İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ- HRİSTİYANLIK-SELÇUKLULAR

Düşünen, fikri olan, alanının ayrıntılarına saplanıp kalmayan bir ilim adamından söz ediyoruz. Yaşadığı döneme söylecek sözü olan bir bilgin Osman Turan. Bu yüzden bir gönüllü kuruluşun, Türkocağı’nın yöneticiliğini üstleniyor
ve döneminin meseleleri ile ilgili kitaplar yayınlıyor. Türkiye’de Siyasî Buhranın Kaynakları ve Türkiye’de Manevî Buhran Din ve Laiklik Osman Turan’ın, diğer ilmî eserlerinin yanına konulabilecek değerde eserler. Tarihçiliğimizin büyük ismi Osman Turan’ı yüzüncü yaşında yâd etmek istedik. Dördüncü yılımızın son sayısı o yüzden Osman Turan ve Selçuklu tarihine tahsis edildi. Gördük ki, Osman Turan derin bir iz açmış. O izden giden her yaştan değerli ilim adamlarımız, tarihçilerimiz var. Onların desteği ile Selçuklu tarihi ile ilgili metinlerin ağır bastığı bir sayı ortaya çıktı. Bu arada Osman Turan Hoca’nın hayatı ve eserleri hakkında bir makale ve Osman Turan’la ilgili çalışmaları ile tanınan Ali Birinci Hocayla yapılan geniş çerçeveli mülakata da bu sayımızda yer alıyor. Bu sayı Osman Turan’ın açtığı yoldan giden ilim adamlarımızın destekleriyle vücut buldu. Bilhassa Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü başkanı Prof. Dr. Gülay Öğün Bezer hanımefendiye değerli desteklerinden ötürü teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Velhasıl, tarih devam ediyor, tarihçiler de! D. Mehmet DOĞAN

Türkler var olduklarından itibaren yayıldıkları coğrafyalarda birçok devlet kurmuşlardır.
Bu devletler içerisinde en önemlisi şüphesiz Büyük Selçuklu Devletidir. Selçuklular, XI ve
XII. Yüzyılları arasında günümüz Ortadoğu coğrafyasında meydana gelmiş daha öncesinde
Oğuzların Kınık boyunda yer alması ve devletin iç sorunları sonucunda göç etmesi Cend
coğrafyasında yeni bir yurt ve yeni dini kabul etmeleri sonucu yüz yıllı büyük bir devlet
olmak için tarihlerindeki önemli büyük bir adım atmışlardır. Ve bu bölgede bulunan
Sâmânîler, Karahanlılar ve Gazneliler ile mücadelelerini, mücadeleleri sonucunda Selçuklu
Devletinin kuruluşunu konu alacağız.

Bilim tarihinin öncü isimlerinden olan Fuat Sezgin ile söyleşide bulunan Sefer Turan'ın konuşmalarının yer aldığı 3 bölümlük'' Bilim Tarihi Sohbetleri'' kitabı ile Müslümanların bilim ve teknoloji üzerine birçok katkıları sağladığını, fakat bunu çoğu Müslümanın da bilmediği gerçeği açıkça ön plandadır. Fuat Sezgin Hoca da yaptığı çalışmalardaki en büyük isteğinin de bu yönde şekillendiğini belirtmektedir. Kendi milletinin Batı karşısındaki aşağılanmış, önemsiz görülmesini ve Müslümanların da kendilerini bu aşağılık duygudan vazgeçirmeye çalışmıştır. Aynı zamanda Fuat Sezgin Hoca’nın yaptığı çalışmalar ve ülkemize kazandırdığı önemli eseri olan müze ile de birlikte Cumhurbaşkanlığı genelgesiyle 2019 yılını Pr.Dr. Fuat Sezgin yılı ilan edilmiştir. Sefer Turan, Fuat Sezgin'i ilk kez 1985 yılında Kahire'deki bir kitap fuarında ismini duyduğunu belirtir. Mısır Kitap Kurumu'nun reyonunda bulunan Arap Kültürü Tarihi adlı kitabı dikkatini çekmiştir. Detaylı incelediğinde Fuat Sezgin'in Almanya'da yaşadığını ve eserlerini de yine Almanca yazdığını diye getirir.Fuat Sezgin, 1924 Bitlis doğumlu olup, 1943 yılında İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü'nde Alman oryantalist Hellmut Ritter'den dersler almıştır ve Mecazül Kuran adlı doktora tezini de yanında yapmıştır. Aynı zamanda Buhari'nin Kaynakları adlı doçentlik çalışması da ilktir. Bu çalışmanın ilk olma sebebi ise, klasik olarak bilinen hadis kaynaklarının yazılı olduğunu savunmuştur.

