Yenisey Yazıtları

Yenisey yazıtları ifadesi ile, bugünkü Tuva ve Hakasya sınırları içerisinde ele geçmiş yazıtlar anlaşılmaktadır. Yenisey yazıtları, ilk keşfedilen yazıtlar olduğu hâlde Moğolistan’daki büyük kağanlık yazıtlarının gölgesinde kalmaktan kurtulamamıştır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi, Moğolistan bozkırlarında bulunan ve özellikle II. Türk Kağanlığı ve Uygur Kağanlığı yazıtlarının satır sayısının çok olmasıdır.
Kitapta, Yenisey yazıtlarının bulunuşu, ilk çalışmalar, Türkiye’de yapılan çalışmalar ve yazıtlarla ilgili genel bilgilerden sonra, bugünkü Tuva ve Hakasya sınırları içerisinde ele geçmiş runik harfli eski Türk yazıtlarının runik harfli metni, transkripsiyonu, günümüz Türkçesine çevirisi, üzerinde yapılan çalışmalar verilmiştir. Her yazıtla ilgili bölümün sonunda o yazıttaki kimi sözcükler ve sözcük grupları üzerinde durulmuş ve etimolojik değerlendirmelere yer verilmiştir. Kitabın sonunda ise dizin, kaynakça ve yazıtlardan resimler bulunmaktadır.

Tarihini, kültürünü, sevgisini ve üzüntüsünü taşa kazıyan Türkler, Sibirya'da da izler bırakmıştır. Bu ölümsüz izleri süren Prof. Dr. Erhan AYDIN'ın Kronik Kitap yayınlarından çıkan ikinci kitabı olan "Sibirya'da Türk İzleri: Yenisey Yazıtları" adlı eser ön söz, giriş, 10 bölüm, dizin ve kaynakçadan oluşmaktadır.

Yenisey yazıtları, mezar şiiri geleneğinin özgün örneklerini temsil etmesi sebebiyle Türk halkları için olduğu kadar dünya kültür mirası için de mühimdir. Bu yazıtların hemen hepsinde görülen esiz kelimesi hakkında bugüne dek yapılan çalışmalarda birkaç farklı görüş ileri sürülmüş, ancak kelimenin asıl anlamı üzerinde bir görüş birliğine varılamamıştır. Bu çalışmada ise söz konusu kelimenin kökeni hakkında yeni bir açıklama yapılmaya çalışılmış ve Güney Sibirya bölgesine özgü bir ünlem olarak kabul gören esiz'in esas anlamının yine bu bölgede, ilgili yazıtları bırakan Yenisey Kırgızlarının torunları ve kültürel mirasçıları olan Hakasların dilinde tespit edilebileceği savunulmuştur. Bu amaçla literatür taraması yoluyla ulaşılan bilgiler, Hakas Cumhuriyeti'nde yürütülen alan araştırmasından elde edilen verilerle de desteklenmiştir.

Yenisei inscriptions are inscriptions along the Yenisei River having a total number of 200. Among these inscriptions, although the first discovered one was Uybat III (E 32) Inscription, not much had been known about the characteristics of the alphabet and who they belonged to until the inscriptions remained from the 2nd Turkish Khanate was found in 1889 by N. Yadrintsev. After the decipherment of the letters in this alphabet by Thomsen, researches mostly focused on the Mongolian area, and attempts were also made to read these inscriptions.

