Het jaar 2021?
Welk jaar is het nu? Of: Welke datum is het vandaag? Als dat aan je gevraagd wordt, moet je
eigenlijk eerst zeggen: Dat ligt eraan. Van welke jaartelling ga je uit? Er zijn nu eenmaal
verschillende jaartellingen en daar horen verschillende data bij. De meeste hebben een religieuze
achtergrond.
Joden – christenen – moslims
De joodse, christelijke en islamitische jaartelling beginnen stuk voor stuk bij een beslissende
gebeurtenis. De joodse begint al heel vroeg, namelijk bij de schepping van de wereld. Vandaar dat de
jaartallen hoog zijn. Op 18 september 2020 begon tijdens zonsondergang het jaar 5781.
Volgens de islamitische jaartelling leven we sinds 20 augustus 2020 in het jaar 1442. Ook deze
jaartelling begint met een belangrijke gebeurtenis, namelijk de vlucht van Mohammed van Mekka
naar de stad Medina (op 16 juli 622). Die vlucht heet in het Arabisch de Hidjra. Hij was zo belangrijk,
omdat de islam pas in Medina veel aanhangers kreeg. Daar kon Mohammed zijn plannen voor het
eerst verwezenlijken.
De christelijke jaartelling begint bij de geboorte van Jezus. Dat was tenminste de bedoeling. Volgens
de Bijbel werd Jezus geboren in de tijd van Herodes de Grote (zie Mattheüs 2). Maar Herodes de
Grote moet al een paar jaar voor het jaar 1 gestorven zijn. Er is dus kennelijk een rekenfout gemaakt.
De christelijke jaartelling had een paar jaar eerder moeten beginnen.
Zonnejaar
De christelijke jaartelling gaat uit van een zonnejaar. Zo’n jaar heeft 365 dagen, de tijd die de aarde
nodig heeft om rond de zon te draaien. Omdat de aarde er iets meer dan 365 dagen over doet, is er
van tijd tot tijd een schrikkeljaar met één extra dag: 29 februari.
Deze jaartelling gaat dus uit van de beweging van de zon. Daarom begint een jaar altijd in de winter.
Op het noordelijke halfrond staat de zon dan laag aan de hemel, maar ten zuiden van de evenaar
brandt de zon dan juist feller dan de rest van het jaar.
Voor de meesten van ons is het logisch dat de kalender gebaseerd is op de beweging van de zon en
dat het jaar altijd in de koude winter begint. Maar zo vanzelfsprekend is dat niet. In het oude
Midden-Oosten gingen alleen de Egyptenaren uit van zo’n zonnejaar. Dat systeem werd vervolgens
eerst overgenomen door de Romeinen en later door de christenen. Maar uitgaan van het zonnejaar
was uitzonderlijk. In de meeste culturen was de stand van de maan veel bepalender dan de beweging
van de zon.
Maanjaar
Ga je uit van een maanjaar, dan is alleen de stand van de maan van belang. Vanaf de dag dat de
maan voor het eerst weer als een smalle, lichte sikkel te zien is wordt steeds een groter stuk van de
maan licht. Na ruim twee weken is het volle maan. Daarna wordt het verlichte deel van de maan
langzamerhand weer kleiner, totdat de maan ’s nachts helemaal geen licht meer geeft. Die cyclus
duurt 29 of 30 dagen. Daarna verschijnt de smalle maansikkel weer voor het eerst.
Maankalenders laten de maanden steeds beginnen met nieuwe maan. Als je uitgaat van 12 maanden
per jaar, kom je uit op 354 dagen (12 x 29,5). Dat zijn er 11 minder dan het zonnejaar. Dat betekent
dat ieder jaar ietsje eerder begint dan het jaar ervoor.
De islamitische jaartelling gaat alleen uit van de stand van de maan. Als moslims uitgingen van een
zonnejaar, had het nu het jaar 1399 moeten zijn (2021 min 622). Maar het maanjaar is dus iets
korter, waardoor het aantal jaren sinds 622 groter is, namelijk 1442.
Vasten
Dat systeem heeft praktische consequenties. De negende islamitische maand heet “ramadan”. Het is
de vastenmaand, waarin moslims van zonsopgang tot zonsondergang niet eten en drinken. De
ramadan begon in 2020 op 23 april, maar in 2015 begon hij op 17 juni. Omdat hier de dagen toen
langer waren en omdat het heter was, was het voor moslims veel moeilijker om overdag te vasten
dan in 2020. In Scandinavië was het zelfs nog zwaarder. Over een jaar of 10 begint de ramadan in de
winter. Dan duurt de dag korter en is het veel minder zwaar om te vasten.
In principe was het mogelijk geweest om de ramadan altijd in hetzelfde seizoen te laten vallen,
bijvoorbeeld door na een paar jaar steeds een dertiende maand in te voegen. De islam heeft daar
niet voor gekozen vanwege deze uitspraak in de Koran (Soerat at-Tauba, Koran 9:36):
Voorwaar, het aantal maanden bij Allah is twaalf maanden, volgens de beschikking van Allah
op de dag dat Hij de hemelen en de aarde schiep.