Köklü ve eski bir Güneydoğu Anadolu kenti olan Adıyaman bu özelliğine rağmen üzerinde az araştırmalar yapılmış şehirlerden birisidir. Adıyaman şehri cumhuriyet döneminde 1954 yılında bugünkü ilçeleri ile birlikte Malatya ilinden ayrılarak ayrı bir il olmuştur. Şehir ile ilgili yapılan tarihi çalışmaların zorluklarının başında daha önceleri Diyarbakır veya Urfa şehirleri gibi müstakil bir şehir olamaması ve de bugünkü ilçelerinin tarihte Güneydoğu Anadolu bölgesindeki farklı siyasi yapılanmalardan dolayı küçük şehirler olarak farklı vilayetlere bağlı olmasıdır. Bu nedenle Adıyman’la ilgili yapılan çalışmalarda kopukluklar ve zorluklar olmaktadır. Çalışmamızda daha önce bitirme tezi olarak hazırlamış olduğumuz “Adıyaman İlinin Samsat İlçesi’nin Tarihi ve Sosyo-Kültürel Özellikleri”  isimli tez ile Y.Lisans tezimiz olan “Selçuklular Zamanında Adıyaman” eserlerden geniş ölçüde faydalandık. Bu çalışmalar konuyu tanımamıza, kaynakları tanımamıza ve olayların nasıl bir kronoloji içerisinde cereyan ettiği konusunda bize kolaylık sağlamıştır. Elimizden geldiğince ana zemin olan bu çalışmaların ışığında ilkçağ dönemi gibi eksik yönlerini genişleterek zenginleştirmeye çalıştık. Böylelikle Adıyaman ilinin tarih öncesi devirlerini ve Yeniçağa kadar olan dönemlerini kaynaklar doğrultusunda ifade etmeye çalıştık. Ele aldığımız dönem Adıyaman tarihinin en hareketli dönemidir. Çünkü bu dönemde Adıyaman önemli bir geçiş noktası ve üzerinde sürekli mücadelelerin yaşandığı coğrafya olarak gündemdedir. Osmanlı egemenliğine girdiğinde ise sınır bölgesi özelliğini kaybetmiştir.  Bu nedenle Adıyaman’nın tarihinin ve gelişiminin en canlı olduğu dönem olan 1570 yılına kadar olan dönemi elimizden geldiğince toparlamaya ve ortaya çıkarmaya çalıştık. Bu çalışmamızda istemeden de olsa hatalarımız olacaktır. Bundan dolayı konu ile ilgilenen bütün araştırmacılardan ve okuyuculardan özür dileriz.