Türklerin binlerce yıl önce Orta Asya'da diktikleri bu bengütaşlar; devlet yönetimi, ordu ve halk idaresi ve nasihatname olması bakımından çok önemli bir noktada bulunmaktadır. Peki  "Bir hükümdar neden böyle bir anıt diktirme ihtiyacı duymuştur?" Aslında birazdan değineceğimiz noktaların hazırlanışında temel alacağımız nokta bu olmalıdır. Dünya üzerinde kurulan devletlerden tümü geçen yüzlerce ve binlerce yıl içerisinde yıkılmış ve yerini yeni devletlere/çiklere terk etmiştir. Bir devletin kalıcılığını sağlayan ana unsur diktiği anıtlar, heykeller, yıllıklar ve defterler olmuştur. Bu durumun önemi Prehistoria(Tarih Öncesi) devirlerinde de anlaşıldığından, insanlar varlıklarını mağara duvarlarına çizdikleri resimlerle göstermişlerdir. Bilinen ilk Türk devleti Orta Asya'da MÖ 509'da Büyük Hun İmparatorluğu adı ile Tuman Han(Teoman Han) tarafından kurulup, oğlu Motun(Mete) tarafından imparatorluğa dönüştürülmüştür. Fakat henüz bu devletin kendisinin yazdığı hiçbir belge bulunamamış, bunun yerine Çin Yıllıkları bize ışık olmuştur. Bu yıllıklar da dönemin içerisinde ki Türk varlığı, yapılan savaşlar, hükümdar değişiklikleri ve Türk sosyal ve kültürel yaşamı hakkında bir çok bilgi Çinli yazıcılar tarafından itina ile yazılmıştır. Yenisey Yazıtlarına farklı ve detaylı bir gözle baktığımzıda ise; Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin, ilk Türk tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih.. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin karşılıklı görevleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikası.. Türk gururunun ilahi yüksekliği, Türk askerşik  sanatının esasları, Türk edebiyatının ilk şaheseri, bir kavmi millet yapabilecek temel eser, Türk yazı dilinin başlangıcını  milatın ilk devirlerine çıkartan delil  gibi insanlara heyecan yaratan kavramlarla karşılamaktayız.

Özet: Yenisey yazıtları, Yenisey Irmağı boyunca bulunan, bugün toplam sayısı 250'ye yaklaşan yazıtlardır. Bu yazıtların neredeyse tamamının ortak özelliği tarihsel olaylardan çok, yazıt kahramanının yaptığı işlerden, neden öldüğünden söz edilip kahramanın ağzından aile bireylerine, yurda, göğe ve güneşe özlem anlatılmış olduğu için Türk dili uzmanlarının dışındaki araştırmacıların ilgisini çektiği söylenemez. Bu yazıda elimizde metni bulunan ve giriş bölümünde adları verilen yazıtlardaki unvanlar ve unvan niteleyicileri üzerinde durulmuştur. Tespit edilen unvanlarla ilgili belirtilen görüşlere de değinilmiş, bunlar tarih sırası ile verilmiş olup Türkçe olanlarla ilgili bazı etimolojik öneriler dikkatlere sunulmuştur.
Abstract: Yenisei inscriptions are inscriptions along the Yenisei River having a total number of 250. The common characteristic of almost every inscription is that they mention, rather than historical events, longing for family members, homeland, sky and sun as told from mouth of the hero; as a result, they did not caught the attention of researches apart from scientists on Turkish language. In this paper, titles and qualifiers of them which are given place in the introduction of the text is available have been analyzed. The view of titles which were identified

Az sayıda da olsa, Yenisey yazıtları arasında, Orhun-Yenisey yazıtlarının genelinde karşılaşılmayan kimi bilin(e)meyen imler içerdikleri için okunamamış oyma yazıtların varlığı bilinir. Zaman zaman, Türklere sanlık ve Türkçe olmayabilecekleri de düşünülmüş olan bu tür yazıtların en tipik örneklerinden biri E-87 Taş Ağırşak Yazıtıdır. E-87 yazıtı için okuma önerimizi sunduğumuz bu çalışmada ayrıca, E-87’de bulunan bir dil yapısıyla ilgili açıklamalarımız için tanıklığı ve desteğine başvurmamız gerekmiş olan Bömbögör yazıtı için yeni düzeltme ve okuma önerilerimizi de bu fırsatla E-87’nin eşliğinde sunmuş bulunuyoruz.
Açar sözcükler: E-87 Taş Ağırşak Yazıtı, Bömbögör Yazıtı, Batı Türk oyma yazısı.

