KOMPETENCIJE NASTAVNIKA U DIGITALNOM DOBU

KOMPETENCIJE NASTAVNIKA U DIGITALNOM DOBU Jelena Zivlak1, Jelisaveta Šafranj2 1Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, Srbija 2,3Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, Srbija [email protected], [email protected] Kratak sadržaj: Nastavnik ima ulogu uzora za učenike u smislu znanja, radnog zalaganja, ponašanja, ličnih stavova i osobina. Učenje po modelu je čest oblik učenja složenih oblik ponašanja, te je važno da nastavnik kao model da dobar lični primer. Imajući u vidu tehničko-tehnološki napredak i sveopštu dostupnost informacija, zahtevi prema nastavniku što se tiče prenošenja informacija su se smanjili, dok su se zahtevi u smislu planiranja i kreiranja strategije nastavnog procesa povećali. Jedan od modela kompetencija nastavnika predstavljen je u dokumentu „Podrška razvoju kompetencija nastavnika“ Evropske komisije. Pojam kompetencija nastavnika ima sledeće karakteristike: „uključuje eksplicitno i implicitno znanje, kognitivne i praktične veštine, dispozicije kao što su motivacija, vrednosne orijentacije i emocije; omogućava nastavnicima da ispune složene zahteve primenom psiho-socijalnih resursa u određenom kontekstu; omogućava nastavniku da postupa profesionalno i adekvatno u određenoj situaciji; pomaže nastavnicima da zadatke izvrše efektno i efikasno; može se predstaviti kao određen nivo postignuća na kontinuumu“. Što se tiče digitalnih kompetencija nastavnika, „Okvir digitalnih kompetencija: Nastavnik za digitalno doba“ opisuje očekivanja od nastavnika u Republici Srbiji u smislu informatičke pismenosti i upoznatosti sa IKT metodama i alatima primenjivim u njihovoj naučnoj disciplini. S obzirom na prirodu digitalnog doba, navedene kompetencije se vremenom menjaju i može se očekivati povećanje u okviru svake od njih, kao i uvođenje novih. Ključne reči: kompetencije, nastavnici, digitalno doba, model kompetencija TEACHER COMPETENCES IN THE DIGITAL AGE Abstract: The teacher is a role model for students in terms of knowlege, work engagement, behavior, personality traits and attitudes. Learning by modelling is a common form of acquiring complex types of behavior, and therefore, it is important that the teacher as a role model gives a good personal example. Taking into account the technical-technological progress and the overall availability of information, the requirements for the teacher regarding transmission of information have descreased, while the requirements in terms of planning and creating the strategy of teaching process have increased. One of the models of teachers’ competences is presented in the document „Supporting teacher competence development“ by the European Commission. The concept of teacher competences has the following characteristics: „it includes explicit and implicit knowledge, cognitive and practical skills, as well as dispositions, such as motivation, belief, value orientations and emotions; it allows teachers to fulfil complex requirements by using psycho-social resources in a particular context; it allows the teacher to act professionally in a particular situation; it hels teacher to perform tasks efficiently and effectively; it can be presented as a certain level of achievement on a contininuum.“ With regards to digital competences of teachers, the „Digital Competence Framework – The Digital Age Teacher“ describes teacher requirements in the Republic of Serbia concerning computer literacy and familiarity with ICT methods and tools applicable in the teacher’s scientific discipline. Considering the nature of the digital era, these competences change over time and one can expect the increase in expectations within each of them, as well as the introduction of new ones. Key Words: competences, teachers, digital age, model of competences uvod Termin kompetencije odnosi se na merljiva znanja i veštine koja se ispoljavaju u radnom ponašanju