;oekoh epZvh ftu ;akB, T[s;akj j? Jh Bh, jwbkto gkb/ d/ B/V/ yb'sk epZvh
epZvh eoh iKd?. eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ftu seVk jwbkto fto'Xh Nhw d/ T[go dh r/Vk eZY
nkfJnk eodk ;h, fe;/ dk cVB dk j"I;bk BjhI ;h g?Idk. fJj j'fJnk BK o'wK;. ;oekoh epZvh p/ikB j?.
fJj ;afjoh epZvh fgzv T[go m';h rJh j?, ;afjo dk fgzv T[go fjz;e jwbk j?. fgzv B/ fJ; ;oekoh epZvh
Bz{ gqtkB BjhI ehsk. fe;/ B/ th gqtkB BjhI ehsk.
bT[ ih S'fNnK dk w?u ysw j'fJnk jh ;h fe tZv/ nk rJ/. nkgD/ y/sK ftu'I ezw eod/ eod/ fJXo
nk rJ/. g;hB/ ns/ fwZNh Bkb fbpV/ fBZe/ fyvkohnK B/ Bk g;hBk gz{fMnk, Bk fwNh T[skoh,
fJt/I jh T[go e[Vs/ gikw/ gk bJ/. y/v w?dkB ftu ;G s'I nr/ j'e/ p?m/. d/yD bJh T[s;[e, fe fiE/ n;hI
SZvh, T[E'I y/v nr/ s[o/rh fe fgS/ ikJ/rh <
;ko/ i[nkB, rm/ fi;wK d/, iKxhJ/ gfjB/ j'J/, fb;aed/ fi;w, Eoed/ v"b/, ;[jD/ Be;a, sKp/ ozr/
fi;w. fJe i[nkB G{o/ x[zrokb/a tkbK atkbk ;h, r'ok ;[jDk, fJj ;odko d/ gfotko ftu'I ;h, fJ; dk Bkw
G{oh ;h. fJe w[zv/ dk ozr ekbk ;h, T[; dk Bkw th ekbk. fgzv d/ b'e T[j Bkw G[bk d/Id/ jB i'
wkfgnK B/ oZfynk, fgzv ngDh woiah dk Bkw oZydk j?, fJ; Bkw dk e'Jh noE T[; w[zv/
dh ;ay;ahns Bkb i[fVnk j'fJnk j?.
G{oh B/ y/v F[o{ ehsh. T[jh gftZso o;w. nykV/ dh fwZNh HHH wZEk. epZvh epZvh
eodk fMiedk fMiedk G{oh nr/ tfXnkHHH fJe w[zv/ B/ T[uh d/Dh fejk - B/V/ nk G{oh B/V/, :ko
n;hI yk sK Bh uZb/ s?Bz{. do;ae jZ; gJ/. gkb s/ foB th jZ;/. G{oh T[s/is BK j'fJnk, jko fis pr?o
gos frnk. fco ekbk, G{oh tkb/ gk;/ o/v wkoB frnk. iapod;s r[zfdnk fi;w, u"Vh Sksh, skesto gZN,
afujok ;aKs. fJT[I brdk ;h, fit/I efj fdsk sK nk frnk, y/v ftu o[uh BjhI. fJe i'rh tKr fto'Xh fXo T[go
dh r/Vk eZY frnk, jo/e ukj[zdk ;h cV bJ/, fe;/ dh fjzws Bk gJh. do;aeK ftu p/nzs T[s/iBk,
o/vo ;aKs. gkb B/ fejk - T[j j[D cV b?Dr/, dw th N[ZND tkbk j?. T[j d't/I pkjtK c?bkJh pkia
brdk ;h. fJe w[zv/ Bz{ r[Z;k uVQ frnk, ekb/ s'I bzpk ;h T[j, MgN wko e/ cVBk ukfjnk. ;aKs ekb/
B/ T[j XZek wkfonk fe cVB tkbk bVyVkfJnk, fvr fgnk. d"V e/ BjhI, epZvh epZvh eodk nksw

14
15

ft;atk;h ekbk s[o e/ gkb/ sZe nZgfVnk. d/o se skVhnK dh r[ziko g?Idh ojh, ;e{b dh fpbfvzr ftu'I
skVhnK dhnK rz{iK tkg; nkJhnK ;[DhnK.
foB p'bh - ;akBdko w[zvk. :ehB BjhI ;h pu e/ nkJ/rk.
gkb B/ fejk - fJj j? n;b fyvkoh.
fco fJe f;Zy i[nkB o/v bJh fBefbnk, nrfbnK ftu'I f;Zy B/ e?Iuh wkoh s/ ;[ZN fbnk. d'tK d/
i{fVnK T[go o[wkbK. bZsK Bkb bZsK B{V bJhnK, pkjK Bkb pkjK. fit/I d' e'po/ nkg; ftu T[bM
rJ/ j'D. gsk BjhI brdk ;h bZsK fejV/ dhnK jB pkjtK fejV/ dhnK. cfVnk frnk o/vo j";bk jkoB tkbk
BjhI ;h, X{j X{j fJzu fJzu gkb/ tZb fyuh iKdk ;h, nZyK ftu g;hBk fvr fojk ;h s/ fi;w g;hB/ ns/
bj{ Bkb so j' oj/ ;B. fwNh dh orV Bkb uwVh fSbh rJh. fit/I nkfd-ekbh :'X/ bV gJ/
j'D. ;gkoNB ;hB.
nukBe epZvh epZvh dh nktkia pzd j' rJh, fti/sk dh T[Irb gkb/ Bz{ S[j rJh, ikch B/ iZck
SZfvnk Jh Bk. ewia'o fij/ ;oho tkbk o?coh wk;No nkfJnk s/ iZc S[vkfJnk. o/vo efj fojk ;h w?I i/s{
jK - bkJhB S[j e/ ;kj fbnk. ikch efj fojk ;h BjhIHHHH, w?I i/s{ jK gfjbK fJ;dk ;kj N[ZNk fco fJ;
B/ gkb/ s/ jZE wkfonk. epZvh dh nktkia gkb/ s/ jZE wkoB fgS'I BjhI, gfjb'I nkJh ;h. do;ae th d'
fjZf;nK ftu tzv/ rJ/. nZX/ fJe d/ jZe ftu nZX/ d{i/ d/. nkyo o?coh Bz{ c?;bk ;[DkT[D bJh fejk
frnk. wk;No B/ fejk - d't/I fti/sk jB, d'tK Bz{ fJe fJe Bzpo. ipod;s skVhnK. d'tK gkf;nK dh fJZias
poeoko.
nrbk fyvkoh bzwk, gsbk ;h, s[oB s'I gfjbK fto'XhnK Bz{ T[uh nktkia ftu fejk - GkJhU w?
I pkb-pZu/dko nkdwh jK, w/o/ Bkb n?; soQK Bk efoT[ fit/I j[D/ d/y e/ jN/ j'. i/ s[jkv/ ftu'I e'Jh
w/o/ B/V/ bZrk, w?I GZi naktKrk. ;ko/ jZ; gJ/. T[s/iBk Gog{o fJj i[nkB d"fVnk s/iah Bkb fJe
Bz{ S[fjnk s/ eEB nB[;ko fiZs e/ cNkcN tkg; GZi nkfJnk. jkoB tkbh Nhw ftu'I fJe B/ fejk - nrbh
tko d/yKr/ Bzpo b? e/ fet/I Gidk j?I. j[D nkJhI. i/s{ B/ fejk - S[j e/ sK d/yhIHHHH Eqh BN Eqh
dh r'bh jK, pzdk c[zv e/ nj[ frnk nj[ frnk.
bzu dk ;wK j' frnk. w?u ni/ ikoh ;h. ;odko wfjwkBk Bz{ b?e/ jt/bh tZb s[o fgnk. bkbh B/a
wfjwkBk Bz{ dZf;nk - n;bh w?u j[D ;kvh r?ao jkiaoh ftu j't/rk. gkb B/ g[ZfSnk - T[j fet/I < T[;
ftu eh coe j't/rk < bkbh B/ dZf;nk - j[D sZe fJj fJe fe;w dk wfjwkBk bJh wB'oziB w?u ;h. j[D T[j
fis jko dk c?;bk eoB bJh y/vDr/. gkb B/ g[ZfSnk - BthI N?eBhe j'J/rh < bkbh B/ fejk - N?eBhe
BthI BjhI. do;aeK d/ iwxN/ ftu tXhnk fyvkoh nk p?m/ jB. d't/I Nhwk nkg' nkgD/ ewia'o fyvkoh
pkjo eoe/ do;aeK ftu'I Bt/I w?Ipo b?Dr/. fco j'J/rk ;ys :[ZX. fJe fXo jko/rh fJe fis/rh. fco nrbk w?
u j't/rk. fco nrbk. r'oh B/ g[ZfSnk- fJT[I ed sZe j[zdk oj/rk < bkbh B/ fejk - nzs sZe, id'I sZe
pqfjwzv j? T[d'I sZe gzikp y/v/rk. fJj y/v ysw BjhI j't/rh gkb, gzikp yasw BjhI j't/rk. fiZs/rk s/
y/v/rk. fis/rk, jko/rk, y/v y/vDh BjhI SZv/rk.
foB B/ fejk - w?Bz{ fJBQK d/ iKxhJ/ ;[jD/ bZr/. nwoheD fyvkoh th iKxhJ/ gfjBd/ jB go
T[j ;[jD/ BjhI. gzikphnK dk iKxhnk sK fJT[ brk fit/I fJBQK dk jh wk; j?, fi;w s'I ty BjhI.
bkbh B/ NZgk ;[DkfJnk fi;dk noE j? - s/oh uwVh ;[jDh j? e[VhJ/. ih eod? fJ;dk iKxhnk
pDk btK. gkb jZf;nk - tkj, w/ok th j[D sK iKxhnk gkT[D Bz{ ih eo nkfJnk. bkbh, fijV/ NZg/
nkgK fJeZm/ ehs/ jB - eh fJj j? T[BQK ftu < bkbh B/ fejk - BjhIHHH fJj sK j[D/ :kd nkfJn?.
@@pJh G[bhI Bk HHH fJjh sK n;b uhia j?. fby dJhI.##
ozuB B/ fejk - gzikph dk iKxhnk fJ; eoe/ ;akBdko j? feT[Ife fJj T[BQK dh wodkBrh dk
fuzBQ j?, wodkBrh fdykT[Idk th j?, S[gkT[Idk th j?. fBZeoK eh w[ekpbk eoBrhnK iKxhJ/ dk <
pzrkbhnK nk;kwhnK dh ;{ywsk, wdok;hnK dh pohephBh BjhI j? gzikph ftu sK eh< T[; e'b skes
j?, skes, fi; ;dek c;bK bfjokJhnK, tgko y[;ajkb j'fJnk, fJ;/ skes Bkb sK :[ZX bV/ s/ fJ;ae ehsk.
gzikp dh n"os seVh j?, xo ftu, y/s ftu ezw eodh j?, fJ;ae eodh j?, jho, ;'jDh, ;kfjpK tKr fJ;ae tk;s/
w"s ep{b j?, :[ZX bVd/ wod i/ fdb Ykj p?mD, xo gos nkT[D sK T[jBk Bz{ cVe/ d[pkok :[ZX d/
w?dkB ftu b? iKdh j? fiE/ ;ko/ wo iKd/ jB. i' ezw BjhI eo ;edh T[j fJj fe xz[ro{ gfjB e/
whoKpkJh tKr fe;/ p[Zs nZr/ BZu BjhI ;edh. gsBh j'e/, e;s{opk tKr gsh dh wK dk o'b BjhI eo/rh.