Öz: Ölümün Hakaslara ifade ettiklerini anlayabilmek için öncelikle doğumun ve yaşamın Hakas-Minusinsk Vadisi'ndeki karşılığı ortaya koyulmalıdır. Bıraktıkları yazıtlar doğrultusunda Yenisey Kırgızlarının ölümü derin üzüntü veren bir olay olarak algıladıklarını söylemek mümkündür. Bu sebeple tıpkı eski Türkler gibi ölüme ve yok olmaya karşı bir şekilde önlem almak isteyen Yenisey Kırgızları çocuk sahibi olarak soylarını ve yaşamı devam ettirmeye ve bengü taşlar bırakarak kalıcı olmaya çalışmışlardır. Bu toplumun mirasçısı olan Hakaslar da bu düşünceyi süregelen inanışlarında ve dini pratiklerinde; atasözlerinde, türkülerinde ve ağıtlarında yaşatmaktadırlar. Hakas Şamanizminde insan yaşamına, doğuma ve soyun devamına yüklenen bu anlam alan araştırması yoluyla elde edilen verilerle de örtüşmektedir.

Summary
In the ancient city Sura located 22 km west of Raqqa, Syria ISIS terrorists made illegal excavations for the purpose of pillage after capturing the region in 2013.
Ali Othman, an archeologist and heritage curator in University of Paris who carried
out archeological studies in Sura until 2011 when he had to leave the region, and was
following afar in sorrow that pillage and destruction from the photographs to whom his local contacts submitted via mobile phone, noticed in the photographs in 2015 a new inscription on a piece of column uncovered by chance in one of the excavation pits.
As a result of an intensive epigraphical research conducted after that date it has been understood that this inscription, a sample of which has not been encountered previously in the region, is connected to the historical runic writing system of the Turkic-speaking
peoples of Southern Siberia. However, the inscription had not yet been read until our work. In this article we present our reading proposal for Sura runic inscription and report  our views and evaluations on the context and dating of the inscription. The conclusion we reached is that the inscription had been left by Huns after a Hun commander who had died probably in the battles, during their occupation lasting approximately two years,
including all of Syria, Mesopotamia and Eastern Anatolia along with a part of Central Anatolia, in the raids which the eastern wing of European Huns organized through
the Caucasus between the years 395-396. Therefore, we think the inscription is dated between the years 395-396. By this aspect of it this one-line inscription has also the
feature of being the first real Western Hun Turkic and in addition, Proto-Turkic (?) (1st
- 6th centuries AD) text.
Key words: Sura runic inscription, Southern Siberia - Yenisei region Turkic runic script,
European Huns, Hun commander Kursik (? < Kurčik), Western Hun Turkic.

In dictionaries inscription is defined as “writing engraved on some objects in order to continve the reminiscence of a person or an event”, and text is defined as “a printed or hand-written piece”. The inscriptions and Uygur texts which are found mainly in Orhun and Yenisey areas and other parts of Asia, and Turkish cultural areas are considered as important written sources of the Turkish cultural. In the mentioned inscriptions and texts it is possible to reveal the Turkish cultural memory and hidden values. Gülin Öğüt Eker defines humor as an event which consists of the phases perception, understanding and evaluation and identifies the material used in humor as amusing but its theory and philosophy as serious. Humor also consists of paradoxes with its function, practices and results. Starting from the ancient times to teh present, is is known how many societies use humor. On the other hand, how did the Turks use humor? After the tenth century AC (After 10 AC) there are written sources of how the Turks use humor, but before the IX century there are no studies on the relations of Turkish people with humor, in their lives. Therefore the time pose before the IX century is chosen as the period of the study and the traces of humor before the IX will be investigated. The factors related to humor will be chosen from the Köktürk monuments and the Uygur texts the factors related to humor from these sources are used to construct a whole in relation the cıntext of the theories of humor. As a result of the research before the IX century vocabulary that bears humorous factors were found in poetry, story, gravestones, communication through letters, practices and rituels casts and many areas, places and narrative styles with the functions of entertainment, relievement, and satire.

