Айндар

Айндар
アイヌ/ainu, аину́
Ең көп таралған аймақтар
Жапония	25 000
Ресей	109
Тілдері
айн тілі
Діні
буддизм

Айндар (айн. アイヌ/ainu, аину́) — Жапонияның Хоккайдо аралында тұратын халық. Хоккайдо. Олардың саны 15 000 адамды құрайды (2000).

Автоэтнонимі

«Айну» этнонимінің өзі «адам» немесе «ер адам» дегенді білдіреді. Сахалиндік нивхтар оларды кугтар, ителмендер, маньчжурлар, қытайлар - кушк, күй, куви деп атаған. Жапонияда әртүрлі тарихи дәуірлерде олар (ата-бабалары) эбису (эмиши) және эдзо деген аттармен белгілі болды.

Эндоэтнонимі

Жапон тілінде - “アイヌ”; орыс тілінде - «Айны»; ағылшын тілінде – «Ainu».

Нәсілі

Айну бет әлпетінің, дене бітімінің, шашының және т.б. ұқсастығына байланысты көбінесе австралоидтар ретінде жіктеледі.

Сырт келбеті

Айн ер адамы (шамамен 1880)

Айну ерлері бетіндегі түктің көп болуымен сипатталады. Сақалдары қалың болып, бет сүйектерінен жоғары өседі. Ер адамдар ұзын шаш қоюды әдетке айналдырған. Қараторылар басым болды. Көздің түсі күңгірт, терісі қоңырқай болды. Жапондықтар Айнуды алғаш көргенде оларды « жат» деп атап, оларды бөтен деп санады. Ал орыстар оларды өз адамдарымыз деп қабылдады. XVIII ғасырда Камчаткада болған орыс зерттеушісі Степан Крашенинников айнумен кездескеннен кейін оларды "түкті курильдер" деп атады.

Тілі

Олар жапон тілінде, айн тілінде диалектілермен сөйлейді. Айн тілі айрықша белгілердің жиынтығы бойынша ешкімге ұқсамайды -мұндай тілдер оқшауланған деп аталады. Бұған аралдардағы ұзақ өмір ықпал етті. Дегенмен, жақын және алыс көршілердің тілдерімен жеке ортақ белгілер әлі де бар.
Бүгінде айну тілі күнделікті қарым-қатынас үшін қолданылмайды: соңғы сөйлеушілер ХХ ғасырдың соңында Жапонияда өмір сүрді. Айну тілінде сөйлейтін Сахалиннің соңғы тұрғыны 1970 жылдары қайтыс болды.
Бірақ тілді жандандыруға тырысулар бар: Жапонияда мектептер мен мұражайларда айну курстары, радио хабарлары, сөйлеу конкурстары, газеттер мен оқулықтар бар. Алайда, болашағы әлі де бұлыңғыр - Жапониядағы мектептегі білім тек жапон тілінде.

Жазуы

Айнулардың арасында жазудың болуы мүмкін екендігі туралы көп жазылған. Зерттеушілер жазу үлгісі ретінде негізінен петроглифтерді, мүліктік белгілерді және икуниши оюларын келтірді.

Діни сенімдері

Негізгі діни категория – камуй – аруақтар, сондай-ақ өлілер, тіпті жасы 70-тен асқан қарт адамдар. Айнулар әлемді жаратқан «жоғарғы құдайды», Пасе камуя деп біледі, одан төменгі рухтар өмір мен күш алады.
Тағзым ету объектілері - адамға жақынырақ рухтар: аспан құбылыстарының рухтары, табиғат бөліктері және үй. Әрбір үйде кіреберістің (әдетте шығыс) қарама-қарсы қабырғасында «құдайлар терезесі» бар. Осы терезе арқылы және киелі жердегі ошақ пен үйдің жанындағы құрбандық шалу арқылы Айну аруақтармен байланысады. Айнулар арнайы храмдар салмайды: олардың ғибадатханалары - үйлер, ал діни қызметкерлер - отбасылардың басшылары. Камуи адамдардың дұғаларына жауап бере отырып, жануарының бейнесін алып, жер әлемінде пайда болуы мүмкін. Рухтар әлеміне адамдардан сый-сияпатпен оралу үшін кімнің алдына шығып, кімге тәнін сыйға беретінін камуи өзі таңдайды. Көптеген жануарлар мен өсімдіктерді Айну белгілі камуилердің бейнесі ретінде қарастырады. Айну рухтарды жақсы, бейтарап және зұлымдыққа бөледі.