zaposlenog, a omogućavaju mu da uspešno obavlja radne zadatke na određenom radnom mestu. Prepoznato je da uspešan nastavnik u digitalnom dobu treba da pored pedagoških i stručnih znanja i veština poseduje i digitalne kompetencije koje je potrebno konstantno usavršavati, imajući u vidu prirodu tehnološkog razvoja. Evropski parlament i Savet navode osam ključnih kompetencija za celoživotno učenje koje su neophodne evropskim građanima da bi mogli da pronađu posao, steknu lično ispunjenje i budu aktivni građani. To su: »komunikacija na stranim jezicima; matematička kompetencija i osnovne kompetencije iz oblasti prirodnih nauka i tehnologije; digitalna kompetencija; sposobnost učenja; socijalne i građanske kompetencije; smisao za inicijativu i preduzetništvo; kulturološka svesnost i izražavanje.« [2]  OPŠTE KOMPETENCIJE NASTAVNIKA I EVROPSKI MODEL Nastavnički poziv spada u pozive humanističke orijentacije i jedan je od najstarijih. Nastavnik ima ulogu uzora za učenike u smislu znanja, radnog zalaganja, ponašanja, stavova i osobina. Učenje po modelu je čest oblik učenja složenih oblika ponašanja, te je važno da nastavnik kao model da dobar lični primer, posebno u smislu kontinuiranog usavršavanja i sticanja novih veština. Imajući u vidu tehničko-tehnološki napredak i sveopštu dostupnost informacija, zahtevi prema nastavniku što se tiče prenošenja informacija postaju niži, a rastu zahtevi u smislu uloge planiranja i kreiranja strategija nastavnog procesa. [1]  Dakle, na nastavniku je da izvrši odabir odgovarajućeg nastavnog materijala i pristup njemu i da bude facilitator učenicima u procesu učenja. Što se tiče osobina koje se očekuju od nastavnika, prema Džersajldovoj studiji o učenicičkim preferencijama osobina nastavnika, to su: »1. ljudski kvaliteti: ljubaznost, veselost, prirodnost, društvenost, dobro raspoloženje, smisao za humor, 2. kvaliteti koji se odnose na stav prema discipini: da je fer, pravedan, postojan, disciplinovan, nepristrasan, 3. fizički kvaliteti: fizička privlačnost, prijatan glas, urednost, mladolikost, dobro zdravlje, 4. nastavnički kvaliteti:dobro poznavanje struke, pomaganje učenicima, postupanje u interesu učenika, da je zanimljiv i entuzijast, da ume da zainteresuje učenike, da predaje jasno, pregledno i da naglašava ono što je bitno.« [1]  Od savremenog nastavnika očekuje se da: »a) ima široko i solidno opšte obrazovanje i opštu kulturu, b) da temeljno poznaje disciplinu koju predaje, tj. nastavni predmet, ali i probleme nauke koji se nalaze u osnovi tog nastavnog predmeta, c) da poznaje psihološko-pedagoške i metodičke osnove vaspitanja, a posebno nastave na određenom uzrastu, d) da je ovladao neophodnim pedagoškim umenjima, e) da je izgradio potrebu i naviku permanentnog usavršavanja.« [1]  Jedan od modela kompetencija nastavnika predstavljen je u dokumentu »Podrška razvoju kompetencija nastavnika« Evropske komisije. Pojam kompetencija nastavnika ima sledeće karakteristike:«uključuje implicitno i eksplicitno znanje, kognitivne i praktične veštine, kao i dispozicije (motivaciju, verovanja, vrednosne orijentacije i emocije) (Rychen & Salganik, 2003); omogućava nastavnicima da ispune složene zahteve primenom psiho-socijalnih resursa u određenom kontekstu na koherentan način; omogućuju nastavniku da postupa profesionalno i adekvatno u određenoj situaciji (Koster & Dengerink, 2008); pomaže nastavnicima da zadatke izvrše efektivno (da postignu željeni cilj) i efikasno (da optimalno iskoriste resurse i zalaganje); može se predstaviti kao određeni nivo postignuća na kontinuumu (Gonzales & Wagenaar, 2005)« [3] Prema Aneksu 1 »Podrške razvoju kompetencija nastavnika« kompetencije nastavnika mogu se podeliti u tri veće grupe: 1) znanje i razumevanje, 2) veštine i 3) dispozicije – verovanja, stavovi, vrednosti i zalaganja. U grupu kompetencija iz oblasti znanja i razumevanja spadaju znanja o predmetnoj materiji, pedagoško znanje o nastavnom