Türkiye'de Devlet ve Cemaatler

Türkiye’de Devlet ve Cemaatler Laiklik Sözleşmesi Utku AYBUDAK 1 Bu kitabın yayın hakkı SİYASAL KİTABEVİ’ne aittir. Yayınevinin ve yayınlayıcı‐ sının yazılı izni alınmaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz. Türkiye’de Devlet ve Cemaatler Laiklik Sözleşmesi Utku AYBUDAK Editör: Bilge Dağlar Kapak ve Sayfa Düzeni: Buse Dilara Dirim ©Siyasal Kitabevi Tüm Hakları Saklıdır. 2022 Temmuz, Ankara ISBN No: 978‐625‐7424‐47‐9 Siyasal Kitabevi‐Ünal Sevindik Yayıncı Sertifika No: 14016 Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay‐Ankara Tel: 0(312) 419 97 81 pbx Faks: 0(312) 419 16 11 Baskı: Meteksan Matbaacılık ve Tek. San. Tic. Aş. Sertifika No: 46519 Beytepe Köyü Yolu Bilkent No:3 06800 Çankaya – Ankara / TÜRKİYE T: +90 312 266 44 10 / 652 Dağıtım: Siyasal Kitabevi Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay/Ankara Tel: 0(312) 419 97 81 pbx Faks: 0(312) 419 16 11 e‐posta: [email protected] http://www.siyasalkitap.com 2 Türkiye’de Devlet ve Cemaatler Laiklik Sözleşmesi 3 İçindekiler SUNUŞ ......................................................................................... 7 GİRİŞ ............................................................................................ 9 BİRİNCİ BÖLÜM: ALANIN TESPİTİ, SERMAYE VE HABİTUS Alanı Belirlemek: İslami Cemaatler Alanı......................................... 13 Alandaki Çıkar (Illusio) ..................................................................... 18 Sermaye ve Oyun............................................................................. 19 Habitus ............................................................................................ 25 İKİNCİ BÖLÜM: ERKEN DÖNEMDE ALANIN DEĞİŞİMİ VE LAİKLİK SÖZLEŞMESİNİN İNŞASI Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması: Alanda Fiziksel Daralma ve Çıkarın Tektipleşmesi................................................................................... 30 Dini Sermayenin Kurumsallaşmış Biçimlerinin Ortadan Kalkması .. 38 Diyanet İşleri Reisliği ve Tevhid‐i Tedrisat: Simgesel Şiddeti Tekelleştirme Çabaları .......................................... 41 Cemaatler Alanının Yok Edilememe Sebepleri ................................ 46 Meta‐Sermayenin Habitusa Etkileri................................................. 56 Alanın Failleri: Alanı Terk Edenler.................................................... 64 Alanın Failleri: Alanda Kalanlar ........................................................ 69 Said Nursi: Yeni Dönemin Yeni Yüzü ................................................ 74 Tek Parti Döneminden Kalan: Laiklik Sözleşmesi ............................. 79 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: TÜRKİYE İSLAMCILIĞININ ÖDİPAL DÖNEMİ: 1950‐1980 Alanın Genişlemesi ve Çıkarların Çeşitlenmesi ................................ 87 İslami Dernekler ve Yayıncılık .......................................................... 92 Çeviri Hareketi ve Keşifler ............................................................... 95 5 Türkiye İslamcılığının Ödipal Dönemi .............................................. 97 Alanda Farklılaşma ........................................................................ 101 Habitusun Değişimine Önlem: Nurculukta Vakıf Kültürü Örneği.. 103 Bürokratik Alanın Müdahalesi: Süleymancılık Örnek Olayı .......... 108 İlmî Sermayenin Değişimine Önlem: İsmailağa ve Medreseler .... 113 İki Darbe Arası Dönemden Kalan: Genişleme ve Farklılaşma ....... 117 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: ALANDA SERBEST PİYASA: 1980 VE SONRASI Türk İslam Sentezi: Alanda İkinci Genişleme Dönemi.................... 125 Sembolik Sermayenin Liderliğinde Mücadele: Erbakan ve Esad Coşan Tartışması ................................................ 129 Çevreden Yükselen Muhalefet: Alandaki Sermayelerin Özgül Ağırlıklarına Saldırı .......................... 132 Laiklik Sözleşmesine Meydan Okumalar: Ercümend Özkan ve Müslüm Gündüz (Aczmendi) Vakaları.......... 136 28 Şubat: Sözleşmede Kısa Süren Tadilat ...................................... 143 Ak Parti İktidarı: III. Genişleme ve Parçalanma.............................. 145 Alparslan Kuytul: Parti Yöntemine Muhalefet ............................... 147 Youtube’dan Yükselen Selefilik...................................................... 151 SONUÇ ..................................................................................... 157 KAYNAKÇA ............................................................................... 