15
16

fjzd[;skB id'I ;jh noEK ftu ;?e[bo j't/rk sd T[j p[ZsK, ;ZgK, rktK Bz{ g{iD dh EK gzikpD dh fe;/
fB;akBh dh g{ik eo/rk.
bzu s'I gfjbK phno dh fJe fJe p'sb ghsh, bzu d/ pkd fJe fJe j'o. ;odko BjhI ghIdk. ykD/ ftu
fueB ;{g, fueB, wNB, uktb, o'Nh. nzfvnK dh G[oih th. fco fwmk jbtk. gsh gsBh B/ jkiawk mhe
oZyD bJh r'bhnK ykXhnK. nkg' nkgD/ ewfonK ftu nkokw eoB ub/ rJ/.
d[agfjo/ nkokw eoe/ fdB Yb/ ;ko/ iD/ c/o ;odko d/ nkb/ d[nkb/ fJeZm/ j' rJ/. uKdh d/ sths
b? e/ ;[fBnko nk frnk. fsZy/ Be;a, r'ok ozr, ;c?d dkjVh, g{oB ;fji ftu, fit/I ;gkJhB'iak j't/. Xkr/ d/
ekb/ r'b chfsnK ftu bNed/ sths, fJe fJe eoe/ fdykT[Idk frnk, sths d/ y[ZbQ/ gk;/ tZb T[Irb eoe/ ;
[fBnko B/ g[ZfSnk - fJ; @u wzso gkT[Dk j? e'Jh < gkb B/ fejk - BjhI. fco g[ZfSnk - pzd eo fdnK
< ;odko B/ fejk - jK. fBehnK fBehnK m'eoK Bkb T[;B/ sths dk wz{j pzd eo fdsk. sths s/ Xkr/
fJT[I cV/ j'J/ ;B fit/I pj[s ehwsh uhiaK j'D. gkb B/ eJh c'N'nK fyZuhnK. gkb, ozuB s/ bkbh fszBk
d/ rbK ftu sths gfjBk e/ ;[fBnko ubk frnk. foB B/ fejk - ;[jD/ brd/ B/.
gkb B/a fejk - bkbh, b'e rhsK ftu w[zdoh, b'ND, wSbh, b"Ir fezB/ ;ko/ rfjfDnK d/ Bkw
nkJ/ B/. fJj rfjD/ fdyk e/ fbnk. fJBQK dhnK c'N'nK NZfgnK Bkb SgDrhnK sK Jh gkmeK
Bz{ rZb gsk bZr/rh. bkbh rkT[D bZrk - eZuh N[ZN rJh fiBQK dh :koh, gZsDk s/ o'D yVQhnK.
foB jZ;h - fJj NZgk Bh nwoheD e[VhnK w[zfvnK B/ ;wMDk, feT[I o'Dk< :koh j'o EK bk bT[.
o'D dk eh wsbp < s/oh w/oh fJe fizdVh, ;[DfdnK foZB B/ fejk - Bk Bk, nwoheD e[Vh ej/rh w/oh
nkgDh nZv nkiakd j'Id j?, tZy yksk, pokpo jZe, T[jBz{ fJe fizdVh efj fdT[ sK w[eZdwk eo dJ/rh.
bkbh B/ fejk - go NZg/ dk nB[tkd j' BjhI ;edk. NZgk fe;/ ;ZfGnkuko dk B[wkfJzdk j?, b'e
rhs j?. jkfJe{ dk nB[tkd j' ;edk j? feT[Ife fJj fJe pzd/ dh ouBk j?. nj[ d/y gkb, frZX/ tkb/ pkfpnK
dh N'bh nk ojh j?. ;ko/ SZs s'I dh T[Xo d/yD bZr/, s[oe/ BjhI, BZud/ nk oj/ ;B. i/ s[od/ j'J/ fgzv
ftu dkyb j[zd/, g/Iv{nK B/ p[ok wBkT[Dk ;h.
gkDh bkr/ nk e/ o[e rJ/. foB B/ g[ZfSnk - j[D rZvk G/i'r/ < ;odko B/ fejk - BjhI, nkg/
gkDh ftu'I dh bzx e/ nk ikDr/. foB B/ g[fSnk - go T[BQK d/ ukdo/ yokp j' ikDr/. bkbh B/ fejk -
BjhI fJj ukdfonK dhnK ezBhnK cVe/ T[go tZb d{jok eo b?Dr/. ukdok pV/ ezw dh uhia j?, gfjB
bT[, ftSk e/ ;"I ikU iK nkgD/ T[go skD bT[. ;ko/ ezw eoh iKdk j?. ;odko B/ fejk - rohp bJh yZcD
th j?.
nkgD/ nkgD/ ukdo/ ;zGkb e/ ;ko/ gkDh ftu'I bzxD bZr/. nrb/ gk;/ fgzv dk fJeZm T[BQK
d/ ;tkrs tk;s/ yb'sk ;h. pZfunK s'I b? e/ p[fYnK sZe. eBQ/V/ uVQ/ j'J/ pZu/, e[Zp/ j'J/ p[ZY/, ;G.
n"osK wod ;ko/. foB B/ fejk - gkb, e?wok, ;B?g. j[D se gkb jiako s'I tZX c'N'nK fyu u[ek ;h.
pB/fonK s/ p?mhnK iBkBhnK fJBQK B/ gfjbh tko d/yhnK. d/y foB, x[zv eZY e/ frZXk Nhw
Bz{ d/y ojhnK jB. fJj N'bh jt/bh d/ tv/ dotki/ okjhI nzdo bzx nkJh. ozr pozr/ ukdo/, bzw/ ;c?d
ewhia, eZYhnK B'edko i[ZshnK, ozr pozrhnK gZrK T[go ;awb/. rbK ftu sths, jZEK ftu eV/ s/
r'fvnK Bkb x[zrokbK. GhV T[BQK Bkb nzdo bzx nkJh. ftjV/ ns/ toKfvnK ftu uko ;" d/ eohp
pzd/ yV/Q ;B. bT[, frDsh j'o tXh sK g"VhnK uVQB bZr gJ/.
foB B/ g[ZfSnk - g{ok fgzv nzdo feT[I < ;odko B/ fejk - fJj fgzv j?. fgzv ftu ;ko/
nkT[Dr/, jo/e dk ;[nkrs j'J/rk. w?Bz{ gsk ;h nkT[Dr/ nj[ d/y' ukj dhnK d/rK. fco ;odko B/ whs
Bz{ T[uh d/Dh tki wkoe/ fejk - whs, pr?o ukj ghs/ e'Jh Bk ikJ/. whs B/ fejk - mhe n?
pkg{ ih. ;ko/ fgZsb d/ rbk;K ftu ukj gh oj/ ;B, rZbK eo oj/ ;B, ntkiK dk ;w[zdo.
gkb B/ fejk - eh ewkb dk fdq;a j?. fJ; soQK d/ fJeZm nkw j[zd/ ofjzd/ B/ < ;odko B/ fejk -
j[D xZN. bkbh gfNnkb/ ofjzd?. w?I ofjzdk sK fgzv ftu nK go j[D fgzv d/ ezwK ekiK ftu tXhe
dyb BjhI fdzdk. fe;/ ;w/I ;ko/ fgzv dh iwhB w/oh ;h, j[D xZN ofj rJh j?. id'I w?I ;odko ;K T[d'I
nfij/ fJeZm nkw ;B.
- T[j fdB :kd nkT[Id/ jB <
- BjhI, e'Jh coe BjhI.
- coe feT[I BjhI, J/Bh ikfJdkd y[Z; rJh <

16
17

- j[D th pE/oh puh j'Jh j?, g[;asK se BjhI w[ZeDh. d/y' iwhB xNh, w/ohnK b'VK th xN
rJhnK, fizw/tkohnK th xN rJhnK.
- go s[jkvk ezw j? eh < y/s ftu sK B"eo ezw eod/ jB.
- ezw feT[I BjhI < w?I fJjBk d/ ezw dh tzv eodk jK, fJBQK d/ MrV/ fBp/Vdk jK, fJjBk
d/ pZfunK dhnK ;akdhnK, tZfvnK d/ ;z;eko eodk jK. gokDh cV e/ pbd jZeD s'I fJbktk th ezw
j[zd/ jB.
- pj[sh iwhB t/b/ s/ j[D d/ gqpzX ftu e'Jh coe fgnk <
- jK. gfjbK ;" pzd/ ezw eod/ ;B. ;" bJh fszB vzr o'Nh pDdh ;h. j[D gzdoK ofj rJ/ jB, edh d;
ofj iKd/ jB.
- g/Iv{nK Bkb ;pzXK ftu e'Jh coe nkfJnk <
- s[;hI nZyhI d/y oj/ j', coe nkfJnk j[zdk ;kok fgzv w/oh jt/bh ftu p?m e/ ukj ghIdk < w?
Bz{ fgnko eod/ B/, nkyk BhI w'Vd/.
- s[jkv/ tor/ j'o th ;odko B/ nkb/ d[nkb/ fgzvK ftu <
- j[zd/ ;B. ub/ rJ/.
- feE/ rJ/ <
- ;afjoK ftu. fgzvK B/ eJhnK Bz{ nZr bke/ ;kfVnk.
- feT[I < gkb B/ g[ZfSnk.
- ;aokph epkph ;B, n"ospkia ;B, b'eK Bz{ p[o/ bZr/, wko fdZs/.
- s[;hI uzr/ ;odko j' <
- w?Bz{ eh gsk. b'eK Bz{ g[ZS'.
- Nq?eNo feT[I BhI b?Id/ <
- Nq?eNo b? fbnk fJj b'e feE/ ikDr/< p/iawhB/ jB.
- s[;hI ;afjo feT[I Bh rJ/ <
- ;afjo w/ok fdb BjhI brdk. ed/ r/Vk wko nkT[Bk, fco fJZE/ w[V nkT[Bk. fJE/ ofjDk j?.
bkbh ;afjoh j' frn?. w/o/ pkd fJj Nq?eNo yohd e/ y/sh eo/rk fe iawhB t/u e/ e'Jh j'o eko'pko, fJjdh
woiah. fizBk fuo w?I jK, w/o/ Bkb'I fgzv BjhI ftSV/rk. fgzv w/ok gfotko j?.
whs B/ g[fSnk - pkg{ ih ukj fgnk fdsh, nrbk j[ew <
- ;ogzu d/ xo ikj. ike/ g[ZS fe fgzv tb'I gq'rokw eotkT[Dk j? fe w?I jt/bh ftu eotktK. fJj tv/
ebkeko B/, fJBQK s/ gfjbk jZe fgzv dk j?. i/ pzd'p;s BjhI j' ;edk c/o fJZE/ w/o/ xo nkJ/, fgzv fJE/
nk ikt/.
gkb B/ g[ZfSnk - go j[D/ sK s[;hI fejk ;h fgzv s[jkvk nkyk wzBdk j?. e'Jh d;dk ;h s[jkvk
tke fgzv tk;s/ ekBz{B j?. c/o ;ogzu Bz{ feT[I g[Sd/ j' <
;odko B/ fejk - w?I fJBQK dk nkyk wzBdk jK, fJBQK Bz{ g[ZS e/ ezw eodk jK sK jh
w/oh rZb wzBDr/. sK jh w/ok tke ekBz{B pD/rk. eZbQ Bz{ s[;hI nky fdT[ fe n;hI ikDk j?, w?I
ejKrk, BjhI, fgzv T[dk; j't/rk, ni/ w?I j'o rZbK eoBhnK B/, ni/ d' fdB j'o BjhI ikDk, s[;hI nkyk Bk
wzB'r/ < fgnko Bkb p'b/ fwZm/ tke s'I tZvk ekBz{B w?Bz{ sK fdf;nk Bh e'Jh.
fJzB/ Bz{ whs nk frnk - pkg{ ih ;ogzu B/ fejk - gfjbk jZe ;odko dk j? feT[Ife ;odko
d/ ;Zd/ T[go nkJ/ jB, fco th w/oh p/Bsh j? fe ;e{b d/ rokT{Iv ftu mhe oj/rk, T[E/ GhV BjhI j't/rh.
w?I gqpzX eoB bZr frnk jK.
;odko B/ fejk - mhe j?, fgzv Bz{ dZ; fdT[ fe nykVk ;e{b ftu bZr/rk. fgzv Bz{ T[E/
dk ;Zdk j? ;odko tb'I.
whs jt/bh d/ whBko T[go uVQ frnk, jZEK dk fprb pDk e/ T[uh nktkia ftu gfjbK ;Zi/, fco
yZp/, fco ;kjwD/ fszB tko ;Zd/ dh g[eko fdZsh. T[;dh nktkia ftu roi ;h, skes ;h. @@GkJhU! ;e{b
rokT[Iv ftu gj[zu'. T[E/ nykVk bZr/rk. ysw j'D fgS'I ebkeko jt/bh nkT[Dr/, T[BQK Bkb s[;hI th
jt/bh g[ZiDk. ;[D' GkJhU, ;odko dk ;Zdk ;[D'.##

