Tweede Kamerverkiezingen 1897

Tweede Kamerverkiezingen 1897
Datum	15 juni 1897
Land	Nederland
Te verdelen zetels	100
Opkomst	72,36%
Resultaat
Grootste partij	vrijzinnig-democratische Kamerclub
Nieuwe kabinet	Pierson
Vorige kabinet	Röell
Begin regeerperiode	27 juli 1897
Opvolging verkiezingen
Portaal	Politiek

De Tweede Kamerverkiezingen 1897 waren algemene Nederlandse verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Zij vonden plaats op 15 juni 1897.

De verkiezingen werden gehouden als gevolg van de afloop van de zittingstermijn van de Tweede Kamer die gekozen was bij de verkiezingen van 1894.

Bij de herziening van de Kieswet in 1896 waren de criteria voor opname in het kiezersregister aanzienlijk verruimd; als gevolg hiervan verdubbelde het aantal kiesgerechtigden. Tevens werden de meervoudige kiesdistricten die nog resteerden^[1] opgeheven en omgezet in enkelvoudige kiesdistricten.

Nederland was vanaf 1897 verdeeld in 100 kiesdistricten; in elk kiesdistrict werd één lid van de Tweede Kamer gekozen. Om gekozen te worden moest een kandidaat de absolute meerderheid van de in een kiesdistrict uitgebrachte geldige stemmen behalen. In 50 kiesdistricten^[2] was een tweede verkiezingsronde benodigd vanwege het niet-behalen van de absolute meerderheid door een van de kandidaten; voor deze tweede ronde plaatsten zich de twee hoogstgeëindigde kandidaten uit de eerste ronde. De tweede ronde vond plaats op 25 juni 1897.

Uitslag

Opkomst

	1894		1897
	# stemmen	%	# stemmen	%
Kiesgerechtigden	299.391		576.367
Niet opgekomen	128.124	42,79^[3]	157.737	27,64^[3]
Opkomst	171.267	57,21^[3]	418.630	72,36^[3]

Verkiezingsuitslag

partij/groepering	1894^[4]	1897	+/−
partij/groepering	zetels		+/−
vrijzinnig-democratische Kamerclub^[5]	32/30	23	−7

bahlmannianen^[6]	20/19
schaepmannianen^[6]	5/6
katholieken^[6]	−	22
subtotaal	25	22	−3

Anti-Revolutionaire Partij	7	15	+8
Liberale Unie	4/3	13	+10
vrije liberalen	19/18	10	−8
Vrij-Antirevolutionaire Partij	7/6	5	−1
Radicale Bond	2	3	+1
conservatief-liberalen	2	2	0
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij	−	2	+2
onafhankelijk a.r.	1	1	0
radicaal-liberaal	1	1	0
groep-Staalman	−/1	1	0
Christelijk-Historische Kiezersbond	−	1	+1
vrije socialist	−	1	+1
vacatures^[7]	−/4	0	−4
totaal	100	100	0

Gekozen leden

Bij deze verkiezingen werden 79 leden herkozen, waarvan vier hun benoeming niet aanvaardden vanwege hun toetreding tot het na de verkiezingen gevormde kabinet-Pierson.^[8] Vijf leden hadden aangegeven niet herkiesbaar te zijn, terwijl zestien aftredende leden verslagen werden.

Onderstaand volgen enkele bijzonderheden:

in het kiesdistrict Alkmaar werd Eduard Fokker (vrijzinnig-democratische Kamerclub) gekozen in de vacature ontstaan door het overlijden van Adrianus de Lange (liberalen) in de vorige zittingsperiode;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam I werd Menso Pijnappel (conservatief-liberalen) herkozen^[9]^[10];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam II werd Herman Groen (vrije liberalen) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam III werd Abraham Hartogh (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen^[11];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam IV werd Johan Gleichman (vrije liberalen) herkozen^[12];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam V werd Theodore Ketelaar (RB) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam VI werd in eerste instantie Jacob Cremer (vrijzinnig-democratische Kamerclub) gekozen. Hij besloot echter zijn kandidatuur niet te aanvaarden vanwege zijn benoeming als bewindspersoon in het kabinet-Pierson. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Amsterdam VI een naverkiezing gehouden waarbij Willem Geertsema (vrije liberalen) gekozen werd;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam VII werd Bernardus Heldt (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen^[13];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam VIII werd Piet Nolting (RB) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Amsterdam IX was in eerste instantie Johannes Tak van Poortvliet herkozen.^[14] Tak van Poortvliet was echter tevens gekozen in het kiesdistrict Beverwijk waaraan hij de voorkeur gaf.^[15] Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Amsterdam IX een naverkiezing gehouden waarbij Arnold Kerdijk (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen werd^[16]^[17];

