Wikipedia

Pomnik przyrody

forma ochrony przyrody

Pomnik przyrody – prawnie chroniony twór przyrody, szczególnie cenny ze względów naukowych, zabytkowych, kulturowych i innych[1][2].

Aktualny wzór oznaczenia pomnika przyrody (pojedynczego tworu przyrody) w Polsce (Dz.U. z 2004 r. nr 268, poz. 2665)
Lipa szerokolistna w Pstrążnej
Kamieniołom na stoku Wapniarki
Dąb Bartek, rosnący przy drodze między Zagnańskiem i Samsonowem (gmina Zagnańsk), w województwie świętokrzyskim.

Klasyfikacja

edytuj

Światowa Komisja IUCN klasyfikuje pomniki przyrody (ang. natural monument) w kategorii III[3].

Historia

edytuj

Termin został wprowadzony przez Aleksandra von Humboldta na przełomie XVIII i XIX wieku, co dało początek kierunkowi konserwatorskiemu w ochronie przyrody[4].

Znaczącym propagatorem objęcia ochroną starych drzew był Hugo Conwentz. Pod postacią pomnika przyrody proponował objąć także rzadkie gatunki roślin i zwierząt[4]

Polska

edytuj

W końcu I wojny światowej, jesienią 1918 roku ukazał się dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury[5] zaś w rok później rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o ochronie niektórych zabytków przyrody z 15 września 1919 roku[6]. Później wydano rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o opiece nad zabytkami z 6 marca 1928 roku, gdzie po raz pierwszy padły słowa o ochronie alei przydrożnych[7].

Następnymi aktami prawnymi regulującymi ochronę pojedynczych wartości przyrodniczych były ustawy o ochronie przyrody z 1934[8], 1949[9], 1991[10] i 2004[11] roku.

Pomniki przyrody w Polsce

edytuj

Definicja

edytuj

W aktualnym brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

Statystyki

edytuj

Według danych z 2015 roku liczba pomników przyrody w Polsce wynosiła 36 510[12]. Najwięcej pomników przyrody występowało w województwie mazowieckim (4274), a najmniej w województwie opolskim (683). Tą formą ochrony objęte są głównie ożywione twory przyrody, w tym przede wszystkim pojedyncze drzewa i ich grupy, które stanowiły w 2015 r. 92% wszystkich pomników przyrody. Znacznie rzadziej pomnikami przyrody zostają krzewy i aleje drzew, oraz twory przyrody nieożywionej: źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie[potrzebny przypis]

Należy uświadomić sobie, że statystyki te są obarczone błędami. Gminy, które prawnie zobowiązane są do opieki nad pomnikami przyrody, ustanawianiem i znoszeniem - zawsze w formie uchwały oraz do aktualizacji danych w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody - szczególnie na terenach wiejskich - nie zawsze wypełniają swój obowiązek. Żadne przepisy nie przewidują kary za brak ww. czynności oraz żadne przepisy nie regulują sprawy kto ma to kontrolować. Najwyższa Izba Kontroli w 2018 w swoim raporcie[13] na temat Słabej Ochrony Cennych Przyrodniczo Obiektów wskazała również, że dane z Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody prowadzonego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz dane z GUS różnią się.

Liczba pomników przyrody w Polsce w 2015 r. w podziale na województwa i charakter pomnika[12]
Rok 1990 1995 2000 2005 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015
18 876 26 423 33 094 34 989 35 833 36 293 36 318 36 316 36 353 36 417 36 510
według województw
Dolnośląskie 2638 2749 2625 2603 2597 2599 2564 2541
Kujawsko-pomorskie 2068 2192 2622 2646 2675 2695 2662 2668
Lubelskie 1550 1478 1532 1504 1513 1516 1509 1514
Lubuskie 1785 1088 1236 1255 1290 1307 1339 1337
Łódzkie 3541 3731 3612 3404 3398 3311 3306 3278
Małopolskie 2189 2183 2187 2204 2207 2209 2197 2190
Mazowieckie 4155 4132 4275 4398 4272 4249 4256 4274
Opolskie 568 638 641 647 661 682 683 683
Podkarpackie 1528 1531 1375 1411 1388 1455 1517 1560
Podlaskie 2112 2184 2058 2031 2015 2012 1998 1993
Pomorskie 2619 2728 2784 2795 2809 2802 2816 2821
Śląskie 1402 1526 1518 1521 1532 1532 1539 1540
Świętokrzyskie 460 652 713 714 710 709 717 714
Warmińsko-mazurskie 2432 2591 2576 2573 2564 2562 2569 2565
Wielkopolskie 3632 3834 3809 3777 3843 3850 3819 3884
Zachodniopomorskie 2310 2596 2730 2834 2842 2863 2926 2948
według charakteru pomnika
Pojedyncze drzewa 13 592 19 693 25 940 27 331 28 070 30 059 30 073 29 996 29 949 29 937 29 982
Grupy drzew 3193 4222 4501 4878 4905 3658 3643 3672 3729 3766 3780
Aleje 488 677 772 817 876 699 701 728 735 749 762
Głazy 934 1059 1104 1202 1223 1034 1050 1057 1074 1083 1091
Skałki, groty, jaskinie i inne 669 772 777 761 267 303[a] 302 302 305 302 303
Pozostałe[b] 492 540 549 561 561 580 592

Uznanie za pomnik przyrody

edytuj

Kryteria

edytuj

W latach 1996–2017 kryteria uznania za pomnik przyrody nie były regulowane prawnie[14]. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. zawierała fakultatywną delegację dla ministra do spraw środowiska określenia w drodze rozporządzenia kryteriów uznania tworów przyrody ożywionej lub nieożywionej za pomniki przyrody, co jednak nie nastąpiło przez 13 lat od uchwalenia tej ustawy. W tym czasie, jak również przed 2004 r., funkcjonowało wiele nieoficjalnych wytycznych dotyczących minimalnej pierśnicy drzew pomnikowych poszczególnych gatunków[15][16].

