Çuvaşça

Çuvaşistan, Rusya Federasyonu içerisinde yer alan Türk topraklarından birisidir. Doğusunda Tataristan, batısında Nijnıy Novgorod bölgesi, kuzeyde Mari Cumhuriyeti, güneyde Ulyanovsk bölgeleriyle çevrilidir. Başkenti Rusça söylenişiyle Çeboksarı, Çuvaşça söylenişiyle Şupaşkar’dır. Çuvaş Türkçesi, İlk Türkçe söz içi ve söz sonu r ve l seslerini korumuş olması bakımından lehçe tasniflerinde ayırt edici özelliğe sahip bir Türk lehçesidir. Bu çalışmada, Türkiye’de Çuvaş Türkçesi, edebiyatı ve folkloru üzerine yapılan çalışmalar incelendi. Giriş bölümünde verilen bilgiler kısa tutuldu. Bunun sebebi birçok kaynakta bu bilgilerin kapsamlı bir şekilde ele alınmış olmasıdır. Bibliyografya bölümünde yapılan çalışmalar kitaplar, kitap bölümleri, makaleler, bildiriler, yüksek lisans tezleri ve doktora tezleri olmak üzere altı ana başlık altında incelendi. Sonuç bölümünde ise çalışmalar hakkında genel bir değerlendirme yapıldı.

Wilhelm Schott’un 1841 yılındaki keşfiyle devrim niteliğinde önemli bir buluş gerçekleşmiş ve Çuvaşçanın Türkçenin bir lehçesi olduğu gerçeği gün yüzüne çıkmıştır. Bu devrim niteliğindeki buluşla birlikte Türkoloji çalışmaları Çuvaşça üzerinden farklı bir ivme kazanmış ve Orta çağda Batı Türklüğünün diline dair önemli veriler, günümüzdeki yegâne vârisine de böylece kavuşmuştur. Daha sonra yapılan çalışmalardaki Türkçenin diğer dillerle ortaklaşmış olabileceği tipolojik bazı özellikler için ki bir kısmından haberdar bile değiliz, bir kısmına ise malum çekincelerden dolayı belirli bir mesafede durmayı yeğlediğimiz tartışma götürmez bir gerçektir. Bu çekincelerin önemli bir kısmını paylaşmakla beraber bazı noktalarda bu tipolojik özelliklere değinmeden herhangi bir mesafe kat etmek söz konusu olmayacak gibi görünmektedir. Buna rağmen söyleneceklerin tarihî Türk lehçeleri sınırları içerisinde kalarak da aydınlığa kavuşturulabileceğinin mümkün olduğunu burada ihtiyatlı bir kayıtla ifade etmek yerinde olur. İşte bu çalışmada Çuvaşçada izleyebildiğimiz bir özelliğin izlerini Kutadgu Bilig’de bulabileceğimiz inancındayız.
Tarihî dönemlerde durum eklerinin birbirinin yerine nöbetleşe kullanılışı sıradan bir durumdur ve herhangi bir metin araştırmacısı için bu durum çok da üzerinde durulası ve vakit geçirilesi bir konu değildir. Bu nöbetleşe kullanımlarda görülen hususiyetler de aşağı yukarı her dönemde, hepsine olmasa bile bir kısmına rastlanabildiği için, bu eklerin nöbetleşmesi hemen akla bir rastgeleliliği getirir. Tarihî metinlerden Kutadgu Bilig de bu açıdan oldukça zengin bir görüntü arz etmektedir. Bu anlamda Kutadgu Bilig üzerine yapılmış çalışmalarda da defaatle gösterildiği üzere bu nöbetleşmenin sayısız örneğiyle karşılaşırız. Bu özelliklerden örneklere yansıyan bir kısmı sistemli bir bakış açısıyla irdelendiğinde ise bugün özellikle Türkoloji’nin üzerinde mutabakata varılmış olan dillik hususiyetlerinin hiç de öyle sanıldığı gibi olmadığı ortaya konabilir. Konunun örneklerinin bir kısmının Kutadgu Bilig’de geçiyor olması ve metnin bağlamının kendince yeterli ve bütünlüklü olması bu değerlendirmeleri de sağlıklı yapma olanağını bizlere sunmaktadır. Bu çalışmayla Çuvaşçadaki belirtme durumunun -A yönelme ekiyle ifade edilir olması konusuna Kutadgu Bilig’ten hareketle farklı bir bakış açısı getirilmeye çalışılacaktır.

This article is in no way a serious scientific study. This is a more comic publication. Its goal is to show the true complexity of the problem of reading the runiform writing monuments from the territory of Eastern Europe, showing based several examples that with a great desire of the researcher it is possible to select absolutely any language for translation and draw any argument based on the fact that the material studied is unrepresentative, as well as, of course, researcher’s own erudition and fantasy / Данная статья ни в коей мере не является серьезным научным исследованием. Это больше шуточная публикация. Ее цель — продемонстрировать истинную сложность проблемы прочтения памятников рунической письменности с территории Восточной Европы, на нескольких примерах показав, что при большом желании исследователя можно подобрать совершенно любой язык для перевода и притянуть любую аргументацию.