17
18

nktkia ;[DfdnK gfjbK jt/bh d/ pkjo yb's/ b'e nkg' nkgD/ xoK Bz{ s[o/, fco ftjV/ ftu p?m/
fBeb/, fco toKfvnK ftub/ s/ nyho ftu SZsK s'I j/mK T[so/. fwzNK ftu ;G ub/ rJ/. fJe th BjhI fojk.
gkb B/ e?wok, N/g foekovo b? fbnk. ;ko/ iD/ ;e{b tZb s[o gJ/. b'e gfjbK jh nkJ/ p?m/ ;B.
pj[s/ p?m/ ;B, E'V/ fgZS/ eskoK ftu yb's/ ;B. d' Y'bh Y'b tik oj/ ;B. Y'b dh nktkia th ;Zdk-gZso j?,
fi;B/ whs dh nktkia BjhI ;[Dh, Y'b dk vZrk ;[D e/ nk ikJ/. Y'bhnK B/ fJ; eoe/ th Y'b tikDk ;h
feT[Ife ebkeko fsnko j' oj/ ;B, feT[Ife rb fgnk j'fJnk j? fJ; eoe/ tikDk Jh tikDk j?.
b'e Xosh s/ p?m/, wfjwkB e[o;hnK s/. ;odko tk;s/ wzih fbnk fdsh, wzih s/ p?m frnk.
- fejVhnK p'bhnK ;[DBhnK B/ gkb < bkbh B/ g[ZfSnk.
- i' b'e ;[DBhnK ukj[D. gkb B/ fejk.
- go fJj s[jkv/ tk;s/ B/, ;' s[jkvk nkyk wzBkr/.
- mhe j? fco. fJ;ae dhnK p'bhnK s'I F[o{ eo d/D.
s[ob/ tkbk bzwk i[nkB f;Zy BjhI ;h, go frZXk ns/ GzrVk gZrK s'I fpBk BjhI j[zdk, T[j
Nhw bhvo ;h. T[;B/ pKj T[go T[mkJh, T[Irb b'eK tZb ehsh. uko pzdK tkbh p'bh gkJh s/ nyhob/
pzd tes ;ko/ fJeZm/ BZuD s/ rkT[D bZr/. jZEK ftu bZeV dhnK BkrDhnK Y'b d/ vZr/ Bkb skb
fwbkT[D bZrhnK. d/o sZe ewkbK eod/ oj/. fco ;o'fsnK ftu'I fJe T[fmnk, nkgDh EK s/ jh yb' e/
p'bh gkT[D bZrk, p'bh dh nkyoh ;so ;N/i T[gobh Nhw B/ u[Ze bJh, gfjbK Bkb'I tXhe i';a Bkb
rkJh. Y'bh fgS/ tZb J/Bk M[fenk fe e?Im/ dh v'oh iawhB S[j rJh.
foB B/ g[ZfSnk - fJBQK B/ Nhw w?Ipo ;o'fsnK ftu fpmk oZy/ B/ <
- BjhI, bkbh B/ dZf;nk, fijVk woiah p'bh gkJ/, ;[nkrs j?. fit/I epZvh ftu fijVk woiah ob
ikJ/. fco p'bhnK dk ft;ak pdb e/ f;nk;h ftnzrK s/ j' frnk. fco fJe bzwh p'bh c?;aB/pb n"osK T[Zgo
ftnzr dh ;h, ;ko/ ;o's/ jZ;h ikD s/ d[jokT[D dh wzr eoB. gkb B/ fejk - bkbh uZbhJ/. bkbh B/ fejk
feT[I< gkb B/ fejk b'e p'bhnK xZN ;[D oj/ jB s/ w/w tb tXhe d/y oj/ B/, yk; eoe/ fJj fijVh
c?;aB/pb n"os pko/ ;h fJE/ sK f;o/ bZr rJh rZb. bkbh B/ fejk - s[;hI ozuB Bkb ub', w?I feT[Ife
w/ipkB jK, ni/ o[edk jK. T[j jt/bh nk rJ/.
gkb B/ dZf;nk- ozuB w?I Bktb fby fojk jK. T[; dk fJe nfXnkfJ cfsjrVQ fgzv j't/rk.
- eh Ehw j't/rk <
- Ehw fJj fe d' ;dhnK fJzrb?Iv dk oki fojk, j[D :{Bhtof;Nh gZXo sZe ftfdnk j' rJh j? go
Gkos B/ gZSw dk G'ok n;o BjhI ep{fbnk. bkbh B/ ;koso, ekw{, nwoheB, :'oghnB fuzseK
Bz{ gfVQnk j?. gZSwh ftdtkB tKr tXhnk ftnkfynk eo b?Idk j?, gZSw tor/ bZSD T[;dh ;ay;hns
ftu gfNnkb/ fd;d/ ;B. fJE/ fgzv ftu nke/ T[j g/Iv{ j' frn?. f;nk;h esb tkip jB, fJ; soQK dhnK
p'bhnK ;[D fojk j?, c?;aB d/ fybkca, n"os d/ fybkc, ;[D fojk j?, nkgD/ fgsk tKr fcT{vb bkov j'
frn?. ;r'I T[; s'I tXhe. id'I fJ; e'b fgsk s'I pkd fJj iawhB nk rJh, bkbh T[; Bkb'I r[;?b fvT{e j'J/rk.
d/y ozuB, eksb fJE/ y/sK ftu ezw eo oj/ jB. ;odko B/ g?;/ d/ i'o Bkb tvk tehb eoe/ T[wo e?d dh
EK ;iak gzi ;kb dh eotk bJh. fojkn j[zdk jh fJE/ nk frnk. j'o th eJh jB fJE/. gfNnkb/ w/ok rtKYh
tehb ngD/ fgzv d/ pzd/ dk esb dk w[eZdwk w[cs bV fojk j?, s/ fgzv ftu tehb d; ;kb gfjbK frnk ;h.
- go fJ; ftu p[ok eh j? gkb <
- p[ok < fJjh sK fcT{vfbiaw j?, fJj w/ok N'bk j?, fJj T[;dk, fJe wkbe j?, d{i/ T[;d/ r[bkw
jB. fdZbh s'I b?e/ cfsjrVQ sZe feXo/ b'eszso BjhI, irhodkoh j?. nykV/ ftu w?I d/fynk ;odko
nkgD/ tZy tZy pzfdnK dhnK N'bhnK Bz{ ty ty e'fBnK ftu g[iah;aBk b?D tk;s/ jdkfJsK d/ fojk ;h,
fJBQK fJeZmK ftu fes/ th ed/ th rzvk;hnK yVe ;edhnK jB. w?Bz{ wkj"b ngokXh bZfrnk, fJ;/
eoe/ nk frnk.
xzN/ pkd bkbh nkgD/ gkgk Bkb nk frnk. phno F[o{ j' rJh. bkbh Bz{ g[fSnk - e'Jh yk; p'bh
< bkbh B/ fejk - ;kohnK Jh yk;. w?I fby fbnkfJnK, r[r/ gho dhnK, r'oy BkE dhnK. fJe pKM n"os
r'oy BkE e'b n"bkd tk;s/ iKdh j?. r'oy BkE pkio/ d/ d' dkD/ fdzdk j?. n"os d/ i"V/ pZu/ g?dk j[zd/
jB. r'oy dh i? j?. foB B/ ;[De/ fejk - fiE/ ikT[, pKMgD dk d[y, fJzBh nkpkdh j?, c/o th e'Jh n"os
pKM BjhI ofjDk ukj[zdh, s"pk. n;hI e[oe;a/so rJ/, T[E/ dk ;[jDk wzdo fJe oki/ B/ pDtkfJnk.

