Wikipedia

Maria Skłodowska-Curie

polsko-francuska uczona, noblistka z fizyki i chemii
Ten artykuł dotyczy uczonej. Zobacz też: inne znaczenia terminu „Maria Curie”.

Maria Salomea Skłodowska-Curie[a] (ur. 7 listopada 1867 w Warszawie, zm. 4 lipca 1934 w Passy) – polsko-francuska uczona w dziedzinach fizyki doświadczalnej i chemii fizycznej, podwójna noblistka – laureatka Nagrody Nobla z fizyki (1903)[1] i chemii (1911)[2].

Maria Skłodowska-Curie
Ilustracja
Maria Skłodowska-Curie (ok. 1920)
Data i miejsce urodzenia

7 listopada 1867
Warszawa, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

4 lipca 1934
Passy, Francja

profesor zwyczajny
Specjalność: fizyka doświadczalna, chemia fizyczna
Alma Mater

Uniwersytet Paryski

Faksymile
Odznaczenia
Order Orła Białego Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Order Cywilny Alfonsa XII (Hiszpania)
Nagrody

Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki
Nagroda Nobla w dziedzinie chemii

Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Herb
Dołęga
Rodzina

Skłodowscy

Ojciec

Władysław Skłodowski

Matka

Bronisława Boguska

Mąż

w latach 1895–1906: Pierre Curie

Dzieci

Irène, Ève

Rodzeństwo

Zofia, Józef, Bronisława, Helena

W 1891 Maria Skłodowska wyjechała z Królestwa Polskiego do Paryża, by podjąć studia na Sorbonie (w XIX wieku kobiety nie mogły studiować na ziemiach polskich[b]); następnie rozwinęła tam swoją karierę naukową. Była prekursorką nowej gałęzi chemii – radiochemii. Do jej dokonań należą: rozwinięcie teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków – radu i polonu. Z jej inicjatywy prowadzono także badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości.

Nagrodą Nobla została wyróżniona po raz pierwszy w 1903 – z fizyki, wraz z mężem Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem, za badania nad odkrytym przez Becquerela zjawiskiem promieniotwórczości. Po raz drugi została nagrodzona w 1911 – z chemii za odkrycie polonu i radu, wydzielenie czystego radu i badanie właściwości chemicznych pierwiastków promieniotwórczych. Należy do grona jedynie czterech osób, które otrzymały Nagrodę Nobla więcej niż raz. Wśród nich jest jedną z dwóch, które otrzymały nagrody w różnych dyscyplinach. W tej czwórce jest też jedyną kobietą oraz jedynym uczonym uhonorowanym w dwóch różnych naukach przyrodniczych[c]. Mimo polskiej narodowości i sentymentów do kraju, nigdy nie otrzymała polskiego obywatelstwa.

Maria Skłodowska-Curie to pierwsza kobieta, która spoczęła w paryskim Panteonie w dowód uznania zasług naukowych. Z mężem Pierre’em Curie miała dwie córki, które dożyły dorosłości: Ève Curie i Irène Joliot-Curie.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość w Królestwie Polskim

 
Kamienica Łyszkiewicza przy ul. Freta 16 w Warszawie, miejsce urodzenia Marii Skłodowskiej. Od 1967 siedziba muzeum noblistki
 
Władysław Skłodowski oraz, od lewej, Maria, Bronisława, Helena, 1890

Maria Skłodowska urodziła się w Warszawie (wtedy znajdującej się w Królestwie Polskim, będącym częścią Imperium Rosyjskiego) jako piąte i ostatnie dziecko w rodzinie nauczycielskiej, wywodzącej się z drobnej szlachty. Jej ojciec Władysław, pochodził z rodziny, która miała prawo do posługiwania się herbem Dołęga, zaś matka z rodziny z herbem Topór[3][4]. Dziadek Józef Skłodowski był szanowanym lubelskim i kieleckim pedagogiem, wójtem Piekoszowa. Ojciec Władysław Skłodowski był nauczycielem matematyki i fizyki oraz dyrektorem kolejno dwóch warszawskich gimnazjów męskich, zmuszony przez władze carskie prowadził również w domu stancję dla chłopców. Matka Bronisława Boguska, była przełożoną warszawskiej pensji dla dziewcząt z dobrych domów[5]. Oboje rodzice wychowywali swoje dzieci w duchu głębokiego patriotyzmu. Rodzeństwem Marii byli: Zofia (1861–1876), Józef (1863–1937) – znany warszawski lekarz, Bronisława (1865–1939) – lekarka i działaczka społeczna i Helena (1866–1961) – nauczycielka. Kiedy Maria miała 9 lat, jej najstarsza siostra Zofia zmarła na tyfus. Dwa lata później, w wieku 42 lat zmarła jej matka, która od lat chorowała na gruźlicę[6]. Ojciec był ateistą, matka zaś głęboko wierzącą katoliczką. Po śmierci siostry i matki Maria wpadła w depresję, straciła też wiarę w Boga i stała się ateistką[7][8], a według Reida agnostyczką[9].

