İLhanlılar

Ortaçağ’ın önemli bir gücü konumunda olan Moğollar, kısa sürede geniş coğrafyalara yayılarak birçok devlet ve milleti hâkimiyetleri altına almışlardır. Moğollar, hâkimiyetleri altına aldıkları milletlerin tarihlerinde önemli bir rol oynadıklarından, onlarla ilgili pek çok araştırma yapılmıştır, ancak bu araştırmalar ülkemizde genellikle onların Türk ve İslam dünyası ile olan münasebetleri üzerine yoğunlaşmıştır. Moğolların hâkimiyeti altına aldıkları, nüfusu az olan ve tarih sahnesinde fazla yer edinmemiş olan Gürcüler, Ermeniler, Kürtler ve Süryaniler gibi gayrimüslim halklarla münasebetleri ise göz ardı edilmiş, müstakil bir çalışma şeklinde ortaya konulmamıştır. İşte bu çalışmamızla Ermenilerle Moğolların bir asrı aşan ve şimdiye kadar ele alınmamış olan ilişkilerini ortaya koymayı amaçladık.
Ermeniler günümüze daha fazla yazılı kaynak bırakmaları nedeniyle, çalışmamızda daha ziyade Ermeni kaynaklarından yararlanılmıştır. Ancak Ermeni kaynaklarıyla çağdaş olup, bu dönem hakkında bilgiler veren Moğol, Süryani, Arap ve Fars kaynaklarının yanında, Batılı seyyah ve elçilik heyetlerinin eserleriyle de konumuz desteklenmeye çalışılmıştır. Ayrıca çalışmamızda günümüzde her iki millet üzerine yapılan araştırmalardan yararlanılarak konunun bütün yönleriyle ortaya konulmasına gayret sarf edilmiştir.
Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır: Girişte, Ermeni ve Moğolların ilk ilişkilerinin başladığı XIII. yüzyılın ilk çeyreğine kadarki her iki milletin tarihleri özetlenmiştir. Bir asırlık ilişkileri ise üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, Moğol imparatorluğunun Kafkasya ve Anadolu hâkimiyetleri süresince Ermenilerle olan ilişkileri kronolojik sıra gözetilerek anlatılıp, analiz edilmiştir. İkinci bölümde yine ilk
ii
bölümdeki yöntemle Moğol imparatorluğunun devamı olan İlhanlıların, Irak ve Suriye’deki siyasi faaliyetleri süresince Ermenilerle ilişkileri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Moğollarla Ermenilerin idari, mali, askeri, dini, sosyal ve kültürel ilişkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Yapmış olduğumuz bu çalışma göstermiştir ki Moğollar ile Ermenilerin ilişkileri sadece kendilerini etkilememiş Kafkasya, Anadolu, Irak ve Suriye’de yaşayan diğer halkları ve devletleri de etkilemiştir. Çünkü Ermeniler, Moğolların bölgedeki en sadık müttefiklerinden birisi olarak bölge de uygulanan Moğol politikalarında aktif rol almışlar ve onlarla diğer halkları da etkileyen sıcak ilişki içerisinde olmuşlardır.
Anahtar Kelimeler: Anadolu’da Moğollar, Ermeni - Moğol İlişkileri, Ermenilerin İlhanlılarla İlişkileri, Dini ve Kültü

Öz

Türk tarihinin yetiştirdiği dünyâca ünlü ilim ve fikir adamlarından biri olan Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966), özellikle Osmanlı tarihinin kuruluş devri hakkındaki tartışmaların iyice alevlendiği bir dönemde en zorlu tartışmalara eğilerek, ortaya koyduğu keskin ve iddiâlı tezlerle bir döneme damgasını vuran en önemli isimlerden biri olmuştur. Onun bu tezlerinin en meşhur olanları; Wittek'in Kayı menşei ile ilgili itirazlarına yönelik güçlü savunması ve Osmanlılar'ın atalarının Anadolu'ya göçünün -bilinenin aksine- Cengiz istilâsı sırasında değil, Anadolu'nun ilk fethi sırasında gerçekleştiği yönündeki iddiâsıdır. Bu iki konu Köprülü'nün ölümünden sonra da uzun yıllar tartışılmış; ancak her ikisi hakkında da çağdaş kaynaklar ışığında kalıcı bir çözüme ulaşılamamıştır.

Bu makale, hâlâ üzerinde tartışılan bu iki konu hakkında, şimdiye kadar devrin aslî kaynaklarına bakılmaksızın geliştirilen yüzeysel ve şahsî düşüncelere dayalı tezlerin aksine, ilk kez dönemin İslâm kaynakları ve Bizans kroniklerindeki kayıtları Osmanlı rivâyetleriyle karşılaştıran bir tez ortaya koyarak, ikisi hakkında da kesin ve kalıcı bir çözüme ulaşmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Mehmed Fuad Köprülü, Osmanlı Kuruluş devri, göç ve yerleşim, Cengiz Han istilâsı, Anadolu’nun fethi.


Abstract

Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966) who is one of the worldwide known scientists and intellectuals raised by Turkish history, was one of the most important names who left his mark on an era by giving thoughts on the most difficult discussions and putting forward sharp and assertive hypothesis in an environment where the debates about Ottoman Empire’s establishment period had escalated. His most famous hypotheses in this regard were; his strong defense against Wittek’s objections towards origins of Kayı and his claim that migration of Ottomans’ ancestors to Anatolia took place during the first conquest of Anatolia and -contrary to general belief- not in the course of Cenghis invasion. These two issues have been discussed for a long time even after Köprülü’s death, but no permanent conclusion was able drawn in the light of contemporary sources for neither of them.

This article is written to put forward a hypothesis which for the first time compares Islamic sources and records in Byzantine chronicles to Ottoman narratives contrary to the superficial and personal opinion based claims that were raised without going through main sources of the time and to reach a precise and permanent conclusion for both of the two issues which are still being debated over.

Keywords: Mehmed Fuad Köprülü, Ottoman Establishment Period, Migration and Settlement, Cenghis Khan’s Invasion, Conquest of Anatolia.

1243 Temmuzu başlarında gerçekleşen Kösedağ Savaşı, küçük ölçekte Selçuklu tarihi, büyük ölçekte ise Ortadoğu ve Türk tarihi bakımından önemli bir hadiseyi ifade eder. Dönemin kaynakları, bu savaşın Selçuklu Devleti karşısında Moğol üstünlüğü ile sonuçlandığını kaydeder. Bu neticenin kesinliği üzerinde ne dönemin kaynaklarında, ne de modern çalışmalarda herhangi bir ihtilaf söz konusudur. Kösedağ Savaşı Moğol-Selçuklu çatışmasının, daha doğrusu Moğol hegemonyasına karşı Selçuklu direnişinin ilk ve en önemli örneği niteliğindedir.
Bu karşı koymanın ve direnişin en geniş ve ayrıntılı tasviri, dönemin kaynağı olan İbn Bîbî’ye ait el-Evâmir’ül-‘Alâ’iye fî’l-Umûri’l-‘Alâ’iye adlı eserde verilmektedir. Eserdeki savaşa dair detaylı tanım, verileri, anlatım biçimi ve iddiaları yönüyle gerek bu konu hakkında bilgi veren dönemin diğer kaynaklarını, gerekse günümüz çalışmalarını etkisi altına almıştır. Bu nüfuzu sebebiyle biz, el-Evâmir’ül-‘Alâ’iye’de mevcut Kösedağ Savaşı tasvirini eserin yazılış sebebi, amacı, yazıldığı siyasi ortam ve eserde kullanılan argümanlar çerçevesinde kritiğe tabi tutacağız.

