Orhun Yazıtları

Türkiye Cumhuriyeti'niñ kuruluşundan kısa bir süre soñra Türk tarihi ve dili üzerine yoğun bir eğilim göstererek çalışmalara başlayan Atatürk, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumunuñ bilimsel tabanda çalışmalara öñayak olması için de öñcü olmuştur. Bundan soñra Atatürk, kurumlarıñ çalışmalarını uzaktan izlemekle yétinmeyerek kendisi de doğrudan bu akademik ortamda bulunmuş, dil ve tarih ile ilgili yazılar kaleme almıştır. Özleştirmeciliği temel alarak yazdığı “Geometri” kitabı bunlar arasında eñ bilinenidir.

2008 yılında Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı "Atatürk'üñ Not Defterleri" adlı bir dizi yayımında, Atatürk'üñ kendi el yazısıyla kaleme aldığı defterlerini kamuoyuna sundu. Bu yayımlarda kitabıñ bir yanında defteriñ sayısal ortama taranarak aktarılan görüntüsü, öbür yanında da latinize édilmiş metni bulunmaktadır. Birincil kaynak niteliği taşıyan bu defterler, Atatürk'üñ dil ve tarih üzerine yaptığı çalışmalar hakkında kesin bilgilere ulaşmamızı sağlar.

Bu bildiride, ATASE Başkanlığında K:44-G:15 yivi ile saklanan Atatürk'ün Arap harfleriyle tuttuğu defterindeki Göktürk tarihini añlatan yazıları ve Orhun Yazıtlarından alıntılar yaparak yazdığı tarihî ve kültürel değerlendirmeler koñu édinmiştir.

Türklerin binlerce yıl önce Orta Asya'da diktikleri bu bengütaşlar; devlet yönetimi, ordu ve halk idaresi ve nasihatname olması bakımından çok önemli bir noktada bulunmaktadır. Peki  "Bir hükümdar neden böyle bir anıt diktirme ihtiyacı duymuştur?" Aslında birazdan değineceğimiz noktaların hazırlanışında temel alacağımız nokta bu olmalıdır. Dünya üzerinde kurulan devletlerden tümü geçen yüzlerce ve binlerce yıl içerisinde yıkılmış ve yerini yeni devletlere/çiklere terk etmiştir. Bir devletin kalıcılığını sağlayan ana unsur diktiği anıtlar, heykeller, yıllıklar ve defterler olmuştur. Bu durumun önemi Prehistoria(Tarih Öncesi) devirlerinde de anlaşıldığından, insanlar varlıklarını mağara duvarlarına çizdikleri resimlerle göstermişlerdir. Bilinen ilk Türk devleti Orta Asya'da MÖ 509'da Büyük Hun İmparatorluğu adı ile Tuman Han(Teoman Han) tarafından kurulup, oğlu Motun(Mete) tarafından imparatorluğa dönüştürülmüştür. Fakat henüz bu devletin kendisinin yazdığı hiçbir belge bulunamamış, bunun yerine Çin Yıllıkları bize ışık olmuştur. Bu yıllıklar da dönemin içerisinde ki Türk varlığı, yapılan savaşlar, hükümdar değişiklikleri ve Türk sosyal ve kültürel yaşamı hakkında bir çok bilgi Çinli yazıcılar tarafından itina ile yazılmıştır. Yenisey Yazıtlarına farklı ve detaylı bir gözle baktığımzıda ise; Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin, ilk Türk tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih.. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin karşılıklı görevleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikası.. Türk gururunun ilahi yüksekliği, Türk askerşik  sanatının esasları, Türk edebiyatının ilk şaheseri, bir kavmi millet yapabilecek temel eser, Türk yazı dilinin başlangıcını  milatın ilk devirlerine çıkartan delil  gibi insanlara heyecan yaratan kavramlarla karşılamaktayız.