Gdy Maria miała 10 lat rozpoczęła naukę na pensji dla dziewcząt, którą wcześniej prowadziła jej matka. Następnie kształciła się w III Żeńskim Gimnazjum Rządowym, które ukończyła w 1883 ze złotym medalem[6]. Kolejny rok spędziła na wsi u ziemiańskiej rodziny jej ojca, gdzie regenerowała siły fizyczne i psychiczne po bolesnych przeżyciach związanych ze śmiercią matki i siostry. Po powrocie do Warszawy udzielała korepetycji z matematyki, fizyki, języków obcych (znała polski, rosyjski, niemiecki, angielski, francuski)[10][6]. W Warszawie Maria poznała Bronisławę Piasecką – nauczycielkę, którą przepełniały idee pozytywizmu. Pod jej wpływem Maria wraz z siostrami – Bronią i Helą wstąpiły na Uniwersytet Latający[6]. Był to czas, kiedy młode Skłodowskie poznały wybitnych profesorów, którzy przekazali im zakazaną przez władzę wiedzę. W wieku około 16 lat, ostatecznie zadeklarowała się jako ateistka, zamieszczając w swoim pamiętniku racjonalistyczną krytykę przeciwko instytucjonalnemu oszukiwaniu w Kościele, jak również fragmenty obrazoburczej książki „Żywot Jezusa” autorstwa byłego księdza Josepha Ernesta Renana. Kienzler podsumowuje: „Odtąd w jej życiu miejsce wiary i Boga zastąpiła nauka”[11].

Zafascynowane nauką, Maria i Bronia zawarły umowę, w myśl której najpierw na studia do Paryża wyjedzie starsza z nich, a młodsza będzie pracować w kraju na jej utrzymanie. Po zakończonych studiach we Francji, Bronia miałaby utrzymywać Marię[12]. W związku z tym została guwernantką najpierw w prawniczej rodzinie z Krakowa, a następnie u ziemiańskiej rodziny Żorawskich, mieszkających w majątku ziemskim w Szczukach. Tam Maria uczyła dwie córki Żorawskich, a w wolnych chwilach, za zgodą Żorawskiego, uczyła wiejskie dzieci czytania, pisania i liczenia[6].

W Szczukach Maria poznała syna Żorawskich, Kazimierza, wtedy młodego studenta matematyki. Młodzi zakochali się w sobie i dość szybko zaręczyli. Rodzice Kazimierza jednak stanowczo odrzucili pomysł ślubu ich syna z ubogą guwernantką, a sam Kazimierz nie potrafił się im przeciwstawić. Upokorzona Maria pracowała w Szczukach jeszcze piętnaście miesięcy. Żyjąc nadzieją na małżeństwo, raz jeszcze spotkała się z Kazimierzem w Zakopanem. Spotkanie potwierdziło jednak tylko obawy Marii, że do małżeństwa nie dojdzie. Ostatecznie zerwała znajomość z młodym Żorawskim[13][14]. W 1889 upokorzona i odtrącona Maria, po czterech latach żalu, bólu, samotności i ciężkiej pracy powróciła do Warszawy. Tutaj zaczęła uzupełniać swoją wiedzę z chemii i fizyki na Uniwersytecie Latającym, m.in. uczestnicząc w laboratoriach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przy Krakowskim Przedmieściu[15]. Pomagali jej cioteczny brat Józef Boguski, były asystent Dymitra Mendelejewa, oraz chemik Napoleon Milicer, były współpracownik Roberta Bunsena[6]. To właśnie ci uczeni nauczyli młodą Skłodowską analizy chemicznej, którą później mogła wykorzystać przy pracach umożliwiających jej wyizolowanie radu i polonu.

Na początku 1890, zgodnie z wcześniejszą umową, Bronisława, która kilka miesięcy wcześniej poślubiła Kazimierza Dłuskiego (także lekarza), zaprosiła ją do swojego paryskiego mieszkania, oferując pełne utrzymanie. Maria jeszcze przez rok się wahała, dokształcała, udzielała korepetycji, aż na początku 1891 zdecydowała się wyjechać do Paryża[6][16].

Studia na Sorbonie i Pierre Curie

 
Karta tytułowa pracy doktorskiej Marii Skłodowskiej-Curie z 1903

Maria Skłodowska rozpoczęła naukę na Sorbonie w listopadzie 1891. Jako przedmiot studiów wybrała matematykę i fizykę. Jej nauczycielami akademickimi byli Paul Appell(inne języki), Henri Poincaré oraz Gabriel Lippmann – wybitni uczeni o światowej sławie. Życie i czas w Paryżu Maria dzieliła pomiędzy naukę i grę w amatorskim teatrze. To właśnie w czasie studiów podczas jednego z przedstawień pt. „Polska, która kruszy kajdany” poznała i zaprzyjaźniła się z 7 lat starszym pianistą – Ignacym Janem Paderewskim[17]. 28 lipca 1893 otrzymała licencjat z fizyki z pierwszą lokatą, a rok później licencjat z matematyki z drugą lokatą[6].

Po ukończonych studiach, Gabriel Lippmann pomógł Marii otrzymać stypendium naukowe nad badaniami naukowymi związanymi z magnetycznymi właściwościami różnych rodzajów stali. W tym samym czasie Maria poznała u prof. Józefa Wierusza-Kowalskiego skromnego naukowca – Pierre’a Curie[18][19]. Był on o osiem lat starszy od Marii, był wspólnie z bratem Jacques’m odkrywcą piezoelektryczności, autorem „prawa Curie” i zasady symetrii, konstruktorem piezokwarcu i „wagi Curie”[20]. Maria i Pierre szybko znaleźli wspólne tematy do rozmów. 26 lipca 1895 Maria Skłodowska i Pierre Curie zawarli cywilny związek małżeński[6]. Podczas ceremonii towarzyszyli im tylko najbliższa rodzina i kilku przyjaciół. W podróż poślubną pojechali na rowerach – prezencie ślubnym od jednego z przyjaciół[21].