Abdıldacan Akmataliyev; MACARİSTAN -György Hazai; MAKEDONYA -Oktay Ahmed; MOLDOVA -Lubov Çimpoeş; ÖZBEKİSTAN -Töre Mirzayev; ROMANYA -Tahsin Cemil; RUSYA -Dimitry Vasilyev; TATARİSTAN -Mirfatih Zekiyev; TÜRKMENİSTAN -Gurbandurdu Geldiyev; UKRAYNA -İsmet Zat; ÜSKÜP -Sevim Pilickova; YUNANİSTAN -Mücahit Mümin

Turkish Studies Dergisi, üç ayda bir yayınlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Turkish Studies Dergisi'nde yayınlanan tüm yazıların, dil, bilim ve hukukî açıdan bütün sorumluluğu yazarlarına, yayın hakları www.turkishstudies.net'e aittir. Yayıncının yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen herhangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz. Yayın Kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamamakta serbesttir. Dergiye gönderilen yazılar iade edilmez. Dergide yer alan yazıların dijital baskı, grafik tasarım, DOI numaralarının alınması ve uluslararası indeslere tanıtılması gibi işlemler ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık şirketi tarafından ücret karşılığında yapılmaktadır. Dergide basım kararı alınan yazıların sahipleri yazılarının tasarım, yayın ve indeks masraflarını ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık şirketine öderler. Turkish Studies; EBSCO, DOAJ, ICAAP, Scientific Commons, MLA, ASOS, AMIR (Access to Mideast and Islamic Resources), Journal Directory, DJS (Dayang Journal System), J-GATE, Indeks Copernicus, Indeks Islamicus, PhilPapers, Research Bible ve ULAKBİM indeksleri tarafından taranmaktadır.

Kubilay’ın zamanında Moğol İmparatorluğu dört parçaya bölünmüştü. Kubilay Han Çin’i, Mançurya, Güney Sibirya, Kore ve Moğolistan’ı bizzat yönetiyordu. Tibet, Hindi Çin’in kuzey ve doğusu, ve Hindistan dahil Güneydoğu Asya’nın büyük kısmı onun etkisi altındaydı. Görüldüğü gibi Kubilay Han’ın Avrupa ile doğrudan sınır bağlantısı yoktu, ancak İran hükümdarları Kubilay’a göre onun uzak bölgelerde yer alan valileriydi, kısmen özerk olan bölgelerin hanlarıydı. Onların iç meselelerine doğrudan müdahale edebiliyor ve doğrudan veya dolaylı yoldan onları etkiliyordu.
İç işlerde bağımsız olan bu uzak akrabalar, en azından Kubilay ölene kadar Moğolistan’daki ulu hakanın yönetimini tartışmıyordu. Bu yüzden Kubilay Han döneminde yaşanan Moğol-Batı siyasi ilişkilerini Batı halkları ile doğrudan temasta bulunan İlhanlı hükümdarları üzerinden değerlendirmek doğru olacaktır. Makalemizde Kubilay devrinden önce İran Moğollarını Avrupa ile yakınlaştırmaya iten gelişmelere değinilecek, daha sonra Kubilay döneminde İran’da ilhanlık yapan hükümdarların devrinde Avrupa ile kurulan temaslardan bahsedilecektir.
Ancak Moğol-Batı ilişkileri yalnızca Yakın Doğu’da vuku bulmamıştır. Moğol İmparatorluğu’nun ana topraklarında da özellikle din yoluyla iki kesim arasında cereyan eden gelişmeler yaşanmıştır. Bu yüzden İran’daki gelişmelerin yanı sıra Uzak Doğu’da, özellikle Kubilay’ın sarayında Batı ile olan yakınlaşmalara ve temaslara da makalemizde değinilecektir.

Bu çalışma İlhanlıların kuruluşundan 1295 yılında İlhanlı hükümdarı Geyhâtû’nun katline kadar geçen süre içerisindeki Büyük Moğol Hanlığı ve İlhanlılar arasındaki ilişkileri konu almaktadır. Söz konusu süre içerisinde seyahat özgürlüğü ve güvenliğinin sağlanmasıyla İran ve Çin arasındaki etkileşim en üst düzeye çıkmış, başta siyasi amaç güden elçilik heyetleri olmak üzere tüccarlar, misyonerler, sanatkârlar, mühendisler iki ülke arasında gidip gelmeye başlamıştır. Bu cümleden iki ülke arasında ortak maddi ve manevi kültür öğeleri ortaya çıkmıştır. Son olarak İlhanlılar, başlangıçtan itibaren politik meşruiyetlerini ve fiziksel devamlılıklarını Büyük Kağan’ın vereceği desteğe bağlı görürken, Gâzân’ın tahta çıkışından itibaren ise müstakil bir devlet olmuşlardır.
Anahtar Kelimeler: İlhanlılar, Büyük Moğol İmparatorluğu, Kubilay Kağan, Geyhâtû, Marco Polo.
This study deals with the relations between the Great Mongolian Empire and llkhanids since the foundation of Ilkhanids till the assassination of Illhanid ruler Geyhâtû in 1295. During that period thanks to the realization of freedom of travel and securing its security, the ties and interactions between Iran and China were at their peak. Because of this, from each country political ambassadors, merchants, missionaries, craftsmen, engineers travelled to Iran and China or vice versa. This served for the mutual interests of Iran and China spiritually and culturally. Since the very beginning of their foundation, Ilkhanids needed the support of the Great Khan to maintain their political and physical stability and existence. After Ghazan’s assuming power, Ilkhanids became an independent state.
Keywords: Ilkhanids, Great Mongolian Empire, Kublai Khan, Geikhatu, Marco Polo.