Summary
In the ancient city Sura located 22 km west of Raqqa, Syria ISIS terrorists made illegal excavations for the purpose of pillage after capturing the region in 2013.
Ali Othman, an archeologist and heritage curator in University of Paris who carried
out archeological studies in Sura until 2011 when he had to leave the region, and was
following afar in sorrow that pillage and destruction from the photographs to whom his local contacts submitted via mobile phone, noticed in the photographs in 2015 a new inscription on a piece of column uncovered by chance in one of the excavation pits.
As a result of an intensive epigraphical research conducted after that date it has been understood that this inscription, a sample of which has not been encountered previously in the region, is connected to the historical runic writing system of the Turkic-speaking
peoples of Southern Siberia. However, the inscription had not yet been read until our work. In this article we present our reading proposal for Sura runic inscription and report  our views and evaluations on the context and dating of the inscription. The conclusion we reached is that the inscription had been left by Huns after a Hun commander who had died probably in the battles, during their occupation lasting approximately two years,
including all of Syria, Mesopotamia and Eastern Anatolia along with a part of Central Anatolia, in the raids which the eastern wing of European Huns organized through
the Caucasus between the years 395-396. Therefore, we think the inscription is dated between the years 395-396. By this aspect of it this one-line inscription has also the
feature of being the first real Western Hun Turkic and in addition, Proto-Turkic (?) (1st
- 6th centuries AD) text.
Key words: Sura runic inscription, Southern Siberia - Yenisei region Turkic runic script,
European Huns, Hun commander Kursik (? < Kurčik), Western Hun Turkic.

ÖZ
Ters dizim; düz dizim sözlüklerinin tersine olan sözlüklerdir. Yani sözcüğün son hecesindeki son harfin dikkate alınarak geriye doğru sıralanmasını ifade eden bir kavramdır. Türkçe gibi sondan eklemeli dillerde ters dizim sözlükleri; sözcüklerin hangi eklerle hangi sıklıkla kullanıldığını, fiil ve isim tabanlarına hangi çekim ve yapım eklerinin geldiğini, bunların oluşturduğu gövde yapılarını gösteren ve bu yönleriyle araştırmacılar için büyük zaman tasarrufu kazanılmasını sağlayan eserlerdir.
Ülkemizde ters dizim sözlükleri için ters dizin ve sıklık terimleri kullanılmaktadır. Fakat sıklık terimi, ters dizim kavramını birebir karşılamamaktadır. Buna ek olarak özellikle Türkçenin tarihî devirleriyle ilgili yapılan çalışmalarda ters dizim teriminin tercih edildiği
görülmektedir.
Bilge Kağan, Köl Tigin yazıtlarıyla çağdaş olan Tonyukuk’un üzerine bulunuşundan bu yana pek çok çalışma yapılmıştır. Bu üç yazıt içerisinde yer alan Tonyukuk, bazı ses ve şekil özellikleriyle bu iki yazıttan ayrılmakta ve de Oğuzcaya yaklaşmaktadır.
Transkripsiyon alfabesine göre sıraladığımız Tonkuyuk yazıtının ters dizim sözlüğüne göre toplamda tekrarlı 974, tekrarsız 555 sözcük yer almaktadır. Bu ters dizim sözlüğü hazırlanırken birleşik fiiller, deyimler, ayrı yazılan birleşik fiil çekimleri, unvanlar vb. yapılar tek sözcük olarak kabul edilmiş ve buna göre dizilmiştir.
UNESCO’nun 2020 yılını Tonyukuk yılı olarak ilan etmesiyle hem Göktürkler hem de Tonyukuk yazıtı üzerinde yapılan çalışmalar ülkemizde ve dünyada artmıştır. Fakat bu zamana kadar müstakil olarak Tonyukuk yazıtının ters dizim sözlüğü hazırlanmamıştır. Çalışmamızda, Türkçenin en eski eserlerinden biri olan Tonyukuk yazıtının kelime kadrosunun tamamı, almış oldukları çekim ve yapım ekleriyle birlikte sözcüğün son harfi referans alınarak sondan başa doğru sıralanmıştır. Böylece Tonyukuk yazıtında ek ve gövdelerin birlikteliklerinden çıkan söz varlığının kullanımları, işletmeleri yakından görülecek ve değerlendirilebilecektir.
Anahtar sözcükler: Ters dizim, Tonyukuk, Eski Türkçe, Türkçe, sözlük.

