BURSA GÖÇMEN AĞIZLARI ÜZERİNE

BURSA GÖÇMEN AĞIZLARI ÜZERİNE* Prof. Dr. Hatice Şahin** Dr. Mustafa Uluocak*** Dr. Şükrü Baştürk*** Yrd. Doç. Dr. Erol Ogur*** ÖZET Osmanlı Devleti’nin zayıflamaya ve toprak kaybetmeye başlaması Anadolu’ya göç hareketini başlatmıştır. Göçmenlerin çoğunlukla yerleştirildikleri bölgelerin başında Bursa gelmektedir. Osmanlının son dönemlerinde başlayan bu göç hareketi, Cumhuriyet döneminde de devam etmiş, Bursa, değişik bölgelerden gelen çok sayıda göçmenin yerleştiği bir şehir olmuştur. Bu bildiride Bursa’daki göçmenlerin önemli bir kısmını oluşturan Bulgaristan göçmenlerinden derlenen ağız malzemesiyle ilgili tespit edilen bazı özellikler verilmeye çalışılacaktır. ABSTRACT ON IMMIGRANT DIALECT of BURSA Begin to weakening and lose homeland of Ottoman Empire has initiated the immigration movements to Anatolia. Bursa are from at the helm of regions of density positioned of immigrant. Immigration movement that began in period of the late Ottoman has continued in the republic. Bursa has been city that large numbers of immigrants from different regions has been settled. This study, constituent a significant portion immigrants of Bursa, will be informed about dialect material complied immigrants from Bulgaria. Key Words: Bursa, immigrant dialects, immigrant of Bulgaria. 1927 yılında tüm illeri kapsayan bir projenin parçası olarak hazırlanan 2009 yılında Bursa İl özel idaresi tarafından günümüz Türkçesine uyarlanan Cenubi Marmara Havzası Bursa Coğrafyası adlı eserde Bursa’da dil ve ağız başlığı açılmış, başlığın altında şu bilgiler verilmiştir1. “ İlde Türkçeden başka Arnavut, Boşnak, Gürcü, Laz, Kürt, Bulgar, Rum ve Musevi dilleri de konuşulmaktadır. Arnavutluk’tan, Dağıstan’dan, Rumeli’nin değişik yerlerinden gelmiş olan göçmenler, önceden bulundukları memleketlerde konuşulan dili tercih *Bu bildirinin malzemeleri Uludağ Üniversitesi destekli UAP(F)-2010/54no’lu Bursa Balkan Göçmenleri Ağzının Derlenip İncelenmesi adlı proje kapsamında derlenmiştir **Uludağ Ü iversitesi, Fe -Ede iyat Fakültesi, Türk Dili ve Ede iyatı Bölü ü ** *Uludağ Ü iversitesi, Eğiti Fakültesi, Türkçe Eğiti i Bölü ü 1 Meh et Fatih Birgül, Leve t Ali Ça aklı, Ce ubi Mar ara Havzası Bursa Coğrafyası, Bursa İl özel İdaresi, Bursa 200 , s. 142-143.. ederler. Bunlar genel olarak bilinen şeylerde Türkçe konuşmakla beraber kendi aralarında memleketlerinin dillerini konuşmaktadırlar. Yanya ve Preveze taraflarından gelen mübadil göçmenler Rumcayı bırakmamaktadırlar. Lazlar ve Gürcüler de böyledir. 1877-1878 Rus savaşından sonra gelen göçmenler köylere toplu bir halde yerleştirildiklerinden ayrıldıkları memleketlerin dillerini şimdiye kadar koruyabilmişlerdir. Ancak son zamanlarda çocukların Türk kültürüyle yetişmesine çalışılmakta ise de mesela Alaça ahalisi, imamı, bekçisi genellikle Kafkasya göçmeni olan köylerde sadece Gürcü dili konuşulmakta ve hatta Türkçe bilmeyen kişilere bile rastlanmaktadır. Arnavut ve Kürtler, bu bölgeye aslında amelelik ve çiftçilik etmek üzere geldiklerinden sayıları az olduğu gibi ötede beride pek dağınık bir halde bulunduklarından bunların ana dilleri o kadar işitilmezse de Gürcüler böyle değildir. Yine Rumeli’nin değişik yerlerinden son değişimde gelen göçmenlerden