Bilge Tonyukuk Monument/Inscription

Bilge Tonyukuk; Ⅱ. Köktürk Kağanlığı'nın kuruluşunda etkili olmuş, kağanlığın en parlak zamanlarında üç hakanın yönetimine tanıklık etmiş, yalnızca tanıklık etmekle kalmayarak söz konusu kağanların devrinde komutan ve danışman olarak görev yapmış, ölmeden önce Türk edebiyatında hatıra türünün ilk örneği sayılabilecek Tonyukuk Yazıtlarını ardında bırakarak bu yazıtlar sayesinde kendisini yakından tanımamıza olanak sağlamış büyük bir devlet adamıdır. Bu makalemde kendisini hayatı, akınları ve görevleri bağlamında ele almaya çalışacağım.

ÖZ
Ters dizim; düz dizim sözlüklerinin tersine olan sözlüklerdir. Yani sözcüğün son hecesindeki son harfin dikkate alınarak geriye doğru sıralanmasını ifade eden bir kavramdır. Türkçe gibi sondan eklemeli dillerde ters dizim sözlükleri; sözcüklerin hangi eklerle hangi sıklıkla kullanıldığını, fiil ve isim tabanlarına hangi çekim ve yapım eklerinin geldiğini, bunların oluşturduğu gövde yapılarını gösteren ve bu yönleriyle araştırmacılar için büyük zaman tasarrufu kazanılmasını sağlayan eserlerdir.
Ülkemizde ters dizim sözlükleri için ters dizin ve sıklık terimleri kullanılmaktadır. Fakat sıklık terimi, ters dizim kavramını birebir karşılamamaktadır. Buna ek olarak özellikle Türkçenin tarihî devirleriyle ilgili yapılan çalışmalarda ters dizim teriminin tercih edildiği
görülmektedir.
Bilge Kağan, Köl Tigin yazıtlarıyla çağdaş olan Tonyukuk’un üzerine bulunuşundan bu yana pek çok çalışma yapılmıştır. Bu üç yazıt içerisinde yer alan Tonyukuk, bazı ses ve şekil özellikleriyle bu iki yazıttan ayrılmakta ve de Oğuzcaya yaklaşmaktadır.
Transkripsiyon alfabesine göre sıraladığımız Tonkuyuk yazıtının ters dizim sözlüğüne göre toplamda tekrarlı 974, tekrarsız 555 sözcük yer almaktadır. Bu ters dizim sözlüğü hazırlanırken birleşik fiiller, deyimler, ayrı yazılan birleşik fiil çekimleri, unvanlar vb. yapılar tek sözcük olarak kabul edilmiş ve buna göre dizilmiştir.
UNESCO’nun 2020 yılını Tonyukuk yılı olarak ilan etmesiyle hem Göktürkler hem de Tonyukuk yazıtı üzerinde yapılan çalışmalar ülkemizde ve dünyada artmıştır. Fakat bu zamana kadar müstakil olarak Tonyukuk yazıtının ters dizim sözlüğü hazırlanmamıştır. Çalışmamızda, Türkçenin en eski eserlerinden biri olan Tonyukuk yazıtının kelime kadrosunun tamamı, almış oldukları çekim ve yapım ekleriyle birlikte sözcüğün son harfi referans alınarak sondan başa doğru sıralanmıştır. Böylece Tonyukuk yazıtında ek ve gövdelerin birlikteliklerinden çıkan söz varlığının kullanımları, işletmeleri yakından görülecek ve değerlendirilebilecektir.
Anahtar sözcükler: Ters dizim, Tonyukuk, Eski Türkçe, Türkçe, sözlük.