Selçukluların Anadolu’da kurdukları teşkilat yapısı, büyük nispette Orta Asya ve Orta Doğu’da kurulan iki büyük devletin; Abbasi-Selçuklu geleneğinin bir sentezi gibi görünüyor. Şehirlerin ve taşranın idaresinde Siyasi-askeri otorite ile mali ve hukuki otoritelerin bir birine karşı bağımsızlaştırılarak, üç saç ayağı üzerine oturan bir güçler ayrılığı sistemi getirmişlerdir. Ancak şehirdeki mahalli hizmetlerin görülmesinde birinci derecede rol oynayan unsur kadılık ve iğdişlik ve ahiler gibi sivil unsurlardır. Bu sebeple Selçuklu şehirlerindeki kadıların ve sivil unsurların oynadığı misyon, detaylı bir şekilde yeniden gözden geçirilerek, kamu idaresine katkıları ortaya konmalıdır.  Devletin şehirlerdeki kurumları ise modern devlet anlayışlarından farklı bir şekilde ağırlıklı olarak güvenlik amaçlıdır. Bu yüzden siyasi-askeri otoriteye bağlı unvanlar ve görevliler güvenliği sağlamaya yöneliktir. Devletin esas rolü adeta güvenlikle sınırlanmış görünüyor. Şehirlerdeki yatırım hizmetleri ise merkezi bütçeden ziyade, kamu fonları ve vakıflar üzerinden sağlanmaktadır. Günümüze gelen sanatsal değerli olan eserlerden pek çoğu resmi vakıfların (irsadi vakf) fonlarından yapılmıştır. Mali konuda devlet büyük oranda alıcı konumundadır. Şehirlerde batılı anlamda belediye teşkilatının olmadığından bahsedilemez, bütün bunlar devletin genel kapsamı içine giren ve sivil inisiyatifin aktif olduğu bölümlerdir.

Ahiler, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecinde Dini-Tasavvufi değerlere dayalı güçlü bir ahlaki sistemi ortaya koymayı, kurumsallaştırmayı ve gelenek halinde Anadolu halkının sosyal hayatında kökleştirmeyi başarmıştır. Bu ahlak ve gelenekler, Türk toplumun sosyal hayatına o denli kök salmıştır ki daha sonraki asırlarda şehir, kasaba ve köylerin oto-kontrolünün sağlanması, asayiş ve genel ahlakın korunması, beledi hizmetlerin sürdürülmesi gibi alanlarda belirleyici ve yönlendirici bir unsur olmuştur. Bunu ise Ahi teşkilatının öncülüğünde uygulamaya koyduğu, dini-tasavvufi değerler ile çerçevelenmiş, uzun bir sürece yayılmış, hayatın içinde sıkı bir eğitime tabi tutarak oluşturduğu insan ve toplum tipi ile başarmıştır. Ahi teşkilatının öncelikli hedefi başta gençler olmak üzere zanaat erbabını kendi teşkilatı altında toplayarak ve zaviyelere bağlayarak onları manevi, ahlaki, dini ve sosyal yönden olgunlaştırmak ve ahlaklı bir toplum oluşturmaktır. Yoksa buradaki müfredatın nihai hedefi zanaat ve ticaret hayatının kalitesini yükseltmek ve kontrolünü sağlamak değildir. Bunları Ahlaklı ve eğitimli insanlar vasıtasıyla sağmaktır.
Ahiler kurdukları bu teşkilat sayesinde sosyo-ekonomik bakımdan eğitimli, iş sahibi, üretken, güçlü bir orta sınıf oluşumuna öncülük etmişlerdir. Bu eğitimli ve nitelikli orta sınıfın öncülüğünde dini-ahlaki değerler bakımından mükemmel “erdemli bir toplum” oluşturmaya çalışmışlardır. Bu çabalarında da büyük oranda başarılı olmuşlardır; çünkü Anadolu insanı Moğol istilasını Ahi birliklerinin öncülük ettiği bu bilinçli, mücadeleci insanlar ile atlatabilmiştir. Daha da önemlisi altı asır ömür sürecek olan ve dünya tarihinin en büyük siyasi ve toplumsal organizasyonlarından biri olan Osmanlı imparatorluğu bu kültür, bilinç ve terbiyeye sahip insanlar tarafından kurulmuştur. Osmanlının yıkılışa sürüklendiği bir dönemde İttihatçıların Ahiliği yeniden diriltme girişimleri dikkate alınırsa bu Ahi insan tipinin Osmanlının yıkılış ve Milli mücadelede de inisiyatif sahibi olduğunu ortaya koyar. Anadolu’da imparatorluklar kuran, kıtalar fetheden, sömürü devletlerine karşı iki asırlık mücadele eden ve Modernizmin bütün sert esintilerine rağmen hala kendi öz değerlerine bağlı bir toplum olarak ayakta kalmasını sağlayan, ahilerin asırlardır sürdürdükleri bu ruh ve insan terbiyesi olmuştur. Anadolu insanını diğer coğrafyalardan ayıran da en temelde bu “insaniyet mektebidir” diyebiliriz. Bu insan tipi yakın zamanlara kadar şehirlerimizdeki “gün görmüş!” ya da “umur görmüş!” diye tabir edilen “şehir beyefendisi” tipidir.