Айну ғарышы аспан – кандо, адамдар әлемі – айну мосир және жер асты әлемінен, төменгі ел – покна мосирден тұрады. Кандо мен Покна Мосирді тек рухтар мекендейді, Айну Мосирде рухтар да, адамдар да өмір сүреді. Олардың әлемдерінде рухтар жердегі адамдар сияқты өмір сүреді. Айну нанымдары бойынша адамның денесінен басқа жаны (раматы) бар. Жан өлмейтін, адам өлген кезде оның жаны басқа болмысқа кіріп, камуиге айналуы керек.

Тарихы

Ежелгі уақытта және одан кейінгі уақытта айну этникалық территориясының құрамына Сахалиннің оңтүстік бөлігі, Курил аралдары, Камчатка түбегінің оңтүстігі, Амур өзенінің бассейнінің төменгі ағысы кірді. Жапондықтардың ата-бабалары архипелагтың аборигендерін ығыстырып, құлдыққа алды. XV ғасырдан бастап айнулар Хоккайдода да өз аумақтарын жоғалта бастады. Дзёмон дәуірінің ортасына таман басқа этникалық топтар жапон аралдарына келе бастады. Біріншіден, мигранттар Оңтүстік-Шығыс Азиядан келді. Олар негізінен Рюкю архипелагында және Кюсю аралының оңтүстік-шығыс бөлігінде қоныстанған.

Айнулардың Сахалинге, төменгі Амурға және Курил аралдарына қоныс аударуы басталады. Одан кейін Дзёмон дәуірінің соңы мен Яёй кезеңінің басында Жапония аралдарына Шығыс Азиядан, негізінен Корей түбегінен бірнеше этнос келді.

Бикки Сунадзава жасаған айндар туы

ХІХ ғасырдың соңыда айндар қоныс-мекендері

Ямато мемлекеті қалыптасқан кезде Ямато мемлекеті мен Айну арасында үздіксіз соғыс дәуірі басталады. Ямато мен айну мемлекетінің қарсыласуы бір жарым мың жылға жуық уақытқа созылды. Ұзақ уақыт бойы (VIII ғасырдан бастап XV ғасырға дейін) Ямато мемлекетінің шекарасы қазіргі Сендай қаласының маңында өтті.
Барлық көтерілістердің ең маңыздысы Сягусян көтерілісі болды. Сягусяин Айну ақсүйектеріне жатпайды, ол жай ғана харизматикалық көшбасшы болды. Айнудың бәрі оны алғашында қолдамады. Бұл жерде жапондықтармен соғыс кезінде Айнулар көбінесе жеке жергілікті топтарда әрекет еткенін және ешқашан үлкен құрамалар жинамағанын ескеру керек.

Мацумаэ басқару жүйесі кезінде самурайларға жағалаудағы учаскелер берілді (ол шын мәнінде Айнуларға тиесілі). Олардың жалға алған көмекшілері (аудармашылар мен бақылаушылар) көптеген қиянат жасады: олар қарттар мен балаларды қорлады, Айну әйелдерін зорлады, Айнулар шын мәнінде құлдық жағдайында болды. Шын мәнінде, бұл жерде Айну геноциді туралы айтуға болады. Мұның бәрі жаңа қарулы көтерілістерге әкелді (1789 жылғы Кунаширдегі көтеріліс). Кунашир мен Менаси көтерілісі басылғаннан кейін орталық сёгундық үкімет комиссия жібереді. Орталық үкімет өкілдері жергілікті халыққа қатысты саясатты қайта қарауды ұсынды: қатыгез жарлықтарды жою, әр ауданға дәрігерлер тағайындау, жапон тілін, ауыл шаруашылығын үйрету және оларды жапон әдет-ғұрыптарына біртіндеп енгізу. Осылайша ассимиляция басталды.