Israël en Babylonië
Een extra maand invoegen stuitte dus op
verzet onder moslims, maar het was (en is)
juist gebruikelijk bij de joden. In het oude
Israël begonnen de twaalf maanden ook altijd
bij nieuwe maan. Om te voorkomen dat de
jaren steeds iets eerder zouden beginnen,
werd in het voorjaar vaak een dertiende
maand ingevoegd. Dat systeem was
waarschijnlijk al heel vroeg bedacht in
Babylonië.
De namen van de maanden werden voor een
deel ook overgenomen van de Babyloniërs,
bijvoorbeeld de naam “Nisan” voor de eerste
maand (zie Esther 3:7 en Nehemia 2:1). En net
als in Babylonië viel de eerste maand altijd in
het voorjaar.
Vandaar dat het in de negende maand winter was (Jeremia 36:22):
En de koning zat in de negende maand in het winterpaleis, en wel bij het vuur van het
kolenbekken.
Het Babylonische en het Israëlitische systeem hadden een groot voordeel. Omdat zo nodig een extra
maand werd ingevoegd, konden de religieuze feesten steeds in hetzelfde seizoen gevierd worden.
Dat geldt bijvoorbeeld voor Pesach en voor het joodse nieuwjaarsfeest Rosj Hasjanah.
Joods nieuwjaar
Met dat joodse nieuwjaar is trouwens iets opvallends aan de hand. Het vindt niet plaats in de lente,
aan het begin van de eerste maand, maar in de herfst, aan het begin van de zevende maand.
Waarschijnlijk komt dat doordat er in het oude Israël twee verschillende kalenders bestonden, een
die net als de Babylonische begon in het voorjaar, terwijl een andere, agrarische kalender begon in
het najaar. In de Bijbel zie je sporen van allebei de systemen.
Regeringsjaren
In de Bijbel vind je nog geen jaartelling die eeuwenlang hetzelfde bleef. Als je wilde aangeven in welk
jaar iets gebeurd was, vermeldde je hoelang na de troonsbestijging van de koning dat was. Zie
bijvoorbeeld 1 Koningen 14:25:
In het vijfde jaar van de regering van koning Rechabeam trok koning Sisak van Egypte tegen
Jeruzalem op.
Dat systeem had natuurlijk nadelen. Lang na koning Rechabeam was het moeilijk om te berekenen
wanneer die aanval van koning Sisak precies had plaatsgevonden.
Verbeteringen
Het was daarom niet vreemd dat gezocht werd naar een beter systeem, waarbij de jaartelling
voortaan bij een en dezelfde belangrijke gebeurtenis zou beginnen. In het Romeinse Rijk werden de
jaren soms geteld vanaf de stichting van Rome. De stad zou gesticht zijn in het jaar dat wij 753 v.Chr.
noemen. Maar deze jaartelling sloeg niet echt aan.
De Seleucidische jaartelling was belangrijk in het Midden-Oosten, ook in Israël. Die jaartelling begon
ruim tien jaar na de dood Alexander de Grote, toen Seleucus I zijn rijk stichtte. Er waren twee
varianten: een die begon in 312 v.Chr. en daarnaast een andere die begon in 311 v.Chr. Deze
jaartelling wordt gevolgd in het deuterocanonieke Bijbelboek 1 Makkabeeën, bijvoorbeeld in 6:17:
Koning Antiochus stierf daar in het jaar 149.
De Seleucidische jaartelling bleef eeuwenlang in gebruik, ook onder joden en christenen. Na de
opkomst van de islam maakte ze plaats voor de islamitische jaartelling.
Anno Domini
Het voorstel om de jaartelling bij de geboorte van Jezus te laten beginnen ontstond pas na het jaar
525. Dat jaar werd toen nog niet als jaar 525 aangeduid, maar de monnik Dionysius Exiguus
berekende dat Jezus 525 eerder geboren moest zijn. Dat hij er een paar jaar naast zat kunnen we
hem moeilijk kwalijk nemen.
Pas in de achtste eeuw werd het gebruikelijk om gebeurtenissen volgens die telling te dateren. Je kon
van Karel de Grote bijvoorbeeld zeggen dat hij overleed “Anno Domini 814”, oftewel in het jaar des
Heren 814.
De schepping: wanneer?
In het jodendom was het idee om de jaartelling bij de schepping te laten beginnen er al in de tweede
eeuw van onze jaartelling, maar die gedachte sloeg niet erg aan. In de Middeleeuwen werd die
jaartelling wel populairder. Het was daarom nodig om preciezer vast te stellen wanneer de wereld
geschapen was. Uiteraard speelden bij de berekening bepaalde gegevens uit de Bijbel een
doorslaggevende rol. Uiteindelijk werd de knoop doorgehakt: de schepping had op 7 oktober van het
jaar 3761 v.Chr. plaatsgevonden. Of je dat echt uit de Bijbel kunt afleiden laat ik nu maar in het
midden.
Omrekenen
Het is me wat met al die verschillende jaartellingen en kalenders. Vandaar dat wereldwijd meestal de
gangbare, Gregoriaanse jaartelling gebruikt wordt. Ook de meeste moslims en joden doen dat. Ze
gebruiken hun eigen jaartelling meestal alleen in verband met religieuze zaken.
Mocht je toch willen weten welke dag het is volgens een andere jaartelling, dan kun je gelukkig
gebruik maken van handige websites, zoals deze: https://www.genealogieonline.nl/naslag/kalender/
Paul Sanders
Protestantse Theologische Universiteit Amsterdam