Old Turkish Text

10.00.08 – Фольклористика. ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ БЎЙИЧА ФАЛСАФА ДОКТОРИ (PhD) ДИССЕРТАЦИЯСИ. АВТОРЕФЕРАТИDISSERTATION ABSTRACT FOR DOCTOR OF PHILOSOPHY (PhD) ON PHILOLOGICAL SCIENCES. АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ ДОКТОРА ФИЛОЛОСОФИИ (PHD) ПО ФИЛОЛОГИЧЕСКИМ НАУКАМ

Diller, dış dünyadaki sayısız kavramın karşılanması adına, bazı yöntemlere başvurmaktadır. Çünkü dillerin üretebildikleri sesler sınırlıdır. Bu sebeple, üretilen sesler kullanılarak, sınırsız sayıdaki kavram karşılanmaya çalışılır. Bu gereksinim sonucu dillerin kullandığı yöntemlerden en önemlileri arasında, sözcükler arasında kurulan anlamsal ilişkiler, sözcüklerin yan ve mecaz anlamlar kazanması ve ikileme oluşumu sayılabilir. Kimi durumlarda ise tek bir sözcük hem eş / sesteş hem yan-mecazî anlamlar kazanmış hem de ikileme teşkilinde kullanılmıştır. İşte bu üç yöntemin işlemesiyle, farklı kavramları karşılayan sözcüklerden bir tanesi de az sözcüğüdür. Eski Türkçe Dönemi'nde, az sözcüğü, sesteş kök özelliği göstererek hem eylem hem ad olarak kullanılmıştır. Dahası az sözcüğü eş anlamlar kazanmış olmanın yanında çeşitli ikilemelerin de unsuru olmuştur. Bu yazıda Eski Türkçe Dönemi'nde, az sözcüğünün tüm anlamsal boyutları incelenecektir. Daha sonrasında ise az sözcüğünün unsuru olduğu ikilemeler saptanacaktır. Az sözcüğünün kazandığı farklı anlamlar ve unsuru olduğu ikilemeler, örnekleriyle birlikte verilecektir.

Tarihi Türk dilinin bir kolu olan Eski Uygurca Türk dili araştırmalarında önemli bir yere sahiptir. Budizmin, Manihaizmin ve Hristiyanlığın dinî külliyatına ilişkin birçok metni ihtiva eden Eski Uygurca metin neşri, söz varlığı ve dil bilgisi hususiyetleri temelinde kitap, makale, tebliğ ve tanıtma türünden birçok çalışmanın konusunu oluşturmuştur. Eski Uygurca çalışmalarının farklı dillerde ve coğrafyalarda kaleme alınması ise bibliyografya çalışmalarını gerekli kılmıştır. Bu bakımdan bu alana ilişkin bibliyografya çalışmaları her defasında önemli bir başvuru kaynağı olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışmada 2017 yılında Eski Uygurca üzerine yapılan çalışmalar ele alınmaktadır. Bu çalışmanın amacı mevzubahis yılda yayımlanan kitap, makale ve tanıtma türünden çalışmaların bibliyografik künyelerinin bir araya getirilmesi yoluyla bir bibliyografya denemesi yapmaktır. Bu yazı kitaplar, makaleler ve tanıtmalar olmak üzere üç başlıktan oluşacaktır.

Mecazlı anlatımlar ve ikilemeler, bir dilin işlenmişliğini ve gelişmişliğini gösteren önemli unsurlardandır. Kelimelerin mecazi anlamlar kazanmaları uzun bir süreci işaret etmektedir. Bu duruma benzer bir süreç ikilemeler konusunda da yaşanmaktadır. Bazen de kimi kelimeler hem mecazlı bir anlatıma bürünmüş hem de ikileme teşkilinde kullanılmıştır. İşte bu tip kelimelerden ikisi de adrıl-ve seçlin-kelimeleridir. Bu kelimeler hem gerçek anlamları dışında "kişinin bu dünyadan ve sevdiklerinden ayrılması; ölmesi" anlamında mecazi bir hüviyete bürünmüş hem de adrıl-seçlin-ikilemesinin unsuru olmuştur. İkilemenin kazandığı anlam ise kelimelerin kazandığı mecazlı "ölüm" anlamını korumuştur. Bu yazıda hem adrıl-hem de seçlin-kelimesi etimolojik olarak incelenmiştir. Daha sonrasında ise runik eski Türk yazıt ve yazmaları incelenerek söz konusu kelimelerin anlamsal boyutları değerlendirilmiştir.