Moğol Dönemi İran'ında Kadın" adlı yapıt, dünyanın önemli mongolistlerinden Prof. Dr. Şîrîn Beyânî’nin kıymetli yapıtlarından sadece biridir. Eser, gerek içerdiği bilgilerin özgünlüğü, gerekse kullanılan yöntem bakımından hayli dikkate değerdir. Ortadoğu kültür araştırmalarına olduğu kadar günümüzde önemli yere sahip kadın çalışmalarına da tarihsel bir perspektif sunmaktadır.
Eser, genelde Moğol, özelde ise İlhanlı (İran Moğolları) döneminde kadının tarihsel bağlamdaki çok yönlü varlığını, dönemin kaynakları ışığında ele almaktadır. Bu zaman diliminde kadının toplum, ekonomi ve yönetim mekanizmalarının hangi alanlarında, ne şekilde var olduğu ve faaliyet gösterdiği, eserin başat sorunsalıdır.
Kadının söz konusu devredeki konumunu, özellikle İslâmiyet’ten sonraki süreçteki ile mukayeseye tabi tutan Beyânî, İran kadınının hiçbir zaman Türk ve Moğol dönemlerindeki kadar yüksek mevki ve itibar sahibi olmadığını sık sık vurgulamakta; muasır kaynaklardan aktardığı verilerle bu iddiasını desteklemektedir.
Türkçeye kazandırdığımız bu değerli eserin, gerek mongolistik ve hatta Türk tarihi çalışmalarına, gerekse kadın konulu araştırmalara katkı sağlayacağını düşünüyoruz.

bundan birkaç y›l önce yay›nla-d›¤› "Exploraiton of Ottoman Prehistory" adl› kitab›nda, y›llar önce Londra'da ünlü nümizmat Nicholas Lowick'in, kendisine bir yüzünde "'Osmân ‹bn Ertu¤rul" yazan, di¤er yüzü okunamayan eski bir sikkenin foto¤-raf›n› gösterdi¤ini söyler. (1) Vaktiyle Lowick'in koleksiyonunda yer alan bu sikkenin ya da en az›ndan foto¤raf›n›n flimdi nerede ol-du¤unu Lindner'e sordu¤umuzda, bu konuda daha ayr›nt›l› bilgi edinme imkân›na sahip olduk. Lindner'in söyledi¤ine göre; 1982 y›l› yaz›nda bir akflamüstü Lowick'le bir araya gelerek, sikkenin okunufluna uzun bir zaman ay›rm›fl ve foto¤raf› ayr›nt›l› bir flekilde incelemifller; "'Osmân ‹bn Ertu¤rul" yazan ön yüzü net bir flekilde okuduklar› hâlde, silik olan ikinci yüzde ne yaz-d›¤›n› bir türlü çözememifller. Lindner bu sikkenin bugün nerede oldu¤unu bilmedi¤ini, ancak Lowick'e âit bâz› eflyâlarla birlikte British Museum'a nakledilmifl veyâ ölümünden sonra Stephen Album'un eline geçmifl

TR: Moğolların İran kolu olan İlhanlılar Tebriz başkentli bir devlet kurmuşlardır. Moğol ve Tebriz tarihinde ilklerin yaşandığı bu dönemde, Moğollar yeni yeni yerleşik hayata geçerken Tebriz ise kendi mimarlık tarihinde en devasa yapılara ev sahipliği yapmıştır. Moğollar adına bir diğer önemli gelişme olan devletin resmi dininin İslam oluşu da
Gazan Han devrinde Tebriz’de vuku bulmuştur. İlhanlı vezirlerinden Vezir Taceddin Ali Şah tarafından inşa edilen Tebriz Alişah Mescidi, aşkın ölçülere sahip İlhanlı eserlerinden biridir. Günümüze bir bütün olarak güney cephesi yani kıble duvarı ve doğu-batı cephe duvarlarının bir kısmı ile gelebilen bu yapı, geriye bıraktığı yıkıntılarından yola çıkılsa bile ihtişamını hissettirmektedir. Yapı hem
mescit olarak tanımlanarak dini mimari kapsamında incelenebilir hem de daha sonradan kaleye dönüştürülmesi ile savunma amaçlı kullanılarak askeri mimarlık kapsamına da girmektedir. Sanat tarihçiler, planlardan, restitüsyonlardan ve bazı varsayımlardan yola çıkarak oluşturdukları modellemeler ile yapının ilk vaziyetini anlamaya yardımcı olmaktadırlar. Tebriz Alişah Mescidi tuğla mimarisi, sade süslemeleri ve tam olarak çözümlenemeyen örtü elemanı problemi ile araştırmacıların ilgisini çekmektedir.

EN: Ilkhanids which is the Iran branch of Mongols established a state and Tabriz was its capital. Both histories of Mongols and Tabriz have "first events" in that period, Mongols have recently begun permanent settlement and Tabriz has hosted the hugest buildings that we are never seen during its architectural history. Another important event for Mongols was the acceptance of Islam as a legal religion of the state in the period of Gazan Khan in Tabriz. Vizier Taceddin Ali Shah, Ilkhanids vizier, built one of the excessive sized buildings called Tabriz Alishah Masjid. Southside as a whole block, partly west and east sides reached today and even the rest of the devastated building makes people feel its magnificence. The building was used both as a masjid and later as a citadel. Because of this, it can be introduced not only as a religious structure but also as a military structure as well. Art historian assists us at plans, restitutions and several hypotheses to understand the first situation of the building. Researchers are interested in Tabriz Alishah Masjid's brick architecture, plain ornaments and its insolvable cover element problem.

Yakındoğu coğrafyasında resmî yazışma geleneği ve metodunun en eski dönemlerden beri kullanıldığı bilinen bir gerçektir. İslamî dönemde daha çok gelişen bu sistem, devlet işlemlerinin yerinde, hızlı ve anlaşılır bir biçimde sonuçlanmasını sağlamaktaydı. Moğol tahakkümü ile köklü değişikler geçiren İran coğrafyası kâtiplik yani bitikçilik alanında bazı yenilikler yaşamıştır. Bu metodun köklü geçmişine sahip olan İran coğrafyasındaki resmî yazışma geleneği, Moğol dönemi öncesinde olduğu gibi bu süreç içerisinde de devlet bürokrasisini işiler hale getirmiştir. Her yönü ile bölge için farklılıkların yaşandığı bu dönemde yazışma geleneğinin, zaman zaman dilinin ve tarzının değiştiği görülmektedir. Bütün bu dönüşümün içerisinde kâtiplik mesleği içerisinde yer alan sınıfın, bu durumdan etkilenmemesi düşünülemez. Bölgede hâkim olan bu köklü gelenek ile Moğol istilası sonrasında bölgeye intikal eden Uygur tarzındaki resmî yazışma şeklinin birlikte kullanılır olması dönemi ilgi çekici bir hale getirmektedir. Bu bağlamda 1231-1295 yılları arasında tespit edebildiğimiz bitikçiler hakkındaki bilgileri, onların faaliyetlerini ve bu dönem içerisinde yazışma geleneğinde yaşanılan değişimi aktarmaya çalışacağız.

Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, haz. Hâşim Recebzâde Tahran: Merkez-i Pejûheşî-yi Mîrâs-ı Mektûb, 1394/2015, I, 512 sayfa; II, 513-954 sayfa. ISBN 9786002030573 İlhanlı döneminin kudretli devlet adamı Reşîdüddin Fazlullah (ö. 718/1318) tarih, siyaset, tefsir, tıp, felsefe, ziraat, jeoloji sahalarında muhtelif eserler telif etmiş, görevde bulunduğu süre zarfında pek çok imar faaliyetine girişmiş, inşa ettirdiği Rab'-ı Reşîdî 1 gibi bir ilim merkezi ile büyük bir ufuk sahibi olduğunu göstermiştir. İnşa ettirdiği bu ilim merkezi maalesef azle-dilip idam edilmesinin ardından muhalifleri tarafından yerle bir edilmiştir. Tarih sahasında kaleme aldığı Câmiu't-tevârîh, bilinen ilk dünya tarihi olarak kabul edilmektedir. Reşîdüddin Fazlullah'ın eserlerinden bir kısmı muhtelif risalelerden oluşmuş mecmualar şeklindedir. Farklı konularda kaleme alınmış risalelerden oluşan eserlerinden biri olan Mecmûa-i Reşîdiyye bizzat müellifin kendisi tarafından bir araya getirilerek tasnif edilmiş dört kitaptan oluşmuş-tur. Eseri Câmiu't-tevârîh'i tamamladıktan sonra Olcaytu'nun (1304-1316) teşvikiyle Kur'an ilimleri alanında bazı mânaları açmak ve şerhetmek mak-sadıyla telif ettiğini kendisi bizzat belirtmiştir. Mecmûa-î Reşîdiyye Reşîdüddin Fazlullah'ın tedvin ettiği bütün eserle-ri kapsayan Câmiu't-tesânîf adlı projenin bir bölümü olarak tasarlanmış bir eser olup müellif konularına göre eserini bir araya getirmştir. Mecmûa'nın ilk kitabı olan Tavzîhât'ın giriş kısmında Mecmûa-i Reşîdiyye'nin dört kitaptan oluştuğunu belirttikten sonra her kitabın başında kitapta yer alan risaleleri, risalelerin konularını, hangi soruya cevap verdiğini ve hangi müşkili hallet-tiğini, risalenin içinde "fâide" başlığı ile yer alan alt bölümlerin ayrıntılı fih-ristini hazırladığını böylelikle araştırmacılar aradıkları bir konuyu rahatlıkla bulabileceklerini yazmıştır. Mecmûa-i Reşîdiyye'nin dördüncü kitabı olan Letâyifü'l-hakāyık muhtelif mevzularda yazılmış olan on dört risaleden oluşmaktadır. Oldukça sistema-tik bir yazım yöntemine sahip olan Reşîdüddin kitabının başında içinde-kiler kısmına yer verdikten sonra kitapta yer alan her bir risalenin içeri-ğinden bahsedilen "fâide"lerin başlıklarına da yer verdiği ayrıntılı bir fihrist 1 Reşîdüddin Tebriz'de kurduğu külliyede faaliyetlerin yürümesi için bir vakfiye hazırla-mıştır (ayrıntıları için bk. Vakfnâme-i Rab'-ı Reşidî)

Ünlü Osmanl› târihçisi Hadîdî manzum "Tevârîh-i Âl-i 'Osmân"›nda, bir görgü flâhidinin ifâdelerine da-yand›¤› anlafl›lan çok eski bir kaynaktan, 'Osmân Gâzî'nin ad›na hutbe okuttuktan sonra, üzerinde "'Osmân bin Ertu¤rul" yazan bir de sikke bast›rd›¤›na iliflkin flu önemli bilgiyi aktar›r: "‹düb tertîb gayr› nâm› korlar Hemân 'Osmân ad›na hutbe okurlar Buyurd› akçaya sikke kazarlar Ki 'Osmân ‹bn-i Ertu¤rul yazarlar Ol iklîm old› 'Osmân'a musahhar Nizâm-› saltanat old› mukarrer…" (1) Hadîdî'nin aktard›¤› bu bilginin güvenilirli¤ini ve târihî gerçekli¤ini nümizmatik tespitler göstermifltir. Nitekim birazdan görülece¤i üzre; gerek ‹brahim Artuk taraf›ndan otuz y›l önce bilim dünyâs›na tan›t›lan bir sikkenin, gerekse bu sikkeden iki y›l sonra Lindner'in, ünlü nümizmat Nicholas Lowick'in koleksiyonunda görüp inceledi¤i ikinci bir sikkenin üzerinde, Hadîdî'nin yukar›da söyledi¤i gibi gerçekten de "'Osmân bin Ertu¤rul" yaz›l› oldu¤u saptanm›fl, böylece bu rivâyetin do¤rulu¤u kesin olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu orijinal bilginin, o devirde yaz›lm›fl çok eski bir kroni¤e veyâ o günleri görmüfl çok eski bir görgü flâhidinin sözlerine dayand›¤› son derece aç›kt›r.

Cengiz Han"ın kurmuş olduğu Moğol devleti, istila ettiği sınırlar itibarı ile geniş coğrafyalara ulaşmaktaydı. Bu genişleme hareketi, Moğol devletini tek bir kültürün ve idarî yapılanmanın dışına çıkmasına sebep oluyordu. Bu bağlamda yeni coğrafyalar devletin geleneksel anlayışına yeni yönetim sistemleri ve kadrolarının eklenmesine de öncülük etmekteydi. Böylece Moğol devletinin idarecileri arasında Uygur, Müslüman ve Çinli devlet adamlarının yer edindiğini görmekteyiz. Bu çalışma ile söz konusu olan Moğol olmayan ama Moğol devletinin idarî olarak işleyişine katkıda bulunan ve devletin temellerini bürokratik anlamda oluşturan devlet adamlarının faaliyetlerine değinmek ve onları tanıtmak amaçlamıştır. Bu çerçeve içerisinde Müslüman kimliği ile Mahmud Yalavac"ın Moğol Devleti içerisindeki yerini tespit etmeye çalışacağız. Abstract Genghis Khan's Mongol states that it has established, it was to reach as broad geographical boundaries with which invaded. This expansion movement of a single culture and made him get out of the Mongolian state administrative structure. In this context, a new geography was also spearheading the addition of new management systems and staff to the traditional understanding of the state. Thus, the Mongol rulers among the Uighur Empire, we see that Muslims and find a place for Chinese dignitaries. This study concerned with the Mongols but the Mongols who contributed to the non-functioning of the administrative state and government to address the activities of the foundations of the bureaucratic state, which creates meaning and purpose to introduce them to the man. Within this framework, Mahmoud Yalavac with Muslim identity will try to locate within the Mongol Empire

Olcaytu Han’ın ölümünden sonra çok küçük yaşta tahta çıkan Ebû Said, yaşı itibariyle devlet işlerinde etkisiz kalmış, devletin idaresi vezirlere bırakılmıştır. Bu durum yöneticiler arasındaki kargaşa ortamını artırarak, devletin iç ve dış meselelerde etkisiz kalmasına neden olmuştur. Askeri işlerden sorumlu ordu komutanı vazifesini yürüten, itibar sahibi Emir Çoban, Ebû Said üzerinde baskı kurarak yöneticileri bertaraf etmiştir. Önündeki engelleri birer birer kaldıran Emir Çoban iktidarı ele alarak devleti on yıl süre ile yönetmiştir. Emir Çoban’ın oğullarının hatalı hareket etmesi ve Ebû Said’in Emir Çoban’ın evli kızı ile evlenmek istemesi ikilinin arasının açılmasına sebep olmuştur. Hem siyasi hem de şahsi meseleler Emir Çoban’ın öldürülmesi ile sonuçlanacaktır. Daha önce bertaraf edilen yöneticilerin ardından tecrübe sahibi Emir Çoban’ın da öldürülmesi devleti zor duruma sokacaktır. Ne siyasi anlamda ne de askeri anlamda etkinliği ve gücü kalmayan İlhanlı Devleti bu dönemden sonra dağılma sürecine girerek tamamen yok olmuştur.