ABSTRACT
Reverse index; they are dictionaries that are the opposite of regular index dictionaries. In other words, it is a concept that expresses the ordering of the sound in the last syllable of the word backwards. Reverse index dictionaries in agglutinative languages such as Turkish; they are works that show which affixes and how often words are used, which inflection and construction affixes come to verb and noun bases, and the body structures that they form, and that saves time for researchers.
In our country, reverse index and frequency terms are used for reverse index dictionaries. However, the term frequency does not exactly correspond to the concept of inverse index. In addition to this, it is seen that the term reverse index is preferred especially in the studies on the historical periods of Turkish.
Many studies have been done since Bilge Kagan, Köl Tigin was invented, which is contemporary with the inscriptions of the Tonyukuk. However, Tonyukuk, which is included in these three inscriptions, is a text in which Oguz language elements are more dominant than other incriptions.
According to the reverse index of the vocabulary of the Tonkuyuk inscription, which we have listed according to the transcription alphabet, there are a total of 974 words with repetition and 555 words without repetition. While preparing this dictionary, compound verbs, idioms, conjugated verbs written separately, titles and etc. structures are accepted as a single word.
With UNESCO declaring 2020 as the year of Tonyukuk, studies on both Gokturkler and Tonyukuk inscription have increased in our country and in the world. However, the reverse index of the inscription has not been prepared until this time. In our study, the entire vocabulary of the Tonyukuk inscription, which is one of the oldest works of Turkish, has been listed from the bottom to the top, taking the last sound of the word as a reference, together with the inflections and production suffixes they have taken. Thus, the uses and businesses of the vocabulary derived from the combination of suffixes and bodies in the Tonyukuk inscription will be seen and evaluated closely.
Keywords: Reverse index, Tonyukuk, Old Turkish, Turkish, dictionary.

The word kıyın / kıyn, meaning ‘punishment’ in the north line 8 of the Tonyukuk I and east 2 line of the Şine Usu inscription, has been interpreted in different ways by the researchers. The word is in nYiX format in T1 K8; in ŞU D2 it is written in NYIK format. The word was often used in the kın form in the old Uighur and Karahanlı Turkish texts. The kıyın / kıyn form of the word, though rare, has been witnessed in old Uighur and Karahanlı Turkish texts. This can be explained by Gabain’s n - y dialect detection. At this point, it is understood that the voice at the end of the original form of the word is /ñ/. But why is the voice at the end of the word not written with the sign /ñ/ ( J ) testimonies in inscriptions? It is possible to find answers to this question with two suggestions. In this article, after the testimonies of the word kıñ in the old Turkic inscriptions, the /n/ and /yn/ forms in the old Uighur and Karahanlı Turkish texts will be emphasized. In the light of the information obtained later, it will be explained whether the word is a root or a derived form. In the continuation of the study, it will be tried to prove the thought that is defended by referring to the words that are understood to derive from the root form in question. As a result of some research conducted in this study, it will be possible to reach some data on how the letter order in /ñ/ voice should be.

UNESCO 2020-2021 Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri, UNESCO 40. Genel Konferans’ında onaylanmak üzere UNESCO 206. Yürütme Kurulu’nca kabul edildi. Bu kapsamda 2020 yılı için ülkemizin önerisi Azerbaycan,  Kazakistan,  Kırgızistan, Moğolistan ve Özbekistan’ın desteğiyle Bilge Tonyukuk Abidesinin Dikilişinin 1300. Yıl Dönümü olarak kabul edildi.

Bu çalışmada Türklerin bilinen ilk yazılı belgeleri hakkında ve onun da özelinde Tonyukuk Yazıtı hakkında bilgiler verilecektir.