Odkrycie polonu i radu

 
Odrestaurowany układ okresowy z lat 1904–1945 na ścianie Audytorium Chemicznego Politechniki Gdańskiej. Zwracają uwagę brak polonu (l.a. 84), odkrytego już w 1898 przez Marię Skłodowską-Curie[22], oraz obecność mazura (masurium, symbol Ma, l.a. 43), opisanego w 1925 przez badaczy niemieckich, a którego odkrycie nie zostało uznane na świecie[23]
 
Maria z mężem w laboratorium
 
Dyplom Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, przyznany w grudniu 1903 r. Pierre’owi i Marii Curie

W 1896 Henri Becquerel (1852–1908), fizyk francuski, rozpoczął badania nad solami uranu (siarczanem potasu-uranylu K2[UO2(SO4)2](H2O)2), które wykazują silną fosforescencję. 2 marca 1896 na posiedzeniu Akademii Nauk ogłosił, że minerał zawierający uran emituje nowe, nieznane promieniowanie bez uprzedniego naświetlania. Becquerel przeprowadził kilka doświadczeń, na podstawie których stwierdził m.in. że uran i jego związki chemiczne w stanie krystalicznym, rozpuszczone, czy też stopione samorzutnie emitują promieniowanie, które zaczernia kliszę fotograficzną, jonizuje powietrze i przenika przez nieprzezroczyste ciała. Ponadto stwierdził (błędnie), że promieniowanie uranowe jest zbliżone właściwościami do zwykłego światła i podobnie jak ono ulega odbiciu, załamaniu i polaryzacji. Z końcem 1897 Maria Skłodowska-Curie, poszukując tematu do rozprawy w celu uzyskania stopnia doktora, podjęła pierwsze badania naukowe z promieniami Becquerela[24][25].

W tym samym roku, 12 września przyszła na świat pierwsza córka Marii i Pierre’a – Irène[6], późniejsza laureatka Nagrody Nobla z chemii (była drugą kobietą wyróżnioną tą nagrodą w dziedzinie chemii).

Maria, podejmując prace naukowe nad promieniowaniem odkrytym przez Becquerela, zastosowała przede wszystkim zamiast kliszy fotograficznej używanej przez uczonego bardzo czuły elektrometr, skonstruowany przez Pierre’a i jego brata Jacques’a Curie[26][27]. Dzięki temu wynalazkowi stwierdziła, że natężenie promieni Becquerela zależy od zawartości uranu w próbce i jest do niej proporcjonalne. To spostrzeżenie umożliwiło jej wyciągnięcie słusznego wniosku, że jest ono właściwością atomową uranu. Kolejnym osiągnięciem Marii było udowodnienie, że poza uranem także tor emituje promieniowanie[d]. Następnie Maria Curie dowiodła, że emisja promieniowania niektórych minerałów zawierających uran (blenda smolista, chalkolit czy autunit) jest znacznie silniejsza niż wynikałoby to z zawartości uranu w ich składzie. Ponieważ znała skład chemiczny chalkolitu [Cu(UO2)2(PO4)2·(8–12)H2O] stwierdziła, że tylko uran jest pierwiastkiem promieniotwórczym w tym minerale. Wysunęła więc słuszną hipotezę, że minerał ten musi zawierać domieszkę nowego, nieznanego pierwiastka chemicznego. Maria otrzymała w laboratorium chalkolit i udowodniła tym samym, że syntetyczny chalkolit emituje słabsze promieniowanie. Był to dowód eksperymentalny na istnienie nowego pierwiastka chemicznego. Do badań Marii dołączył Pierre Curie. Małżonkowie Curie opracowali metodę wskaźników promieniotwórczych, dzięki czemu określili zdolność promieniowania nowego pierwiastka. Za pomocą przemian chemicznych wyodrębnili nowy, nieznany dotąd pierwiastek chemiczny. 18 lipca 1898 przedstawili dzieło naukowe, w którym donosili o odkryciu polonu (symbol Po, liczba atomowa 84), pierwiastka nazwanego na cześć Polski. Na kolejny sukces małżonkowie Curie nie musieli zbyt długo czekać. 26 grudnia 1898 wspólnie z Gustavem Bémontem donieśli o odkryciu kolejnego pierwiastka chemicznego – radu (symbol Ra, liczba atomowa 88)[6].

Małżonkowie Curie zbadali promieniowanie emitowane przez rad i polon, stwierdzając m.in., że związki promieniotwórcze świecą, sole radu wydzielają ciepło, zabarwiają porcelanę i szkło, promieniowanie przechodzi przez powietrze i pewne ciała, że może przekształcić tlen cząsteczkowy (O2) w ozon (O3). Pierre Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał. Za swoje prace małżonkowie Curie zostali wyróżnieni licznymi nagrodami m.in. Plante, Lacaze, Gegner, Osiris, Medalem Davy’ego. W 1903 Maria przedstawiła tezy swojej rozprawy doktorskiej pt. „Badanie ciał radioaktywnych”[28]. W sierpniu tego roku urodziła drugą córkę, która zmarła po porodzie[29][6]. W 1903 Maria i Pierre Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem Nagrodę Nobla z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. 6 grudnia 1904 Maria urodziła trzecią córkę, Ève – przyszłą biografkę matki, pianistkę i działaczkę pokojową[6].

