Black Glazed Pottery

Transport amphorae of Aegean and Eastern Mediterranean origin appear sporadically in the Hellenistic period coastal sites of the Gulf. The last five years of excavations and surveys at Thaj (aš-Šarqiyya, Saudi Arabia) carried out by CNRS (UMR 8167 Orient et Méditerranée) and the Saudi Heritage Commission, with the support the French Ministry of Europe and Foreign Affairs, produced a significant pottery assemblage of imported Mediterranean wares. Ceramic evidence from 4th to 2nd c. BC layers from Thaj, an inland site situated above 100 km from the coastline, shows a surprisingly broad spectrum of classes and types of transport amphorae. These finds suggest strong long-distance economic connections with the centre of the Hellenistic world and a significant influence of the Mediterranean culture on the city of Thaj in the Hellenistic era. The aim of this paper is to present this unique assemblage of imported wares and to raise a discussion over possible routes by which Mediterranean goods reached the site, taking into account other finds of transport amphorae at sites of the Gulf and South Arabia.

A dolgozatban egy jellegzetes, késő szarmata kori korongolt edényeken megfigyelhető besimított díszítési technológiát elemzünk. A vizsgált figurális motívumra kialakítása alapján a meanderes-spirális motívum elnevezést használjuk. A mintasor késő szarmata korsókon és öves edényeken tűnik fel. A leletanyagot tanulmányunkban a szalagos testű ornamentika elemzése során kialakított, és alkalmazott két fő szempont alapján vizsgáljuk. Elsőként az edényeket forma szerint, típusonként osztályozzuk, majd a besimított motívumot vesszük több szempont szerint elemzés alá. A tárgyalt leletcsoport lelőhelyei – a többi, más típusú figurális mintával díszített edényekhez hasonlóan – főként a Duna–Tisza közén helyezkednek el.

Κατόπιν πρόσκλησης που μου έγινε να συμμετέχω στη δημιουργία του καταλόγου της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Κώμες και πολίσματα στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου» που οργανώθηκε από την ΕΦΑΠΟΘ το 2019, ανέλαβα τη συγγραφή λημμάτων για τρία εκθέματα.  Ειδικότερα πρόκειται για: α) έναν ερυθρόμορφο σκύφο τύπου Α, β) μια ερυθρόμορφη υδρίσκη και γ) έναν μελαμβαφή κάλυκα.
Σε ό,τι αφορά καταρχήν τον σκύφο, μετά την αναζήτηση και παράθεση παραδειγμάτων αττικών επείσακτων αγγείων του ίδιου σχήματος από άλλα ταφικά σύνολα της Μακεδονίας, η ύπαρξη ρόδινου επιχρίσματος μάς οδήγησε στον αποκλεισμό της πιθανότητας ο εν λόγω σκύφος να αποτελεί προϊόν αττικού εργαστηρίου. Αναπόφευκτα, οδηγηθήκαμε στη σκέψη ότι πρόκειται για κάποιο τοπικό εργαστήριο, πιθανόν της Χαλκιδικής. Μέσα από την μελέτη του εικονογραφικού σχήματος με τους δύο σατύρους που επαναλαμβάνεται στις παραστάσεις και των δύο πλευρών του αγγείου αλλά και των εικονογραφικών τύπων των μορφών αυτών καθαυτών κατέστη εφικτό να αναγνωριστεί ο αγγειογράφος. Η απόδοση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών των μορφών, οι έντονα χορευτικές τους κινήσεις, οι ανατομικές λεπτομέρειες των σωμάτων τους, τα αντικείμενα που κρατούν όπως και τα κλαδιά κισσού που εικονίζονται στο φόντο των παραστάσεων μάς οδήγησαν στο χέρι του αγγειογράφου που διακόσμησε και έναν σκύφο στην Βουδαπέστη, γνωστό από παλιά στην έρευνα αλλά αταύτιστο.
Αναφορικά τώρα με την ερυθρόμορφη υδρίσκη με την παράσταση της μορφής μιας Νίκης που κινείται προς ένα βωμό, αφού σχολιάστηκε καταρχήν η παρουσία μικρογραφικών υδριών ως αναθημάτων σε ιερά - από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. κ.ε. ιδιαίτερα συχνά και σε τάφους, έγινε στη συνέχεια κριτικός σχολιασμός του θέματος των μεμονωμένων μορφών Νικών. Διαπιστώνεται ότι πρόκειται για ένα θέμα δημοφιλές σε αγγεία της κλασικής περιόδου και ιδιαίτερα σε ληκύθους.