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic ACADEMIC JOURNAL PROF. DR. MEHMET AYDIN ARMAĞANI Turkish Studies Dergisi, üç ayda bir yayınlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Turkish Studies Dergisi"nde yayınlanan tüm yazıların, dil, bilim ve hukukî açıdan bütün sorumluluğu yazarlarına, yayın hakları www.turkishstudies.net"e aittir. Yayıncının yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen herhangi bir Ģekilde basılamaz, çoğaltılamaz. Yayın Kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamamakta serbesttir. Gönderilen yazılar iade edilmez. Turkish Studies; EBSCO, DOAJ, ICAAP, Scientific Commons, MLA, ASOS, AMIR (Access to Mideast and Islamic Resources), Journal Directory, DJS (Dayang Journal System), ULAKBĠM indeksleri tarafından taranmaktadır.

Türkiye Türkçesinde hâl kavramı, bir ismin cümle içinde başka bir
kelimeyle ilgi kurmak üzere veya ek alarak girdiği durum olarak tanımlanırken, durum ekleri ise; genellikle adlarla tümcenin asıl öğesi olan yüklem arasında ilişki kuran, tümce içindeki isimleri diğer sözcüklere değişik anlam ilişkileri çerçevesinde bağlayan biçimbirimler olarak tanımlanmaktadır. Türkiye Türkçesinde ismin yalın hâl, araç, bulunma, çıkma, eşitlik, ilgi, yönelme, yükleme ve yön gösterme hâli olmak üzere dokuz hâli vardır. Bu hâl durumlarına gelen ekler kendi kazandıkları anlam dışında yeni anlamlar ifade etmeye de yararlar. Hâl eki nöbetleşmesi olarak da özetleyeceğimiz bu durum Yenisey ve Kırgızistan Yazıtlarında da gözlenmiştir. İsmin yönelme hâli (datif) olarak tanımlanan hâlin yalın hâl (nominatif), bulunma (lokatif), ayrılma (ablatif) ve ilgi (genitif) durumları yerine kullanılması makalemizin ana temasını oluşturmuş olup yazıtlarda yer alan örnekler elimizdeki diğer çalışmalarla karşılaştırmalı olarak incelenmiş, incelenen metinler örneklerle tanıklanmış, okuma ve yorum farklılıkları belirtilmiştir.

Bu makalenin amacı Yenisey yazıtlarında geçen eklerin tam bir dizinini ortaya koymaktır. Çalışma, Yenisey bölgesinde bulunan E 1-154 isimli yazıtları, henüz numaralandırılmamış Lisiçya II ve Kök Haya yazıtını, Adrianov'un keşfettiği 5 satırlık yazıtı ve Güney Yenisey 1-2-3-4-10 numaralı yazıtlarını kapsamaktadır.

Öz Bu makalede eski Türkçe dönemine ait iki metin ele alınmıştır. Bunlardan birincisi 930 yılında Dunhuang " daki Dayuntang Manihaist manastırında yazılmış olan Irk Bitig adlı fal kitabıdır. İkincisi ise Tuva " daki Yenisey nehrinin kıyısında bulunan runik mezar taşıdır. Bu mezar taşı, 9. yy. " nin ikinci yarısında Kırgız Han " ın yeğenine ithaf edilmiştir. İki metinde Manihaist geleneklerinin tesiri görülmektedir. Bu durum göstermektedir ki orta devrin ilk dönemlerindeki coğrafî bölgelerde Manihaistlerin kültürü ve dini büyük ölçüde etkili olmuştur.