Varlıkları karşılayan sözcükler olan adlardan genel olarak özel adları inceleyen bilim dalına “ad bilimi” adı verilmektedir. Ad bilimi (onomastik); hayvan adları, yer adları, bitki adları ve kişi adları olmak üzere özellikle dört ana başlıkta adların kökeni ve anlamları ile ele alan bir dil bilim dalıdır.
Adlar derlenerek tür, köken, yapı ve anlam yönüyle sınıflandırıldıktan sonra ortaya çıkışlarında etkili olan yollar belirlenip açıklanmaktadır. Ad bilimi; sosyoloji, halk bilimi, antropoloji ve dil bilimi gibi pek çok alana kaynaklık ettiği gibi coğrafya ve filoloji gibi farklı alanlardan da yararlanmaktadır. Bu çalışmada ise Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk Yazıtlarındaki adlar Uygur dönemi metinlerindeki örnekleriyle karşılaştırılmalı olarak incelenecektir. Tonyukuk Yazıtları, Doğu (II.) Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk’un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan oluşmaktadır. Tonyukuk Yazıtlarında geçen adlar, gerek ad verme yöntemi olarak gerekse o devir Türk zihin yapısını göstermesi bakımından önem göstermektedir. Bu adlar, ad bilimsel sınıflandırma yöntemine göre ayrıştırılmış, Türk dilinin en eski metinlerindeki/belgelerindeki söz varlığının, özellikle Türk dilinin çok daha önceki varlığının ve eskiliğinin kanıtları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu belgelerdeki söz varlığı içerisinde yer alan adlar, varlıklara ad verme açısından Türk zihnine ait kavram alanının boyutlarını gösterdiği gibi bir kavramı oluşturma görevi taşıyan ve oluşan anlamlandırma sürecinin de yansıtılmasını sağlayacaktır. Türk dilinin ilk yazılı örnekleri ile Eski Uygur Türkçesinin sözcükleri karşılaştırılacak; söz varlığının adlar açısından ortak unsurları ortaya konulacaktır.

The branch of science that studies the proper names in general from the words that meet the entities is called "onomastics". It is a branch of linguistic science that deals with the origin and meanings of names, especially in four main headings: animal names, place names, plant names and person names.After the nouns are compiled and classified in terms of genre, origin, structure and meaning, the ways that are effective in their emergence are determined and explained. As a source of many fields such as sociology, folklore, anthropology and linguistics, onomastics also uses different fields such as geography and philology. In this study, the names in the Tonyukuk Inscriptions, one of the oldest written documents in Turkish history, will be compared with the examples in the Uyghur period texts. The Tonyukuk Inscriptions consist of two inscriptions with four facades, which were personally erected by the great vizier, commander and adviser of the Eastern (II) Goktürk Khaganate, Bilge Tonyukuk, before his death. The names in the Tonyukuk inscriptions are important both as a naming method and in terms of showing the structure of the Turkish mind of that time. These names were separated according to the noun classification method, and the evidences of vocabulary in the oldest texts / documents of the Turkish language, especially the existence and antiquity of the Turkish language were tried to be revealed. The names included in vocabulary in these documents will show the dimensions of the concept area of the Turkish mind in terms of naming entities, as well as reflect the process of interpretation that has the task of forming a concept. The first written examples of Turkish language and Old Uyghur Turkish words will be compared and common elements of vocabulary in terms of names will be revealed.