ABSTRACT
Reverse index; they are dictionaries that are the opposite of regular index dictionaries. In other words, it is a concept that expresses the ordering of the sound in the last syllable of the word backwards. Reverse index dictionaries in agglutinative languages such as Turkish; they are works that show which affixes and how often words are used, which inflection and construction affixes come to verb and noun bases, and the body structures that they form, and that saves time for researchers.
In our country, reverse index and frequency terms are used for reverse index dictionaries. However, the term frequency does not exactly correspond to the concept of inverse index. In addition to this, it is seen that the term reverse index is preferred especially in the studies on the historical periods of Turkish.
Many studies have been done since Bilge Kagan, Köl Tigin was invented, which is contemporary with the inscriptions of the Tonyukuk. However, Tonyukuk, which is included in these three inscriptions, is a text in which Oguz language elements are more dominant than other incriptions.
According to the reverse index of the vocabulary of the Tonkuyuk inscription, which we have listed according to the transcription alphabet, there are a total of 974 words with repetition and 555 words without repetition. While preparing this dictionary, compound verbs, idioms, conjugated verbs written separately, titles and etc. structures are accepted as a single word.
With UNESCO declaring 2020 as the year of Tonyukuk, studies on both Gokturkler and Tonyukuk inscription have increased in our country and in the world. However, the reverse index of the inscription has not been prepared until this time. In our study, the entire vocabulary of the Tonyukuk inscription, which is one of the oldest works of Turkish, has been listed from the bottom to the top, taking the last sound of the word as a reference, together with the inflections and production suffixes they have taken. Thus, the uses and businesses of the vocabulary derived from the combination of suffixes and bodies in the Tonyukuk inscription will be seen and evaluated closely.
Keywords: Reverse index, Tonyukuk, Old Turkish, Turkish, dictionary.

Language, which is the main carrier of culture, and culture are two things that complement each other. The language of an individual is shaped under the influence of the society and community the person lives in as a part of it. The feelings and mentality of people of former periods have left their imprint on and are reflected in the language. Bearing this in mind, in the present study an attempt is made to explain and elucidate the etymology of the Old Turkic word yutuz 'wife, woman'.

girişen hükümdarların ve diğer anlatı ögelerinin bu mücadelede üstlendikleri roller görselleştirilmiş ve yapısal olarak işlevlerine göre sınıflandırılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde, Orhun Yazıtları anlatılarının çözümlenmesinde ortaya çıkan Türk Milletinin yokluktan varlığa geçiş sürecinin ve anlatı ögeleri aralarında tekerrür eden yapısal ilişkilerin, Türk Milleti ve hükümdarları için ifade ettikleri göstergesel değerler tartışılarak daha belirgin hale getirilmiştir.

Research deals with the problems, their analysis in the translation of texts of Orkhon inscriptions, which include Tonyukuk Bilge Kağan, Kül Tigin and other stones, which have been published since the late 19th century. The Orkhon inscriptions have various aspects in the world and unfortunately most of them are not sufficient to express the sounds of that time. For example, it is very difficult to express the open letters "E", "K" and nasal "NUN" in the correct spread. Not being able to distinguish between the open "e" or the closed "e" of the letter "E" in Turkish used. There is no "NUN" ("ng") in the alphabet of the right in most of the Turkic Republics, whereas this letter is one of the most common letters of our Turkish. We support the idea that the translation of the Orkhon inscriptions, which is the oldest language source of Turkish, should be in accordance with the alphabets used in Turkish. The existence of these and similar situations in publications in different languages creates difficulties in reading the Orkhon inscriptions, which are our common heritage. However, if a single transliteration and transcription alphabet is compiled for the Orkhon inscriptions, this ambiguity in Turkic Studies will

içine alan alandaki yazıtlar ana hatları ile Türk medeniyetine ait birer kültürel mirastır. Bu kültürel miras pek çok yönü ile Türk kültürüne ilişkin önemli unsurlar barındırmaktadır. Bu unsurların mimarî ve sanatsal yönü olduğu kadar edebî, askerî, ekonomik, toplumsal, yönetimsel, hayvancılık, coğrafî vb. özellikler taşıdığı kesindir. Bu nedenle, yazıtların günümüzde soyut ve somut olmak üzere ikiye ayrılan kültürel miras unsurlarının her ikisini de kendisinde barındırdıklarına kuşku yoktur. Orhun Anıtlarında coğrafyanın bireyleri, toplumları ve kurumları tarafından oluşturulmuş değerlerin bulunduğu ve anlatıldığı kültürel miras,-en azından bir sürecoğrafyada yaşayan mevcut toplum tarafından benimsenmiştir. 1 Söz konusu kültürel değerleri üreten toplum tarafından anlamlı, önemli ve değerli kabul edildiği açık olan bu miras hem soyut hem de somut unsurlara sahiptir. Bu bakış açısı doğrultusunda Orta Asya Türk toplulukları tarafından üretilen anıtlar ve yazıtlar zamanın Türk toplumu tarafından üretilen kültürel değerler olarak kabul görür. Bu kültürel değerin içinde-söz edildiği üzere-somut ve soyut kültürel unsurlar vardır. Aşağıda bu somut ve soyut unsurların neler oldukları açıklanmaya çalışılmıştır. 2