in het kiesdistrict Beverwijk versloeg Johannes Tak van Poortvliet (50,8%, vrijzinnig-democratische Kamerclub) het aftredende lid Theodorus Borret (49,2%, schaepmannianen);

in het kiesdistrict Breukelen versloeg Jan de Waal Malefijt (54,4%, ARP) het aftredende lid Jan Huydecoper van Maarsseveen en Nigtevecht (36,5%, liberalen);

in het kiesdistrict Delft werd Henri van de Velde (ARP) gekozen in de vacature ontstaan door het overlijden van Gerard Beelaerts van Blokland (VAR) in de vorige zittingsperiode;

in het kiesdistrict Deventer versloeg Jan Stoffel (59,0%, vrijzinnig-democratische Kamerclub) het aftredende lid Albertus van Delden (41,0%, vrije liberalen);

in het kiesdistrict Ede versloeg Lodewijk van Asch van Wijck (60,7%, ARP) het aftredende lid Antoon van Borssele (11,8%, vrije liberalen);

in het kiesdistrict Enkhuizen werd Aris Kool (LU) bij een naverkiezing gekozen in de vacature ontstaan door het overlijden van Jan Zijp (LU) in de vorige zittingsperiode;

in het kiesdistrict Enschede versloeg in eerste instantie Nicolaas Pierson (53,6%, LU) het aftredende lid Antonius Vos de Wael (46,4%, schaepmannianen). Hij besloot echter zijn kandidatuur niet te aanvaarden vanwege zijn benoeming als bewindspersoon in het kabinet-Pierson. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Enschede een naverkiezing gehouden^[18] waarbij Henri van Kol (SDAP) gekozen werd;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict 's-Gravenhage I werd Johannes Krap (ARP) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict 's-Gravenhage II werd Jan Conrad (vrije liberalen) herkozen^[19];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict 's-Gravenhage III versloeg Jacobus Pijnacker Hordijk (35,0%, vrijzinnig-democratische Kamerclub) Henri Guyot (18,8%, vrije liberalen)^[20];

in het kiesdistrict Gulpen werd Joseph Merckelbach (katholieken) gekozen in de vacature ontstaan door het aftreden van Iwan de Marchant et d'Ansembourg (bahlmannianen) die had aangegeven niet herkiesbaar te zijn;

in het kiesdistrict Hilversum versloeg Schelto van Heemstra (50,3%, ARP) het aftredende lid Jan Quarles van Ufford (25,9%, VAR);

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Hoogezand werd Jacob Veegens (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen^[21];

in het kiesdistrict Leeuwarden versloeg in eerste instantie Pieter Jelles Troelstra (50,9%, SDAP) het aftredende lid Carel Gerritsen (49,1%, RB). Troelstra was echter tevens gekozen in de kiesdistricten Tietjerksteradeel en Winschoten^[15]; hij gaf de voorkeur aan Tietjerksteradeel. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Leeuwarden een naverkiezing gehouden^[22] waarbij Hendrik Pyttersen (LU)^[23] gekozen werd;

in het kiesdistrict Leiden werd Antonius van Kempen (ARP) gekozen in de vacature ontstaan door het aftreden van Hendrik Bool (vrije liberalen) die had aangegeven niet herkiesbaar te zijn;

in het kiesdistrict Lochem was in eerste instantie Cornelis Lely (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen. Hij besloot echter zijn kandidatuur niet te aanvaarden vanwege zijn benoeming als bewindspersoon in het kabinet-Pierson. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Lochem een naverkiezing gehouden waarbij Lely wederom gekozen werd^[24];

in het kiesdistrict Loosduinen versloeg Anthony Brummelkamp (55,6%, ARP) het aftredende lid Arnoldus van Berckel (44,4%, schaepmannianen);

in het kiesdistrict Ridderkerk werd Allard van der Borch van Verwolde (ARP) gekozen in de vacature ontstaan door het aftreden van Arie Smit (vooruitstrevende liberalen) die had aangegeven niet herkiesbaar te zijn;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Rotterdam I versloeg Johannes de Visser (52,9%, CHK) het aftredende lid Rudolf Mees (47,1%, vrije liberalen)^[25];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Rotterdam II werd Dirk de Klerk (vrijzinnig-democratische Kamerclub) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Rotterdam III werd Joor Verheij (LU) gekozen;