Bu çalışmanın amacı, 11. yüzyıla ait Eski Uygurca Daśakarmapathaavadānamālā (DKPAM) adlı bir eserde geçen yalgukk(ı)ya kelimesinin etimolojik bir incelemesini yapmaktır. Bu kelime, hapax legomenon (Hap. leg) olarak tanımlanan bir kelimedir. Hapax legomenon, bir dokümanda ya da bir edebi eserde yalnızca bir kez geçen sözcük anlamına gelen Yunanca kökenli bir terimdir. İncelememizin konusu olan yalgukk(ı)ya kelimesi, Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisi Mainz koleksiyonuna ait Mz. 766 numaralı belgenin Ön yüzü 13. ve 15. satırlarında yer almaktadır. Anahtar Kelimeler: yalgukk(ı)ya, etimoloji, Eski Uygurca, Daśakarmapathaavadānamālā.

In the globalizing world, one of the most important issues that the societies are facing is the problem of protecting the culture and the identities of their generations to come. Each society is to introduce and convey its cultural savings of the past, in order to be able to carry on with its existence. In our world, where it is impossible to build a future free of social and cultural facts, the prominence of the historical works has ever increased. In our day, petroglyphs, bengü stones (stones with figures, markers and
inscriptions) kurgans, mausoleum complexes, archeological findings, settlement ruins and similar historical works in the Turkish cultural geography, from Siberia and Mongolia to Anatolia, from Anatolia to Europe, are extremely important within the Turkish culture and civilization. Such works that contain the development and alteration phases of the Turkish culture in themselves, are leading among the cultural codes that link between the period when they were created and our day. Such works, majority of which belong to the common past of Turkish identity have a prominent input in the formation of Turkish cultural identity and development of collective thought in the society. Therefore, it is necessary to introduce, and convey these works, each of which is a social and cultural “value”, to the future generations, and to add its social and cultural influences to the lives of individuals, by means of the education programs and the help of the teachers. The objection of this study is to develop a behavior measure regarding the old Turkish works. For this purpose, a 17 issue measure device is prepared as per the sensual area taxonomy. Measuring device was applied to the 272 candidate teachers, who study at different departments related with social sciences in Atatürk University, Kâzım Karabekir Faculty of Education. Factor analysis technique was applies to the obtained values, and reliability coefficient was calculated. With the obtained findings, it is determined that the issues in the measuring device and the samples are suitable and sufficient for the factor analysis. At the conclusion of the data analysis, the measuring device was transformed into a single factor that elucidates the 48 % of the total variance. The factor loads of the issues in the measuring device vary between 0.542 and 0.820; and the common factor variances (excluding issue 6) between 0.368 and 0.673. The reliability coefficient of the measuring device is calculated as 0.93. As a result, it may be stated that this measuring device developed, may, in different contexts, be used as a reliable and valid
measuring device, in order to determine the behaviors regarding the Old Turkish Works (ETE).
Küreselleşen dünyada toplumların karşı karşıya olduğu en ciddi konulardan biri kültürü ve nesillerin kimliğini koruma problemidir. Her toplum varlığını sürdürebilmek için geçmişe ait kültürel birikimini gelecek nesillere tanıtmak ve aktarmak zorundadır. Sosyal ve kültürel ögelerden bağımsız bir gelecek inşa etmenin mümkün olmadığı dünyamızda tarihî eserlerin önemi geçmişe göre daha da artmıştır. Günümüzde Sibirya ve Moğolistan coğrafyasından Anadolu’ya, Anadolu’dan Avrupa’ya Türk kültür coğrafyasındaki kaya üstü tasvirler, bengü taşlar (tasvirli, damgalı ve yazılı taşlar), kurganlar, anıt mezar kompleksleri, arkeolojik buluntular, şehir kalıntıları gibi tarihî eserler… Türk kültür ve uygarlığı için de son derece önemlidir. Türk kültürünün gelişme ve değişme aşamalarını bünyesinde barındıran bu eserler, vücuda getirildikleri dönem ile günümüzü birbirine bağlayan kültürel kodların da başında gelmektedir. Önemli bir kısmı Türk dünyasının ortak geçmişine ait olan bu eserler, Türk kültür kimliğinin oluşturulmasında; toplumda kolektif düşüncenin geliştirilmesinde önemli bir paya sahiptir. Bu nedenle her biri sosyal ve kültürel bir “değer” olarak algılanan bu eserlerin nesillere tanıtılması, aktarılması ve bireylerin hayatlarına yapacağı sosyal ve kültürel
etkilerin öğretim programları ve öğretmenler aracılığıyla kazandırılması gerekmektedir.
Bu çalışmanın amacı eski Türk eserlerine ilişkin tutum ölçeği geliştirmektir. Bu amaçla duyuşsal alan taksonomisine göre 17 maddelik ölçme aracı hazırlanmıştır. Ölçme aracı Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesinde sosyal bilimlerle ilgili bölümlerde öğrenim gören 272 öğretmen adayına uygulanmıştır. Elde edilen verilere faktör analizi tekniği uygulanmış ve güvenirlik katsayısı hesaplanmıştır. Elde edilen
bulgularda ölçme aracındaki maddelerin ve örneklemin faktör analizi için uygun ve yeterli olduğu tespit edilmiştir. Verilerin analizi sonucunda ölçme aracı toplam varyansın %48’ini açıklayan tek faktöre dönüştürülmüştür. Ölçme aracındaki maddelerin faktör yükleri 0,542 ile 0,820; madde ortak faktör varyansları (madde 6 hariç) 0,368-0,673 arasında değişmektedir. Ölçme aracının güvenirlik katsayısı ise 0,93 olarak hesaplanmıştır. Sonuç olarak geliştirilen bu ölçme aracının farklı bağlamlarda Eski Türk Eserleri (ETE)’ne ilişkin tutumların belirlenmesi için güvenilir ve geçerli bir ölçme aracı olarak kullanılabileceği söylenebilir.