Kitabın, 50 yılı aşkın bir sonra Türkçeye tercümesinde, metinlerin arkeoloji ve sanat tarihi disiplinlerinin gerektirdiği "grammatika"ya dönüştürülmesi ve metnin özgün yapısını değiştirmeden bunun gerçekleştirilmesi için yoğun çaba harcanmış; çok zorunlu gördüğümüz kimi yerlerde de, "Redaktörün Notu" denilerek gerekli açıklamaların yapılması yoluna gidilmiştir. Arkeolojik buluntuların ya da taş, maden, alçı, kaya resmi gibi anıt ve malzemelerin üzerindeki eşyaların/nesnelerin ya da tekniklerin adlandırılması, ayrıca üzerinde düşünülmesi gereken sorunlardan biridir. Günlük hayatta kullanılan "kap-kacak" tabirinin, hatta çanak, kap ya da kâse gibi terimlerin, çoğu kere, ele alınan eşyayı tanımlamakta yetersiz kaldığı da bilinir. Bu konuda, SER-ODJAV'ın da pek çok yerde tereddüt yaşadığı anlaşılıyor. Çin'de, örneğin Shang Hanedanlığı zamanında üretilen bronz eşyaların ya da Helenistik çağın kap formlarının her birinin farklı adlarla literatürde yer aldığı düşünülecek olursa, bu konuda da bir hayli yol kat edilmesi gerektiği açıktır. Böyle bir gözlem, "khün chuluu" tabiri için de söz konusudur. Bağımsız bir heykel olarak vasıflandırılamayacağı için insan heykeli denilmesi uygun düşmeyen bu arkeolojik materyalin, her ne kadar "kişi taş" tabiri daha uygunsa da, Moğolca metindeki gibi "adam taş" olarak değil, "insan taşı" olarak tercüme edilmesi daha doğrudur. Bu bağlamda, "insan taşları"ndaki, özellikle giyim-kuşam ayrıntıları, kemer süsleri ve takılar kadar, belli ki her biri özel adlara sahip olduğu hâlde bıçak, kama, hançer, çakı ya da kılıç diye tanımlanan silâhların tarif ve tasvirlerinin tercümelerinde de epey bir zorluk yaşandığı rahatlıkla tahmin edilebilecektir. Sonuç olarak, bu kitabın, Moğolistan'daki erken Türk Dönemi'ne ait anıtlar, özellikle Tonyukuk ve Köl-Tigin anıt-mezarlarında gerçekleştirilen arkeolojik kazılar ve ortaya çıkan buluntular, insan taşları, damgalar ve kaya resimleriyle ilgilenenler için, ilk elden bilgi edinebilecekleri önemli bir kaynak olarak kullanılacağı umut edilebilir.

içine alan alandaki yazıtlar ana hatları ile Türk medeniyetine ait birer kültürel mirastır. Bu kültürel miras pek çok yönü ile Türk kültürüne ilişkin önemli unsurlar barındırmaktadır. Bu unsurların mimarî ve sanatsal yönü olduğu kadar edebî, askerî, ekonomik, toplumsal, yönetimsel, hayvancılık, coğrafî vb. özellikler taşıdığı kesindir. Bu nedenle, yazıtların günümüzde soyut ve somut olmak üzere ikiye ayrılan kültürel miras unsurlarının her ikisini de kendisinde barındırdıklarına kuşku yoktur. Orhun Anıtlarında coğrafyanın bireyleri, toplumları ve kurumları tarafından oluşturulmuş değerlerin bulunduğu ve anlatıldığı kültürel miras,-en azından bir sürecoğrafyada yaşayan mevcut toplum tarafından benimsenmiştir. 1 Söz konusu kültürel değerleri üreten toplum tarafından anlamlı, önemli ve değerli kabul edildiği açık olan bu miras hem soyut hem de somut unsurlara sahiptir. Bu bakış açısı doğrultusunda Orta Asya Türk toplulukları tarafından üretilen anıtlar ve yazıtlar zamanın Türk toplumu tarafından üretilen kültürel değerler olarak kabul görür. Bu kültürel değerin içinde-söz edildiği üzere-somut ve soyut kültürel unsurlar vardır. Aşağıda bu somut ve soyut unsurların neler oldukları açıklanmaya çalışılmıştır. 2