Şüphesiz merhum Osman Turan’ın en mühim eseri Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm
Medeniyeti'dir. Bu eserde Selçuklu tarihinin kaynakları, bu sahada yapılan araştırmalar
üzerinde durulduktan sonra Selçukluların menşeleri, ilk devirleri, Selçuklu imparatorluğunun
kuruluşu, yükseliş devri, azamet devri, duraklama ve inhitat devirleri ve Türkiye
Selçukluları üzerinde durulmakta, Selçuklu imparatorluğunun bu devirlerinde münâsebette
bulundukları devletler, kabileler ve siyasî olaylar üzerinde de yeterli ve doyurucu
bilgiler verilmektedir. Bundan sonra Selçuklular devrinde Türk İslâm medeniyeti
konusuna geçilmekte, Selçukluların İslâm medeniyetine getirdikleri genişliğine ele alınmaktadır. Bu bölümde mimarîden musikîye varıncaya kadar devrin yaşayış şekli, hayata
bakışı ele alınmakta, bu bilgilerle İslâm medeniyeti arasında sağlam bağlar kurulmaya
çalışılmaktadır. Kitabın son bölümünde ise Türk-İslâm medeniyetinin gerileyiş sebepleri
üzerinde durulmakta, özellikle Moğol istilası konusu derinliğine araştırılmaktadır.

Kültür ve medeniyet ilişkisi bütün dünyada ve Türkiye'de oldukça dikkat çekmiş, incelenmiş ve işlenmiş bir konudur. Her ne kadar kültür ve medeniyeti birbirlerinden kesin sınırlarla ayırmak mümkün görünmese de tabiat karşısında insanın var olma mücadelesi ile ilişkili kavramlar oldukları açıktır. Bu anlamıyla medeniyetin temelinde kültür yatmaktadır. Kültürün gelişmesi, karmaşıklaşması ve oluştuğu tarih, coğrafya ve düzene göre kendisine özgü bir hal kazanması artık medeniyet aşamasına gelindiğinin göstergesi olmuştur. Böylece kültür ruh ise medeniyet de bu ruha beden olmuştur. Medeniyet bir insanlık başarısıdır. İnsanoğlunun bir medeniyet kurabilmesi uzun ve yorucu hatta çoğunlukla ölüm pahasına elde ettiği tecrübelerin bir sonucudur. Medeniyetin birinci ve en temel şartı bilgi, beceri ve tecrübelerin hem korunup saklanması, hem de öğrenilip, öğretilip geliştirilmesi ve aktarılabilmesidir. Eğitim, öğretim ve bilginin aktarılması dil ile mümkündür. Öyleyse medeniyetin kurulup gelişmesi dil sayesinde olacağı söylenmektedir. Böylece medeniyet denilince akla gelen ya da gelmesi gereken pek çok husus daha yazıyı bulan ilk medeniyette karşımıza çıkmaktadır. Sümerologlar bu yüzden olsa gerek; "tarih Sümer'de başlar" demektedirler.