Қазіргі уақытта Жапонияда шамамен 25 000 Айну тұрады. Айнулар ұзақ уақыт бойы егеменді ұлттық мемлекет құруды талап етті. 2008 жылы 6 маусымда жапон парламенті Айнуларды тәуелсіз ұлттық азшылық ретінде мойындады, бірақ бұл жағдайды еш өзгертпеді және сана сезімінің жоғарылауына әкелмеді, өйткені барлық Айнулар толығымен ассимиляцияланған және жапондықтардан іс жүзінде еш айырмашылығы жоқ болды.

Кәсібі

Айнулардың дәстүрлі шаруашылық қызметінің негізі балық аулау, теңізде аңшылық кәсіпшілігі, аң аулау және терушілік болды. Айнулар салқын түсісімен қазан айында бұлғынға тұзақ қойып, аң аулау үшін таулар мен ормандарға барды. Олар аю, бұғы, жабайы елік, бұлғын, сусар, түлкі, қоян, тиін, қарақұйрықты аулады. Аюларды көбінесе найза немесе ұштары уланған жебелі садақпен аулады. Аңшылық қарулар арбалет, құрама садақ және қақпан болды. Терісі бағалы аңдарды (бұлғынды) аулау өзендер бойына төселген бөренелерге көптеп салынған тұзақтар немесе әртүрлі типтегі қақпандар (түлкі, қарақұйрық, енот, қоян және т.б.) арқылы жүргізілді.
Курил Айндары құстарды аулап, оларды тағам ретінде пайдаланып, терісін киім тігу үшін пайдаланған. Олар суық мезгілдің басында алынған жануардың етін жоғары бағалаған.

Теңіз жануарларын жыл бойы аулады, бірақ ең қарқынды түрде суық маусымның соңында ауланды. Айнулардың шаруашылық қызметінде теңіз жануарларын аулау өте маңызды орын алды. Аңшылық нысандары итбалықтардың әртүрлі түрлері, теңіз мысығы, тіпті жағаға жақындаған киттер болды. Теңіз жануарларын қайықтардан аулаған. Атыс қаруы пайда болғанға дейін олар сойылдармен және гарпундармен аң аулады. Айну арасында айналмалы гарпундар кең тарады - бұл аңшыға жануарды алыс қашықтықтан соғуға мүмкіндік берді.
Теңіз жануарларын аулау Айндарды ет, май және терісімен қамтамасыз етті. Ет жаңа күйінде тұтынылып, кейінірек пайдалану үшін сақталады, таза ауада кептірілді, содан кейін ысталған. Теңіз жануарларының майын құрғақ балыққа қоспа ретінде пайдаланып, онымен қуырып, итбалық қарындарынан жасалған ыдыстарда сақтаған.

Жазғы өмір балық аулаумен, жидектерді, тамырларды және шөптерді жинаумен байланысты болды. Айну қыстауларынан жазғы қоныстарға көшіп, балық аулап, сақтай бастады. Маусымнан желтоқсанға дейін ауланған лосось балығы, көктемде және жазда аулаған майшабақ көптеген тұрғындарыдың тамақтануы мен әл-ауқатының негізі болды. Әртүрлі тәсілдермен дайындалған - қайнатылған, ысталған, қуырылған, кептірілген және өсімдік тағамдарымен біріктірілген балық жыл бойы дерлік тұтынылды. Сонымен бірге айндар асшаяндар, сегізаяқтар, шаяндар, ұлулар, теңіз кірпілерін де пайдаланды.