18
19

ngDh okDh ;D/ nke/ wZEk N/fenk, fejk, i/ ;zskB j' ikt/ sK c/o nktKrk, wzdo pDtk e/ iktKrk.
n"bkd j'Jh, wzdo pDtkfJnk. w?Bz{ brdk j? fJE/ n"osK pKM BjhI, nkdwh Bkwod jB.
;odko B/ fejk - ftnkj dk wsbp j'o eh j? < b[Zug[Dk < fJj sK ftnkj s'I fpBk tXhnk jz[d?.
ftnkj dk noE ;zskB T[sgsh tk;s/ Xow dh ;jz[ ykDk j?. fco ftnkfjnk i'Vk ;zskB tk;s/ gqkoEBk feT[I
Bk eo/ <
gkb B/ fejk - d/y' jo/e pzdk n"bkd BjhI ukj[zdk. foB pKM BjhI, w?I seVk wod jK. n;hI
c?;bk eo fbn? e"D pfunK dh f;ododh w[Zb bt/ < w/ok ezw fbyDk j?, foB dk g/IfNzr
eoBk. ;kBz{ j'o ek;/ dh b'V Bh.
whs nk frnk - pkg{ ih, frZXk Nhw nk ojh j?, fgS/ fgS/ fgzv.
- mhe j?. ykD ghD dk ;jh fJzsiakw j? <
- jK pkg{ ih. pZeo/ MNek e/ whN dhnK d/rK fsnko eo bJhnK jB. dkb, ;pih, jiakoK
o'NhnK fsnko jB. i[nkB w[zv/ toskD bJh p?m/ jB.
- d/y, fJe rZb dk fynkb oj/. w/o/ pzfdnK B/ ykDk fsnko ehsk j?, toskT[Dr/ fgzv d/
w[zv/. ;wfMnk< ykjwykj p[V p[V, ;odko d/ pzd/ yk rJ/ tZX, d{finK Bz{ fwfbnk xZN. d/yd/
ofjU, xZN Bk oj/ e'Jh uhia.
- pkg{ ih n;hI sK ykDk pDtkfJnk th fgzv d/ pzfdnK s'I j?. i/ e'Jh efj d/t/ ;[nkd BhI ;h, ;kvk
sK woB j' ikt/ fco.
- ;akpk;a whs. ;akpk;a. ykDk yk e/ b'e jt/bhU pkjo nk rJ/. gkb B/ j'o foekofvzr eoBh ;h.
frXk gkoNh SZs T[go nk rJh. Y'b tZfink, p'bh gkJh. gkb B/ o[eD dk fJ;akok ehsk. N?;N eoBk ;h
fe foekofvzr mhe j'Jh < N?;N c/b. foekofvzr BjhI j'Jh. ;akfJd Y'bK dk vZrk fiankdk T[uh fgZu dk
j?. Y'b pzd. p'bh gkJh. foekofvzr dk N?;N fco c/b. fJj bZeV dhnK BkrDhnK p/eko B/. fJBQK dh
th fgZu T[uh j?. fJj th pzd. fJe pzdk p'bh gkJ/HHH, fpBk fe;/ ;kia d/. p'bh sK gkJh HHH go fJj eh
p'bh j'Jh < Y'b s/ BkrDh s'I fpBk HHH BZuD s'I fpBk. gkb fyM frnkHHH ub' pkeh eZbQ d/yKr/.
;odko B/ frZXk gkoNh Bz{ j/mK ik e/ ;"I ikD bJh fejk. T[j j/mK T[so rJ/.
whs fco T[go nkfJnk, ;odko Bz{ fejk - ih fgzv pkjo ezXK Bkb yb'sk j?. fJSk j? fJBQK
Bz{ j'o ;[D bJhJ/. ;odko B/ fejk - ;[D bT[. go pj[sh d/o Bh. whs B/ fejk - pj[sh d/o ekjBz{ ih. d'
xzN/. p; d' xzfNnK s'I tZX Bh. ;odko B/ fejk- mhe. d' xzN/ p;. ezXK Bkb bZrk pkjo yb'sk fgzv
nzdo bzx nkfJnk, ftjV/ ftu. j[D sK jZd j' rJh. frZXk gkoNh sK p; ;kE fBGk ojh ;h. p'bhnK fgzv
B/ gkJhnK. fJe s'I pkd d{ik, d{i/ s'I pkd shik HHH edh e'Jh pZuk HHHH fco p[ZYk HHH fco
i[nkB HHHH gkrbkBk BkuHHH gkrb eo d/D tkbk i';a. d/ts/ Xosh T[go T[so nkJ/ HHH frXk
gkoNh sK do;ae j' rJh HHH ;N/i fgzv B/ ;zGkb bJh HHHH iZN d/ fybkc p'bh HHH pkjwDh d/
fybkc p'bh HHH jo/e iks dk wiake T[vkT[D tkbh p'bh HHH n"os dh ;[zdosk HHH xz[vHHH
godkHHH w";w HHH vkek HHH :[ZX HHH nwB HHH jo/e p'bh. ihik ;kbh, fdT[o Gkph,
Bz{j ;Z;, BDd GoikJh, r[o{ BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx HHH afgnkoHHHH BcosHHH r[Z;k HHH
ekwHHH d[y HHH gSsktk HHH jo/e gZy s/ p'bh. J/BhnK p'bhnK fe jo/e nZr/ nk fojk ;h go tkoh
BjhI ;h fwbdh. pj[s/ ;aokph ;B, fe;/ B/ r[;skyh BjhI ehsh. fJj j? gzikp, T[j gzikp fijVk rb'p
Bz{ T[Irb s/ oZy e/ nzr{m/ Bkb m'bk wkoB s'I gfjbK oZp Bz{ g[ZS/ - dZ; g[Zm fe f;ZX, fejVk
gk;k b?D?, fco m'bk wko dJ/. oZp BjhI, gzikp, ;z;ko dk o?coh j?, oZp fJ; tk;s/ y/vdk j?.
gkb p/u?B ;h. SZs s/ p?fmnK foB Bz{ fejk - fJj GhV ysoBke j?. d/y nkg; ftu T[bMD br/
jB. ;aos bk bT[ jo/e B/ ;aokp gh oZyh j?. ozuB B/ fejk - jK gh oZyh j?, seohpB jo/e B/. w?I j/mK
r/Vk bkT[D frnk. whs w/o/ e'b nkfJnk, fejk - d/y' ih s[;hI ;kjp pjkdo j'. w/o/ e'b s[jkv/ tk;s/ wfjzrh
ft;eh j[zdh, io{o fgbkT[Idk. vZp ftu'I o{Vh wkoek nXhnk eZY e/ fejk - iiwkB dk dkB ep{b eo'
g[o'js. w?I fJe seVk g?rZ wko nkfJnK. X[VXVh sK nkJh, go mhe j?, i' j? ;' j?. id'I w?I whs tZb'I
fdsh dko{ gh frnk, T[;dh y[;ah dk e'Jh nzs BjhI ;h. fco dZ;D bZr fgnk fe ;odko Bz{ n?thI pkg{ ih
BjhI efjzdk. T[j id'I j? Jh pkg{ ;kvk. wjkoki dh ;j[z w?I T[; pzd/ Bz{ esb BhI eoBk ;h. T[j
gkfe;skB' nkfJnk oc{ih ;h. fpBk rZb s'I d' fszB tko T[; B/ pkg{ ih dh p/fJish eo fdsh. fJe fdB w/o/

19
20

;kjwD/ pkg{ ih Bz{ g[Zmh rb ejh. w?Bz{ rZ[;k nk frnk. w?I T[; dh g[Vg[Vh ftu x;[zB iV fdsk.
p; w/ok J/Bk e[ ezw eoB dk fJokdk ;h. j'fJnk fJj fe w[Zek yke/ T[;B/ feogkB eZY bJh. fJjd/ s'I
gfjbK fe T[j w/o/ s/ jZbk p'bdk, w?I fotkbto eZfYnk s/ r'bh iV fdsh. T[j EkJ/I Y/oh j' frnk. w?Bz{
e'Jh gSsktk BjhI. w/o/ fgzv, w/o/ ;odko dh e'Jh p/fJish eoe/ fdykt/. w?I fco fJjh ezw eoz{rk. id'I
oc{ih fJE/ nk e/ t;/, n;hI T[BQK dh nkpkdh ftu rJ/ HHH fe;/ uhi dh b'V j't/ jkio nKHHH s[jkvk
fJE/ nkT[Dk ;kv/ XzB Gkr, ;kvk wZEk s[jkvk, ;kvk fdb s[jkvk, p; ;kvhnK XhnK G?Dk dh bki
oZyDh, ;kv/ tv/fonK Bz{ wzdk Bk p'bDk. ;kv/ e[M fotki jB, uzr/ bZrD fe wkV/, T[BQK dk nkdo
eoBk. T[; pzd/ Bz{ rZb ;wM BK nkJh.
whs B/ p'bh S/Vh. r'o/ B/ T[; tb T[Irb eofdnK fejk - fJj nkdwh ;G s'I tX ysoBke n?. whs
dh p'bh d/ noE ;B - r'o/ dh Bhs wkVh j?. fJ; e'b g?;k j? fi; eoe/ fJ; dk fynkb j? fJj i' ukj/ yohd ;edk
j?. T[;d/ fdB E'jV/ jB. fJ; p'bh dk nB[tkd gkb Bz{ BjhI ;[DkfJnk frnk.
foB p'bh - fJj GhV w?Bz{ fJ; eoe/ tXhe ysoBke brdh j? feT[Ife fJ; ftu fJe th iBkBh BjhI.
n"osK wodK s'I d{o ofjzdhnK jB. SZsK T[go p?m e/ swk;ak d/ydhnK jB. bkbh B/ dZf;nk, fgzv
dhnK iBkBhnK eZbQ Bz{ nkT[DrhnK. f;oca s[jkv/ tk;s/. p'bhnK gkT[DrhnK, frZX/ ftu
BZuDrhnK. gkb B/ fejk - d/yKr/. nZi iKrbh yo{dh pzd/ d/y', fJj' fij/ ysoBke pzd/ w?II fes/ BjhI
d/y/.
d' xzN/ phs rJ/. ;odko B/ fejk - j[D pZ;. o[e rJ/. fgzv nkg' nkgD/ xohI ubk frnk. frZXk
ebkeko toKv/ ftu ;"I rJ/ fiE/ eDe dhnK p'ohnK gJhnK ;B, ;kjwD/ gF{, w[orhnK dk y[Zvk. gF{,
w[orhnK, ebkeko ;G ;"I rJ/. bkbN?Dk p[Mk e/ fgzv ;"I frnk. eh gsk ;[cBk b?Idk j't/ nfijh oks c/o
d/yKr/. fJj g[okDk xo j? Bk. g[okDk xo, Ubvw?B, p[ZYk e[Zsk, p[ZY/ gjkV, p[ZYk gzikp d/;,
p[ZYk Gkos, ;G ;[cB/ b?Id/ jB. fJBQK dk pVk g[okDk fJfsjk; j?. y'ih ni/ feBkfonK s/ x[zw oj/
jB. g[okDhnK mheohnK, jZvhnK, f;Ze/, X[Bk, rhs bZG bZG e/ i'VB/ g?Dr/. ni/ fJj ezw pekfJnk
j?.
fgzv ;"I frnk go ;odko ns/ T[;d/ wfjwkB BjhI ;[Zs/. fdB ftu tkgohnK xNBktK T[go sp;ok
j'D bZrk. gkb B/ fejk - fgzv fjz;e j?. n"os ns/ wod ty ty jB, ;wfbzresk j?. c}{b d/ fotki jB. ;odko d/
;kjwD/ T[;B/ fejk - bkbh w?I nfij/ fgzv ftu ofjD dk fynkb se BjhI eo ;edk. sz{ fJE/ Bk t; ikJhI
fes/. w?I s?Bz{ e?bhc'oBhnK ftu c?b'f;ag b? fdnKrk. sz{ gzikph b'eXkok dk nzro/iah ftu nB[tkd
eohI. ;odko B/ fejk - fJjdh i' woiah j? ;' eo/. fgzv ftu oj/, ;afjo ftu t;/, nwohek ikJ,/ i' fJjdh fJSk j?
eo/. ukj/ e[S th Bk eo/. feskpK gVQh ikJ/, ntkokrodh eo/, ekbihJ/N S'efonK Bkb rZbK wkoh ikJ/.
fJj nkikd j?. w/oh nT[X phs rJh. fij' fijh phsh, w?I T[;s'I ;zs[;aN jK. w?Bz{ fe;/ rZb dk gSsktk
BjhI.
r'ok jZf;nk - U ;odko, ;fBnk; dh fsnkoh j? <
foB B/ g[ZfSnk - fJ; ;apd dk eh wsbp <
gkb B/ dZf;nk - GkoshnK B/ ihtB d/ uko gVkT[ fwE/ jB. gfjbk j? - pqjwuoi, ftfdnk jk;b
eo', ekw s'I d{o oj'. d{ik gVkT[ j? ftnkj eo', ;zskB T[sgsh, XB ewkT[. w"i eo'. shik gVkT[ j? w'j
wwsk s'I jN', xo ftu oj' go dyb Bk fdT[. nkyo u"E/ gVkT[ ftu ;G SZv'. oZp dh sbk;a eo'. ;" ;kb d/
uko fjf;nK Bz{ gZuh gZuh ftZu tzfvnk j?.
foB B/ fejk - go gkb GkoshnK dh n";s T[wo ukbh ;kb j?. c/o fJj ckow{bk fe; ezw <
gkb B/ fejk - fJE/ rohph j?, fpwkoh j?, fJbki BjhI j?. fd;dk BjhI, fp;aB 32 ;kb dk j? go
brd? 50 ;kb dk. okiadK ns/ w?I jwT[wo jK, 40 ;kb, go okiadK gzikj dk brdk j?.
ozuB p'fbnk - fJe rZb fJj th j? Bk fe Gkosh nkgDh T[wo S[gkT[Id/ BjhI. okiadK T[s/ fJe
tko u/ue dk jwbk j'fJnk d{ih tko sgfde dk. d' tko w"s d/ dotki/ s'I tkg; gofsnk. T[; dh Sksh ftu fJe
c/cVk j? s/ Sksh dhnK e[M jZvhnK y[o rJhnK jB. fJ;/ eoe/ N/Yk p?mdk j?, N/Yk yb'Idk j?. foB
ukbh ;kb dh j?, ;[oyh gkT[vo okjhI d[bjB tKr ;idh j?, ukj[zdh j? shj ;kb dh bZrK go gzikj ;kb dh
brdh j?. b[eD whNh dh fJj y/v ubdh BjhI. fJj okiadK s'I tZvh brdh j?. w?I pZsh ;kb dk jK. brdk j?