sadržaju, opšte pedagoško znanje (znanje o procesima podučavanja i učenja), poznavanje nastavnog plana i programa, poznavanje osnova nauka o obrazovanju, upoznatnost sa kontekstualnim, institucionalnim i organizacionim aspektima obrazovnih politika, upoznatost sa pitanjima inkluzije i diverziteta, efektivno korišćenje tehnologija u učenju, znanja iz oblasti razvojne psihologije, poznavanje grupnih procesa i dinamike, teorije učenja, motivacionih pitanja i upoznatost sa procesima i metodama evaluacije i procene. [3] U veštine spadaju: planiranje, upravljanje i koordiniranje podučavanja, korišćenje nastavnih materijala i tehnologija, upravljanje učenicima i grupama, praćenje, prilagođavanje i procena nastavnih ciljeva i procesa, prikupljanje, analiziranje i tumačenje podataka zarad donošenja profesionalnih odluka i unapređenja podučavanje i učenja, upotreba istraživačkog znanja u praksi, saradnja sa kolegama, roditeljima i socijalnim službama, veštine pregovaranja sa raznim interesnim grupama u obrazovanju, refleksivne, metakognitivne i interpersonalne veštine za individualno učenje i za učenje u profesionalnim zajednicama i prilogađavanje obrazovnim kontekstima koje karakteriše dinamika na više nivoa sa unakrsnim uticajima. [3] U dispozicije spadaju: epistemološka svest, podučavanje veština kroz sadržaj, prenosive veštine, spremnost na promenu, fleksibilnost, kontinuirano učenje i profesionalni razvoj, posvećenost podsticanju učenja kod svih učenika, podsticanje demokratskih stavova i prakse kod studenata kao evropskih građana (ukljućujući uvažavanje različitosti i multikulturalnosti), kritički stav prema sopstvenom podučavanju, sklonost ka timskom radu, saradnji i umrežavanju i osećaj samoefikasnosti. [3] KOMPETENCIJE NASTAVNIKA U REPUBLICI SRBIJI SA POSEBNIM OSVRTOM NA DIGITALNE KOMPETENCIJE U Republici Srbiji je Nacionalni prosvetni savet definisao standarde kompetencija za profesiju nastavnika i podelio ih je u 4 kategorije: K1 – kompetencije za nastavnu oblast, predmet i metodiku nastave, K2 – kompetencije za poučavanje i učenje, K3 – kompetencije za podršku razvoju ličnosti učenika i K4 – kompetencije za komunikaciju i saradnju. [4] Kompetencije za nastavnu oblast tiču se predmetnog znanja, planiranja i realizacije nastavnog procesa i planiranja usavršavanja u stručnoj oblasti. K2 kompetencije odnose se na znanja o razvoju učenika i o učenju i na planiranje, realizaciju i vrednovanje učenja učenika, kao i na usavršavanje pedagoške prakse. Kompetencije za podršku razvoju ličnosti učenika podrazumevaju znanja o razlikama među učenicima i njihovom motivisanju i uključuju planiranje i realizaciju aktivnosti u svrhe razvoja ličnosti učenika, kao i vrednovanje i usavršavanje u navedenim oblastima. K4 kompetencije usmerene su na znanja, planiranje i realizaciju aktivnosti saradnje sa roditeljima, starateljima i ostalim saradnicima u obrazovnom radu. Pored navedenih standarda kompetencija, dokument »Okvir digitalnih kompetencija: Nastavnik za digitalno doba«, objavljen marta 2017. od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja bavi se digitalnim kompetencijama nastavnika. Taj dokument je usklađen sa Strategijom razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine i sa Smernicama za unapređivanje uloge informaciono-komunikacionih tehnologija u obrazovanju. »Okvir digitalnih kompetencija« u obzir uzima rastući značaj digitalnih kompetencija u svim sferama društva i činjenicu da se one razvijaju u sistemu obrazovanja, te da se od nastavnika mora očekivati da poseduju informatičku pismenost i da su upoznati sa IKT metodama i sa alatima koji se primenjuju u njihovoj naučnih disciplini, pošto od njih zavisi buduće znanje učenika. »Okvir digitalnih kompetencija« može se koristiti u različite svrhe i od strane različitih aktera, uključujući donosioce obrazovnih politika, edukatora nastavnog osoblja i samih nastavnika radi samoprocene