Śmierć Pierre’a Curie

W czwartek 19 kwietnia 1906 Pierre Curie, wracając z zebrania Stowarzyszenia Profesorów Wydziałów Nauk Ścisłych, zginął potrącony przez konny wóz ciężarowy[6]; miał wtedy 47 lat. Zrozpaczona Maria przez rok prowadziła tzw. „Dziennik żałobny”, w którym opisywała ból, żal i pustkę, jaka jej pozostała po śmierci ukochanego męża, przyjaciela, towarzysza[30]. W maju 1906 38-letnia Maria dostała katedrę fizyki po mężu. Pierwszy wykład prowadziła 5 listopada 1906. Została tym samym pierwszą kobietą profesorem na paryskiej Sorbonie[6].

Druga Nagroda Nobla i skandal z Paulem Langevinem

 
Dyplom Nagrody Nobla z 1911 roku
 
Maria Skłodowska-Curie wśród innych wielkich uczonych początku XX wieku podczas I konferencji Solvayowskiej w Brukseli w 1911 (m.in. Wien, Einstein, Maurice de Broglie – brat Louisa de Broglie, Nernst, Planck, Poincaré, Rutherford); pierwszy z prawej: Paul Langevin; drugi z prawej: Albert Einstein

Po śmierci Pierre’a Maria oddała się całkowicie pracy: otrzymała rad w stanie metalicznym, opracowała i udoskonaliła metody izolowania i otrzymywania nowych substancji, podała definicję międzynarodowego wzorca radu. Brała także czynny udział w konferencjach i spotkaniach międzynarodowych m.in. w konferencji Solvaya. Wspólnie z grupą przyjaciół stworzyła szkołę, gdzie dzieci uczono w nowatorski sposób (w laboratoriach, muzeach, teatrach). W 1911 Maria zgłosiła swoją kandydaturę do Francuskiej Akademii Nauk, ale przepadła w głosowaniu. Warto w tym miejscu podkreślić, że Maria była laureatką Nagrody Nobla, trzykrotną laureatką Akademii Nauk w Paryżu, posiadała doktoraty honorowe uniwersytetów m.in. w Edynburgu, Genewie, Manchesterze, była członkiem Akademii Nauk w Petersburgu, Bolonii, Pradze, członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Zwyciężyły jednak seksistowska postawa wobec kobiet i ksenofobiczna postawa wobec cudzoziemców[31]. Pierwszą kobietę członkowie Akademii Nauk przyjęli ponad pół wieku później, w 1962. Była nią Marguerite Perey, doktorantka Marii Skłodowskiej-Curie.

Wkrótce po porażce w Akademii ujawniony został romans Marii Skłodowskiej-Curie z fizykiem francuskim Paulem Langevinem, który trwał około roku, w latach 1910–1911[6]. Langevin był żonaty i porzucił swoją rodzinę[32]. Maria Skłodowska-Curie w oczach prasy, zwłaszcza brukowej, była osobą rozbijającą rodzinę Langevinów, w dodatku była od Paula o 4 lata starsza, a poza tym była cudzoziemką. Michel Langevin(inne języki), wnuk Paula, ożenił się wiele lat później z Hélène Joliot, wnuczką Marii Skłodowskiej-Curie. Oboje byli, podobnie jak ich rodzice i dziadkowie, naukowcami (w ich przypadku – fizykami nuklearnymi). Hélène Langevin-Joliot jest obecnie emerytowaną dyrektorką badań w Centre national de la recherche scientifique w Paryżu.

Maria była zdeklarowaną niewierzącą i pochodziła z Polski, która przez większość Francuzów była utożsamiana z bliżej nieokreślonym terytorium pod berłem rosyjskiego cara, gdzie znaczny procent ludności stanowili Żydzi – snuto przypuszczenia, że badaczka jest Żydówką (co w tamtych czasach było w ksenofobicznych kręgach Francji uważane za mocno podejrzane – nie ucichły bowiem jeszcze resentymenty, które kilkanaście lat wcześniej doprowadziły do sprawy Dreyfusa), pomimo że w rzeczywistości pochodziła ze szlacheckiego polskiego rodu Dołęga-Skłodowskich, a w dzieciństwie została ochrzczona w wierze katolickiej. Domniemania paryskich brukowców oparte były na tym, że Maria Skłodowska-Curie nosiła po babce drugie imię Salomea, które w Polsce było popularnym imieniem chrześcijańskim, zaś we Francji kojarzyło się z Salomé, używanym przez Żydówki.

7 listopada 1911 Szwedzka Akademia Nauk przyznała Marii drugą, tym razem samodzielną Nagrodę Nobla z chemii za odkrycie polonu i radu[6]. Została pierwszym człowiekiem wyróżnionym tą nagrodą dwukrotnie i pierwszą kobietą laureatką Nobla w dziedzinie chemii.

Instytut Radowy

Po otrzymaniu drugiej Nagrody Nobla, Maria przekonała rząd Francji do przeznaczenia środków na budowę prywatnego Instytutu Radowego – Institut du Radium (obecnie Institut Curie)[6], który został wzniesiony w 1914 i w którym prowadzono badania z zakresu chemii, fizyki i medycyny. Instytut ten stał się kuźnią noblistów – wyszło z niego jeszcze czworo laureatów nagrody Nobla, w tym córka Marii Skłodowskiej-Curie, Irène, i zięć Frédéric Joliot-Curie. W Instytucie prowadzono podstawowe prace i badania nad promieniotwórczością i radioizotopami[33][34][35].