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Rotterdam IV werd George Hintzen (vrije liberalen) herkozen^[26];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Rotterdam V werd Eduard van Raalte (vrijzinnig-democratische Kamerclub) gekozen in de vacature ontstaan door het aftreden van Jan van Gennep (vrije liberalen) in de vorige zittingsperiode;

in het kiesdistrict Schoterland versloeg Geert van der Zwaag (54,0%, vrije socialist) het aftredende lid Hendrik Pyttersen (46,0%, vooruitstrevende liberalen);

in het kiesdistrict Sneek versloeg Jan van Gilse (50,01%, vrijzinnig-democratische Kamerclub) het aftredende lid Theo Heemskerk (49,99%, ARP);

in het kiesdistrict Tietjerksteradeel^[27] versloeg Pieter Jelles Troelstra (28,4%, SDAP) het aftredende lid Hubert de Kanter (19,8%, vooruitstrevende liberalen);

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Utrecht I werd Abraham van Karnebeek (vrije liberalen) herkozen^[28];

in het nieuw ingestelde kiesdistrict Utrecht II werd Jacob Bastert (conservatief-liberalen) herkozen^[29];

in het kiesdistrict Weststellingwerf^[30] werd Wesselius Houwing (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen;

in het kiesdistrict Wijk bij Duurstede versloeg Maurits van Asch van Wijck (59,1%, ARP) het aftredende lid Willem de Beaufort (33,5%, vrije liberalen);

in het kiesdistrict Winschoten versloeg in eerste instantie Pieter Jelles Troelstra (27,0%, SDAP) het aftredende lid Boelo Tijdens (24,1%, radicaal-liberalen). Troelstra was echter tevens gekozen in de kiesdistricten Leeuwarden en Tietjerksteradeel^[15]; hij gaf de voorkeur aan Tietjerksteradeel. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Winschoten een naverkiezing gehouden waarbij Tijdens alsnog herkozen werd;

in het kiesdistrict Zutphen was in eerste instantie Hendrik Goeman Borgesius (vrijzinnig-democratische Kamerclub) herkozen. Hij besloot echter zijn kandidatuur niet te aanvaarden vanwege zijn benoeming als bewindspersoon in het kabinet-Pierson. Om in de ontstane vacature te voorzien werd in Zutphen een naverkiezing gehouden waarbij Goeman Borgesius wederom gekozen werd.^[24]

De zittingsperiode van de Tweede Kamer ging in op 21 september 1897 en eindigde op 16 september 1901. De zittingstermijn van Tweede Kamerleden bedroeg vier jaar.

Formatie

De niet-confessionele partijen behaalden bij de verkiezingen de meerderheid. Op 27 juli 1897 trad het kabinet-Pierson aan, bestaande uit leden van de vrijzinnig-democratische Kamerclub, de Liberale Unie en de vrije liberalen.

Bronvermelding

Bronnen

Verkiezingen Tweede Kamer 1848-1918 op huygens.knaw.nl
Ron de Jong (1999). Van standspolitiek naar partijloyaliteit. Verkiezingen voor de Tweede Kamer 1848-1887. Verloren, Hilversum. ISBN 90-6550-069-3.
Ron de Jong, Henk van der Kolk, Gerrit Voerman (2011). Verkiezingen op de kaart 1848-2010. Matrijs, Utrecht. ISBN 978 90 5345 437 4.