13. yüzyıl İslâm tarihçileri arasında önemli bir yere sahip olan İbn Nazîf
hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. Onun hakkında bilinenler, yazdığı tarih
kitaplarında kendisi hakkında verdiği bilgilerden ibarettir. Onu çağdaşı olan diğer tarihçilerden ayıran en önemli özelliği,  Eyyûbiler devletinde vezirlik ve
kâtiplik gibi önemli görevlerde bulunmasıdır. Çünkü bu sayede birçok idari ve
askeri yetkiliyle görüşmüş ve kimsenin ulaşamadığı birçok arşiv vesikalarına
ulaşmıştır. Bu sayede diğer tarihçilerin ulaşamadığı birçok bilgiye ulaşma imkânı bulmuştur. Ne yazık ki İbn Nazîf, günümüz tarihçileri tarafından uzun zamandır ihmal edilmektedir. Bu çalışmada İslâm tarihi açısından önemli bir yere
sahip olan İbn Nazîf’in hayatı ve yazmış olduğu eserler hakkında bilgi verilip
İslâm tarihi açısından önemi anlatılacaktır.

Oğuzluğun oluşumuyla ilgili elimizde hiçbir kaynak bulunmamaktadır ve bu yapının çe-kirdeğinin 8. yy'ın ikinci yarısında şekillenerek gittikçe büyüyen bir boy birliğine dö-nüştüğünü ancak farazi olarak söyleyebiliyoruz. Bu yüzden, genel çıkarımlar dışında bu boy birliğinin yapısal özelliklerini hiçbir şekilde bilmiyoruz. Oğuzluğun bir etnos olarak var olduğu günlerde tutulan kayıtlarda (kabaca 9 ila 11 yy'lar arası) ikili yapıdan hiçbir şekilde bahsedilmez. Boy yapısının çözülme veya dönüşme yolunda olduğu 12. yy ortalarından itibaren Bozok ve Üçok adlandırmaları görülür. İç ve Dış Oğuz kullanımları ise çok daha sonra, Dede Korkut Kitabı ile kayda geçmiştir ve dolayısıyla sözlü anlatımın ürünü gibi gözükür. Ancak bu durum işbu kullanımların sonraki bir üretim olduğu an-lamına gelmez. En azından, bütün Türk devletimsi yapılarında ikili düzenin muhakkak bulunduğu noktasından hareketle, Yabguluk dönemi Oğuzlarında da böyle bir etnik temelli idari bölünmenin bulunduğunu varsaymalıyız. Bizim tezimiz, Oğuzlarda merkezi-liğin arttığı 10. yy başlarından itibaren bu yapının fiili önemini kaybettiği, Oğuzlar hak-kındaki ilk kayıtlar da zaten bu dönemde başladığından, hariçteki yazarların görüş ufuklarına girmediği şeklindedir. Oğuzları yakından ve içerden tanıyan Kaşgarlı Mah-mut'ta da bu bilginin geçmeyişi düşündürücüdür. Yerleşikleşen göçebe devlet yapıla-rında istisnasız görülen bir durum olarak, Selçuklu devleti ile özellikle Türkistan'da kalan Oğuzların arası açıldığında, bir zihniyet tepkisi olarak eski kimliğe vurgu süreci başlamış ve bazı umulan tahrifatla geçmiş destan hüviyetinde geri dönerek hafızalarda ve sayfalarda yerini almaya başlamıştır. Bu çerçevede biz, birliğe gönüllü veya gönül-süz olarak sonradan katılan boyları anlatan " baz " kelimesinin sözel anlatıda korunduğu, fakat 12. yy'daki geleneğin dirilişi döneminde bu kelimenin anlamı öldüğü için yeri-ni az bir ses değişikliğiyle bağlamda çok anlamsız bulunan " boz " a bıraktığı düşünce-sindeyiz. Nitekim erken kayıtlar bu kelimeyi açıklamakta zorlukla karşılaşmaktadır. Ay-nı şekilde " iç " tabiri de küçük bir ses değişikliğiyle " boz " a muvazi olmayan " üç " biçimi-ne dönüşmüştür. Abstract There is no any record about early phases of the Oğuz ethnogenesis and we can say only hypothetically that core of that structure was formed during the second half of the 8th century and started to grow up eventually being a great tribal union. Thus, except for general inferences, we do never know about structural features of that union. Dual moiety and tribal organization among the Oğuz, as long as it existed as an ethnos (roughly between the 9th and 11th centuries), never occurs in early sources