I wojna światowa

Gdy 1 sierpnia 1914 wybuchła I wojna światowa, siedemnastoletnia Irène i dziesięcioletnia Ève przebywały z dala od Paryża i matki. Były na wakacjach w l’Arcouest pod opieką przyjaciół Marii. Maria Skłodowska-Curie pozostała w Paryżu, by strzec Instytutu Radowego i zgromadzonego radu. Rząd ogłosił, że rad znajdujący się w Instytucie Radowym stanowi dobro narodowe i należy go ochronić. Uczona wywiozła rad na czas wojny do Bordeaux[36][37]. Maria, nie mogąc służyć Polsce, postanowiła służyć Francji. Zebrała aparaty rentgenowskie z paryskich pracowni i zorganizowała specjalne samochody ciężarowe z aparaturą, tzw. „małe Curie” (w lipcu 1916, jako jedna z pierwszych kobiet, uzyskała prawo jazdy na ciężarówki, by móc te samochody prowadzić). Marii towarzyszyli lekarze wojskowi i Irène, która razem z matką szkoliła elektroradiologów[38][39]. Były to pionierskie działania z zakresu diagnostyki zdrowia[40][41]. Dzięki jej pracy i wytrwałości można było wykonywać zdjęcia rentgenowskie w polowych warunkach. Ta działalność uratowała wielu żołnierzy od pewnej śmierci. Była także członkinią Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce[42].

Dwudziestolecie międzywojenne

W maju 1921, dzięki amerykańskiej dziennikarce Marii Meloney, Maria wraz z córkami wyruszyła w podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie dzięki zbiórce pieniędzy wśród Polonii amerykańskiej oraz amerykańskich milionerów otrzymała pieniądze na zakup grama radu do Instytutu Radowego. Oprócz wymarzonego grama radu Maria dostała dodatkową gotówkę na wyposażenie laboratorium. Kluczyk do szkatułki z cennym radem wręczył Marii prezydent USA Warren Harding[43][41].

W 1926 Irène poślubiła Frédérica Joliot. Małżeństwo Joliot-Curie dokonało w 1934 wielkiego odkrycia – sztucznej radioaktywności, za co w 1935 oboje otrzymali Nagrodę Nobla z chemii. Pod koniec lat dwudziestych zdrowie Marii Skłodowskiej-Curie zaczęło się coraz bardziej pogarszać. Maria zaczęła tracić słuch i wzrok[44]. W 1929 Maria Meloney zaprosiła Marię Curie jeszcze raz do Stanów Zjednoczonych. Tym razem za zebrane pieniądze Maria kupiła gram radu dla Instytutu Radowego w Warszawie (obecnie Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie). Kluczyk do szkatułki z radem wręczył tym razem prezydent USA Herbert Hoover[45][41]. Maria przekazała cenny dar swojej siostrze Bronisławie. Szpital został otwarty przez obie siostry w maju 1932[41]. W 1934 Maria zaczęła czuć się coraz gorzej: miała wysoką temperaturę, pojawiły się dreszcze. Lekarze zdiagnozowali grypę, później gruźlicze zmiany w płucach. Zaproponowali wyjazd do sanatorium. Maria wraz z córką Ève jako pielęgniarką wyjechała do sanatorium Sancellemoz(inne języki) w Passy. Tam na miejscu lekarze znaleźli prawdziwą przyczynę osłabienia Marii – niedokrwistość aplastyczną (miała także chorobę popromienną wywołaną przez promieniowanie jonizujące) o przebiegu piorunującym. Maria Skłodowska-Curie zmarła tam 4 lipca 1934 o godz. 4 rano[46][41]. Pogrzeb odbył się 6 lipca 1934 w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół. Maria spoczęła obok Pierre’a na cmentarzu w Sceaux. 20 kwietnia 1995 szczątki Marii i Pierre’a Curie zostały przeniesione do Panteonu w Paryżu.

Wyróżnienia i nagrody

W 1909 roku, podobnie jak jej mąż wcześniej, odmówiła przyjęcia francuskiego Krzyża Kawalerskiego Orderu Legii Honorowej[47], ale:

Pięć uczelni uhonorowało ją doktoratami honorowymi[51]:

Otrzymała również dwa honorowe obywatelstwa:

Upamiętnienie

Memorabilia
 
Grobowiec rodziny Skłodowskich na Starych Powązkach w Warszawie. Widoczna tablica poświęcona Marii Curie-Skłodowskiej
 
Grobowiec rodziny Skłodowskich na Starych Powązkach w Warszawie
 
Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie w parku u zbiegu ulicy Wawelskiej i ulicy Marii Skłodowskiej-Curie
 
Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie przy ul. Kościelnej
 
Tablica pamiątkowa przy ul. Krakowskie Przedmieście 66
 
Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
 
Awers medalu poświęconego Marii Curie-Skłodowskiej (proj. W. Gosławska)
 
Rewers medalu poświęconego Marii Curie-Skłodowskiej (proj. W. Gosławska)
 
Mural na dawnym budynku Instytutu Radowego przy ulicy Wawelskiej w Warszawie
 
Nieistniejący już mural „Urodziłam się w Warszawie” przy ul. Lipowej 3 na warszawskim Powiślu
 
Pomnik na placu przed rektoratem Uniwersytetu w Lublinie
 
Źródło wody mineralnej w zakładzie przyrodoleczniczym „Wojciech” w Lądku-Zdroju, nazwane imieniem uczonej
 
Jawor Maria – drzewo-pamiątka posadzone przez Marię Skłodowską-Curie podczas otwarcia Instytutu Radowego

Filmy

Do tej pory powstało kilka filmów biograficznych o Marii Skłodowskiej-Curie:

Sztuki teatralne

Patronat szkół

Maria Skłodowska-Curie jest patronką wielu placówek naukowych i edukacyjnych w Polsce i we Francji, m.in. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Z tym tematem związana jest kategoria: Polskie licea ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie.