Abstract Two texts from the old Turkish period were handled in this article. The first one is Irk Bitig as called omen of books that was written in 930 in the Dayuntang Manichaean monastery in Dunhuang. The second one is the runic epitaph on the bank of the Yenisei river in Tuva. This epitaph was dedicated to Kyrgyz Khan " s nephew in the second half of the 9 th century. There are traces of Manichaean tradition in the two texts. This situation indicates that the culture and religion of Manichaean have become highly effective in in the early periods of the middle in the geographical regions.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yeni kurulan Türk
cumhuriyetlerinde aradıklarını bulamayan bazı kişiler geçim sıkıntısı”,
“geçmişe özlem” vb. sebeplerle farklı ülkelere (Rusya Federasyonu, Türkiye,
Avrupa Birliği ülkeleri, Amerika Birleşik Devletleri…) göç etmek zorunda
kalmışlardır.
Doğup büyüdüğü ülkesi Kırgızistan’dan Kırgızların tarihine ve geçmişine
duyduğu özlem yüzünden ayrılmak zorunda kalanlardan biri de şair Amirbek
Turatoviç MURATOV’dur. MURATOV, Sibirya Bölgesi’nde Yenisey
Irmağı kıyılarında bulunan Krasnoyarsk’a yerleşmiştir.
Bu makalede son yıllarda Türk cumhuriyetlerinden Sibirya bölgesine
yapılan göçler, Amirbek Turatoviç MURATOV’un öz geçmişi ve onun
Yenisey Irmağı üzerine yazmış olduğu bazı şiirler dikkatlere sunulmaktadır.

Makalede, çağdaş Sibirya Türk dillerinde rastlanan eski Türk, Uygur ve Kırgız dillerinin izleri ele alınmaktadır. Eski Türk dilleri ve çağdaşYakut, Tofa, Şor, Hakas, Teleüt ve Altay dillerinde paralel olarak kullanılan edat (teg, -ča/ -čä, birlä-bilävb.), fiil (-gu,-gusiyoq, -gu gerek, -gıdeg vb.), sıfat-fiil ve zarf-fiil (-gan, turgan, -atan; -çatxan, xalax vb.) morfolojik biçimleri incelenmektedir.

Резюмe

Следы древнетюркского, уйгурского и киргизского языков в современных сибирских тюркских языках

В статье рассматриваются следы древнетюркского, уйгурского и киргизского языков в современных сибирских тюркских языках.  Исследуются послелoжные (teg, -ča/ -čä, birlä–bilä и т.д.), глагольные (-gu,-gusiyoq, -gu gerek, -gıdeg и т.д.), причастные и деепричастные (-gan, turgan, -atan; -çatxan, xalax и т.д.). морфологические формы, параллельно использующиеся  в древнетюркских и современных якутском, тофаларском, шорском, хакасском, телеутском и алтайском языках.