Tunyukuk bengü taşının birincisinde iki kez rsrHnçK bir kez de rsrHNÇK şeklinde yazılan ibare, Türkologlar tarafından farklı şekillerde okunmuş ve anlamlandırılmıştır. Türkologların çoğu ibareyi kaç neŋ erser ya da kaçan neŋ erser şeklinde okumayı tercih etmiştir. Okumadaki bu farklılıklar dışında ibarenin anlamlandırılmasında da yine farklı yaklaşımların olduğu görülmektedir. Tunyukuk bengü taşının birincisinde doğu (3 ve 4. satırlar) ve kuzey (5. satır) cephelerinde toplam üç kez geçen ibarenin Türkologlarca okunuşu ve anlamlandırılışı aşağıda kronolojik sıraya göre verilmiştir. Türkologlar, yapmış oldukları çalışmalarında sözü edilen metinleri şu şekilde okumuşlardır: 3 T1 Doğu yüzü 3-4. satırlar: Radloff-ança ögleşmiş öŋere Türk kagangaru sülelim temiş aŋraru sülemeser kaç neŋ erser ol bizni, kagani alp ermiş, aiguçısi bilge ermiş, kaçnaŋ erser ölürteçi-kük. (AIM, 11) Orkun-Ança ögleşmiş, öŋre türk kagangaru sülelim temiş aŋaru sülemeser kaçınıŋ erser ol bizni [kaganı alp ermiş ayg]uçısı bilge ermiş kaçınıŋ erser ölürteci-kök (ETY, 106) Malov-Ol üç kagan öglesip: Altun yış üze kabıs 2 alım timis, ança öglesmis, öŋre Türk kagangaru sülelim, timis, aŋaru sülemeser kaç neŋ erser, ol bizni,-kaganı alp ermis, ayguçıs 2 ı bilge ermis, kaç neŋ erser, ölürteçi kük.

Doğu Göktürk Kağanlığı'nın Çin esareti döneminde doğan Tonyukuk; Kutlug, Bögü ve Bilge Kağan zamanlarını idrak etmiş büyük bir devlet adamı ve askerî bir dehadır. Tonyukuk'un bizzat kendi ifadelerinden yola çıkarak anlattığı tarihî hadiselerden bilhassa Türgiş Seferi'nin Tonyukuk'un şahsında ve askerî bakımdan izlediği stratejide bıraktığı iz dikkat çekicidir. Kapgan Kağan'ın ordunun kesinlikle sevk edilmemesi talimatını dinlemeyen Bilge Tonyukuk, orduyu alır ve Altay Dağları'nı aşarak, İrtiş Irmağı'nı geçerek Bolçu'ya varır. Burada büyük bir savaş olur ve nihayet galip gelirler. Bu hadisede Tonyukuk, Kapgan'ın verdiği talimatı niçin dinlemediğini keskin bir üslupla anlatır. Bu anlatımın devam ettiği II. Taş, Batı Yüzü, 6. satırda geçen Tarduş Şadra udı ibaresi bu noktada dikkat çekmektedir. Abide üzerinde çalışma yapanlar tarafından genellikle "Tarduş Şad'a doğru kovalayarak" şeklinde çevrilen bu ibarenin "Tarduş Şad'a uyarak" şeklinde anlaşılması, gerek metin bağlamında gerekse de tarihî zemin bakımından daha uygun görünmektedir. Eski Türkçe dil devresinde genellikle yön bildiren isimlere eklenen +rA yön eki (iç+re, taş+ra…) az sayıda da olsa doğrudan isimlere (yürek+re, Şad+ra..) eklenmiştir. Söz konusu ibaredeki yön eki, fonksiyon olarak ve cümlenin anlamlandırılmasında yönelme hali olarak düşünülmelidir. Zira Türgiş Seferinde Tarduş Şad zaten Bilge Kağan'dır. Orduyu sevk eden Bilge Tonyukuk, Türgişlerin üzerine kuvvetle muhtemel Bilge Kağan'ı izleyerek gitmiştir.