Pomniki

Monety i banknoty

 
Maria Skłodowska-Curie na srebrnej 100-frankowej monecie z 1984 roku
 
Para noblistów na banknocie 500-frankowym z 1995 roku

Maria Skłodowska-Curie była kilkukrotnie upamiętniana na monetach i banknotach, m.in. polskich, francuskich i hiszpańskich[69].

  • Po raz pierwszy jej wizerunek umieszczono na pieniądzach w 1967 roku, w 100-lecie jej urodzin. Widniał na trzech polskich monetach, z czego dwie nie trafiły do szerszego obiegu. Trzecia, o nominale 10 zł, należała do serii „Wielcy Polacy”.
  • W 1974 roku wykonano inną, srebrną monetę o nominale 100 zł. Awers zawierał kompozycję profilu noblistki i trzech promieni radu (alfa, beta i gamma).
  • W 1979 roku wprowadzono złotą monetę o nominale 2000 zł, wzorowaną na poprzedniej.
  • W latach 1989–1996 w obiegu był banknot o nominale 20 000 zł z wizerunkiem polskiej noblistki[70], zaprojektowany przez Andrzeja Heidricha.
  • W 1998 roku wydano okolicznościowe monety o nominałach 2 zł i 20 zł, przedstawiające Marię Skłodowską-Curie wraz z mężem Pierre’em i z symbolami odkrytych przez nich pierwiastków. Na rewersie widnieje model atomu.
  • 25 listopada 2011 Narodowy Bank Polski wydał banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł dla uczczenia setnej rocznicy przyznania Nagrody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie w dziedzinie chemii[71]. Nie ukazała się jednak okolicznościowa moneta.

W trzech pierwszych przypadkach podano jej podwójne nazwisko, ale z odstępem zamiast dywizu, pisząc Maria Skłodowska Curie.

  • W 1984 we Francji noblistkę uwieczniono na srebrnych i złotych monetach 100-frankowych, samodzielnie.
  • W 1995 wyemitowano banknot o nominale 500 franków z podobizną Marii i Pierre’a Curie.

W obydwu sytuacjach podano tylko francuskie nazwisko, po mężu, pisząc Marie Curie.

  • W 2011, w 100-lecie przyznania jej nagrody Nobla z chemii, okolicznościową monetę wydał Bank Hiszpanii.

Znaczki pocztowe

Maria Skłodowska-Curie, zarówno sama, jak i z mężem, była upamiętniana na znaczkach pocztowych wydawanych przez poczty francuską, polską, szwedzką i Monako[72].

Znaczki francuskie – zawsze pomijające nazwisko panieńskie Marii:

  • 1938: upamiętnienie małżeństwa Curie z okazji 40. rocznicy odkrycia radu. Oprócz tego wydano 20 odmian tego znaczka dla kolonii francuskich na wszystkich kontynentach.
  • 1967: z okazji 100. urodzin Marii
  • 2011: z okazji 100-lecia nagrody Nobla z Chemii

Oprócz tego w 1998 upamiętniono odkrycie radu, jednak nie wspomniano jego odkrywców.

Znaczki polskie – zawsze z nazwiskiem panieńskim:

  • 1947: znaczek z serii „Kultura polska”
  • 1948: reedycja w zmienionym kolorze
  • 1951: znaczek z okazji I Kongresu Nauki Polskiej
  • 1963: znaczek z serii o sławnych Polakach
  • 1967: Seria 3 znaczków, w tym 1 odwołujący się do nobla z chemii
  • 1982: znaczek w serii o noblistach polskich
  • 1992: upamiętnienie odkrycia radu; pominięcie męża Marii Pierre’a
  • 2011: upamiętnienie 100-lecia nagrody Nobla z chemii
  • 2017: z okazji 150. urodzin[73]

Znaczki szwedzkie:

  • 1963: upamiętnienie nagrody Nobla z fizyki z Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem
  • 1971: upamiętnienie nagrody Nobla z chemii
  • 2011: upamiętnienie 100-lecia nagrody Nobla z chemii

Oprócz tego w 1967, w 100. rocznicę urodzin Marii, Poczta Monako wyemitowała znaczek z Marią Skłodowską-Curie, zawierający jej nazwisko panieńskie.

Inne

Drzewo genealogiczne

 
 
 
Józef Skłodowski
 
 
 
Salomea z Sagtyńskich Skłodowska[83]
 
 
Feliks Boguski
 
 
 
Maria Zaruska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Władysław Skłodowski
 
 
 
 
 
 
 
 
Bronisława Boguska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Zofia
 
Bronisława Dłuska
 
Józef Skłodowski
 
Helena Szalay
 
Maria Skłodowska-Curie  
 
 
 
Pierre Curie  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Helena Dłuska
 
 
 
Frédéric Joliot-Curie  
 
 
 
Irène Joliot-Curie  
 
 
Ève Curie-Labouisse 
 
Henry Richardson
Labouisse Jr.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Michel Langevin
 
 
 
Hélène Langevin-Joliot
 
 
 
Pierre Joliot 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yves Langevin
 
 
 
  Laureaci Nagrody Nobla
  Nadana Legia Honorowa (Pierre Curie i Maria Skłodowska-Curie odmówili jej przyjęcia)