The Yenisei (Tuva and Hakasya) region inscriptions are gravestone inscriptions engraved in stone with old Turkic script. In the light of the available data, these inscriptions, whose dates are unknown, contain some differences from other inscriptions and manuscripts using the old Turkic script. Some font character used in these inscriptions, grammatical structures, semantic connotations and words in context are some of the elements that make up these differences. Besides their differences, inscriptions and manuscripts have common elements. In the context of these partnerships, the examination of the inscriptions of Yenisei region in terms of vocabulary contributes to the understanding of these inscriptions. At this point, determining the root forms of some derived words is an important issue. The authors of the inscriptions were aware of the root forms of the words in which they used their derived forms. Although this type of root forms are absent in the context, structures with derived forms are called forward element. In this article, forward elements seen in the Yenisei inscriptions will be determined. This determination will contribute to the determination of the partnership and connections of the Yenisei inscriptions in terms of vocabulary with other old Turkic inscriptions and manuscripts. The determination of root forms has an important place in understanding the richness of the Yenisei inscriptions in terms of vocabulary. In the study, the structures determined as derived forms will be analyzed structurally and semantically until they reach the root form. This study will also contribute to the understanding of word derivation, semantic dimensions of words, voice changes and developments in inscriptions and manuscripts, and the dialect differences of the Turkic language in that period. In addition, deep etymological explanations of the mentioned words will be made.
Yenisey (Tuva ve Hakasya) bölgesi yazıtları, eski Türk yazısıyla taşlara işlenmiş mezar taşı yazıtlarıdır. Eldeki veriler ışığında hangi tarihlerde dikildiği bilinmeyen bu yazıtlar, eski Türk yazısının kullanıldığı diğer yazıt ve el yazmalarından kimi farklılıklar içermektedir. Bu yazıtlarda kullanılan kimi yazı karakterleri, dil bilgisel yapılar, anlamsal çağrışımlar ve bağlam içerisinde geçen sözcükler söz konusu farklılıkları oluşturan kimi unsurlardır. Farklılıklarının yanında eski Türk yazıt ve el yazmaları ortak unsurlar barındırmaktadır. Bu ortaklıklar bağlamında Yenisey bölgesi yazıtlarının söz varlığı açısından incelenmesi, bu yazıtların anlaşılmasında katkılar sunmaktadır. Kimi türemiş sözcüklerin kök biçimlerinin tespiti bu noktada önemli bir konudur. Yazıtların yazarları, türemiş biçimlerini kullandıkları sözcüklerin kök biçimlerinden haberdardılar. Bu tip kök biçimleri bağlam içerisinde yer almayıp türemiş biçimleri bulunan yapılara ileri öge denilmektedir. Bu yazıda Yenisey yazıtlarında görülen ileri ögeler tespit edilecektir. Bu tespit, Yenisey yazıtlarının diğer yazıt ve el yazmaları ile söz varlığı açısından ortaklık ve bağlantılarının saptanmasına katkılar sunacaktır. Kök biçimlerin saptanması, Yenisey yazıtlarının söz varlığı açısından zenginliğini anlamakta önemli bir yere sahiptir. Çalışmada, gövde biçim olarak belirlenen yapılar kök biçime ulaşıncaya kadar yapısal ve anlamsal açıdan çözümlenecektir. Bu çalışma, yazıt ve el yazmalarında sözcük türetiminin, sözcüklerin anlamsal boyutlarının, ses değişim ve gelişimlerinin ve o dönemde Türk dilinin lehçe farklılıklarının anlaşılmasına da katkılar sunacaktır. Ayrıca üzerinde durulan sözcüklerin derin etimolojik açıklamaları yapılmış olacaktır.

İnsanın vefat ettiğini, kimlerden, nelerden ayrıldığını ve kimlere, nelere doyamadığını yansıtan kalıp kelimelerden ve kelime gruplarından oluşan Yenisey yazıtlarının okunmasında ve anlamlandırılmasında hem kolaylıklar hem de zorluklar bulunmaktadır. Çünkü söz konusu yazıtların hemen hemen hepsinin kalıp kelime ve kelime gruplarından oluşması bu yazıtları okumada ve anlamlandırmada kolaylıklar sağlamaktadır. Ancak bu durum bazı kelimelerin yanlış anlamlandırılmasına da neden olabilmektedir. Örneğin, T. Tekin, Elegeşt (E 10) yazıtında geçen yalk- fiilini aynı satırda yer alan adırıl-, azıp kal- fiilerine benzeterek &quot;yalnız kalmak, tek, yalnız olmak&quot; anlamlarına gelen eski bir *yalık- fiili olabileceğini tahmin etmektedir. Bize göre bu fiil Divanu Lugati’t-Türk’te &quot;kanmak, bıkmak&quot; anlamını veren yalkfiilidir. Çünkü metnin anlamı bunu desteklemektedir. Bu yazıtta, satırda merhum, devletinin zaferi için ölmeye hazır olduğunu ifade etmektedir. Bunu kanıtlamak için de ...