Терушілікпен тек әйелдер мен балалар айналысқан. Жазда әйелдер үшкір таяқтардың көмегімен жеуге жарамды өсімдіктердің тамырлары мен сабақтарын жинады. Олар әсіресе көптеген жабайы пиязды дайындады, Айну олардың дәмін жақсы көрді, оларды көптеген тағамдарға қосып, емдік мақсатта және бақсылар қолдануы үшін кептірді. Орман мен батпақтарда олар жидектердің барлық түрлерін жинады - итмұрын, жабайы жүзім, таңқурай, көкжидек, мүкжидек. Өсімдіктер, тамырлар, жидектер, саңырауқұлақтар және жаңғақтар кептірілген түрде пайдаланылды. Айнулар қыста аяқ киімдерінің ішіне салатын мақта шөптерін көптеп жинап кептірген. Жағалауда олар моллюскаларды, шаянтәрізділерді, тікен терілілерді, теңіз балдырларын жинады. Маңызды кәсіп қалақай жинау болды (хау).

Тұрмыс салты

18-19 ғасырлардағы қоғамдық ұйым атомарлық болды, 10-15 үй шаруашылығынан тұратын ауылдан (катан) тұрдыы, ол сайланған старшинамен көрші қауымдастық құрды. Қауымдастық құрылымына әртүрлі патронимиялардың өкілдері кірді, ең көп, ауқатты және патронимдік беделді отбасылардың басшылары старшиналар болды. 18 ғасырға дейін ауылдар саны 50-60 шаруашылыққа дейін болды, мұрагерлік көсемдері бар рулық құрылым болды.
Үй басшысы ең жасы үлкен адам болды. Жас жігіт 18-20 жасында некеге тұрды. Үйленгеннен кейін күйеуі әйеліне қынапқа салынған пышақ береді, ал әйелі еріне басына таңғыш береді. Ажырасу айндарда сирек кездеседі. Мүлікті бөлу кезінде ер адамдар қылыш, синтоко сауыты, арақ тостағандары, киім-кешек және үй алады. Әйелдерге моншақ, ас кесе, киім-кешек және қамба беріледі.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Айндар өмір сүруге, қолөнерге, ғұрыптық ғимараттарға және киелі жерлерге арналған аумақты Айну мосири – адамдар жері деп атаған. Олар өздерінің жазғы ауылын (котан) тұрғылықты жеріне қарай әдетте өзен немесе теңіз жағасындағы алқапта орналастырған.

Дәстүрлі Айну үйі. cise

Орталық мекенжай: тұрғын үй, қора, мерекеге арналған аңдарды өсіруге арналған тор, тұрғын үйдің артқы киелі терезесіне қарама-қарсы киелі орын, ет пен балықты кептіруге арналған кептіру бөлмесі, су жинайтын орын, теріні тазарту алаңы, қайық пен торға арналған орын кірді.

Айндар шағын жергілікті топтарда өмір сүрді және олардың ауылдары бір-бірінен айтарлықтай алыс болды. Ауылдағы бірнеше үйлер бірнеше шағын отбасылардан тұратын көршілес-рулық қауымды құрады. Цисе баспанасы жазғы - жер үсті және қысқы - жер асты болып ерекшеленді. Жазда қабырғасы мен төбесі қамыспен, сабанмен немесе қылқан жапырақты ағаштардың қабығымен жабылған төртбұрышты қаңқалы ағаш үй салынды.
Айн үйінің ішінде орталықта ошақ, бүйірлерінде ши-төсеніштермен бөлінген төмен жатын нарлар болды. Ошақ саз немесе ағаш қабырғалары бар үлкен төртбұрышты етіп жасалған. Әйелдер жағындағы ошақтың жанында бамбук сабақтарынан тоқылған нәресте бесігі ілулі тұрды.

Айндардың қысқы тұрағы жеркепе үй - тисэ болды, әрқайсысының өз ошағы бар бірнеше отбасы тұрды. Жеркепелерді салу дәстүрі неолит дәуірінен бастау алады, бұл олардың Амурдағы көршілері ерте темір дәуірінде тунгус манчжурларының ата-бабалары Йлоулар арасында кең таралған. Төбесі сабанмен жабылған, биік бағаналары бар қадаларда орнатылған төртбұрышты қоймалары болды.