Aklın ve zekânın uzantısı olan yazı, aynı zamanda yerleşik hayatın ve
gelişmiş bir kültür ve uygarlığın da göstergesidir.
Türkler dünyada kendi alfabesini / yazısını oluşturmayı başarmış ender
milletler arasında yer almaktadır. Nitekim Türk boy ve toplulukları kendi
alfabeleriyle (çoğu Asya coğrafyasında olmak üzere) dünyanın birçok
bölgesinde anıtlar, yazıtlar dikmiş; kitaplar yazmıştır.
Türk boy ve topluluklarının yazıt dikme / anıt dikme geleneği sonraki
yüzyıllarda da devam etmiş; yapılan bu eserlerle geçmişe ait değerler, içinde
yaşanılan döneme ve geleceğe taşınmak istenmiştir.
Eski Türk boy ve toplulukları arasında yaygın olan yazıt dikme geleneği
sonraki dönemlerde yerini önemli ölçüde kitaplara bırakmış; Türkler
geçmişten günümüze kadar farklı konularda birbirinden değerli binlerce
kitabı hem soydaşlarına hem de insanlık tarihine armağan etmişlerdir.
Çağdaş belediyecilik anlayışının yanı sıra sosyokültürel faaliyetleri, sanat
etkinlikleri, Türklük bilgisi ve Türk dünyası ile ilgili çalışmalarıyla da
tanınan Adana Büyükşehir Belediye Başkanı Hüseyin SÖZLÜ de Türklerin
anıt dikme geleneğine büyük bir katkı sağlamıştır. Zira SÖZLÜ ve ekip
arkadaşları yaptıkları / yazdıkları eserlerle Türk milletine yön veren isimleri
2017 yılında açılışı yapılan ve “Kitap Anıtı” adını verdikleri eşsiz sanat
eserleriyle ölümsüzleştirmeyi başarmışlardır.
Bu makalede önce Eski Türklerde yazı ve yazıt dikme geleneğinden
bahsedilmekte; sonra da Adana Büyükşehir Belediyesi tarafından diktirilen
“Kitap Anıtı” hakkında ayrıntılı olarak bilgi verilmektedir

Türkler, tarihin en eski topluluklarından biridir. Tarih boyunca Türkler Orta
Asya’dan Anadolu’ya, Çin’den Hindistan’a, İran’dan Balkanlara ve Avrupa içlerine kadar geniş bir coğrafyada, farklı dini, etnik ve kültürel kimliklerle karşılaşmışlar, zengin bir kültür ve medeniyet ortaya koymuşlardır. Türklerin insanlık medeniyetine sağladığı en önemli katkılardan biri müsamaha ve diğer din ve kültürlere saygı olmuştur. Türk gelenekleri ve karakteri ile din anlayış ve yorumları bu müsamahanın temelleri arasında
yer almıştır. Bu iki temel husus, güçlü aile yapısına ve insan sevgisine sahip Türk milletine özgü evrensel müsamahayı beslemiştir. Şüphesiz Türklerin gerek İslam öncesi dönemde gerekse İslam’ı kabul etmelerinden sonra farklı din mensupları ile karşılaşması ve onlarla bir arada yaşama tecrübesi bu müsamaha anlayışının gelişmesine katkı sağlamıştır. Orta
Asya Türk toplulukları arasında İslam, müsamahaya dayalı İslami yorum ve anlayışın temsilcileri aracılığıyla geniş bir yaygınlık kazanmıştır. Bu süreçte hem tasavvufi hem de İslam’ın Hanefi-Maturidi yorumunun etkisi büyük olmuştur. İslam’ın kabulüyle bu dinin değerleri, Türklerin kendilerine özgü yorum ve anlayışla birleşmiş, müsamaha ve birlikte yaşamın temelleri pekiştirilmiştir. Bu bağlamda tarihi süreçte Türkler ne bir soykırım yapmışlar ne de haksız yere insanlara zarar vermişlerdir. Her zaman zayıfın, çaresizin, zulme uğrayanın yanında olmuşlar, insana insan olduğu için değer vermişlerdir. Büyük Türk mütefekkiri Mevlana “İncinsen de incitme” diyerek veciz bir şekilde müsamahalı tutumun ne olduğunu belirtmiştir. Türkler hem kendi dinlerine hem de başka dinlere ve din mensuplarına saygı göstermiştir. İslam’ın kabulünden sonra da büyük devletler kuran Türkler, tarihin her döneminde müsamahayı, hoşgörüyü, adaleti ve insan haklarına saygıyı yönetimin esası olarak benimsemiştir. İslam’ın temel felsefesi ve kaynakları onlara bu konuda bir hedef göstermiş, korkutma ve zorlama yerine sevdirmeyi, gönüllere girmeyi esas alarak birlikte yaşamın temellerine bağlı kalmaya gayret etmişlerdir. Yönetimi altında farklı din mensupları bulunan Türk devletlerindeki bu unsurlar uyum ve ahenk içinde yaşamıştır. Bu uyum ve ahenk Türklerin, insanların temel hak ve hukukuna saygılı olmalarıyla ve onların müsamahalı tutumlarıyla açıklanmıştır.