After the death of Olcaytu Khan, A'bû Said who became the throne at a very young age, was ineffective in the affairs of the state and the administration of the state was left to the viziers. This situation increased the environment of turmoil among the administrators and caused the state to be ineffective in domestic and foreign affairs. Amır Chupan, who was the military commander responsible for military affairs, exerted pressure on A'bû Said and eliminated the rulers. Amır Chupan, who removed the obstacles one by one, took power and ruled the state for ten years. The misconduct of the sons of Amır Chupan and the desire of A'bû Said to marry the married daughter of Amır Chupan led to the separation of the two. Both political and personal issues will result in the murder of Amır Chupan. The killing of Amır Chupan, who had experience after the elimination of the rulers before, will put the state in a difficult position. Neither the political nor the military sense of the power and power of the Ilkhanete State after this period by entering the process of dissolution was completely destroyed.

Özet: İlhanlı tarihinde önemli bir yeri olan Şemseddin Cüveynî, 1263-1284 yılları arasında vezaret makamında bulunmuştur. Şemseddin Cüveynî'yi İlhanlı tarihindeki diğer karakterlerden farklı kılan şey idarî ve siyasî faaliyetleridir. Bu yönü ile Cüveynî, devletin siyasî teşkilatını tam anlamıyla kuran kişi olarak bilin-mektedir. Özellikle onun faaliyetleri, Moğol istilası sonrasında bozulan idarî ve malî sistemi İlhanlıların hâkim oldukları coğrafyada tesis etmeye yöneliktir. Tüm bu faaliyetleri başarı ile gerçekleştiren Şemseddin Cüveynî, devletin idarî makamlarında kendine bağlı memur sınıfları da oluşturmayı ihmal etmemiştir. Bu yönü ile eleştirilerin odağında olmuş ve siyasî muhalefete uğramıştır. Başarılı bir devlet adamı olmasının yanında, onun dikkat çeken bir diğer özelliği ise edebiyata değer vermesi ve dönemin şairlerini korumasıdır. Bu yüzden Fars edebiyatının ünlü isimlerinden Sa'dî-yi Şîrâzî'nin de aralarında bulunduğu dönemin şairlerin ona methiyeler yazdığı bilinmektedir. Şemseddin Cüveynî, bugün ilmî çevrelerce iyi tanınan Târîh-i Cihânguşâ'nın yazarı olan kardeşi Alaaddin Ata Melik Cüveynî'nin her ne kadar gölgesinde kalmış olsa da; onun kurduğu idarî yapılanmayı, yaşamını ve siyasî faaliyetlerini bu makale ile aktarmaya çalışacağız. Abstract: An important person in Ilkhanid Empire, Şemseddin Cüveynî was in vizier position between the years 1263-1284. What makes Şemseddin Cüveynî different from others in Ilkhanid history was his administrative and political activities. With this aspect, Cüveynî is known as the person founding the empire's political organisation completely. His activities were especially reconstructing administrative and economic system in Ilkhanid dominated geography that worsen during Mongol invasion. Şemseddin Cüveynî, who realised these activities successfully, also formed officialdom in his service in empire's administrative authority. Due to this, he was politically criticised. Besides, being a successful statesman, he gave importance to literature and protected poets. Because of this, Persian poets as well as one of the most important names of literature Sadî-yi Şîrâzî wrote him eulogiums. Although Şemseddin Cüveynî is overshadowed by his brother Alaaddin Ata Melik Cüveynî, well known writer of Târîh-i Cihânguşâ, in this paper, we will attempt to explore his administrative structure, life and political activities.

Özet
Maveraünnehir/Batı Türkistan’da doğup yetişen Seyf-i Fergânî
(öl.749/ 1348’den önce) hayatının büyük bölümünü Anadolu’da Aksaray
çevresinde geçirmiştir. Yaşadığı yıllardaki Anadolu’nun sosyal,
tarihî ve edebî özelliklerini, onun şiirlerinde görmek mümkündür.
Anadolu’da Farsça şiir söyleyen şairlerin en büyüklerinden biri
olan Seyf-i Fergânî’nin bir divanı bulunmaktadır. Divanı, toplamda
10.277 beyittir. Fergânî’nin şiirleri kaside, gazel ve az sayıda
kıta ve rubaiden oluşmaktadır. Divanın başta müellif hattı olmak
üzere günümüze kadar ulaşan üç nüshası mevcuttur.
Anahtar Kelimeler: Seyf-i Fergânî, Fergânâ, Aksaray, Şiir.
Life and Literary Personality of Sayf-i Fargânî
ABSTRACT
Seyf-i Fergani (Death before 749/1348) who was born in Maveraunnehir/
West Turkestan spent most of his life around Aksaray
in Anatolia. It is possible to see the social, historical and literary
characteristics of Anatolia in the years he lived in his poems.
As the one of the greatest poets of Persian poetry in Anatolia, Seyfi
Fergani, has a poetry (diwan). The poetry has a total of 10,277
bids. Fergani’s poems are composed of ode, ghazel and few continents
and rubas. There are three extant copies of the Diwan, in
particular the author’s line.
Keywords: Saif-i Farghani, Fergana, Aksaray, Poetry.
SEYF-

Çalışma, parçalanmış haldeki Moğol hanlıklarını Yuan İmparatorluğu bünyesinde birleştirerek “Yeke Mongol Ulus”u tekrar kurmak niyetinde olan Kubilay Han’ın (1260-94) düzenlediği darbe girişimini incelemektedir. Söz konusu darbe, Aḥmed Tegüder (1282-84)  zamanından itibaren merkezî yönetimden ayrılma belirtileri gösteren İran Moğolları  hükümdarı İlhan Argun’a (1284-91) karşı yapılmıştı. Bu başarısız darbenin ana karakteri ise Büyük Hanlık’ın sadık kumandanı Emīr Buka idi. Makale bu girişim sürecini, tarihsel arka planını ve sonuçlarını muasır kaynaklar ve günümüz çalışmaları ışığında ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kubilay Han, Aḥmed Tegüder, İlhan Argun, Emīr Buka, İlhanlı Devleti, Çing-sang

Özet: Moğolcada pek çok Türkçe sözcük bulunmaktadır. Moğol dilinden de Türk dilleri ve diyalektlerine çok sayıda sözcük geçmiştir. Batı Türkçesinin çeşitli diyalektlerine baktığımızda Moğolca unsurların bu diyalektlerde de kullanıldığını görmekteyiz. Doğal olarak Moğolların yoğun yaşadığı veya onların yönetim merkezlerine yakın olan Türk bölgelerinde Moğolca unsurların daha fazla bulunması beklenmektedir. İran coğrafyasında konuşulan Türk ağızlarına da Moğolcadan çok sayıda sözcük geçmiştir. Bu çalışmada İlhanlıların başkenti olan Sultaniye ve onun yöresinde kullanılan Moğolca sözcükler ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: İlhanlılar, İran Türk Ağızları, Moğolca Sözcükler The Linguistic Legacy of the Ilkhanate Era Abstract: There are many Turkic loanwords in the Mongolian language. There are also many loanwords borrowed from Mongolian language by Turkic languages and dialects. Looking at different dialects of the western Turkic, we see that Mongolian loanwords are also used in these dialects. Naturally, Mongolian words are expected to be found in Turkic areas that were close to Mongolian living areas or administration centers. Many Mongolian loanwords have also entered the Turkish dialects of Iran. This paper reviews the Mongolian loanwords used in the capital city of the Ilkhanate dynasty, Soltaniyeh, and its surrounding areas.

İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın 1335 yılındaki vefatının ardından İlhanlı topraklarındaki siyasi istikrar bozulmuş ve İlhanlı Devlet’i yıkılış sürecine girmiştir. Bu yıkılış sürecinde İlhanlı topraklarında küçük siyasi teşekküller, istiklallerini kazanmışlardır. Bu siyasi teşekküllerden İran’da kurulan yerel hanedanlar; Celâyirliler (Celâyirîler, Benî Celâyir, İlkâniyan), Muzafferîler, İncûlular, Serbedârîler (Serbedâran Devleti) ve Kertler (Mülûk-u Kert/Kart)’dir. Bu yerel hanedanlar, İlhanlı topraklarının tamamına hâkim olmak için birbirleriyle ve komşu siyasi teşekküller ile mücadeleye girişmişlerdir. Bu hâkimiyet mücadelesi Timur’un İran’ı istilasına kadar devam etmiştir. Timur’un bölgeye gelişi bölgedeki siyasi ve askeri dengelerin değişmesine neden olmuştur.
Ebu Said Bahadır Han’ın vefatının ardından İlhanlılarda meydana gelen otorite boşluğu döneminde İran coğrafyası genel olarak Celâyirliler ve Çobanîler tarafından iki kısma ayrılmıştır. Celâyirliler, İran’daki tevâif-i mülûkun en güçlüsü olup Irak’a ek olarak Azerbaycan’da hâkimiyet tesis etmeyi başarmışlardır. Ayrıca Musul ve Diyarbekir de bir dönem onların idarelerinde kalmış ve 1431 yılına kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Celâyirli hâkimiyet sahası daha sonra Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin hâkimiyet sahası haline gelmiştir. İran’ın doğusunda hâkimiyet tesis eden Muzafferîler; Yezd, Kirman, İsfahan ve Tebriz’e kadar olan bölgede faaliyetlerde bulunmuşlar ve 1393 yılında yıkılmışlardır. Olcaytu zamanında İlhanlıların emlak-ı hassı olan Şerefüddin Mahmud İncû; Şiraz, Fars ve İsfahan’da müstakil bir teşekkül oluşturmayı başarmıştır. İncûlular ile onların doğudaki komşuları Muzafferîler arasında şiddetli mücadeleler yaşanmıştır. Diğer yandan İran’ın kuzeydoğusunda bulunan kadim Horasan bölgesi Serbedârîler ile Kertler arasında taksim edilmiştir. Serbedârîler; Sebzevâr, Nişabur ve Esterebad çevresinde hâkimiyet tesis etmişler, Timur istilası ile 1381 yılında yıkılmışlardır. Herat’ta kurulması hasebiyle Herat Mülûku olarak da adlandırılan Kertler, Horasan’da özellikle Muzafferîler, Serbedârîler ve Toga Timurîlere karşı siyasi hayatlarına devam etme mücadelesi vermişlerdir. Ancak onlar da Timur istilası ile yıkılmışlardır.

İlhanlılar hâkim oldukları coğrafyalarda özellikle uyguladıkları yeni idari sistemlerle dikkat çekmektedirler. Bu yeni dönem tüm ülkede kuruluş aşamasında kendini daha çok hissettirmekteydi. Bu bağlamda Moğollar
tarafından zapt edilen yeni bölgelere yapılan atamalar ile yöneticiler yoğun bir faaliyet içerisine girmişlerdir. Bu yeni idari kadro istilanın getirdiği yıkıcı sonuçları ortadan kaldırmak için büyük bir çaba sarf etmiştir. Bu dönemin bürokratları; gerek merkezi teşkilat içerisinde olsun, gerek taşra mekanizmasında olsun büyük yıkımın etkilerini ortadan kaldırmak ve ekonomik canlılığı yeniden sağlamak için uğraşmışlardır.
Bu doğrultuda İlhanlı ülkesinin her yerine atanan idari kadrolar gibi Bağdad’a atanan yetkililerin de faaliyetleri reform niteliğindedir. Zira Bağdad 1258 tarihinde büyük bir felakete uğramıştı. Şehri yeniden mamur ve bayındır hale getirmek ise, istila sonrasında İlhanlı merkezinden şehre atanan kadroların en büyük ve sorunlu vazifesi haline gelmişti. Bu sebeple çalışmamızda, dönem içerisinde Bağdad şehrine tayin edilen devlet adamlarının siyasi faaliyetlerine ve çalışmalarına değinmeye çalışacağız.

Alâüddevle Simnânî İlhanlılar döneminde, bugünkü İran topraklarında yaşamış, özellikle vahdet, letâif, ricâlü’l-gayb ve mânevî tecrübe gibi konularda kendinden sonra gelen sûfîleri etkilemiş bir Kübrevî şeyhidir. Babasının ve amcasının İlhanlı sarayında önemli vazifelerde bulunmasının da etkisiyle on beş yaşında Argun Han’ın (1284-1291) hizmetine girerek kısa sürede onun yakınlığını kazanmış ve on sene kadar yanında kalmıştır. Daha sonra yaşadığı mânevî bir hâl üzerine içinde bulunduğu hayattan soğuyarak tasavvufa meyletmiş, mecâzî padişaha hizmetten sıkılarak hakîkî padişahın hizmetine girmek istemiştir. Argun’la bir arada bulunmaktan son derece rahatsız olmasına rağmen bu durumdan kurtulmak için bir çare bulamadığından bir müddet bu halde sarayda kalmaya devam etmiştir. Bir süre sonra doktorların tedavi edemediği bir hastalığa yakalanmış, hastalığını bahane ederek, iyileştikten sonra geri dönmek şartıyla, Argun’dan izin alarak saraydan ayrılmış ve memleketi Simnân’a dönmüştür. Kendi kendine tasavvufî bir hayat yaşamaya çalışmasının ardından Horasanlı sûfî Nûreddin Abdurrahman İsferâyînî’nin (ö. 717/1317) müridlerinden biriyle tanışmış, onun vesilesiyle İsferâyînî’yi merak etmiş ve onu ziyaret için Bağdat’a doğru yola çıkmıştır. Durumdan haberdar olan Argun Han, peşinden adam göndererek Bağdat’a gitmesine engel olmuş ve onu huzuruna getirterek yanında alıkoymuştur.
Argun’un kendisini Bağdat yolundan çevirip yanında alıkoyduğu müddet içerisinde Simnânî’nin Argun’un itibar ettiği mistiklerle münâzaraları olmuştur. Nitekim dinine düşkün bir Budist olan Argun, bahşî adı verilen Budist mistiklerine oldukça değer vermektedir. Öyle ki bir keresinde Hindistan’dan gelen bir bahşîyi karşılamak üzere yaklaşık iki kilometre yürümüştür. Argun’un kendilerine verdiği ehemmiyet, çeşitli yerlerden gelen bahşîlerin çevresinde toplanmasını netice vermiştir. Argun’un yanında bu bahşîlerin yanı sıra bir de çok riyâzât çekmesi sebebiyle kendisine son derece itibar ettiği bir Yahudi âlim bulunmuştur. İşte Simnânî, bu Yahudi âlimle ve bazı bahşîlerle yaşadıkları mânevî tecrübeler ve çeşitli dînî meseleler hususunda müzâkerelerde bulunmuştur. Bu müzâkerelerin, Simnânî’nin seyr ü sülûküne önemli tesirleri olmuştur. Zira bu vesileyle kendi yaşadığı mânevî tecrübelerin benzerlerini onların da yaşadığını görerek bunların tasavvufun gayesi olmadığını anlamıştır. Ayrıca o, seyr ü sülûkü esnasında bir mertebede takılıp kalan bir müridini “bahşî-yi perende” adı verilen Budist mistiğe göndererek, müşkilini aşmasını ve seyr ü sülûküne devam etmesini sağlamıştır. Bu münâzaralar, Simnânî’nin Argun’a İslâm’ı tebliğ etmesi açısından da önemlidir. Yanı sıra Simnânî, bu mistiklerin hangi açılardan yanlış yolda olduklarını da anlatmaktadır. Bu tebliğde, Simnânî’nin Argun’un yanında bulunan mistiklerle olan münasebetleri ele alınarak onlardan hangi açılardan etkilendiği ve onlar karşısında nasıl bir duruş sergilediği incelenecektir.