20
21

ukbhnK dk j'tK. w?Bz{ itkBh dh ukjs BjhI. w?I S/sh 50 ;kbK dk j'e/ pkDgq;s nk;aow ikDk b'udk
jK, fizaw/tkohnK s'I w[es.
gkb jZ; fgnk - s/ok nkyoh tke s/ok BjhI, fe;/ pqkjwD dk j?.
ozuB B/ fejk - w?I jK Jh id'I pqkjwD. fBT{ :koe ofjzdk jK, ft;eKf;B gVQdk jK, e?
bhc'oBhnK ftu gVQkT[Idk jK, sK th pqkjwD dk pqkjwD jK.
foB fyM e/ p'bh - nZi w?I nZe rJh. jo EK nkdwh, nkdwh, nkdwhnK dh GhV. n"os fes/
BjhI. fes/ n"osK jB, sK f;oca n"osK. fJBQK Bz{ ed'I gsk bZr/rk fgnko eh j[zd? <
ozuB B/ fejk - fgnko, :kBh fe ekw tk;Bk, fJ; s'I tXhnk j'o th bcia jB fve;aBoh ftu.
foB - fgnko s'I tXhnk e'Jh bcia nZi sZe BjhI pfDnK. w?I fJ; bcia s/ wo ikBh nK. fcbw
ftubh ewf;B BkfJek dk tke ;[DkfJnk - U fgnko, s?Bz{ neb th nkJ/rh edh fe BjhI < fco g[ZfSnk -
ozuB s?Bz{ fve;aBoh ftu'I fejVk bcia uzrk brd? <
ozuB - eJh bcia ;[jD/ B/, nkiakdh, tckdkoh, B/eh, d';sh, ;fs, fJj ;ko/ T[B/ Jh gftZso B/
fizBk fgnko. fJBQK bciaK pr?ao fgnko dk y[d dk e'Jh wkfJBk BjhI.
foB - nZSk fJj dZ; ozuB fJBQK ;ko/ bciaK ftu s?Bz{ ;G s'I tZX fejVk uzrk brd? <
- ;fs, w?I pqkjwD jK foB.
- s/ok fejVk bcia j? bkbh <
- d';sh.
- s/ ;odko dk <
- B/eh. ;odko B/ fejk - B/eh s/ tckdkoh.
ozuB B/ g[ZfSnk - s[jkv/ bJh fgnko bcaia ;op'sw j?, go fejVk fgnko < e[Zs/ Bkb fe oZp
Bkb < gsh Bkb fe nk;ae Bkb < coh bt fe ;b/t bt <
foB B/ fejk - oZp Bz{ SZv e/ pkeh ;G Bkb. pkeh ;ko/ fgnko wB}{o. ;odko B/ fejk - uzrk,
ubdK. ;'JhJ/ j[D.
ikD fgS'I gkb B/ fejk - fJj ;odko mhe n?. fJj Bk j't/ sK brksko r'bhpkoh j't/. ysoBke b'e fJ;
nr/ Bht/I, B/e j' iKd/ B/. iKrbhnK ftu fvT{e jh ukjhd?. fJjdk j[ew ubd?. ub/rk. fgzv ;wM frn?
HHH fJj fgzv dk oytkbk j?. fgzv dk eko'pko d/ts/ ns/ oZp s'I fpBk uZb ;ed?, ;odko s'I fpBk BjhI
ubdk.
r'o/ B/ bkbh Bz{ g[ZfSnk - whs B/ ngD/ Gshi/ d/ EZgV feT[I wkfonk.
bkbh B/ fejk - T[j efjzdk ;h w?I nkgD/ d';sK d/ xo ;'tKrk.
whs B/ fejk - fJZE/ w/o/ ewo/ ftu ;"I. j[D Bh ikDk fes/.
gkb - fJj jwfp;soh, jwfiD;h dk w;bk j? bkbh. p[oh rZb j?.
ozuB - fJe d; pkoK ;kb dh nwoheD e[Vh fJE/ ;kv/ e'b e[M jcs/ ojh ;h gzikp ftu. T[j
efjzdh ;h - w?Bz{ fJE/ d/ b'e uzr/ bZr/. fgT[ g[Zs, Gok, d';s fJe d{i/ Bz{ iZch gk e/ fwbd/ B/. wK,
Xh, G?Dk, ;j/bhnK, jZE ftu jZE, pKj ftu pKj gke/ ubdhnK B/, tv/oh T[wo d/ pzd/ S'fNnK Bz{ fje
Bkb bk b?Id/ B/. w?Bz{ uzr/ br/. ;kv/ d/; ftu fJT[I Bh j[zdk. s[jkvh Biao ftu B[e; j? gkb. fi;B/
e[Zsk gkb oZfyn?, s[;hI ej'r/ fJj th jwfiD;h dk ftrfVnk o{g j?. w?I nwohek frnk sK fJe ;';ab toeo
w?vw ;kBz{ s"o sohe/ f;ykD nkJh. T[u/ bzw/ eZd dh, pzdk fijk brdh ;h. efjD bZrh - gpfbe ftu
w[zvk w[zv/ dk jZE, e[Vh e[Vh dk jZE cVe/ BjhI s[o/rh. fJeZb/ fJeZb/ b[e S[g e/ i' woih y/j
yKd/ fco' go gpfbe ftu GZd/ fdq;a BjhI ukjhd/. w/ok fynkb n? fJj n?bkB eo d/Dk ukjhd? fe fijVk
gzikph, nwohek ftu ikt/ nkgD/ jZE g?IN dhnK i/pK ftu'I pkjo Bk eZY/ BjhI sk g[b; cV bJ/rh.
nrbh ;t/o wfjwkBk B/ Bk;ask eo fbnk sK fgzv dhnK e[VhnK p[VQhnK fJe fJe d' d' eoe/
nkT[D bZr gJhnK. E'VQh d/o ftu ftjVk Go frnk. e[nkohnK, ;Zi ftnkjhnK, p[YhnK ;G. gkb B/
fejk - go Y'b sK j? BjhI. bkbh B/ fejk - fJBQK Bz{ Y'b dh b'V BjhI. fJjBk dk ;kia fJBQK d/ jZE
jB. p'bhnK gkT[DrhnK frZXk gJ/rk. bkbh B/ foB Bz{ j/mK T[BQK e'b g[ZiD bJh fejk. ozuB B/
jZ; e/ fejk - wodK ftu s/ok eh ezw foB < s/oh EK j/mK j?. foB B/ g[ZfSnk - w/oh rZb