Abstract
Turks are one of the oldest communities in history. Throughout history, Turks have come across different religious, ethnic and cultural identities from a wide variety of countries, from Central Asia to Anatolia, from China to India, from Iran to the Balkans and to european interior, put forth a rich culture and civilization. One of the most important contributions of Turks to human civilization has been tolerance and respect for other religions and cultures.Turkish tradition and character with their religious understanding and comments have taken place among the foundations of this tolerance. These two basic points have fed the universal tolerance which is special to the Turkish nation which has a strong family structure and human love. Undoubtedly, both in the preIslamic period and after they accepted Islam, Turks’ encountering with different religious groups and the experience of living with them have contributed to this understanding of tolerance. Among Middle-Asian Turk communities Islam gained a wide prevalence via representatives of Islamic interpretation and understanding based on indulgence. In this process, the influence of both Sufism and the interpretation of Islam by Hanafi-Maturidi was great. With the acceptance of Islam, the values of this religion are combined with the specific interpretation and understanding of the Turks and the foundations of tolerance and coexistence have been reinforced. In this context, in the historical process, the Turks did not make a genocide, nor did they harm people unjustly. They were always with weak, helpless and the oppressed ones, and gave value to people because they were human. Mevlana, the great Turkish thinker, pointed out what tolerance was by saying “dont hurt even you get hurt”. The Turks respected both their religion and other  religions and members of them. The Turks who founded great states after accepting Islam too, adopted and performed tolerance, indulgence, justice and respect to human rights as the principle of the ruling in evert period of history. The fundamental sources and philosophy of Islam have shown a target to them, they tried to adhere the principles of the coexistence by grounding on ingratiating and capturing the hearts, instead of forcing and frightening. These elements in Turkish states which have different religious communities under their rule lived in harmony and compatibility. This harmony and compatibility is explained by the Turkish people’s respect for the basic rights and law of the people and their tolerant attitudes.

Kül Tégin Yazıtı, II. Doğu Türk Kağanlığı külliyatının önemli bir parçasını teşkil eder. 1889 yılında, Rus arkeolog Nikolay Mihayloviç Yadrintsev tarafından bulunan bu yazıtla ilgili geçmişten günümüze kadar pek çok yayım ve okuma yapılmıştır. Yazıtın kuzey yüzünün 10. satırında öd t(e)ŋri Y 1 S 1 R 1 kişi oglı kop ölg(e)li törüm(i)ş şeklinde geçen cümlesi de, araştırmacılar tarafından genel olarak iki türlü okunmaktadır. Birinci görüşe göre, buradaki kelime (a)ys(a)r olarak okunup "Zaman Tanrısı buyurduğu için insanoğlu hep ölümlü yaratılmış." şeklinde çevrilmelidir. Diğer görüşe göre ise kelimenin doğru okunuşu y(a)s(a)r olmalı ve "Zamanı Tanrı yaşar, insanoğlu hep ölümlü yaratılmış." olarak çevrimi daha doğrudur. Bu makalede, öncelikle Kül Tégin Yazıtının kuzey yüzünde geçen bu kelimenin Wilhelm