Moğol hâkimiyetinin İran kolunu temsil eden İlhanlılar dönemi, Ortaçağ tarihyazımının güzide örneklerinin meydana getirildiği bir zaman dilimidir. Söz konusu devrede eser telif eden müverrihlerin başat sorunlarından biri, kendi Moğol hamilerinin Ortadoğu topraklarındaki iktidarlarını ne şekilde meşru gösterecekleri, daha doğrusu meşrulaştıracakları idi.
Cengiz Han ile başlayan İslam dünyasının istilası sürecinin, dönemin bu coğrafyada yazılmış çoğu kaynaklarında menfi bir şekilde tanımlandığı bilinen bir gerçektir. Fakat Hülegü hanedanı egemenliği ve himayesi altında yaşayan entelektüellerin, aynı olayları hamilerinin hoşuna gidecek, en azından onları öfkelendirmeyecek ve hatta bu “müstevlilerin” hâkimiyetlerini meşru gösterecek şekilde anlattıklarını da biliyoruz.
Peki, bu dönemde yazılan kaynaklar, hangi soruları/sorunları göz önüne alarak meşruiyet problemine yaklaşmışlardı? Cengiz ve ahfadının İran toplumlarını yönetmeye hakları/yetkileri var mıydı? Eğer var ise bu yetkiyi nereden, nasıl ve hangi yolla edinmişlerdi?
Diğer taraftan, bu “kâfir” ve hatta “İslam düşmanı” Moğolların İslam dünyasına hükmetme kudret ve yetkilerinin kutsal bir kaynağı/dayanağı var mıydı ve bu kaynak ne idi? Halifeliği Mısır’da tekrar ihya eden Memlûk idaresi karşısında, Abbasi Hilafeti’ni ortadan kaldıran İlhanlı Moğolları, Müslümanlığın-Müslümanların koruyucusu ve hamisi haline nasıl gelebilmişlerdi? Yoksa, Hülegü de dâhil olmak üzere “kafir bilinen Moğol hükümdarları gizliden gizliye Müslüman” mı idiler?  Bir ilhan, hangi meziyetlerinden ötürü Pâdişâh-i İslâm hüviyetine bürünebilirdi?
Özelde İran, genelde ise tüm Ortadoğu’daki söz konusu Moğol hükümranlığı meşruiyetinin jeneolojik bir kaynağı ve dayanağı var mıydı? Acaba Moğollar, atalarının korunan hakları sayesinde mi İran hâkimiyetini tekrar elde edebilmişlerdi? İran’daki Moğol hâkimiyeti meşruiyetinin pekiştirilmesine dönük olarak yerel hanedanların tarihleri, bu kaynaklarda nasıl ele alınmış ve Moğol tarihi içine nasıl derç edilmişti?
Bildirimiz, sayıları daha da çoğaltılabilecek yukarıda yöneltilen sorular/problemler çerçevesinde, İran Moğolları döneminin önemli tarihi kaynaklarında kullanılan Moğol iktidarını meşru gösterme araç ve argümanlarını inceleyecek, tanımlamaya çalışacaktır.

The Mongol rulers who lived in the 13th century, like many states in every period of history, used some titles. From this perspective, the most important titles used by the rulers in the Great Mongol Ulus are khagan and khan. Thus, in our study, these titles were taken as basis and various linguistic and spelling forms were examined and evidence was sought for their use and superiority to each other. In this regard, the first rulers of the Great Mongol Ulus in the 13th century starting from Genghis, respectively Ögedei, Göyük, Möngke and Qubilai were examined. The documents created during their periods were scanned in detail. These documents include in scriptions, edicts, chronicles, numismatic data and some historical remains. According to the data obtained from the said sources, some conclusions have been made about their use in the period mentioned briefly about the emergence of titles. One of the in ferences obtained as a result of these researches is the simultaneous use of the two titles during this the period. Inaddition, the only difference between the two titles investigated is the way of writing and the opinion that one does not have any superiority over the other.

Özet
İlhan Bâydû, Geyhâtû Han’ın tahttan indirilmesi ve Şehzâde Gâzân ile giriştiği hâkimiyet mücadelesi olaylarında İran Moğolları tarihi açısından önemli yer tutmaktadır. Onun zamanında İlhan Geyhâtû’nun da etkisiyle Anadolu ve İran coğrafyasında başıbozukluk, ekonomik sıkıntılar, askerî düzensizlik ve emirlerin itaatsizlikleri dikkat çekicidir. VI. ilhan olan ve İran Moğol Hanları arasında en az süreyle tahtta kalan Bâydû, sadece beş buçuk ay hükümdar olabilmiştir. Devlet ve ordu işlerine Şehzâde Gâzân ile yaşadığı taht kavgasından dolayı yeteri kadar zaman ayıramamıştır. Geyhâtû’nun “Cengiz Yasasına” aykırı şekilde katledilmesini bahane ederek ayaklanan Argûn Han’ın oğlu Şehzâde Gâzân, emirlerin de desteklerini sağlayarak Bâydû Han’ı bertaraf etmiş ve tahta geçmiştir. Böylece 25 Nisan 1295’de emirlerin desteklerini sağlayarak İlhanlı tahtını gasp eden Bâydû, yine aynı emirlerin taraf değiştirmesi neticesinde 4 Ekim 1295’de Şehzâde Gâzân tarafından hükümdarlığından el çektirilerek idam edilmiş ve Geyhâtû’yla aynı akıbeti paylaşmıştır. Kaynakların verdiği sınırlı malumata göre Bâydû, sözüne güvenilir olmasına rağmen devlet yönetimi ve siyaset konusunda oldukça maharetsiz birisidir.