Özet: Lehçeler arası aktarma problemleri üzerinde son yıllarda sıklıkla durulmuştur. Yalancı eş değerler konusu da aktarma problemlerinden biri olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışmada, daha önceleri çeşitli lehçelerde işlenen yalancı eş değerler konusuna Çuvaş Türkçesi açısından yaklaşılmıştır. Çalışmada kelimeler, fiiller ve İsimler başlığı altında iki grupta değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: yalancı eş değer, Çuvaş Türkçesi, Türkiye Türkçesi Chuvash Turkish and the False Cognates in Turkish of Turkey Abstract: Problems concerning linguistic transfers among dialects has been of frequent interest in recent studies. The issue of "false cognates" is one of such problems. This study deals with the false cognates in relation to the transfers between Cuvash and Turkish of Turkey. The word categories studied in this article are verbs and nouns.

Orta-İdil bölgesinde Tatarlar ile Çuvaşlar arasında uzun asırlardan bu
yana süregelen temasların dilsel sonuçları, araştırıcılarına oldukça önemli bir malzeme sunmaktadır. İlgili dil malzemesi içinde yer alan {-KAç} zarffiili, Tatarcanın Çuvaşçaya etkisini tanıklayan biçim birimi düzeyindeki bir yapıdır. Çuvaşçada müstakil kullanımları bulunmayan {-KAç} zarf-fiil eki Başkurdistan Çuvaşlarında [-atĭrka] / [-etĩrke], Çuvaşistan ve Tataristann Çuvaşlarında da [-a-tĭrkaç], [-e-tĭrkaç] şeklindeki diyalektolojik yapılarda tanıklanmaktadır. İlgili yapılara yönelik incelemede, bunların Tatarca [-a torgaç] yapısının örnek alınarak çeşitli kopyalama süreçleri neticesinde oluştukları belirlenmiştir. Yazıda ayrıca anılan biçimlerin yapıları ve Çuvaşçadaki kullanımları gibi konulara da yer verilmiştir

Abstract: Lingual results of interactions lasting for long centuries between Tatar and Chuvash people in Volga region, provides highly important material to their researches. {-KAç} gerund that takes place in this linguistic material, is a form in the morpheme level which gives proof about the influence of Tatar over Chuvash. {-KAç} gerund which doesn’t have independent uses in Chuvash, is seen in dialectological structures such as [-atĭrka] / [-etĩrke] in Bashkortostan Chuvash, [-a-tĭrkaç], [-a-tĭrkaç] in Chuvashia and Tatarstan Chuvash. It was determined in a research about these structures that they occurred as a result of various copying processes that took [-a torgaç] form in Tatar language as an example. In this article, subjects such as the structures of mentioned forms and uses in Chuvash are also mentioned.

In this paper, we will introduce a general purpose and comprehensive documentation activity which we carried out between 2014 and 2015 on Chuvash, whose speakers are constantly decreasing in number and which is constantly declining against Russian.

Türkçenin en işlek dilbilgisel ögelerinden birisi olan da/de edatı,  Çuvaşçada da son derece geniş bir kullanım alanına sahiptir. Edatın Çuvaşçadaki en erken tanığı Yeni Bulgarca döneminin ikinci evresinde kaleme alınan 1769 tarihli altı dizelik şiirde yer almaktadır. Çağdaş Çuvaşçada, diğer Türk dili alanlarından farklı olarak karşılaştırma edatı ve cümle başı edatı olarak da kullanılabilen bu edat, belirsizlik zamiri, belirsizlik zarfı, edat olarak kullanılan birçok dilbilgisel ögeye de kaynaklık etmiştir. Edatın Marice ve Mordvacada Çuvaşça bir kopya olarak yer alması ise Orta-İdil bölgesindeki dil ilişkilerine dikkat çekici bir örnektir.

ta/te particle which is the one of the much used grammatical element in Turkish, has extremely wide usage area also in the Chuvash. The earliest example of this particle in Chuvash is a six line poem written in 1769, in second phase of New Bulgarian. In contemporary Chuvash language, contrary to other Turkish language areas, this particle which can be used as comparison particle and sentence-beginning particle has become the source of many grammatical components that are used as indefinite pronoun, indefinite adverb and particle. The fact that this particle finds a place as a Chuvash copy in Mari and Mordva languages is an intriguing example of the language contact in Middle-Volga region.