bir kısmı Bulgarca görüşmekte devam etmektedirler. Museviler ise tamamen İspanyolca söylerler. Bunlar asırlardan beri Türkiye’de yaşadıkları halde Türkçeyi öğrenmeye gerek görmemişlerdir. Ticarete ve genel hayata atılmış olan Museviler Türkçeyi bir derece kadar konuşabilirlerse de genel dilleri İspanyolcadır. Hatta bunlar içinde hiç Türkçe bilmeyenler bile vardır. Yakın zamanlara kadar mevcut olan Alliance Israelite Derneği, Musevilere İspanyolcadan başka bir dil daha telkin ediyor ise de bu dil Fransızca idi. Bugün Musevilerde bu teşkilatın kendisi resmen yoksa da okullarında Fransızcaya ayrıca özel bir önem verilmektedir. Bu kadar çeşitli dillerin konuşulduğu Hüdavendigar ilinde Türkçenin konuşma şekli de çeşitlidir. Fakat bunları ayrı ayrı tespit etmekte bir yarar olmadığından asıl yerli ağız hakkındaki incelememizi aşağıda özetleyeceğiz diyerek Bursa’daki ağızlar hakkında bazı genel bilgiler verilmiştir. 1927 yılından bugüne kadar farklı göç dalgalarıyla bu çeşitlilik daha da artmış, Bursa, yerli ağızlarının yanında neredeyse bir göçmen ağızları şehri olmuştur. Bursa, tarihi açısından son derece eski bir medeniyet merkezidir. M.Ö. IV. yüzyılda kurulmu bulunan Bitinya İmparatorluğu’na bağlı topraklarda bulunan Bursa’da Türklerden önce Hıristiyan nüfusun yerle ik olduğu bilinmektedir. Türklerin ilk defa 1080 yılında Bursa İznik bölgesine geldiği bilinse de asıl fetih ve yerle me tarihi olarak 1325 yılı gösterilmektedir. Osmanlı Beyliği döneminde bir Türk yurdu haline gelen bölge o dönemden bu yana Türk kültürünü ya atan, bugüne ta ıyan temel unsurlardan biri olmu tur.2 Bursa’da resmi kayıtlara göre yakla ık 690 köy bulunmaktadır. Bu köylerin çok büyük bir kısmı yukarıda sözünü ettiğimiz dönemlerde bölgeye yerle en ve o dönemden bu yana Bursa’da ya ayan Türklerin kurmu olduğu köylerdir. 18. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan çe itli göç dalgaları sonucunda ehirde yakla ık 185 göçmen köyü kurulmu tur. 3 Bu köylerin yüzden fazlası Rumeli, 30’u Batum göçmenlerinin, 10’u Çerkezlerin, 7’si Tatarların, bunun dı ında birer iki er olmak üzere Abazaların, Bo nakların, Dağıstanlıların yerle mi olduğu köylerdir. 4 Bursa ili genelinde Kafkas ve Rumeli göçmenleriyle az sayıda olan Tatar göçmenlerinin merkez ba ta olmak üzere Karacabey, Mustafakemalpa a, Gemlik, Yeni ehir, İznik, Orhangazi ve İnegöl ilçelerinde yerle mi oldukları görülmektedir. Göçmen iskânından neredeyse hiç etkilenmeyen ilçeler bugünkü adıyla Harmancık, Büyükorhan, Orhaneli ve Keles ilçeleridir. Orhaneli ilçesinde Çanak ve Osmaniye adında iki köye Batum göçmenlerinin yerle tirilmi olduğuna dair bilgiler bulunsa5 da göçmenlerden uzak kaldığı dü ünülecek olan ilçeler bunlardır. Ekibimiz tarafından 2010 yılında başlatılan bir projeyle Bursa’nın neredeyse bütün göçmen köylerinden derlemeler yapılmış, bu köyler göç ettikleri yerlere göre sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Bu bildiride derlenen dil malzemesinden hareketle Bursa’ya yerleştirilen Bulgaristan göçmenlerinin diliyle ilgili öne çıkan bazı fonetik özellikler hakkında bilgi verilecektir. Bursa’da bu kapsamda derleme yapılan ve adı sayılacak köyler genel olarak aşağıdaki gibi gösterilebilir. Bu köylerin isimlerini tek tek okumak yerine sizlere birkaçının adını söyleyip sayılarının 100’ü bulduğunu belirtmek isterim. Dağ ilçeleri dışındaki ilçelerde tespit edilen göçmen ağızlarının her ilçede olmasına rağmen çoğunlukla Mustafa Kemalpaşa, Karacabey, İnegöl ve Yenişehir’de tespit edildiği de belirtilmesi gereken ayrı bir noktadır. *Bu bildirinin malzemeleri Uludağ Üniversitesi destekli UAP(F)-2010/54no’lu Bursa Balkan Göçmenleri Ağzının Derlenip İncelenmesi adlı proje kapsamında derlenmiştir. ** Prof. Dr. Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü *** Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü Ce iloğlu, Mustafa, Bursa Dağ Köyleri de Türk e Kültürü, Uludağ Ü iversitesi Yayı ları, Bursa, 2002, s. . Demirel,Mua er, XIX. Yüzyılda Bursa’da Göç e İskâ ı , Bursa’ ı Ze gi liği Göç enler, Osmangazi Belediyesi Yayı ları, Aralık 200 , Bursa, s. -48. 4 Eroğlu, “üley a ; Baştürk, Şükrü; Uluocak,Mustafa; Şahi Hati e, Bursa Yerli Ağızları ı Ge el Özellikleri , Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, s.2048 5 Demirel, Mua er, XIX. Yüzyılda Bursa’da Göç e İskâ ı , Bursa’ ı Ze gi liği Göç e ler, Osmangazi Belediyesi Yayı ları, Aralık 200 , Bursa, s. -48. 2 3 BURSA MERKEZ BULGARİ“TAN Beşyol Mahallesi, Çirişha e, De irtaş, Göç e Ko utları, Ha itler, Millet Mahallesi, Kara a Mah. Ye i ağlar Mah. GEMLİK BULGARİ“TAN Kurtul, Şahi yurdu Bulgarista Po ağı , YUNANİ“TAN Cihatlı İNEGÖL BULGARİ“TAN Aşağı allık, Bahariye, Dipsizgöl, Güzelyurt, Halhal a, İhsa iye, Ko ako ak, “oğukdere, “ulta iye, Tahtaköprü, Yukarı allık YUNANİ“TAN Cerrah İ)NİK BULGARİ“TAN Bayı dır, Boyalı a, Dırazali, Mah udiye, Nüzhetiye, Orha iye, “arıağıl, Şerefiye YUNANİ“TAN Derbent KARACABEY BULGARİ“TAN Çeş igir, Gölkıyı, Hürriyet, İ kaya, Orha iye, YUNANİ“TAN Ça lı a, Çeş igir, İkiz e, Kara ao a, Karako a, Ortasarı ey, “u aşı, “ulta iye, Taşpı ar, Ye ikaraağaç, Ye isarı ey KESTEL BULGARİ“TAN Göç e ko utları, Lütfiye, Nüzhetiye, “ey e , Şevketiye, Ü itala , Yağ urlu MU“TAFAKEMALPAŞA BULGARİ“TAN Aliseydi, Bahariye, Ca a dar, Çardak ele , Çavuşköy, Çiviliça , De irdere, Derekadı, Fı dı ak, Gü doğdu, Ha idiye, Hisaraltı, Kaya aşı, Keltaş, Kosova, Letafet, Lütfiye, Muradiyesar ıç, Orha iye, Os a iye, “oğukpı ar, Şapçı, Tır ova, Ye ikızılel a. MUDANYA BULGARİ“TAN Çı arlı Daha so ra yerleş iştir. , Mesudiye, Orha iye, “öğütpı ar, YUNANİ“TAN Çı arlı, Dereköy Yu a ista Po ağı , Yalıçiftlik Yu a ista Po ağı , )eyti ağı NİLÜFER BULGARİ“TAN Gökçe, Gü göre , Kadriye, Makse pı ar, Nilüferköy, U çukuru, Üçpı ar, Yolçatı YUNANİ“TAN İrfa iye, Özlü e, Yayla ık, Tahtalı ORHANGA)İ BULGARİ“TAN Bayır, Fı dıklı, Mah udiye, Ortaköy YUNANİ“TAN Ye isölöz Bulgarista ve Yu a ista Po ağı YENİŞEHİR BULGARİ“TAN Aydoğdu, Fethiye, Kavaklı, Kı lepı ar, Kirazlıyayla, Kızılhisar, Koyu hisar, Me idiye, Paşayayla, Reşadiye, “eli iye, “üley a iye, Toprako ak, Ye iköy, Yıldırı Bursa’da derlenen malzemelere göre Bulgaristan göçmenlerinin ağızlarında görülen bazı fonetik özellikler ise şöyledir: Bursadaki Bulgaristan göçmen ağızlarında ünlü uyumunun tam olarak yerleştiği söylenemez. Bursa göçmen ağızlarında r,y,ğ seslerinin neredeyse hep düştüğü ve düşmeyle birlikte ikincil uzunluklar ortaya çıkardığı en başta söylenecek özelliklerden