Τα α-τυπικά χαρακτηριστικά του σχήματος της υδρίσκης μας όπως και οι αναλογίες των επιμέρους μερών της, παραπέμπουν στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., περίοδο στην οποία χρονολογούνται και τα υπόλοιπα κεραμικά συνευρήματα της ταφής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι και σε αυτήν την περίπτωση πρόκειται για προϊόν κάποιου τοπικού εργαστηρίου, πιθανόν και πάλι της Χαλκιδικής και ειδικότερα της Ολύνθου με βάση παράλληλα που εντοπίσαμε. Η χρήση της υδρίσκης φαίνεται ότι ήταν αυτή ενός αρωματοδοχείου, χρήση ανάλογη με εκείνη των αρυβαλλοειδών ληκυθίων που βρέθηκαν στην ίδια ταφή και είχαν ανάλογο σχήμα και μέγεθος.
Τέλος, ο μελαμβαφής κάλυκας, φαίνεται ότι αποτελεί προϊόν που εισήγαγαν από την Αττική. Τα παραδείγματα που βρέθηκαν στην Αγορά της Αθήνας χρονολογούνται από το β΄ τέταρτο του 4ου αι π.Χ. μέχρι και μετά το 325 π.Χ. Ενισχυτικό στοιχείο της τοποθέτησης της αρχής της παραγωγής αγγείων του συγκεκριμένου τύπου πριν τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. αποτελεί το γεγονός ότι ένας τέτοιος κάλυκας βρέθηκε στην Όλυνθο. Μέσα από την αναζήτηση παραλλήλων κατέστη δυνατόν να παρακολουθήσουμε τη μορφολογική εξέλιξη του σχήματος του μελαμβαφούς κάλυκα και να χρονολογήσουμε το δικό μας παράδειγμα με σχετική ασφάλεια γύρω στα μέσα ή στο γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.
Πρόκειται για σχήμα ιδιαίτερα αγαπητό στη Μακεδονία του β΄ μισού του 4ου αι. π.Χ., όπου καταγράφονται και πολλά αργυρά παραδείγματα. Τέλος, διαπιστώσαμε ότι την ίδια μορφολογική εξέλιξη με τον πήλινο κάλυκα από την Πολίχνη μπορεί κανείς να την παρακολουθήσει και σε αργυρούς κάλυκες που εντοπίστηκαν στη Μακεδονία, και χρονολογούνται την ίδια περίοδο.

The project of study of the necropolis of Valle Trebba in Spina, coordinated by the Chair of Etruscology and Italic Archaeology of Bologna University in agreement with the Superintendence for Archaeological Heritage of Emilia Romagna, promotes a systematic analysis of black glazed pottery in a context of great proportions and relevance. Insights on local and imported productions of black glazed pottery in the Etruscan area of the Po Valley are few in order to date. Regarding Spina, the considerations on these productions in scientific literature are limited essentially to the autopsy of findings and the study of published funerary contexts.
The sampling (64 samples) and the results of archaeometrical analysis presented here involved mainly Attic, Volterra and local black glazed pottery (end of the VIth-IIIrd century BC). The primary objective of this multidisciplinary approach in the study of black glazed pottery is to identify and single out specific techniques of each production, then to relate them to the autoptic criteria generally applied to the characterization of these ceramics in archaeological studies. The secondary purpose is to investigate the possible presence of vessels locally produced as an imitation of imports from Attica, that remained so far a hypothesis in scientific literature.
The samples, previously cleaned of the glazed layer, pulverized and washed in deionized H2O, have been analyzed using mineral-geochemical methods. Therefore, the powders have been examined to determine the mineralogical composition by di raction analysis (Philips PW1710 Di ractometer) and thermal ones (TG, DTG, DTA) with heating from 20° C up to 1000° C, in a stream of CO2 and a heating rate of 20° C per minute (Apparatus Thermal Setaram LABSYS), and the chemical composition through X-Ray Fluorescence (XRF Philips PW1480). The thermal analysis allows us to quantify the loss in weight % (LOI) undergone by each sample at certain temperature ranges. In some samples, considered representative of homogeneous groups, thin section analysis to optical polarizing microscope has been performed to check more or less fine grain size and the presence of any included lithic and primary clinopyroxenes, further analysis to scanning electron microscope (SEM/EDS - Philips 515b/EDAX DX4) has been carried out to better detect phases not perceivable by the polarizing microscope (because of the fine particle size of the mixture).