Özet: Çalışmada, Türkçenin tarihî seyri içinde birle, tünle, taŋla, basala, tirigle, yaŋıla gibi kelimelerde kullanılan +lA ekinin Çuvaş Türkçesindeki izleri üzerinde durulmuştur. Köktürkçeden bugüne kullanılagelen +lA, tarihî metinlerde ve lehçelerde örneklerine sıkça rastlanılan bir ektir. Geçmişte, çeşitli araştırmacılarca yapılan çalışmalarda +lA üzerinde durulmuş; onun partikel, ek, tekit, zarf yapan ek, ek/edat, sona gelen edat veya enklitik olabileceği yönünde görüşler öne sürülmüştür. +lA ekine Çuvaşçada da sıklıkla rastlanır. Çuvaşça sözlükte madde başı olarak yer alan ve eki taşıyan kelimelerden bazıları Abstract: The focus of the study is the traces of +lA suf-

Благодаря вкладу исследований в сфере перевода, которые были систематизированы во второй половине ХIX века, мы доказываем, что создание чувашского литературного языка связано с его собственными письменными работами в конце того же века. В данной статье исследуются и ин-
терпретируются такие темы, как использование языка в переводах, диалектная база переводов, трудности, возникавшие в процессе перевода, их вклад в развитие чувашскогоязыка до 1917 года

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi i Journal of Turkish World Studies, Ci/t: V, Sayı 2, Sayfa: 303-309, JZMjR 2005. ÇUVAŞÇA" J.BENZİNG Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak-Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.~. Çuvaşların etnolojik manada, dinsizlik inanışlarına bazı İslami etkiler olmasına rağmen, müslüman olmayan az sayıdaki Türk halklarından birisi olarak karşımıza çıktığı ilk bakışta anlaşılıyor. Rus Ortodoks Hristiyanlığını kabul edenlerle birlikte büyük bir kitle kendi dini bölge kültürlerini korumaktadırlar. Bunlar dışarıya çalışmağa gidenler olarak bilhassa Türkçenin hususiyetlerini step halkları içinde korumaktadırlar ve bu Türk halklarının kültür tarihi araştırmalarında büyük bir önem arz etmektedir. Diğer taraftan da Çuvaşlar, Bulgar halklarının bakiyesi olarak (büyük bir kısmı da Tatarlara ve Başkurtlara uzanmaktadır) bilhassa lengüistik bir ilgi istemektedir. Çuvaşlar ve (Volga) Bulgarların dil birliği, Tatarlardan Hüseyin Feyzanov (1826i 866) tarafından ortaya kondu ve 13. yüzyıl sonuyla 14. yüzyıl başlarına ait Volga-Bulgar mezar taşlarının yardımıyla ilmi olarak ispat edildi. Nıl.Aşmarin 1902' de bu meseleyi etraflıca inceledi ve "Bolgary i Çuvaşi" (lOAlE 18, s.i -132) adlı çalışmasında izah etti. Volga-Bulgar Devleti'nin Moğollar tarafından 1236'da yıkılmasından sonra, bugünkü Çuvaşların bulunduğu bölgede Altınordu devleti kuruldu ve 1552'de Kazan Hanlığı'yla birlikte Rusya'nın eline düştü. Bulgarların Altınordu'dan beri hemen hiçbir politik rolleri olmadı. Çuvaş sözü, ilk defa 1551'de görülmekle birlikte Çuvaşların kökeni ve Çuvaş kelimesinin manası henüz açıklanamamıştır. Uzun yıllardan beri münferit araştırmacılar tarafından Çuvaş dili ile meşgulolunmasına rağmen bu araştırmacılar umumiyetle bu dilin layık olduğu dikkati göstermemişlerdir. İlk olarak 1769'da Moskova'da Çuvaşçanın muhtasar bir grameri yayımlandı. Bu yayının 1775'teki yeni baskısı LEVESQUE tarafından Journal Asiatic'ıe 1825 yılında Fransızca olarak yayımlandı. M.KLAPROTH 1828'de Çuvaşça ile Türk dillerini karşılaştırdı. 1843'te Wilhelm SCHOTT'un De Lingua Tsclıuwasclıorum adlı küçük eseri çıktı. Bu eser, 1876'da Paris'te Fransızca tercümesiyle de yayımlanmıştır. MESZAROS ve PAASONEN'den itibaren Berlinlilerin yayınları oldu. Bilhassa J. RAMSTEDT ve NN POPPE Çuvaşça ile meşguloldular. Bu dil hakkında NI. AŞMARİN'in temel atıcı eserlerinin dışında Rusça yazılmış eserler, Rusya dışında pek tanınmamaktadır.

Elinizdeki kitap, bütün ömrünü Çuvaş halkının aydınlanmasına adamış bir
Çuvaş eğitimcisi olan İvan Yakovlev’in (1848-1930) yüz yetmişinci doğum yıldönümü anısına hazırlanmış olup Çuvaş dili, edebiyatı ve halkbilimi alanlarında kaleme alınmış yazılardan oluşmaktadır.