i planiranja stručnog razvoja. Digitalne kompetencije definišu se kao »skup znanja, veština, stavova, sposobnosti i strategija neophodnih za kvalitetno korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija i digitalnih medija, a sa ciljem promišljenog, fleksibilnog i bezbednog unapređivanja procesa nastave i učenja u drugih aktivnosti u vezi sa nastavničkom profesijom u onlajn i oflajn okruženju« [5]. Prvenstvena namena »Okvira digitalnih kompetencija« je u individualne svrhe nastavnika kao reflektivnog praktičara koji teži da utvrdi u kojim oblastima treba da stekne dodatna znanja. Navodi se osam ključnih kategorija kompetencija: »1. pretraga, pristup, čuvanje i upravljanje informacijama; 2. pretraga, adaptacija i kreiranje digitalnih sadržaja za nastavu i učenje; 3. upravljanje digitalnim sadržajem za nastavu i učenje i njegovo deljenje; 4. upravljanje okruženjem za učenje; 5. nastava i učenje; 6. formativno i sumativno ocenjivanje, beleženje, praćenje i izveštavanje o napretku učenika; 7. komunikacija i saradnja u onlajn okruženju; 8. etika i bezbednost.« [6]  Karakteristike navedenih kategorija su nezavisnost uz određenja preklapanja (npr. uspešno korišćenje postojećih digitalnih sadržaja povezano je sa svesnošću o autorskim pravima), podela na potkompetencije koje se sastoje od više veština opisanih u vidu iskaza o tome šta nastavnik zna, može i ume (npr. prva kompetencija je podeljena na kompetencije Pretraga i selektovanje informacija, Pristupanje informacijama i Čuvanje, briga i pronalaženje sačuvanih informacija) i podela kompetencija na tri nivoa – početni, srednji i napredni, u zavisnosti od mere u kojoj nastavnik poseduje navedene kompetencije, pri čemu dostizanje narednog nivoa može predstavljati ciljeve za profesionalno usavršavanje (na primer, napredak u okviru pete kompetencije od osnovnog nivoa, na kome nastavnik ume da osmisli nastavne materijale koristeći cloud kolaborativne servise, od naprednog nivoa, na kom nastavnik osmišljava nastavne materijale zajedno sa učenicima, koristeći cloud servise za internet saradnju). ZAKLJUČAK U radu su predstavljeni neki od aktuelnih modela kompetencija nastavnika u Evropskoj uniji i Republici Srbiji i obuhvaćeni su znanje, veštine i dispozicije koje se očekuju od nastavnika. Dat je poseban osvrt na digitalne kompetencije kroz analizu »Okvira za digitalne kompetencije«, kao odličnog primera modernizacije obrazovanja i razvoja alatke koja je primenjiva od strane svih aktera u obrazovanju. S obzirom na prirodu razvoja digitalnih tehnologija, navedeni okviri i kompetencije su promenljive u odnosu na vreme i može se očekivati povećanje očekivanja u okviru svake od kompetencija, kao i uvođenje novih. Posebno je važno da nastavnici, pored nastavnih kompetencija, unapređuju i sve ključne kompetencije za celoživotno učenje kao uzor usavršavanja i učenja za učenike i ostale građane. LITERATURA [1] Đorđević, J., Trnavac, M. Pedagogija. Naučna knjiga, Beograd, 2005. [2] http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32006H0962, Recommendation of the European Parliament and of the Council of 18 December 2006 on key competences for lifelong learning 2006. [3] http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/repository/education/policy/school/doc/teachercomp_en.pdf Supporting teacher competence development for better learning outcomes 2013. [4] http://katalog.zuov.rs/StandardiKompetencija.aspx#k1Standardi kompetencija za profesiju nastavnika i njihovog profesionalnog razvoja 2012. [5] http://ftp.jrc.es/EURdoc/JRC68116.pdf JRC Technical reports - Digital competence in practice: An analysis of frameworks 2012. [6]http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2015/08/Okvir-digitalnih-kompetencija.pdf Okvir digitalnih kompetencija »Nastavnik za digitalno doba« - nacrt 2017. XXIV Skup TRENDOVI RAZVOJA: “DIGITALIZACIJA VISOKOG OBRAZOVANJA ”, Kopaonik, 21. - 23. 02. 2018. 3