Anahtar kelimeler: İlhanlılar, Bâydû, Geyhâtû, Gâzân
Abstract
Ilkhan Baidu is of great significance in the history of Mongol Empire’s Ilkhanate division in Iran as regards the overthrow of Gaykhatu Khan and his struggle for domination with Prince Ghazan. His period was marked by the lack of discipline in Anatolia and Iran, economic difficulties, military disorder and disobedience of orders with the influence of Ilkhan Gaykhatu. Baidu, the sixth ruler with the shortest period on the throne among all the khans of Iranian Mongols, was a monarch for only five months. He couldn’t allocate sufficient time for the
state and army due to the struggle for the throne with Prince Ghazan. Prince Ghazan, the son of Arghun Khan, who rebelled on the grounds of Gaykhatu’s murder which was against Genghis Khan’s legal code deposed Baidu Khan and succeeded to the throne with the support of the
emirs. Therefore, on 4 October 1295, as a result of the emirs’ changing sides, Baidu, who seized the Ilkhanid throne on 25 April 1295, was dethroned by Prince Ghazan and executed similar to Gaykhatu. According to the limited information available, despite his being reliable, Baidu lacked capacity to govern the state and make policy.

Keywords: Ilkhans, Baidu, Gaykhatu, Ghazan
چکیده
دوره بایدوخان به سبب توطئه علیه گیخاتوخان ونبرد بر سر جانشینی او با غازان خان یکی از دوره های با اهمیت در عصر ایلخانان مغول میباشد. این دوره با تاثیر از اقدامات گیخاتوخان در ایران و اناطولی)آسیای صغیر( دچار نابسامان های اقتصادی و نظامی و نافرمانی امیران همراه شد.ششمین ایلخان مغول بایدو خان با حکمرانی به مدت حدود پنج ونیم ماه کمترین مدت در میان ساطین مغول را به خود اختصاص داده است.بایدوخان به سبب کشکمکش های تاج و تخت با غازان خان زمان مناسبی جهت امورات حکومت و تشکیل نیروی نظامی منسجم نیافت.غاران خان به بهانه قتل گیخاتو برخاف یاسای چنگیز توسط بایدوخان با پشتیبانی و همکاری امیران و وزیران در سال 1295 به سوی بایدوخان تاخت و اورا سلطنت برکنار و اعدام نمود.از نظر منابع محدود تاریخی بایدو خان در اموران مملکت داری و سیاست از بی کفایتی برخوردار بود.

Moğol tarihi içerisinde özellikle İlhanlı devletinin Ön Asya mıntıkasında önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu tarihi seyir içerisinde İlhanlı devletinin gelişiminde devletin idarî kadrosunda görev yapan bürokratların büyük bir yeri olduğu yadsınamaz. Bu idarî sınıflara mensup olan kişilerin, çalışmaları ile yeni bir düzen oluştururken aynı zamanda, kendi prestijlerini de yükseltmeye çalıştıkları bir gerçektir. Bu durum kaçınılmaz olarak devlet adamları arasında çekişmelere de sebep olmaktaydı. Bu çekişmelerin temel amacı bürokratik anlamda daha çok söz sahibi olmaktı. Bu çalışma ile söz konusu olan, idarî kadrolar arasındaki siyasî çekişmede yer alan karakterleri, onların birbirleri ile olan mücadelelerini ve bu yoldaki hırslı faaliyetlerini Mecdü'l-Mülk Yezdî hadise çerçevesinde ele almaktır. Tabiri yerinde ise, Moğol İranı'nda hükümdârdan sonra ikinci kudret sahibi kişi olmak için Mecdü'l-Mülk Yezdî'nin verdiği mücadeleyi ve vezâret makamına muhalefetini ele almaya çalışacağız. Abstract Ilkhanid Empire has an important place in Mongol history, especially in Asia Minor region. Throughout this chronology, bureaucrats' important place in administrative board in Ilkhanid Empire cannot be denied. It is true that these administrative people aimed to gain prestige while creating a new order with their works. This, inevitably, caused conflicts among the statesmen. Main cause of these conflicts was to have more rights to speak bureaucratically. The aim of this study is to discuss characters in political disputes between administrative units, their struggles and their passionate activities in this process within the frame of Mecdulmulk Yezdî incident. So to speak, we will attempt to discuss struggle of Mecdulmulk Yezdî to become second powerful person after the emperor in Mongol Iran and his opposition in vizierate authority.

Since the time of Genghis Khan, some commanders have been assigned to carry out military activities on behalf of the Mongols west of the Oxus River. It was also not annexed to any dynasty, as the region was not fully captured before Genghis Khan's death. For this reason, the rulers in the region were appointed by The Great Khaganate. But in the time of Mongke Khagan, a large army was assembled to fully capture the region. Some princes from the dynasty of Genghis Khan's sons were brought to the administration of the sent army. Apartfrom these princes, many important commanders also took their place in this army. The princes sent by Mongke Khagan were given a number of tasks. According to the tasks assigned: Some groups that resist Mongol rule in the region must be eliminated. The castle and fortifications must be demolished. In addition, the Baghdad Caliphate should be called upon to be subject to the Mongols. After these missions are completed, the Mongol raids should be moved further and the ground should be prepared for the capture of new territories. These duties, which are seen to be compatible with the activities carried out by princes west of the Oxus River, in a way reveal the reasons why they were sent to the region. However, after the Caliphate of Baghdad was captured by the Mongols, it seems that some princes no longer participated in the expeditions.

Cengiz Han zamanında teşkilat anlamında şekillenmeye başlayan Moğol devleti, Kuzey Çin’in bu dönemde Moğolların hâkimiyetine girmesi ile yeni idarî yapılarla da karşı karşıya kalmıştır. Devletin kurumsal anlamdaki örgütlenmesi ve bayındırlık faaliyetleri Cengiz Han’ın halefleri tarafından önem verilerek sürdürülmüştür. Moğol devletinin devlet düzeni bağlamında farklı devlet kültürlerinden etkilendiği çok açıktır. Uygurlar ile başlayan bu etki sahasının devlet sınırlarının büyümesi ile doğru orantılı olarak genişlediği görülmektedir. Uygurları takiben Çinli ve Müslüman unsurları bu genişleyen yapının içerisinde görmek mümkündür. Ayrıca Moğol istilasının yaraları bu dönemde idarî sistemin yerleştirilmesi ve imar faaliyetlerinin geçekleştirilmesi ile sarılmaya çalışılmıştır. Çalışmamızda, Moğol dönemi için önemli bir dönem olan Kubilay Han zamanı Çin’in idarî sistemi ve bayındırlık faaliyetleri Câmiü’tTevârîh’in bakış açısı ile ele almayı amaçlamaktayız.

In the beginning of thirteen century the result of unification and occupation of the Near and Middle East by turco–mongol tribes under the command of Genghis khan was created Ilkhanate state in the center of Azerbaijan. Since the beginning of the twentieth century the supreme power and administration system of Ilkhanate state was investigated and getting valuable scientific results by Soviet and Azerbaijan historiography. However, in these works scholars utilized very less information in English–language historiography. In point of view, the paper we attempt to analyze this topic on the basis of English–language historiography and modern researchers’ works. .