Subsequently, the chemical data have been processed statistically using bivariate plots and cluster analysis have been performed with the method of the average linkage to better highlight geochemical similarities of samples and to argue hypothesis of origin. During the processing of the cluster analysis, we also included chemical data of ndings of certain origin already studied (i.e. Marzabotto, Volterra, Adria, Suasa, Rimini, Faenza and Corinth), and data of three spacer rings found in the excavations of a productive area of the Etruscan town, as well as data of various clays samples carried out in the municipalities of the area (i.e. Ostellato, San Giovanni Masi and Argenta). This statistical analysis allows us to identify nine groups, mainly characterized by SiO2, Al2O3, Fe2O3, MgO, CaO among major elements and Cr, Ni, Zn, Rb, Zr among elements in trace.
In all samples the predominant phase is quartz. K-feldspar is present in an amount from modest to signi cant and Plagioclase are recognized in an amount from modest to especially abundant in the samples of the Ist group. The clinopyroxenes, whose presence shows higher ring temperatures and a raw material rich in carbonates, are present in an amount from modest to abundant (Vth, VIth and IXth group). Calcite is usually scarcely present or absent in samples with high content of CaO: that confirms that the sampled findings have been baked at temperatures above 800° C, which allowed its almost complete dissociation. It was found the presence of hematite in almost all the samples in an amount from traces to modest, and also pyrite and maghemite are present in small amounts in some samples of color from light gray to dark gray: it is likely that the color is linked to the different content of these three stages, and it depends on the oxidant/reductant atmosphere to which the samples were subjected during cooking.
Ist-IInd groups, identified as locally made and dated between IVth and IIInd century BC, evidently were created from raw materials poor in carbonates and elements derived from mafic rocks as ophiolite and rich in SiO2 (quartz-feldspathic skeleton). The Ist group is characterized by a homogeneous particle size and the presence of hematite which determines the characteristic red color. The IInd group demonstrates a different degree of clay purification and ring in a more reducing atmosphere. The comparison of these data with others from samples of local pottery belonging to the second half of Vth-mid IVth century BC confirms the continuity of production methods during time. The involvement in the analysis of samples of raw clay allows us to hypothesize that the deposits of raw material used for these vases were almost adjacent to the production area.
The IVth group, which identified Attic pottery, comes from raw material poor in carbonates and poorer in quartz-feldspathic skeleton, but with a rich content in mafic elements. The group is rather compact in chemical and mineralogical characteristics. Analysis also confirms an Attic origin for outturned bowls and stemmed plates, vascular forms that were considered peculiar of the Adriatic and Po Valley market.
Vth-IXth groups, characterized by a larger grain size than the previ- ous ones, are quite problematic. Vth-VIth groups consist of vases dating in the Vth century BC and characterized by forms predominantly of Attic influence, but their chemical-mineralogical characteristics distinguish them from Attic vases and from the remaining productions identified or used as comparison.
The VIIth group is composed by a little stemmed plate, a typical local form in Spina, and by a bowl of Attic form. We could plausibly suppose that these two vases were locally made and chemically rather akin to the IInd group, thus confirming the hypothesis of a local imitation of Attic vases thanks to the bowl. We could suppose that the bowl, despite of being a close imitation of (or resembling) an Attic model, responds to a rather local request and perhaps also met an Etruscan taste in thin and sinuous vessel tectonics close to metal ware.
At last, VIIIth-IXth groups are distinguished from all the others, in particular for a high content of CaO. The sample no. SVT 12, which belongs to an “Alto-Adriatico” figured oinochoe with trefoil mouth, is most likely a local product of Spina, even if the clay had a dfferent preparation from the one of Ist-IInd groups, and in particular by no. SVT 61, an “Alto-Adriatico” gured lekanis. We could divide “Alto- Adriatico” vessels at least into two productions, as noted in literature: the first one that does not differ from the black glazed pottery of the Ist group and the latter that instead has a clay rich in calcite, which may have been added to the starting raw material, likely for a whitening e ect.
Finally, we would like to stress that the considerations we propose in this paper clearly show that only a systematic and multidisciplinary approach to the study of black glazed pottery supported by archaeometrical analysis can bring signi cant results not restricted only to a typological study.