21
22

sK ;wMDrhnK BjhI, c/o w?I j/mK ik e/ eh eoBk < bkbh B/ fejk - p; fJe tko T[BQK ftueko ik
yb' . pkeh ezw T[j nkg/ eoBrhnK.
foB j/mK T[BQK ftu ik yb'sh. e[VhnK B/V/ nk rJhnK. ewhia ;btko gfjBh r'oh
T[BQK ftueko yb'sh ;h, e[VhnK T[jBz{ S[j e/ jZ; ojhnK ;B, ;kohnK, pj[s T[uh T[uh, fpBk fe;/
ekoB d/, p; ukn ftu. T[go p?m/ pzd/ T[BQK Bz{ J/Bk j;dhnK d/y e/ jZ;D bZr/. e[VhnK B/ T[go
wodK Bz{ j;fdnK d/fynk sK jZ;D' sK BK jNhnK p; u[BhnK Bkb wz{j Ye bJ/. nZyK ftu'I gkDh
trD bZrk, jk;/ d/ SDekN/ NktoK d/ T[go dh bzx rJ/. bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - w[Zds s'I fJj xo
n"os dh sbk;a ftu j?. pugB ftu wK dh w"s j' rJh ;h, T[d'I s'I ;z[B g;oh j'Jh j?. ;odko Bz{ e'Jh ftnkj
eokT[D dh ;bkj fdzdk sK nkydk - fe; tk;s/ < g[Zso gqkgsh tk;s/ ftnkj j'fJnk eod?, cb fwb frnk, j'o
eh <
frZXk F[o{ j'fJnk. p'bh gkJh. p'bh d/ nyhob/ pzd Bkb frZXk, d' e[VhnK ftueko nke/ pKj
ftu pKj gke/ uZeo ftu BZuD bZrhnK. fco feZebhnK dh w[dok ftu BZuhnK. gkb B/ fejk - y{p .
wodK Bkb'I tXhnK Bku. fco gkb B/ g[ZfSnk - pkg{ feE/ j? < bkbh B/ fejk - rtKY fgzv rJ/ jB. -
e'Jh yk; ezw g? frnk < BjhI, bkbh B/ fejk- e'Jh ezw BjhI ;h. fco feT[I ub/ rJ/ < - feT[Ife pkg{ B/
BZudhnK Bz{, p'bhnK gkT[IdhnK XhnK Bz{ BjhI d/yDk j[zdk. - U, :{ whB pDtk;, s/ jZ; fgnk.
e[VhnK foB Bz{ fyu e/ ftueko b? nkJhnK s/ BZuD bJh efjD bZrhnK. foB B/ fejk - nrbh tko.
nrbh tko nkJh sK BZuKrh. go e[VhnK feE/ SZvD tkbhnK ;B. BZuD bk bJh. p/;ae fJBQK
e[VhnK tKr BjhI, sK th ekcah BZuh, wZE/ s/ g;hBk nk frnk sK o[e rJh. e[VhnK u[zBhnK dhnK
feBkohnK Bkb T[; dk wZEk gz{MD bZrhnK. fJe e[Vh B/ p'bh gkJh L
e[M b[N fbnk w?Bz{ ;kXK ;zsK
e[M b[N fbnk ;oekoK.
rfjD/ rZN/ ;j[fonK y'j bJ/
o{g b[ZN fbnk :koK. Bh w?I b[ZNh rJh, b[ZN bJh iaodkoK, Bh w?I b[ZNh rJh.
fszB xzN/ frZXk g?Idk fojk, f;yao d[gfjok j' frnk. ;kohnK B/ ;aops d/ rbk; ghs/ s/ ubhnK
rJhnK.
wfjwkBk B/ tkg;h dhnK fsnkohnK nkozGhnK. ;kwkB eko ftu oZfynk ikD bZrk. jZE ftu
Xkr/ dk fJe rb'Nk b? e/ whs nkfJnk s/ gkb Bz{ d/ fdsk. - fJj fe; tk;s/ < gkb B/ g[ZfSnk. fJj T[; ;{s
ftu'I j? fijVk w?I i/bQ ftu eZfsnk. gkb B/ fejk - fJj w?I oZyKrk. fJj ;G s'I gftZso s[jck j?. w/o/ bJh
ehwsh. ;odko B/ fJe pj[s ;[jDh fBZeh fijh S[oh fijVh ;[jD/ e/; ftu ;h, gkb Bz{ fdsh. gkb B/ S[oh
dh B'e foB dh Sksh ftueko oZy e/ fejk - j[D w?I ;odko jK. j[D s?Bz{ f;ZXh eoKrk.
foB B/ fejk - F[eokBk ckdo. s[;hI fezBhnK ;[rksK fdZshnK, E?Ie;. s[;hI ;kvh fezBh
fJZias s/ ykso ehsh. id'I gfNnkb/ nkT[ sK ;kv/ e'b nkT[Dk. bkbh sK ;kv/ xo dk Jh w[zvk j? j[D.
NqK;b/;aB ftu wdd eodk j?.
;odko B/ foB d/ jZEK ftu fJe ;akb oZy fdsk. Bhb/, jo/, G{o/ o/;aw Bkb w'oyzG dhnK
nZyK, feBkoh iaoh Bkb eZYh j'Jh. uko wjhB/ br/ ;B fJ; dh eYkJh eofdnK. foB B/ fejk - e?
bhc'oBhnK, b?r[Bk fjZbia s/ ;kvk xo j?, edh nkT[Dk.
- bkbh nkJ/rk, w?I sK j[D p[ZYk j' frnk jK, ;odko B/ fejk.
gkb B/ fejk - jK bkbh nkJ/rk e?bhc'oBhnK. bkbh gzikp j?, gzikp dk ;tkrs j't/rk. e?
bhc'oBhnK :{Bhtof;Nh Bz{ bkbh dh iao{os j?, T[; Bz{ gzikp d/ c'e dk g{ok gsk j?.
g"VhnK T[so e/ j/mK nkJ/. eko bkr/ ;?IeV/ pzd/ ftdkfJrh d/D tk;s/ yb's/ ;B. jZE fjbk e/
ftdk ehs/. g[oksB tZv/ dotki/ Bz{ fgS/ SZv e/ eko jEkJh d/ dotki/ ftu'I pkjo fBeb rJh.
foB B/ fejk - bkbh, fJE/ wod n"osK ty tZy ofjzd/ jB, ;kv/ tKr BjhI. fJ; d{oh ekoB
NZfgnK ns/ p'bhnK ftu ftS'V/ dhnK d[ydkJh MbeK jB. ;[jDh ns/ seVh Biaw tk;s/ fti'r dh iao{os
j?.
ypo fwbh fe gkfe;skB B/ jwbk eo fdsk j?. gkb tkg;h dhnK fsnkohnK eoB bZrk j'fJnk ;h.
bkbh B/ g[ZfSnk - nukBe tkg;h feT[< gkb B/ fejk - izr bZr rJh n?. d{sxo s'I ;[B/jk nkfJnk j? tkg;

22
23

ikT[. ozuB B/ fejk - w?I uko ;kb nwohek ftu fojK, izrK bZrhnK d/yhnK, s[jkBz{ eh ysok j? <
gkb u[g fojk. fco fejk - BjhI HHH s[jkvh rZb j'o j?. w?Bz{ sK ikDk gJ/rk. Bkb/ d{sxo dk j[ew
w'fVnk BjhI ik ;edk. ub/ rJ/. :[ZX ysw j' frnk sK c/o tkg; nkJ/. bkbh dh fsZeVh fwbD nkJh. gkb
Bz{, w/w Bz{ iZchnK gk gk fwb/. ozuB B/ fejk - iZch ftu ;wfbzrh fd;h < y{p jZ;/.
gkb B/ dZf;nk - jcas/ pkd :{H ghH iktKr/. T[E/ e[M :{Bhtof;NhnK ftu b?euo jB.
eZbQ ;akw Bz{ gkoNh j?. jkew B/ g[ZfSnk - ekjdh gkoNh < d' nes{po, iBw fdB j? gkb dk. jkew
B/ fejk - tkj, bkb pjkdo ;ak;soh s/ wjkswK rKXh dk th fJjh iBw fdB. tXkJh . g{oh ;akB Bkb ;akw
Bz{ iBw fdB wBkfJnk. bkbh, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{ ;kfiazfdnK ;w/s b? nkfJnk. tfusq thDk
F[o{ j'Jh. spbuh raiap dk ;h. E'VQh d/o pkd fJT[I bZfrnk fit/I ipod;s w[ekpbk j' fojk j't/. ezto
pj[s ;ko/ ;[o S/Vdk, T[xV d[xV/, thDk tkdB o[e iKdk HHH spbk-tkde g{oh T[;skdh Bkb
T[BQK ;[oK Bz{ spb/ s/ d[jokT[Idk, fJe tko th rbsh BjhI. gkb jZ; fgnk HHH ;zrhs ftu th epZvh.
gzikp dk Bkw epZvh th mhe j?.
nrb/ fdB jkew dh EK okiadK s/ ozuB Bz{ b?D rJh eko dk
vokfJto ;kX{ ;h. ;kX{ Bz{ jkew pko/ g[ZfSnk. T[; B/ fejk, gsk BjhI - N?e;h ;N?Iv d/ wkbe B/ w?
Bz{ j[ew ehsk w?I nk frnk. ;akfJd T[j fgzv frnk j't/. gkb Bz{ g[ZfSnk - T[;B/ fejk, gsk BjhI. N?
e;hnK tkb/ B/ T[[j j'o feXo/ G/i fdsk j'D?.
go ;kjp ;kjp efjzfdnK T[jdk sK wz{j ;[edk ;h. Gkte j' ikfJnk eodk ;h. e'Jh rbsh j' rJh < eh
gsk.
;akwh ;koh N'bh p?mh rZbK eo ojh ;h. ;kX{ B/ ft;eh eZYh, eko ftu'I ykD dk ;kwkB
eZfYnk. fJe tZvk b'EVk G[zB/ j'J/ ;{o dk ;h, d{ik phc dk. phno gfjbK jh pE/oh gJh ;h. phc dk
N[eVk eZNe/ c'oe Bkb T[go u[fenk s/ ftnzr Bkb fejk - e[M ykDr/, e[M BjhI ykDr/. ngD/ bJh
N[eVk eNdh foB efjD bZrh - GkoshnK Bz{ ed'I gsk bZr/rk fJj ;[nkd uhiaK B/ < s[;hI b'e soh s'I
fpBk e[M pDkT[Dk BjhI ikDd/. gkb B/ fejk - sz{ ;wMdh BjhI foB, fJBQK dk nkgDk Jh ;NkJhb
j? HHH fJzvhnB t/n nkc e[Zfezr, fJzvhnB t/n nkca JhfNzr, fJzvhnB t/n nkca tkfezr, f;zfrzr,
vKf;zr HHH fJzvhnB t/n nkc w/fezr bt. n;hI s[jkv/ e'b ;kY/ fszB wjhB/ fpskJ/, s[jkBz{ gsk
BjhI ;kvk th e'Jh Yzr sohek j?, T[; ftu s[jkvh e'Jh fdbu;gh BjhI. ngD/ nkg ftu J/B/ S[g/ j'J/ fe j'o
feXo/ d/yd/ jh BjhI. w?I jkew Bz{ jNk fdZsk, w/oh woiah, ;ko/ fJ; rZb'I nzdo'I nzdoh Bkokia fe
w?I feT[I jNkfJn?. s[jkBz{ fJ; Bkb eh < w?Bz{ BjhI ifunk w?I jNk fdsk. w?I fe;/ Bkb nkgDhnK
GktBktK feT[I i'VK < s[jkvk tosktk Gkte j?, fJj' fcT[vfbiaw j?. w?I N?e;h ;N?Iv tkb/ Bz{ BtK
vokfJto G/iD bJh fejk, T[j ;kX{ Bz{ b? nkfJnk, efjD bZrk - fJjdh s/ w/oh ezX ;KMh j?. fJe'
gfotko ;wM'. J/Bk gkrbgD < fJj eh e[nkbhfce/;aB j'Jh <
- fBok gkrbgD, foB B/ jK ftu jK fwbkJh.
okiadK B/ fejk - i/ T[jB/ efj fdsk fe ;kvk gfotko fJe' ;wM', fJ; ftu rbs eh efj fdsk <
gkb B/ fejk - J/; soQK sK ;kok ijkB Jh fJe gfotko j'fJnk. y/s Bkb y/s brdk j?, ;ojZd
Bkb ;ojZd brdh j?. n;hI fp;aB e[Ze Bz{ fejk fe jcas/ bJh fpjko iktKr/, fJj fojkV eoh iKd? w?
Bz{ th b? e/ ikT[ HHH s[jkv/ fpBk w/ok fdb Bh bZrDk. j? Bk gkrbgD . fJj petk;h
iiapks ;kBz{ g;zd BjhI jB. s[jkBz{ ;wM feT[I BjhI nkT[Idh<
- j'o e'Jh rZb fijVh s[jkBz{ uzrh BjhI bZrh < okiadK B/ g[ZfSnk.
- fjz;k. fjzd[;skB fjz;e j?. s[;hI th fszB/. gkb djkfVnk.
- j'o e[ZM < okiadk B/ g[ZfSnk.
e[ZM d/o gkb u[g fojk. fJj fszB/ T[m/, pkjo nkT[D bJh uZb gJ/.
- iKd/ feT[I j' < ni/ sK w?I rZb F[o{ ehsh j?. nkU p?m'.
o[e/ BjhI. nkg' nkgD/ fNekfDnK s/ g[Zi e/ ;"I rJ/. gkb B/ eJh tko ;[B/j/ G/i/, eko G/ih,
w[Ve/ e'Jh gkb e'b BjhI frnk. fi; ;akw gkb dh tkg; otkBrh ;h, pj[s ;ko/ tkec ftdk eoB nkJ/. fJj
fsZeVh BjhI nkJh. ftdkfJrh tes ;ko/ j?okB ;B, fsZeVh fJE/ feT[I BjhI < eJhnK B/ gkb