Noten

↑ Amsterdam met negen afgevaardigden, Rotterdam met vijf, Den Haag met drie, Utrecht en Groningen met elk twee.
↑ Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam I, Amsterdam II, Amsterdam III, Amsterdam IV, Amsterdam IX, Amsterdam V, Amsterdam VI, Amsterdam VII, Amsterdam VIII, Appingedam, Beverwijk, Bodegraven, Delft, Den Helder, Deventer, Doetinchem, Dokkum, Dordrecht, Enschede, Franeker, Gouda, 's-Gravenhage II, 's-Gravenhage III, Groningen, Haarlemmermeer, Harlingen, Hontenisse, Hoogezand, Katwijk, Leeuwarden, Loosduinen, Middelburg, Ridderkerk, Rotterdam I, Rotterdam II, Rotterdam III, Rotterdam IV, Rotterdam V, Schoterland, Sneek, Steenwijk, Tietjerksteradeel, Utrecht I, Utrecht II, Weststellingwerf, Winschoten, Zuidhorn en Zwolle.
↑ ^a ^b ^c ^d % van het aantal kiesgerechtigden.
↑ Een wijziging van het aantal zetels van een partij c.q. groepering is ontstaan door aftreden en overlijden gedurende de zittingsperiode 1894-1897.
↑ De factie van de vooruitstrevende liberalen werd vanaf 1897 voortgezet als vrijzinnig-democratische Kamerclub.
↑ ^a ^b ^c De katholieke politieke groeperingen bahlmannianen en schaepmannianen besloten in 1897 tot een gezamenlijk programma.
↑ Gerard Beelaerts van Blokland (overleden op 14 maart 1897), Adrianus de Lange (overleden op 23 maart 1897), Jan van Gennep (afgetreden op 5 april 1897), Jan Zijp (overleden op 17 september 1897).
↑ Zie ook onderstaand bij de kiesdistricten Lochem en Zutphen.
↑ Pijnappel was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.
↑ Jan Rutgers van Rozenburg (vrije liberalen), aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam, had aangegeven niet herkiesbaar te zijn.
↑ Hartogh was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.
↑ Gleichman was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.
↑ Heldt was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.
↑ Tak van Poortvliet was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.
↑ ^a ^b ^c Het was volgens de vigerende wetgeving geoorloofd zich in meer dan één kiesdistrict kandidaat te stellen. Als iemand in meerdere districten gekozen werd, diende hij vervolgens aan te geven voor welk district hij in de Tweede Kamer zitting wilde nemen; in het andere district c.q. de andere districten werd dan een naverkiezing gehouden.
↑ Kerdijk was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam. Hij had zich in eerste instantie gekandideerd in het kiesdistrict Utrecht I waar hij niet gekozen werd.
↑ Bij deze naverkiezing werd onder meer Willem de Beaufort verslagen, die aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam was. De Beaufort had zich in eerste instantie niet gekandideerd.
↑ Aan deze naverkiezing nam Vos de Wael niet meer deel.
↑ Conrad was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict 's-Gravenhage.
↑ Guyot en Pijnacker Hordijk waren beiden aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict 's-Gravenhage.
↑ Veegens was aftredend lid voor het kiesdistrict Groningen, waarvan het kiesdistrict Hoogezand in 1897 een afsplitsing was.
↑ Aan deze naverkiezing nam Gerritsen niet meer deel.
↑ Pyttersen was verslagen in het district Schoterland waar hij aftredend lid was.
↑ ^a ^b Eerst bij de Grondwetsherziening van 1938 werd vastgelegd dat men niet tegelijkertijd lid van de Staten-Generaal en van de regering kon zijn. Voorheen was het wel gebruikelijk dat een tot minister benoemd Kamerlid aftrad in zijn functie, maar het was niet verplicht.
↑ Mees was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Rotterdam. De voor dit kiesdistrict aftredende leden Antoine Plate (vrije liberalen) en Willem Viruly Verbrugge (vrije liberalen) hadden aangegeven niet herkiesbaar te zijn.
↑ Hintzen was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Rotterdam.
↑ Tietjerksteradeel was vanaf 1897 de nieuwe naam van het kiesdistrict Bergum.
↑ Van Karnebeek was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Utrecht.
↑ Bastert was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Utrecht.
↑ Weststellingwerf was vanaf 1897 de nieuwe naam van het kiesdistrict Wolvega.

[1] Amsterdam met negen afgevaardigden, Rotterdam met vijf, Den Haag met drie, Utrecht en Groningen met elk twee.