Uwagi

  1. ↑ Maria Skłodowska-Curie podpisywała się na wiele sposobów: Marie Curie, Madame Curie, Marie Curie-Sklodowska, Marie Sklodowska-Curie, Madame Pierre Curie. Na dyplomie Nagrody Nobla z 1903 widnieje podpis Marie Curie, zaś z 1911 Marie Sklodowska Curie. W Polsce prawidłowo podaje się najpierw nazwisko panieńskie, a następnie męża stąd Maria Skłodowska-Curie. We Francji pisownia jest odwrotna.
  2. ↑ We Francji dostęp do wyższego wykształcenia dla kobiet był także rzadkością. Pierwszą kobietą, która otrzymała dyplom uniwersytecki była Julie Daubié (1824–1874), w 1861 (zob. Le Bras-Chopard i Mossuz-Lavau 1997 ↓, s. 27). Polska, jako kraj będący w XIX wieku pod zaborami, zależała w tej kwestii od decyzji poszczególnych zaborców lub od niezależnych inicjatyw społecznych. I tak, w 1868 w Krakowie otworzono Wyższe Kursy dla Kobiet. Pierwsze pełnoprawne studentki mogły zapisać się na Uniwersytet Jagielloński dopiero w 1894. W okresie poprzedzającym to wydarzenie Kazimiera Bujwidowa przeprowadziła akcję wysyłania podań przez chcące się uczyć kobiety. Warszawski Uniwersytet Latający działający od 1885 był od początku otwarty dla kobiet. Na Uniwersytecie Warszawskim kobiety mogły studiować dopiero od 1915 (zob. Fuszara 2006 ↓). Zob. też Hulewicz 1939 ↓.
  3. ↑ Dwie nagrody Nobla dostali też: To sprawia, że Maria Skłodowska-Curie wśród czwórki wielokrotnych noblistów jest jedynym z trojga, który otrzymał nagrodę z chemii, oraz jedynym z dwojga, który otrzymał nagrodę z fizyki.
  4. ↑ Równocześnie z Marią, ale niezależnie od niej odkrycia tego dokonał także niemiecki uczony Gerhardt Carl Schmidt (1865–1949). Opublikował to odkrycie dwa miesiące przed Marią.

Przypisy

  1. ↑ Nobel Prizes and Laureates, The Nobel Prize in Physics 1903, Marie Curie – Facts. Nobelprize.org. [dostęp 2017-02-07].

    in recognition of the extraordinary services they have rendered by their joint researches on the radiation phenomena discovered by Professor Henri Becquerel

  2. ↑ Nobel Prizes and Laureates, The Nobel Prize in Chemistry 1911, Marie Curie – Facts. Nobelprize.org. [dostęp 2017-02-07].

    in recognition of her services to the advancement of chemistry by the discovery of the elements radium and polonium, by the isolation of radium and the study of the nature and compounds of this remarkable element