biridir. Abey, derdi>dedi, sonradan>sonadan, sağdaki>sadakı, köylerine>kölerine ya da kölene, vermediler>vemediler gibi. +lAr çokluk ekinin sonundaki r ünsüzü hep düşmektedir. Dönüyola, çarpışıyola, şediyola gibi. Yine bu ek, m ve n ünsüzüyle biten bir kelimeye getirildiğinde ilerleyici benzeşmeyle nar>na biçiminde örneklendirilmiştir. Zetinnere, zìtinnē, üzümneri gibi. Bu benzeşme l sesi ile başlayan bütün eklerde gözlemlenmektedir. Gemnikten, akşamnan gibi Elime başında veya içinde /h/ sesinin düşmesi sıklıkla görülmektedir. Epsi, ep, Ermeni arbi, ayvancılık, nohutu>notu gibi ancak bu sesin düşmediği örnekler de rahatlıkla görülebilmektedir. Bu durum belki de yerli ağızların ya da standart dilin etkisiyle açıklanabilir. Aslî uzun ünlülü kelimeler, göçmen ağızlarında çok sık görülmektedir. Oldu, kalmış, ölmüş, çarp-, orman, çalı, örtmüşle, āremi ler gibi. Derlenen metinlerde ş sesinin ötümlüleşmesiyle ortaya çıkan j sesi az da olsa gözlemlenebilmektedir. dikēmij, dāmüj, gitmij gibi. Kelime başında ve içinde o>u / ö>ü değişimine rastlanır: bāle, köy> kā, ārencēz, sāleylim -ken ulaç eki, gidēken çoğunlukla –ken biçiminde uyuma aykırı biçimde kullanılırken bazı durumlarda ke biçiminde de kullanılmaktadır. Deke, evdeyke Ğ sesi çoğunlukla düşmekle beraber, zaman zaman İç seste –ğ>-v- değişimi de gözlemlenebilmektedir. yıvÀdık, Àv am gibi. pinesin örneğinde olduğu gibi kelime ba ındaki b sesi ötümsüzle ebilir. Bazı fonetik özellikler ise tek tük örnekte kendini göstermektedir. Bu yüzden bu noktaları ayrıca belirterek göstermekte fayda olacağını düşündük. Mesela, Bazı örneklerde k ünsüzü iki ünlü arasında ötümlüleşmemiştir. Çoku gibi. Bir örnekte kelime başında y türemesi görülmektedir. Esir>yesir Hece sonunda az da olsa ç>ş değişikliği görülmektedir. geçtik>geştik, kaçta> ka ta gibi Morfolojik açıdan bakıldığında belirtilmesi gereken unsurlar da genel olarak u ekilde özetlenebilir. Bafra göçmen ağızlarında varlığı belirtilen Dinler (Makedonya) ağzında da görülen (Eckmann 1988:193)–dığı zaman, ve –ınca/-ince zarf-fiillerine paralel –dınıyan/-diniyen ve bunun damak n‟li biçimlerine –dıñıyan/-diñiyen ulaç ekinin işlevinde –dInA eki tespit edilebilmiştir. Topladìna Bursa Balkan göçmenleri ağızlarında imdiki zamanı kar ılamak üzere -yē, -ya, -yēri, ēri, -yì, -ì, -yo, -yö, -yĀ, -Ā, -ā ekleri kullanılmaktadır6. imdiki zaman kavramını kar ılayan 6 Bafra göçmen Türk ağızlarında imdiki zaman çekimi için –y, -ya/-ye, -yı/-yi, -yo, -yu biçimleri nöbetle e kullanılmaktadır. Bkz. Karagöz İlknur, "Bafra Göçmen Türk Ağızları ve Bazı Özellikleri", Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, s. 2139-2147; Edirne ili ve genellikle yazı dilinde kullanılan -mAktA eki, Bursa Balkan göçmenleri ağızlarında sadece bir örnekte tespit edilmi tir. Teklik I. şahıs eki –Im ve –(I)n olarak tespit edilmiştir. Sonuç Bursa, yerli ağızlarının yanında tarihi boyunca değişik bölgelerden farklı yoğunlukta göçler almış, kültürü, edebiyatı ve diliyle adeta bir mozaik oluşturmuştur. Uzun yıllardan beri bu farklı kültürler ve diller bir arada bulunmasına belirli düzeyde etkileşimler yaşamış olmalarına rağmen kendi özelliklerini muhafaza edebilmişlerdir. Bursa’da yerleşmiş bulunan Bulgaristan Göçmenleri bölgedeki çeşitli unsurlardan sadece biridir. Bulgaristan