[2] Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam I, Amsterdam II, Amsterdam III, Amsterdam IV, Amsterdam IX, Amsterdam V, Amsterdam VI, Amsterdam VII, Amsterdam VIII, Appingedam, Beverwijk, Bodegraven, Delft, Den Helder, Deventer, Doetinchem, Dokkum, Dordrecht, Enschede, Franeker, Gouda, 's-Gravenhage II, 's-Gravenhage III, Groningen, Haarlemmermeer, Harlingen, Hontenisse, Hoogezand, Katwijk, Leeuwarden, Loosduinen, Middelburg, Ridderkerk, Rotterdam I, Rotterdam II, Rotterdam III, Rotterdam IV, Rotterdam V, Schoterland, Sneek, Steenwijk, Tietjerksteradeel, Utrecht I, Utrecht II, Weststellingwerf, Winschoten, Zuidhorn en Zwolle.

[kiesgerechtigden-3] % van het aantal kiesgerechtigden.

[4] Een wijziging van het aantal zetels van een partij c.q. groepering is ontstaan door aftreden en overlijden gedurende de zittingsperiode 1894-1897.

[5] De factie van de vooruitstrevende liberalen werd vanaf 1897 voortgezet als vrijzinnig-democratische Kamerclub.

[kath-6] De katholieke politieke groeperingen bahlmannianen en schaepmannianen besloten in 1897 tot een gezamenlijk programma.

[7] Gerard Beelaerts van Blokland (overleden op 14 maart 1897), Adrianus de Lange (overleden op 23 maart 1897), Jan van Gennep (afgetreden op 5 april 1897), Jan Zijp (overleden op 17 september 1897).

[8] Zie ook onderstaand bij de kiesdistricten Lochem en Zutphen.

[9] Pijnappel was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.

[Amsterdam-10] Jan Rutgers van Rozenburg (vrije liberalen), aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam, had aangegeven niet herkiesbaar te zijn.

[11] Hartogh was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.

[12] Gleichman was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.

[13] Heldt was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.

[14] Tak van Poortvliet was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam.

[mult-15] Het was volgens de vigerende wetgeving geoorloofd zich in meer dan één kiesdistrict kandidaat te stellen. Als iemand in meerdere districten gekozen werd, diende hij vervolgens aan te geven voor welk district hij in de Tweede Kamer zitting wilde nemen; in het andere district c.q. de andere districten werd dan een naverkiezing gehouden.

[16] Kerdijk was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam. Hij had zich in eerste instantie gekandideerd in het kiesdistrict Utrecht I waar hij niet gekozen werd.

[17] Bij deze naverkiezing werd onder meer Willem de Beaufort verslagen, die aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Amsterdam was. De Beaufort had zich in eerste instantie niet gekandideerd.

[18] Aan deze naverkiezing nam Vos de Wael niet meer deel.

[19] Conrad was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict 's-Gravenhage.

[20] Guyot en Pijnacker Hordijk waren beiden aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict 's-Gravenhage.

[21] Veegens was aftredend lid voor het kiesdistrict Groningen, waarvan het kiesdistrict Hoogezand in 1897 een afsplitsing was.

[22] Aan deze naverkiezing nam Gerritsen niet meer deel.

[23] Pyttersen was verslagen in het district Schoterland waar hij aftredend lid was.

[tk-kabinet-24] Eerst bij de Grondwetsherziening van 1938 werd vastgelegd dat men niet tegelijkertijd lid van de Staten-Generaal en van de regering kon zijn. Voorheen was het wel gebruikelijk dat een tot minister benoemd Kamerlid aftrad in zijn functie, maar het was niet verplicht.

[25] Mees was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Rotterdam. De voor dit kiesdistrict aftredende leden Antoine Plate (vrije liberalen) en Willem Viruly Verbrugge (vrije liberalen) hadden aangegeven niet herkiesbaar te zijn.

[26] Hintzen was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Rotterdam.

[27] Tietjerksteradeel was vanaf 1897 de nieuwe naam van het kiesdistrict Bergum.

[28] Van Karnebeek was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Utrecht.

[29] Bastert was aftredend lid voor het in 1897 opgeheven kiesdistrict Utrecht.

[30] Weststellingwerf was vanaf 1897 de nieuwe naam van het kiesdistrict Wolvega.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]