23
24

Bz{ g[ZfSnk, foB Bz{ g[fSnk, d't/I ykw';a. fJzv' nw?oheB d';sh fJ; soQK N[ZNDh sK BjhI
ukjhdh ;h.
ozuB B/ jT[ek b?e/ fejk - T[j :kd nkT[Id/ ofjzd/ jB. bkbh d/ fgzv dhnK :kdK, frZX/, Bku,
bzwhnK ;?oK, ftuko tNKdo/, ;G e[M ;kca fdZ; fojk j?. T[BQK Bz{ ;kv/ ftu e'Jh y{ph BjhI fdZ;h
ns/ nwoheDk ftu e'Jh B[e; BjhI fdf;nk. eh ;kBz{ th :kd eod/ j'Dr/ T[j edh < ;akfJd jK, ;akfJd BK.
pzd/ B/ nkyo HHH :kdK fgZSk SZfvnk sK eodhnK BjhI. go pJh T[j nw?oheB jB, iiafpnK s'I
w[esHHH BjhI BjhI, iiafpnK Bz{ Bcoas eoB tkb/. n;hI fJ; rZb'I ;zs[;aN jK fe n;hI T[BQK
Bz{ fgnko fdsk, ;kE fdsk, ikDekoh fdsh s/ fco oZd ehsk. foi?e;aB n?p;'fbT{N BjhI j[zdh. n;hI
T[;/ Bz{ fsnkrd/ jK, fijBz{ fgnko ehsk.i?aB (Zen) nfXnkge nkfynk eod/ ;B - ;Zu BjhI fdf;nk sK
fceo feT[I< fdZ; ikt/rk GftZy ftu. fJ; iBw ftu Bk ;jh nrb/ ftu. T[whd BjhI SZvDh.
bkbh T[go fbyDk F[o{ ehsk ;h.gkgk tXhe jkiao j?. go bkbh r?o jkiao BjhI. T[;dh jkiaoh
ns/ r?ao jkiaoh dk gsk BjhI brdk. gzikph :{Bhtof;Nh ftu jkiao j[zdk j'fJnk T[j ;koh T[wo r?o jkiao
fojk.
wjkokik dbhg f;zx ns/ e'fjB{o jho/ dhnK rZbK d"okB eJh tko w?I f;Zy o'Id/ d/y/ jB. fiZvh
e[ w/oh j?;hns j?, w?I nkgDh okiXkBh cfsjrVQ s/ T[;d/ wfjb T[iVd/ d/y/.
gfNnkb/ tkbk ro/tkb ykBdkB e'Jh xZN yZphykB BjhI ;h. T[Xo ;odko B/ th Bz{j Bz{ fJe
feZb' ;'Bk gkfJnk ;h. e'Jh rZb ;h fi; eoe/ gotko ;zs[;aN BjhI ;h. wZs ;wMDk e'Jh b?D d/D dh
ejkDh j't/. fgT[ g[Zs dh cehoh jh sK fJj b/y fbyD tk;s/ wip{o eodh ojh. go y[;ha BjhI ;h. w/oh
wkwh B/ w?Bz{ nkgD/ e'b fpmk e/ pj[s Xhwh nktkia ftu dZf;nk - ftnkj fgSI' e[M fdB sK bkbh
nkgDh tj[Nh Bkb xz[wdk x[wkT[Idk fojk. c/o cfsjrVQ fgzv ub/ rJ/. ;koh jt/bh y[;a. w[Zds pkd
fJe n"os dk edw nzdo frnk HHH wkbeD dk edw. fJe fdB ;odko B/ bkbh Bz{ fJe gk;/ fbik e/ j"bh
d/D/ fejk - ;afjo ns/ fgzv dk coe sK ikDd/ U bkbh. s/oh tj[Nh jt/bh dh SZs s/ yb' e/ e/; tkj ojh ;h.
nzdo vq?f;zr N/pb gJ/ jB. fgzv d/ b'e fJ; soQK dh rZb g;zd BjhI eod/. bkbh B/ tj[Nh e'b fJj ;bkj
g[uk fdsh. tj[Nh Bkokia j'e/ gfNnkb/ nk rJh. e/; eNk e/ p"pv j' rJh. efj fdsk, w[Ve/ fgzv BjhI
iKdh. d'js/, w/ok wB T[; fdB dk T[dk; j? fi; fdB dh w?I fJj ypo ;[Dh. tv/ ykBdkBk dhnK Bz{jK
XhnK pj[s tv/ fdbK, tZvhnK BiaoK tkbhnK j'fJnk eodhnK jB. uzr/ ;arB BjhI fJj. fJ; jt/bh
Bz{ Biao bZr rJh j?. fi; dh rZb fJbkek wzBdk j?, Bz{j Bz{ ;G s'I gfjbK wzBDh ukjhdh ;h.
ukjhdk sK fJj ;h, fi; ;fBnk;h B/ T[wo Go pDtk; eZfNnk, Bz{j fgzv ftu ofjzdh. fJE/ fejVk e'Jh ;Z;
BDd ;h skjB/ fwjD/ d/D tkbh < cfsjrVQ T[dk; j?.
- n"os pr?o xo thokB j?. n"os e'b xo dhnK ukphnK jB, nzB d/ r[dkw dhnK, nbwkohnK,
NozeK dhnK. ;t/o/ X{g, ;akwh dhtk pkbDk T[; dk ezw j?. oZp dk Bkw b?e/ o;'Jh ftu nZr pkbdh
j?. pkeh gfotko T[;dk wfjwkB j? s/ n"os w/iapkB. T[j fsT[jkoK dhnK soheK :kd oZydh j?, tosK
d/ fdBK dk gsk j?, wodK Bz{ :kd eokT[Idh j? fe tv/fonK Bz{ :kd eoBk j?, T[; ftu ;{ywsk j?.
wodK Bz{ y/sK, ezwK s'I fJbktk j'o e[M BjhI gsk. fi; xo ftu n"os BjhI T[; d/ dotki/ nZr/ sK
wzrsk th BjhI o[edk.
;wK fGnkBe j?, gfVQnk ;h, ;[fDnK ;h, J/Bk y"caBke gfjbh tko d/fynk.
N?r'o B/ fbfynk - wkoE{b B/ xkj dh gZsh Bz{ fgnko dh g/;ae;a ehsh. gZsh B/ BKj ftu f;o
fjbkfJnk s/ d"V rJh. wko{Eb bZy ;kb s'I fti'r dh nZr ftu pb fojk j?.
fijV/ :ko p/bh bkbh Bz{ p/nzs tZvk ;kfjs gkoy{ nkyd/, w?I ;tkb eodk - e[ZM fbfynk j? sK
fdykT[. TZ[so fwbdk - ;[eoks B/ fJe bkJhB Bjh fbyh, fco ;[eoks, ;[eoks BjhI < w?I d{ik ;tkb
eodk - fJe i[nkB fi; dk Bkw gb?N' ;h, ngD/ w[o;ad d/ p'bK ;dek nfijk ftzfBQnk frnk fe T[; okjhI ;
[eoks gqrN j' frnk. s[jkBz{ w?I gb?N' ;wMdk jK, s[jkv/ okjhI bkbh feT[I gqrN BjhI j'fJnk <
w/oh phth fJj b/y fby/ ikD d/ fybkca j?. T[;dk nkyDk j?- jko/ j'J/ pzd/ dh ejkDh S/VB dk
eh wsbp < fJ; ftu'I fe;/ Bz{ eh fwb/rk < w?I nkydk jK fti/sk dh ejkDh sK ;ko/ fbyD Bz{ fsnko B/,
w?I jko/ j'J/ BkfJe dh ejkDh fbyKrk. fybkc fJ; eoe/ th j? T[j fe ozr wzu T[go w/ok o'b wkVk j?.
gfjo/dko dk o'b w?Bz{ ;theko BjhI ;h eoBk ukjhdk.w?I eh eodk < i/ pzdk ;{soXko j[zdk, w?I