163 6 SUNUŞ Bu kitabın meydana çıkmasında en önemli eşik Pierre Bour‐ dieu ile tanışmamdır. Bu tanışıklığa vesile olmuş Prof. Dr. Güney ÇEĞİN’e; ayrıca kıymetli vakitlerini ayırarak çalışmayı okuyan ve eleştirileriyle eserdeki eksikliklerin giderilmesi hususunda önemli katkılar sunan sayın Tanıl BORA ile sayın Nazlı ÖKTEN’e teşekkürü borç bilirim. Manevi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen eşim Huri AYBUDAK’a ve her zaman yanımda olan kıymetli dostum Esat BOLAT’a da şükranlarımı sunarım. 7 GİRİŞ Bu çalışma, Cumhuriyet dönemi Türkiye’sindeki İslami cema‐ atlerin Pierre Bourdieu’nun araştırmacılara armağan ettiği alet çantası ile analizi çabasından ibarettir. Türkiye’de İslamcılığa dair çalışmaların oldukça büyük bir kısmı; bir düşünür, örgüt, cemaat yahut partinin bütün olarak veya belli açılardan ele alınmasına hasredilmiştir. Türkiye’de gelişen İslamcılığın yekpâre olarak analiz edilebileceği ve bütünsel bir bakış açısı inşa edildiği takdirde tikel gelişmelerin daha anlaşılır hale gelebileceğini söylemek malumun ilamı hükmündedir ancak yine de mevcut literatür karşısında bu gerçek dile getirilmeye muhtaç durumdadır. Türkiye’de akademik yazın kendine has bir biçim inşa etmiştir. Analiz nesnesini herhangi bir doktrin çerçevesinde ele alan araştırmacı, eserinin ilk bölümünü genelde ilgili dokt‐ riner temeli okuyucuya tanıtmaya ayırmaktadır. Bu geleneğe muhalif olarak çalışmada okuyucuya Pierre Bourdieu sosyolo‐ jisi ile ilgili tanıtıcı bir ilk bölüm sunulmayacaktır. Bunun en büyük sebebi ise Türkiye’de halen daha (görece) az bilinen bir düşünür olan Bourdieu’nun son derece karmaşık analiz setini en baştan aktarmanın başlı başına bir vazife olması ve hali hazırda bu vazifeyi son derece güzel biçimde yerine getirmiş eserlerin mevcut olmasıdır.1 1 Elbette burada Bourdieu üzerine yazılan eserlere dair bibliyometrik bir bilgi sunmak mümkün değildir. Ancak düşünürün kendi eseri olan Düşü‐ nümsel Sosyolojiye Davet ile Bourdieu üzerine yazılmış ve Türkçeye çevril‐ miş olan David Swartz’ın Kültür ve İktidar Pierre Bourdieu’nün Sosyolojisi başlıklı kitap Bourdieu düşüncesine giriş için iki önemli kaynak olarak zikredilebilir. 9 İlk bölüm, Bourdieu terminolojisinin ne şekilde İslami cemaatler konusuna tatbik edileceğinin izahını yapmaktadır. Öncelikle alanın sınırlarının çizilmesi gerekmektedir. Niçin cemaatler alanının seçildiği, bu incelemeden Türkiye İslamcı‐ lığını anlamak adına ne gibi faydalar beklendiği bu bölümde tartışılmaktadır. Ardından alandaki çıkarların neler olduğu okuyucuya tanıtılmaktadır. İslami cemaatleri salt manevi çıkar sahası olarak ya da bunun zıddına dinî duyguları istismar eden kimselerin maddi menfaat sahası olarak gören okuyucu bu noktada eseri elinden bırakmalıdır. Zira alandaki çıkarlar bu iki uç arasında salınmaktadır. Çıkarların izahın ardından alanda cari olan sermaye türleri ve oyun üzerinde durulmak‐ tadır. Nihayet habitus bahsiyle ilk bölüm sonlandırılmaktadır. İkinci bölümde, tek parti döneminde cemaatler alanında yaşanan değişim üzerinde durulmaktadır. Zira cemaatler alanı Cumhuriyet ile beraber kurulmuş değildir. Cumhuriyetten ve hatta Osmanlı’dan dahi yaşlı olduğu söylenebilir. Ancak yeni rejim ile beraber son derece radikal değişiklikler yaşamıştır. İkinci bölüm boyunca bu değişikliklerin izi sürülmektedir. Bu noktada devletin mutlak bir belirleyen cemaatlerin de belirle‐ nen olmadığı yahut tam tersine cemaatlerin tamamen özgür yapılar olmadığının altı çizilmeli. Karşılıklı etkileşim, yasak‐ lama‐yasaktan kaçma, ödül/ceza gibi eylem ve tercihlerin neti‐ cesinde ortaya bir denge çıkmıştır. Çalışmanın en ciddi argü‐ manlarından biri de bu dengenin varlığında yatmaktadır. Tek parti dönemi boyunca cemaatler alanı ile devlet (bürokratik alan) arasındaki etkileşim neticesinde laiklik sözleşmesi ismini verdiğim zımni bir sözleşme yaşandığını iddia ediyorum. Üçüncü bölüm ise 1950‐1980 boyunca yaşananları ele al‐ maktadır. Bu dönem, Cumhuriyet tarihinde cemaatler alanının I. genişleme dönemini de içinde barındırmaktadır. Ancak bö‐ lümde ön plana çıkarılan iki unsur vardır: İlk olarak bu dö‐ nem boyunca yaşanan gelişmeler neticesinde cemaatler birbi‐ 10 rinden farklılaşmaya başlamıştır. İkinci olaraksa cemaatlerin Türkiye İslamcılığı içindeki merkezî konumu sonlanmıştır. Dördüncü bölüm ise “Alanda Serbest Piyasa” başlığını taşımaktadır ve 1980 sonrasını ele almaktadır. Türk‐İslam sentezi ile birlikte alanda yaşanan II. genişleme dönemi ve aynı zamanda laiklik sözleşmesine meydan okuyan dinî yapı‐ ların yükselmesi ‐de‐ ele alınmaktadır. 2000 sonrası ve Ak Parti iktidarı dönemi ayrı bir bölüm olarak değil dördüncü bölüm içinde ele alınmaktadır. Bunun sebebi ise Ak Parti iktidarının halen devam etmesinin yanın‐ da, dönemin cemaatler alanı üzerindeki etkilerini görmek ve tahlil etmek için çok erken olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak özellikle 2000 sonrasında yükselen Selefi gruplara bir alt başlık çerçevesinde yer verilmektedir. 11