Özet
Makalede Özbek çocuk oyunları ve oyuncakları genel Türk kaynakları temelinde bilimsel açıdan incelenmiştir. Özellikle Kaşgarlı Mahmut’un Düvanü Lûgat-it Türk eserinde bulunan oyun ve oyuncaklarla ilgili kelime ve kavramlar Özbek çocuk oyunları ve oyuncakları ile ilk defa karşılaştırılmıştır. Ayrıca Özbek çocuk oyunları ve oyuncaklarındaki kozmogonik mitlerin izleri de değerlendirilmiştir. Bununla birlikte Özbek çocuk oyunu olan Döndırak da tetkik edilmiştir.
Аннотация
В статье на основе общетюркских источников исследуются узбекские детские игры и игры. В частности, слова из “Дивану лугатит-турк” Махмуда Кашгари, связанные с играми и игрушками, впервые были рассмотрены в сравнительном аспекте с таковыми в узбекском языке. Кроме того, было обращено внимание на элементы космогонического мифа в узбекских детских играх и игрушках. Исследована узбекская детская игра “Дондырак”.

Mental verbs make up one of the groups in the verb classifications of a language. Mental verbs are important in terms of expressing emotions, thoughts and perceptions of those who speak a language. Accordingly, mental verbs are classified into three categories: cognitive verbs, psych verbs and perception verbs. Perception verbs are the third category of mental verbs. Perception verbs refer to actions which we can perceive through mind and sensory organs. In this article, firstly mental verbs and perception verbs will be outlined. Then, eye verbs, which are the first group of perception verbs, in Old Uighur will be classified, being examined. In this way, the mind world of Old Uighurs will be tried to illustrate and understand.