24
25

nkg/ itkp d/ fdzdk. fJ; vokw/ dk ;{soXko oZp j?. T[;Bz{ e"D BKj eo/rk < edh edh wkVk o'b,
uzrh n?efNzr ekoB uzrk bZrD bZr iKdk j?. i' fiazw/tkoh fwbh, fBGkJh.
nihs dk ftnkj w/o/ s'I fszB ;kb gfjbK j' frnk ;h. ;odko poks ftu b"Ir'tkb nkfJnk ;h fiE/ poks
Y[Zeh. w?I nkgD/ ftnkj dh sohe gZeh j'D fgS'I nihs Bz{ g[fSnk - ;odko Bz{ nkg ekov d/D
frnk ;h fe fe;/ Bz{ G/fink ;h < nihs B/ fejk - ekjBz{, w?I sK ekov SgtkJ/ jh BjhI. jZE Bkb fbye/
fumh vke ftu gk fdsh ;h. w?I th ekov BjhI SgtkJ/ ;B, fumh gk fdsh. T[; xo pko/ dZf;nk ;h fiE/
poks ikDh ;h, wkB;k.
;odko BjhI nkfJnk. gsk bZrk fe gfNnkb/ nkfJnk j'fJnk j?, nkgDh phth ;w/s w?I pj/Vk o'v
ubk frnk. uoBh jZE bkJ/, n;h;K fwfbnK, ;arB fwfbnk, mzYk sZsk ykD ghD Bz{ fwfbnk. w?I
g[ZfSnk - fuZmh BjhI fwbh w/oh < fejk - fwb rJh ;h. fco g[ZfSnk - nkJ/ feT[I Bh < nihs dh poks
uVQ/ ;h, w?Bz{ brdk ;h nkT[Ir/. efjD bZrk - nihs s/o/ Bkb'I f;nkDk j?. fuZmh ftu T[; B/
fbfynk ;h fe nskbK s'I b"Ir'tkb poks ikJ/rh, fJe rZvh cfsjrVQ ftu'I dh s[jkBz{ fpmk e/ b?
nkJ/rh. ;t/o/ d; ti/ fsnko ofjU. sz{ ;[Bkw ftu'I dh bzxDk ;h Bk wkB;k tk;s/ < fby fdzdk fJe rZvh
cfsjrVQ ftu dh ikJ/rh. w?I nk iKdk. s?Bz{ s/ phpk Bz{ gsk Bh j'Dk, phpk dk gkgk ufjb ;odko
w/ok d';s n?. T[j w/o/ Bkb'I tZvk j? o[sp/ ftu. w?I fJe fgzv dk wkbe, T[j S/ fgzvK dk wkbe. fgzv
d/ b'eK B/ ufjb ;odko e'b rZb ehsh fe nkgD/ fgzv bkfrT[I o/b rZvh bzxdh j?, o[edh
BjhI. ;kBz{ wkB;k ikDk g?Id?. ;odko B/ fejk - o[etk fdzB/ nK. o/b wfjew/ Bkb rZb ehsh, wfjew/
B/ fejk- d; J/eV iwhB d/ fdT[ w[cs, ;N/;aB pDk fdzB/ nK. ;odko B/ iwhB d/ fdsh. id'I gfjbh tko
Bfozdog[o/ ;N/;aB s/ rZvh o[eh, i;aBk tkb/ fJeZm ftu w?I th ;K. phpk ih s/o/ gkgk, ft;eh pVh
ghId/. nchw th Se b?Id/. d' fszB g?r bke/ fco x'Vh s/ y/sK tZb r/Vk bkT[Dk. ;kb 1962 ftu uhB dh
bkw bZrh. fi; gk;/ jB/o/ ftu ;odko B/ x'Vh Bz{ nZvh bk fdsh, T[; gk;/ ykJhnK g[ZNhnK
j'JhnK ;B HHH ;kfJoB ;[DB ;ko ykJhnK ftu ik b[e'. ;odko Bz{ gsk BjhI ;h. x'Vh ykJh ftu fvr gJh,
bZsK N[ZN rJhnK, wo rJh. ukjb ;odko J/Bk T[dk; j'fJnk fe ;dk bJh ft;eh, nchw SZv fdsh. BjhI,
sK edh BjhI.
eZbQ f;XkoE fwb frnk, fusoeko. bkbh Bz{ 25 ;kb s'I ikDdk j?. w?I dZf;nk - bkbh pko/
fbyD dk :sB eo fojk jK, e[ZM fdykJh BjhI fdzdk. jZ; fgnk, fejk - bkbh G{s j?. ;kca fd;dk G{s. fJe
j'o G{s j't/ sK bkbh Bz{ p[ZM/. w?I fejk- d{ik G{s bkbh Bz{ p[ZM bJ/rk go nkgK Bz{ d{i/ B/ th
rZb BjhI ;wMkDh. nkgD/ ;kjwD/ fJe dh EK d' G{s j'Dr/, nkgDh w[;aeb d[ZrDh j' ikt/rh.
f;XkoE B/ fejk - T[j ;ze/sK, fwZEK s/ o{geK Bkb rZb cVB dk :sB eodk. T[jd/ jZE, pkjK,
nZyK, p'bK Bkb'I tXhe rZbK eodhnK. fJe fdB iKfdnK iKfdnK o[e/ - ;Ve d/ ftueko E'Vk e[ xkj
T[frnk d/fynk. yb' rJ/, xkj Bz{ fejk - T[J/ s?Bz{ Bk rK ykJ/rh Bk wZM, Bk G/v d/ ezw nkJ/Irk
Bk pZeoh d/. feT[I T[r nkfJn?I fJE/ < gjhnK j/m e[ub/ ikD bJh < fco p?m rJ/, ;kBz{ fejk - d/y',
T[go ikD tk;s/ fizBh e[ fJ; ftu skes ;h bk fdsh, id'I EZe frnk, f;o M[ek fdZsk. nkj d/y', M[fenk f;o
d/y'.
Bkd gqrk; d/ i[nkB bkbh B{z fwbD rJ/. T[wo tXhe j'D eoe/ finkdk rZbK Bk eo ;e/. T[m/.
T[BQK dhnK d;skoK gb';fdnK gb';fdnK fejk- d;sko pr?o pzdk bkj"o Bjh_ ik ;edk.
u[ge/ fij/, fJj' fijh rZb bkbh jh eo ;edk j?. bkj"o gzikp dh d;sko j?. gzikp id'_ gzikp B{z
fwbD s'_ ;zrDk SZv/rk T[dh_ wko{Eb ftu r[wFa[dk g[B{z bZG ikJ/rk.
gfNnkb/ iK cfsjrV, nZi bkbh e'b e[M Bjh_. id'_ ;G e[M ;h, T[d'_ ikfJdkd ekoB wkD Bjh_
ehsk, j[D Bjh_ j? sK e'Jh rZb Bjh_. ykbh n;wkB ekbh xNk B/ x/o fbnk, d/o sZe SkJh ojh, pko;K
j'JhnK, e[VhnK B/ shnK ftZu BZuhnK, rhs rkJ/. fco n;wkB ;kc j' frnk. shnK, rhs, e[VhnK, xNk
Bkb nb'g j' rJhnK, bkbh do;ae fojk. fi; tork j'o e'Jh Bjh_, nfijk dq;aNk. fo;ahnK B/ t/d wzso fby/
Bjh_, d/y/ ;B, fJ; eoe/ fijVk pzdk fo;ahnK B{z b/ye nkydk j?, T[;B{z nBgVQ ;wfMnk iKdk j?.
fo;ah wzso-dq;aNk ;B.

25
26

w?vw fNtkDk B/ dZf;nk- id'_ ;odko B/ bkbh dh wK ftnkj e/ fbnKdh, ;Z; B{z gsk bZrk fe
f;o Bjh_ r[zfdnk j'fJnk, ;Zrh c[Zb Bjh_ gfjB/. fejk- gfjbK f;o r[zd', fco oE ftu'_ T[sko e/ gkDh
tkoKrh. oE ftu f;o r[zfdnk frnk sK ;Z; dotki/ s/ nkJh. pVh ;ys ;h T[j.
w?_ ngDh phth Bkb rZb ehsh, T[;B/ fejk- fJj ;Zu Bjh_. ;kv/ ykBdkBk ftu B{zj Xh B{z
p[{j/ s/ ybQkoh oZyD dk fotki Bjh_. gfjo brd? f;o r[zdD B[z{, gs? ? BkJh, BkfJDk, pkjwD,
pkjwDhnK ekjd/ bJh j[zd/ B/ ? fe;/ o;w ftu e[skjh_ Bk j' ikt/, fJj ;ko/ ;bkjeko pk-w[bkjiak j'f;anko
ofjzd/ ;B. y[Zb/Q e/; pd;arBh dh fB;akBh j[zd/ B/. w?vw fNtkDk B{z rbs ;{uBk fwbh j?. ;kB{z
T[BQK dk gsk j? fiBQk B/ fJj' fijhnK rZbK xVhnK.

gzikph b'e-t/d dk fizBk bkbh Bz{ gsk j? nZi j'o fe;/ Bz{ BjhI gsk. fJ; eoe/ b'et/d d/ tke
okjhI rZb w[ekT[Idk jK. -i/ t; eoB dk wzso Bk nkT[Idk j't/ sK f;tk Bk irkT[.
ekcek B/ fbfynk - bZy ;kb gfjbK wo w[eh fe;/ :kd ftu i/ ikB g? ikt/, fco Bk T[j ;'fJrh
Bk ;"D dJ/rh. bkbh ns/ ekcaek fiT[I gJhnK :kdK d/ Bkw jB.
ozuB, gkso ns/ ;[fozdo ;aowk fJ; fbys ftu nk T[so/, w?I T[BQK dk F[eor[iako jK.r[ofdnkb
pb B/ e?Nkfb;N dk o'b fBGkfJnk. pkjothI dh w/oh e?fw;Noh dh feskp dk fJe nfXnkfJ e?
Nkfb;N ;h. e?Nkfb;N dh n?eNht/;aB n?Boih fezBh e[ j? s/ T[j feZv/ tZv/ ezw eotk b?Idk j?, n;hI
ckow{fbnK Bkb jZb eo b?Id/ ;K. bkbh dk ;tkb jZb Bk j'fJnk.
e?fw;Noh B/ n?p;?IN n?bhw?IN dh rZb th dZ;h. eJh tko e'Jh n?bhw?IN fe;/ ezgkT{Iv
ftu ;akwb j' iKdk j? go fco ubk ikdk j?. j[D ;kv/ ;kjwD/ d' ezgkT{Ivia gJ/ jB. fJe ftu n?bhw?IN
edh BjhI nkfJnk. d{i/ ftu nkfJnk s/ ubk frnk. j[D d'tK ftu fJj n?bhw?IN r?o jkiao j?, fJ; bJh pokpo
j'D/ ukjhd/ jB, go fJj d't/I tZy tZy jB. n?bhw?IN r?o jkiao j' frnk, go jkiaoh bZrh dZ; ojh j? fe
nkfJnk ;h. nkgD/ nkT[D ns/ ikD dh fB;akBh SZv e/ ezgkT{Iv B[z{ gqGkfts eo frnk j?.
gkmeK B/ r'oeh ofus Nkb;NkfJ dk ;apd fuZso gfVQnk j?. fJBQK d'jK dk
nkg;h ;zpzX ;kfjs s'I fJbktk th ;h. fMVeK yk b?Idk, sK eh, c/o nk iKdk. Nkb;NkfJ fBe/ w'N/ ezw
nkydk, y[;ah Bkb eodk. ;kfjs wBch j?, w/ok ns/ ;odko dk T[jh fo;ask ;h fijVk r'oeh ns/ Nkb;NkfJ
dk. fJe coe th j?. Nkb;NkfJ ftub/ n?p, ;odko ftu'I wBch jB.
w/o/ nzro/iah d/ nfXnkge gq'c?;o Bfozdo ekbhnk ;B. d' fdB dh S[Nh pkd ebk; tZb nk
oj/ ;B sK w?I ;fs ;qh nekb p[bkJh. T[od{ d/ ;akfJo ;B, ebk; s'I pkjo T[od{ ftu rZb eod/. w?I fejk
- ;o, e'Jh e'Jh Nhuo j[zdk j? nfijk, fijVk, i/ Bk nkt/ sK ftfdnkoEh T[dk; j[zd/ jB. T[so fdsk - e'Jh
e'Jh skfbp/ fJbkw Gh n?;k j'sk j?, Nhuo gfjb/ Biao d"Vksk j? fJXo T[Xo, T[;ek wBg;zd skfbp/
fJbw r?o jkiao j?, t'j Gh T[dk; j'sk j?. y{p jZ;/.
;{uBk
;kfjs ns/ fJfsjk; d/ ftfdnkoEhnK tk;s/ fJ; vokw/ ftub/ gksoK d/ BK, EK s/ xNBktK ;ZuhnK
jB. w?I Xow dk ftfdnkoEh jK. w/o/ tk;s/ ;G e[M ebfgs j?, fwfEnk, wkfJnk. wzu s/ e/Idoh o'b
fvT{e dk j?. pkeh d/ gkso, nzro/iah ;kfjs d/ F[ehB, g{op d/ pZu/ jB. e[M gkso f;ZX/ jB e[M n?
p;ov. g{op B/ gZSw Bkb ;ztkd oukfJnk. w/oh ndkekoh s' e'Jh ;zs[;aN j? fe BjhI, e"D ikD/. fe;/ B/
skVhnK BjhI wkohnK. u[gukg fpBk fJe d{i/ Bkb rZb ehs/, BhthInK gk e/ epo;skB ftu'I nkg'
do;ae nkgD/ xoK Bz{ ub/ rJ/. w?I epo T[go dhtk pkb fdsk. eh gsk e;hd/, eZtkbhnK rkT[D tk;s/
eZtkb nk ikD. T[; pko/ fJ; soK dh w/oh fJj fbys gfjbh j't/ ;akfJd, j/ ;Zu/ gks;akj ! nkyoh fpbe[b
Bk j't/. ekcek d/ gkgk B/ fejk ;h - mhe j?, nZr ftu'I dh fBeb e/ ;'Bk F[ZX j' iKdk j? go nkdwh nZr
ftu'I fBeb e/ y{Bh ikBto j' iKdk j?.
w?I s/o/ Bkb ;fjws BjhI fgsk. s/ok tke gZSw tk;s/ mhe j?, g{op bJh rbs. w?I g{oph jK.
nZr ftu'I fBeb e/ g{oph pzdk nkdwh ;kX j' iKdk j?, yok ;'Bk. fit/I fvT{e.
p/Bsh - eZuk yoVk g/;a j?. T{DskJhnK s'I tkec eotkT[Ir/, F[eokBk eoKrk.

26

You might also like