Diller, sözü daha etkili hâle getirebilmek için çeşitli yollara başvurmaktadır. Bu yöntemlerden biri, anlatımı çok da kolay olmayan soyut ifadelerin, somut ögelerden yararlanılarak ifade edilmesidir. İlk yazılı metinlerimiz olan Türk Runik Harfli Kağanlık Yazıtları'ndan bu yana Türk dili somutlaştırma yöntemini sık sık kullanarak sözün daha etkili bir biçimde kullanılabilmesini sağlayan örnekler içermektedir. Bu çalışma, ilk yazılı metinlerimizden biri olan Tunyukuk Yazıtı'ndaki somutlaştırmaları belirlemek ve değerlendirmek üzere ele alınmıştır. Tunyukuk Yazıtı'nda yer alan birçok çeşitli söz ve söz grupları somutlaştırma yöntemi içerisinde değerlendirilebilmektedir. Belirlenen ifadelere göre, Tunyukuk, anlatımı güçlendirmek, okuyucuları etkilemek ve anlatılanların gözler önünde kolaylıkla canlandırılabilmesini sağlamak amacıyla somutlaştırma yönteminden faydalanmıştır. İncelenen ifadeler, Türk dilinin daha ilk yazılı metinlerinden itibaren soyut ögeleri somut kavramlarla ifade edilebilme kabiliyetini, Türk dilinin güçlü ve zengin bir dil olduğunu ortaya koymaktadır.

ÖZET
Eski Türk kültür ve medeniyetinin adeta açık hava müzesi olan Moğolistan Halk Cumhuriyeti’nde dikili taşlara, kayalara, paralara, mühürlere, heykellere, saksılara hakkedilmiş / kazınmış / yazılmış seksene yakın irili ufaklı yazıt bulunmaktadır. En çok bilinenlerinin Köl Tigin, Bilge Kağan ve Bilge Tunyukuk Yazıtları olan bu yazıtların bir kısmı Köktürk öncesine, bir kısmı Köktürk Dönemi’ne, bir kısmı da Köktürk sonrasına aittir. Söz konusu yazıtlar, sahip bulundukları işlevleri nedeniyle, Türk milletinin somut kültürel mirası; içinde barındırdıkları bir kısım unsurlar itibariyle de soyut kültürel mirası mesabesindedir. Moğolistan'daki yazıtların gerek hazırlanmış oldukları dönemi gerekse sonraki yüzyılları ilgilendiren işlevleri vardır. Bu işlevler şu şekilde sıralanabilir: Mekâna dayalı işlev, görsel / tasarım işlevi, içerik / metinsel işlev, toplumsal işlev, diplomatik / uluslararası işlev, güce / ihtişama dayalı işlev, milli birliğe dayalı işlev, askeri işlev, alfabe işlevi, dil işlevi, tarihi (gelecekte bilinme / yâd edilme) işlev. Bütün bu işlevler nedeniyle, Orta Asya Türk abidelerinin kültürel işlevinin araştırılması; bir taraftan inşa edildikleri / yazıldıkları zamana bir taraftan da gelecekte Türk milletinin birliğini muhafaza etmesi, devlet yönetim geleneğini öğrenmesi, düşmanlarını tanıması ve kültürel birikimin farkına varılması bakımlarından oldukça önemlidir.
ABSTRACT
There are around eighty inscriptions of various sizes as inscribed / carved / written on obelisks, rocks, coins, seals, sculptures and pots in the People’s Republic of Mongolia. Among the most well-known of these are Köl Tigin, Bilge Khan and Bilge Tunyukuk Inscriptions and some of them are from the pre-Köktürk period, some are from the Köktürk period while some others are from the post-Köktürk period. Due to their functions, the said inscriptions have the quality of tangible cultural heritage of the Turkish Nation, while, due to some elements they include, they also have the quality of intangible cultural heritage. The inscriptions in Mongolia have had specific functions both in terms of the eras that they were prepared in as well as in terms of the following centuries. Those functions can be defined as follows: Location-based function, visual / design function, content / textual function, social function, diplomatic / international function, power / magnificence-based function, national unity function, military function, alphabetical function, linguistic function, historical function (appealing to the future, being remembered). As a result of all these functions of them, a sound analysis of the Turkish Monuments in Central Asia has great importance both as a means of having thorough knowledge about the eras when they were built / inscribed in and as a significant contribution to the maintenance of the unity of the Turkish Nation, to learning about the traditions of the state as well as about the hostile forces, and to having awareness about the cultural heritage.