Göçmenleri, şehrin farklı köylerine, birbirinden uzak bölgelere yerleştirilmiş olmalarına rağmen birbirine uyum gösteren dil özelliklerini yaşatmaktadırlar. Bununla beraber göçmen ağızlarından derlenen malzemelerin birebir uyuştuğunu söyleyebilmek de mümkün değildir. Aynı kaynak kişide bile farklı kullanımların varlığını gözlemlemek her zaman mümkündür. Bu nedenle ortak ve karakteristik özelliklerin belirlenebilmesi için burada derlenen dil malzemeleri Anadolu’da ve Bulgaristan’da kullanılan ağızlardan derlenen malzemeyle de karşılaştırılmalıdır. Bu durum, göçmen ağızlarının yerleştirildikleri her bölgede derlenip incelenmesi gereğini bir kez daha ortaya koymaktadır. KAYNAKÇA AYDIN, Mehmet (2002), Aybastı Ağzı (İnceleme – Metin – Sözlük), TDK Yay., Ankara. AYDIN, Mehmet (2011), “Ağız Araştırmalarında İç Göç Sorunu: Samsun Örneği”, Samsun Sempozyumu (13 – 16 Ekim 2011). BURAN, Ahmet (2011), “Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter, s. 40-55. DALLI, Hüseyin (1991), Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar, TDK. Yay, Ankara. DEMİR, Nurettin (2009), “Ağız Dokümantasyonu Niçin Gereklidir ”, Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (25-30 Mart 2008 Şanlıurfa), Ankara, s.183-191. ağızlarında ise şimdiki zaman ekleri, -yA, -i, -y, -A, -OrU ve -yor biçimindedir. Emin Kalay, Edirne İli Ağızları, TDK Yayınları, Ankara 1998, s.84-97. DUMAN, Önder (2010), Rumeli’den Samsun’a Göç, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun. ECKMANN, J. (1988), “Dinler (Makedonya) Türk Ağzı”, TDAY-Belleten 1960, s.189-204. ERCİLASUN, Ahmet Bican (1999), “Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997), Ankara, s. 43-48. GÜLENSOY, Tuncer (1987), “Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme”, TDAYBelleten 1984, Ankara, s.87-147. Bafra Göçmen Türk Ağızları ve Bazı Özellikleri 2147 GÜLSEVİN, Gürer (2005), “Ağız Araştırmalarında Yaygınlaşmış Yanlışlar 3: „üzüm/yüzüm‟; ölük/höllük‟ Türeme mi, Düşme mi ”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/ Journal of Turkish World Studies, C. V, S. 2, s. 207-213, Ġzmir. HAZAI, G. (1988), “Rumeli Ağızlarının Tarihi Üzerine”, TDAY-Belleten 1960, s.205-211. İNBAşI, Mehmet (2002), “Balkanlarda Osmanlı Hakimiyeti ve İskan Siyaseti”, Türkler, Editörler: H. C. Güzel – Prof. Dr. Kemal Çiçek – Prof. Dr. Salim Koca, Yeni Türkiye Yay. Ankara, C.9, s. 154-164. İPEK, Nedim (1999), Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, TTK Yay., Ankara. KALAY, Emin (1998). Edirne İli Ağızları, Ankara. KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay. Ankara. KARAHAN, Leylâ (1999), “Ağız Araştırmaları Alanında Yapılması Gerekenler”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997), Ankara, s.24-28. KORKMAZ, Zeynep (1989), “Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı İle İlişkisi Sorunu”, TDAYBelleten 1971, s.21-32. KORKMAZ, Zeynep (2010), “Anadolu ve Rumeli Ağızlarının Dayandığı Temeller”, TDAYBelleten 2007/1, Ankara, s.87-110. MANSUROĞLU, Mecdut (1988), “Edirne Ağzında Yapı, Anlam, Deyim ve Söz Dizimi Özellikleri”, TDAY-Belleten 1960, Ankara, s.181-187. NEMETH, Gyula (1983), “Bulgaristan Türk Ağızlarının Sınıflandırılması Üzerine”, TDAYBelleten 1980-1981, Ankara, s. 113-167.