ÖZET: Fikir birliğine varılamayan pek çok öbek türü bulunmakla birlikte, bunların içinde en göze çarpanı varlığı dahi tartışma konusu olan takısız/eksiz ad öbeğidir. Bu tür için yapılan tanımlar, bazı öbekleri dışarıda bıraktığı gibi terim de "kendinde olmayan-eksiz" öbekler adlandırması ile söz dizimsel ilişkilerin sınırlarını belirtme açısından eksiktir. Bu yüzden yazıda alternatif olarak önerilen kavram ve işlevsel terim eşleme/eşleme öbeğidir. Bu öneri doğrultusunda da yazıda amacımız, "eksiz ad öbeği türü" altında sayılan yapı tiplerinin Çuvaşçadaki görünümlerini ilişkililiklerini ve biçimsel olarak virgül ya da kısa çizgi ile ayrılan eşlenmiş yapıları eşleme olgusuna göre gözlemlemek ve açıklamaktır. Eşleme için verilen tanımlar dil bilim literatüründe bir hayli tartışmalı olsa da dillerin tipolojik özellikleri göz önünde bulundurulduğunda çözülemeyecek kadar karmaşık değildir. "Niteleme" ve "sıfat"tanımı genel olarak bu yapılara eşleme olarak yaklaşılmasını güçleştirse de niteleyicinin (modification) eşleme yapılarında bir niteleyen niteleyiciler (attributive modifier) özelliği gösterdikleri söz dizimsel dağılımlarına bakıldığında anlaşılmaktadır. Eşlemeler de elbette ad kökenli öbekler içerisindedir ve bir ad öbeğidir. Bunlar, ad öbeğinin yapısının işlevsel derinliğini gösteren söz dizimi, anlam bilimi ve kullanımın etkileşimi ile ortaya çıkan birleşimsel bir alanda, eşleme dil bilgisel ilişkisi ile kurulan öbeklerdir.

ÖZ: Çuvaşça günümüz Türk lehçeleri içerisinde taşıdığı arkaik unsurlar sebebiyle bu konuda en fazla çalışma yapılan alanlardan birisidir. Ancak 1990'lı yıllardan itibaren Türkiye'de Türk boyları üzerine çalışmalar artmışsa da Çuvaşların bu ilgiden tam anlamıyla faydalandığını söylemek zordur. Özellikle halk edebiyatı üzerine yapılan çalışmalarda diğer Türk lehçelerindeki terminolojiye çeşitli sebeplerle atıflarda bulunuluyorsa da Çuvaş halk edebiyatı terimlerinin çok fazla zikredilmediği görülmektedir. Bu anlamda dil, din ve folklor olarak arkaik unsurları yaşattığı konusuna dikkat çekilen Çuvaşların halk edebiyatı terminolojisi de bu arkaik özellikleri koruyor olabilir. Bu nedenle makalede konu, halk edebiyatı içerisinde biraz daha daraltılarak tür ve şekil adlandırmaları üzerinde durulmuştur. Halk edebiyatı araştırmalarının tür ve şekil tartışmalarına girilmeksizin terimler sırayla ele alınmıştır. Ele alınacak terimler genel olarak bilimsel araştırmalarda olduğu kadar sözlü kültürde de halk tarafından kabullenilmiş ve yerleşmiş terimlerdir. Ele alınan terimlerden yurĭ, yumah, halap gibi yaygın ve biraz da karmaşık olan terimler üzerinde daha ayrıntılı durulmuştur. Bu terimler art zamanlı ve eş zamanlı olarak ele alınmış; karşılaştırmalı bir çalışmayla bu terimlerin kökenleri ve diğer Türk boylarındaki yayılma sahaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Çuvaş halk edebiyatı araştırmalarında kullanılan mit (mit), legenda (efsane), epos (destan) gibi terimler makale kapsamının dışında bırakılmıştır. Bunun yanında temel tür ve şekil adlandırmaları dışında kalan birçok terim de makalede işlenmemiştir.

The Common Words Found in Monuments with Köktürk Script and Chuvash
Abstract: Many studies conducted on texts with Köktürk script, which is the oldest period of literary Turkish, both in Turkey and in other countries. These studies focus on branches such as phonetics, morphology, syntax, re-reading and interpretation. The vocabularies of Köktürk and texts written with Köktürk script have been one of the topics which are studied frequently. The vocabulary has sometimes been compared with the vocabulary of modern Turkish dialects. In the present study, the vocabulary of Chuvash, which is thought to be separated from main root of Turkish Language in a very early period, have been compared with the vocabulary of texts written with Köktürk script. The results show that an important part of the vocabulary of monuments still survives in modern Chuvash.
Key Words: Old Turkish, Runic, Chuvash, lexicology