Дәстүрлі киімдері

Айндар киімдін рухани әлеммен, әртүрлі мифтік тұлғалармен байланыстырды. Айндар арасындағы байланыс иерархиясы басқа Қиыр Шығыс халықтарына қарағанда айқынырақ көрінді.

Дәстүрлі киімдегі Айндар, 2003 ж

Айндардың негізгі иық киімі - олардың мақсаты мен ою-өрнегі бойынша ерекшеленді:

• руумпэ – ​​мақта матадан тігілген ерекше жағдайларға арналған халат, қызыл жібек жолақтарымен безендірілген;
• рэтарпэ - күнделікті киюге арналған халат;
• тидири – кестелеу техникасы арқылы әшекейленген халат;
• капарамип – ою-өрнекте ашық түсті реңктері басым болған халат және спиральді өрнегі бар.

Айндардың дәстүрлі киімі "аттуси" («attusi») немесе "аттус" («attush») деп аталатын қалақай немесе қарағаштан тоқылған киім болды. Олар арнайы тоқыма станогында тоқылған. Жалпы, Айндарда бірнеше киім үлгісі болған, бірақ ең бастысы денесін орап, беліне белдікпен байланған, жеңі түзу, білекке дейін қысқа шапан болды. Ерлер үшін мұндай шапанның ұзындығы балтырға дейін, әйелдерде ол тізеге дейін жеткен. Айндар қыста аң терісінен, жылы қоныш гетра киіп, ит немесе итбалық терісінен аяқ киім тіккен. Сахалиндік Айндар құрлықтағы көршілерінен шалбар киіуді үйренген. Айндар балық терісінен және албырт терісінен киім тіккен.

Айн ерлері де, әйелдері де ертеде жүзім бұтасынан жасалған сырғаларды, сондай-ақ әйелдердің аса жоғары бағалайтын тамасай деп аталатын моншақтарды жақсы көрген. Сырғалар да, алқалар да ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, культтік сипатта болған. Айндар киімдеріне өз халқына тән өрнектерді кестеледі. Олар мұны заттарды әдемі ету үшін емес, лұл үлгілер ауру мен бақытсыздықтан қорғады.

Дәстүрлі тағамдары

Айндар ерте заманнан бері әртүрлі дәнді дақылдардан: могардан, қара жидек және тарыдан тамақ дайындаған. 200 жыл бұрын олар картоптан, жүгеріден және бұршақтан жасалған тағамдарды жегенін белгілі. Айндар күніне екі рет тамақтанды: таңертең және кешке. Олардың диетасының негізі тұз және жануар майы қосылған сорпалар мен ботқалар болды. Ең маңызды өнім лосось балығы болды. Мерекелерде, түрлі рәсімдерде дәстүрлі тағамдарға күріш, данго, саке қосылды. Айндар дангоға арналған крахмалды Глен лалагүлінің тамырынан алды.

Кептірілген балықты дайындау

Шикі ет сирек тұтынылады, көп жағдайда тамақ пісіріледі. Сонымен қатар, жапон асханасынан айырмашылығы, дәстүрлі Айн асханасы мисо, соя соусын немесе қантты пайдаланбайды, дегенмен бұл ингредиенттерді заманауи тағамдардан табуға болады.

Әдетте тағамдарға лосось, бұғы еті, таудан жиналған жабайы өсімдіктер (пиязшықтар мен желелер), сондай-ақ әртүрлі дәнді дақылдар мен картоп кіреді. Тұздан басқа тағамдарға треска, сардина, майшабақ, акулалар, итбалықтар, киттер, бұғы мен аюлардың майлары қосылады.
Көктем келіп, қар еріген кезде талдың шырынын (ниномуни), үйеңкі шырынын (топэнни), қайың шырынын (татни) жинады. Сонымен қатар, олар орман жүзімі мен актинидия шырынын ішті.