  3. ↑ Sobieszczak-Marciniak 2011 ↓, s. 12.
  4. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. fot 1. i 2..
  5. ↑ Małgorzata Krystyna Frąckiewicz, Rody i rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych., Genealogie rodów i rodzin Mazowsza i Podlasia., 2019, s. 71–72, ISBN 978-83-65668-04-2.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Brzozowski 2012 ↓, s. 6.
  7. ↑ Kienzler 2016 ↓, s. 19.
  8. ↑ Curie 1937 ↓, s. 397. Cytat: her Catholic faith evaporates under influence of father, [page] 51.
  9. ↑ Reid 1974 ↓, s. 19. Cytat: Unusually at such an early age, she became what T. H. Huxley had just invented a word for: agnostic.
  10. ↑ Curie 1997 ↓, s. 72.
  11. ↑ Curie 1937 ↓, s. 35.
  12. ↑ Curie 1997 ↓, s. 69–71.
  13. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 34.
  14. ↑ Brian 2006 ↓, s. 38–39.
  15. ↑ Józef Miąso, Tajne nauczanie w Królestwie Polskim w świetle dokumentów władz rosyjskich, „Rozprawy z dziejów oświaty” t. 33, 1990, s. 62–74 wersja elektroniczna.
  16. ↑ Curie 1997 ↓, s. 95–98.
  17. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 42.
  18. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 21–22.
  19. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 48–49.
  20. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 52–53.
  21. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 21–23.
  22. ↑ Eichstaedt 1970 ↓, s. 413.
  23. ↑ Eichstaedt 1970 ↓, s. 282–286.
  24. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 27.
  25. ↑ Wróblewski 1998 ↓.
  26. ↑ This Month in Physics History: March 1880: The Curie Brothers Discover Piezoelectricity. ACS News, 2014. [dostęp 2017-03-21]. (ang.).
  27. ↑ Molinié i Boudia 2009 ↓, s. 524–530.
  28. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 109–110.
  29. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 114.
  30. ↑ Quinn 1997 ↓, s. 327–351.
  31. ↑ Hurwic 2008 ↓, s. 75–77.
  32. ↑ Quinn 1997 ↓, s. 419–472.
  33. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 194.
  34. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 41.
  35. ↑ Sobieszczak-Marciniak 2011 ↓, s. 108–123.
  36. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 44.
  37. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 197–198.
  38. ↑ Nie umiała być sławna. bg.agh.edu.pl. [dostęp 2022-03-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-03-29)].
  39. ↑ Krzysztof Szymański: Maria Skłodowska-Curie. Gazeta Petersburska. [dostęp 2014-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-18)].
  40. ↑ Skłodowska-Curie 2004 ↓, s. 46–49.
  41. ↑ a b c d e Brzozowski 2012 ↓, s. 7.
  42. ↑ Jerzy Holzer, Jan Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1967, s. 355.
  43. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 219–236.
  44. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 245.
  45. ↑ Giroud 1987 ↓, s. 252–255.
  46. ↑ Pierwotnie w prasie podano miejsce śmierci w Valence, zob. Zgon ś. p. Marii Curie-Skłodowskiej. „Kurier Warszawski”. Nr 181, s. 10, 4 lipca 1934. 
  47. ↑ Olga S. Opfell: The lady Laureates. Women Who Have Won the Nobel Prize. Londyn: Scarecrow Press, 1978, s. 161.
  48. ↑ Marie Curie, científica universal. www.revistalaocaloca.com (hiszp.).
  49. ↑ Hiszpańskie podróże Marii Skłodowskiej-Curie. krakow.pl.
  50. ↑ Anna Kondek-Dyoniziak: Prezydent uhonorował pośmiertnie Orderem Orła Białego ponad 20 wybitnych Polaków. dzieje.pl, 11 listopada 2018. [dostęp 2018-11-11].
  51. ↑ Brzozowski 2012 ↓.
  52. ↑ Dwa różne doktoraty. „Nowości Illustrowane”. Nr 29, s. 10, 16 lipca 1921. 
  53. ↑ Z Rady Miejskiej. Maria Skłodowska-Curie – obywatelem honorowym Warszawy. „Kurier Warszawski”. Nr 53, s. 5, 22 lutego 1924. 
  54. ↑ Maria Curie-Skłodowska obywatelką honorową Glasgowa. „Kurier Warszawski”. Nr 142, s. 12, 23 maja 1928. 
  55. ↑ Madame Curie w bazie IMDb (ang.)
  56. ↑ W stulecie wielkiej uczonej w bazie filmpolski.pl
  57. ↑ Maria Skłodowska-Curie w bazie filmpolski.pl
  58. ↑ Marie Curie w bazie IMDb (ang.)
  59. ↑ Marie Curie. Une femme honorable w bazie filmpolski.pl
  60. ↑ Maria w bazie filmpolski.pl
  61. ↑ Maria Skłodowska-Curie w bazie filmpolski.pl
  62. ↑ Maria w bazie filmpolski.pl
  63. ↑ Śladami Marii Skłodowskiej-Curie w bazie filmpolski.pl
  64. ↑ Kazimierz Braun – Pełna baza wiedzy na tematy związane z teatrem – magazyn – Culture.pl.
  65. ↑ World Science Festival | Opening Night Gala.
  66. ↑ Amaterasu. Teatr Polskiego Radia, 2012-01-01. [dostęp 2017-02-08].
  67. ↑ Cmentarz Stare Powązki: SKŁODOWSCY, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2017-10-06].
  68. ↑ W Warszawie odsłonięto pomnik Marii Skłodowskiej-Curie. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2014-06-04. [dostęp 2014-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-06)].
  69. ↑ Kalwat 2012 ↓.
  70. ↑ To już 20 lat. Pamiętasz jeszcze stare banknoty? [online], businessinsider.com.pl [zarchiwizowane z adresu 2018-01-31].
  71. ↑ Banknoty i monety 100 rocznica przyznania Nagrody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie.
  72. ↑ Baconin 2012 ↓.
  73. ↑ Znaczki z okazji 150. rocznicy urodzin Marii Curie-Skłodowskiej. umcs.pl, 2017-11. [dostęp 2018-07-30].
  74. ↑ Jerzy Gągol, Gertruda Herman: Polonica wśród minerałów i skał. pgi.gov.pl. [dostęp 2022-06-26].
  75. ↑ „Gazeta Lwowska” nr 113 z 17 maja 1928 roku, s. 1.
  76. ↑ Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie ustanowienia roku 2011 Rokiem Marii Skłodowskiej-Curie (M.P. z 2010 r. nr 96, poz. 1091).
  77. ↑ Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 stycznia 2011 r. w sprawie ustanowienia roku 2011 Rokiem Marii Skłodowskiej-Curie (M.P. z 2011 r. nr 10, poz. 89).
  78. ↑ Alicja Rupinska: Uroczystość otwarcia ścieżki Edukacyjnej Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Towarzystwo Marii Skłodowskiej-Curie – w Hołdzie. [dostęp 2011-07-13].
  79. ↑ Tomasz Demiańczuk: Drzewo posadzone przez noblistkę. Urząd m.st. Warszawy, 2015-05-28. [dostęp 2015-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-28)].
  80. ↑   Czterech laureatów pierwszej Polsko-Francuskiej Nagrody Naukowej, 19 listopada 2019 naukawpolsce.pl [dostęp 2021-12-09].
  81. ↑ STRONA GŁÓWNA – AKADEMIA SUPERBOHATERÓW [online], Akademia Superbohaterów [dostęp 2021-12-27] (pol.).
  82. ↑ Polscy naukowcy to prawdziwi superbohaterowie! Nowy projekt Tomasza Rożka [online], Stacja7.pl, 17 października 2021 [dostęp 2021-12-27] (pol.).
  83. ↑ Janusz Kędracki: Znalazł grób babki podwójnej noblistki. Gazeta.pl Kielce, 2010-07-23. [dostęp 2012-02-05].

Bibliografia

Książki

Czasopisma

Literatura

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne
Anglojęzyczne
Inne
  • Musée Curie [online] [dostęp 2020-02-20] (fr.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Maria_Skłodowska-Curie&oldid=75174802”