Айну асханасының басты қағидасы – тағамдарды араластырмау. Ет, балық және өсімдіктер бөлек дайындалды. Олар жануардың әр бөлігін бөлек пісірді. Етті қазанға түсірер алдында сүйектен ажыратпаған. Өсімдік тағамдары ет пен балықтан бөлек, итбалық майы мен майшабақ майымен дайындалды. Көбінесе олар құс жұмыртқасы немесе балық уылдырығы сияқты қоспалармен толықтырылды. Жеуге жарамды өсімдіктердің жапырақтары мен сабақтары негізгі құрамдас бөлігі болды.

Фольклоры

Айндар орасан зор фольклорлық мұраны жинақтады. Айн ауызша дәстүрінің, мәтіндердің жанрлық тиістілігінің әртүрлі жіктелімдері бар.
Айндар билеріндегі қозғалыстар жануарлар мен құстарға еліктеген. Тырна биі, түлкі биі, тышқан биі, сондай-ақ кит биі бар, ол тайпаның кит ұстауын баяндайды.

Айн даб тобы

Айндардың ежелгі би мәдениетінің маңызды аспектісі - бәсеке. Көбінесе би топтық би ретінде басталды, содан кейін әрбір қатысушы өз кезегінде жеке нөмірді орындай бастады. Соңғы қатысушы билеген соң, біріншісі қайтадан шеңберге кірді. Мұндай би байқауының жеңімпазы соңғы нөмірмен өнер көрсете алған ең төзімді биші болды.

Ауызша шығармашылыққа әндер (юукара) жатады: импровизацияланған мәтінмен; мерекелік (Синохца - «тамаша әуендер»); тайпалық (хау - «дауыс»); махаббат - әйел және еркек; түрлі дыбыстары бар бесік жырлары (ихунке). Ертегілер типтік әуендермен айтылады (хау). Эпикалық және қаһармандық аңыздарды дәстүр бойынша ер адамдар айтады, таяқпен ырғақты соққылармен сүйемелденетін әуендер бар, әйелдер - өз бетінше сүйемелдеусіз әуендер айтады. Әндер мен билер ғұрыптық іс-әрекеттер мен мерекелерді (негізгісі - аю мерекесі), шамандық тусу рәсімдерін сүйемелдейді. Жапондық Айни топтық би-ән римсэ, ерлердің тапкар биін біледі.

Музыкалық аспаптардың ішінде: 2-5 ішекті тонкори, бамбук немесе ағаш муккури/муккуна арфа, флейта, бубна болған.
Туристер үшін бірқатар ауылдардағы дәстүрлі баспана, киім-кешек, кейбір салт-дәстүрлер, әндер мен билер сақталған.

Айндардың қазіргі жағдайы

Айндардың жапондармен ассимиляция мәселесі бүгінде өткір мәселе. Заманауи айндар толығымен дерлік мәдениеттенген, дәстүрлерді жаңғыртуға талпыныс жасалуда. Бұл жағдайдың бір белгісі – Айндардың меншікті бұқаралық ақпарат құралдары – газеттер мен интернет-ресурстардың пайда болуы және дамуы. Әрине, бұл басылымдардың саны мен таралымы аз, бірақ олардың бар болу фактісінің өзі Айндардың бірегейлігі мен ұлттық болмысын анық түсінгенін айғақтайды.

Айндарда екі газет бар: Айн тілінде шығатын «Ainu Times» басылымы және Айн құқықтарын қорғайтын «Utari» ұйымының жапон тіліндегі «Senkusya no tsudoi» ресми басылымы. «Ainu Times» газеті 1997 жылдан бері жылына төрт рет – наурыз, маусым, қыркүйек және желтоқсан айларында шығады. Газеттің таралымы өте аз – небәрі 500 дана, негізінен жазылу арқылы таралады. Бүгінде газеттің 150 тұрақты жазылушысы бар. Бұлар негізінен ғалымдар, Айн мәдениеті зерттейтін жапон университеттерінің кітапханалары.

Айн халқы тек өз баспасөзін ғана емес, сонымен қатар Айн тілінде хабар тарататын әлемдегі жалғыз БАҚ – «FM Pipausi» («Эф эм Пипауси») бірегей радиосын құрды. Алғашқы Айн радиосының бағдарламаларын Саппоро қаласының маңындағылар тыңдай алды.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Айндар