Dnia 17 grudnia 2017 r. w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska określone zostały kryteria uznania za pomnik przyrody[17]. Mają one charakter ilościowy i jakościowy, przy czym wzajemnie się one nie wykluczają i nie muszą występować łącznie. Drzewa spełniające kryteria ilościowe (wielkość pierśnicy) nie podlegają automatycznie ochronie jako pomniki przyrody, jednak ww. gminy mogą zgłosić sprzeciw wobec zamierzonej wycinki drzewa przekraczającego te wymiary[14][18].

Tabela. 1 Kryteria uznania obiektu za pomnik przyrody[17]
Przedmiot ochrony pomnikowej Rodzaj/gatunek Kryterium ilościowe[c] Kryterium jakościowe
Drzewa bez koralowy, cis pospolity, jałowiec pospolity, kruszyna pospolita, rokitnik zwyczajny, szakłak pospolity, trzmielina Pierśnica (obwód) ⩾ 50 cm wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe
bez czarny, cyprysik, czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń, jarząb pospolity, jarząb szwedzki, leszczyna pospolita, żywotnik zachodni Pierśnica (obwód)⩾ 100 cm
grusza, klon polny, magnolia drzewiasta, miłorząb, sosna Banksa, sosna limba, wierzba iwa, żywotnik olbrzymi Pierśnica (obwód) ⩾ 150 cm
brzoza brodawkowata, brzoza omszona, choina, grab zwyczajny, olsza szara, orzech, sosna wejmutka, topola osika, tulipanowiec, wiąz górski, wiąz polny, wiąz szypułkowy, wierzba pięciopręcikowa Pierśnica (obwód)⩾ 200 cm
daglezja, iglicznia, jesion wyniosły, jodła pospolita, kasztanowiec pospolity, klon jawor, klon zwyczajny, leszczyna turecka, modrzew, olsza czarna, perełkowiec, sosna czarna, sosna zwyczajna, świerk pospolity Pierśnica (obwód)⩾ 250 cm
buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy, lipa, platan, topola biała, wierzba biała, wierzba krucha Pierśnica (obwód)⩾ 300 cm
inne gatunki topoli niż wymienione wyżej Pierśnica (obwód) ⩾ 350 cm
Krzewy Brak rozróżnienia brak wyróżnianie się wśród innych krzewów tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na wysokość, szerokość, wiek, występowanie w skupiskach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe
Twory przyrody nieożywionej źródła brak intensywność i formą koncentracji wypływu wody, właściwości fizykochemiczne wód, w tym występowanie wód mineralnych, lub zlokalizowanie wśród innych form geomorfologicznych
wodospady wysokość
wywierzyska wyróżnianie się intensywnością i formą koncentracji wypływu wody, w tym występowaniem wód mineralnych, lub zlokalizowaniem wśród innych form geomorfologicznych
skałki skład petrograficzny
jary profil lub inne cechy geomorfologiczne
głazy narzutowe rozmiar, skład petrograficzny lub inne cechy geologiczne
jaskinie długość korytarzy, wielkość deniwelacji, występowanie innych form geomorfologicznych, w tym form krasowych

Tryb

edytuj
 
Sposób oznakowania pomnika przyrody będącego skupiskiem tworów przyrody

Od 2009 r. pomnik przyrody ustanawia rada gminy[19][11] (wcześniej robił to również wojewoda, a w okresie PRL – wojewódzka rada narodowa[20]). Wymaga to uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska[11].

Zniesienie pomnika przyrody

edytuj

Zniesienie ochrony pomnikowej następuje w drodze uchwały rady gminy[11]. Ustawa stanowi, że jest to możliwe „w razie utraty wartości przyrodniczych i krajobrazowych, ze względu na które ustanowiono formę ochrony przyrody, lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych lub zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego”[11]. Wymaga to uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska[11].

Oznakowanie

edytuj

Pomnik przyrody, będący pojedynczym tworem przyrody, oznacza się tabliczką koloru zielonego. Z kolei pomnik przyrody, będący skupiskiem tworów przyrody, oznacza się tablicą czerwonego koloru. Wzory obu oznaczeń określa rozporządzenie Ministra Środowiska[21].

 
Znak E-11

Poza tym na wniosek właściwego terytorialnie Konserwatora Przyrody zarządca drogi publicznej może umieścić przy niej znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody”. Znak może zawierać symbol drzewa dla pomników ożywionych i groty lub skały dla pomników nieożywionych oraz informuje o odległości i kierunku w jakim znajduje się pomnik przyrody[22].

Problematyka ochrony

edytuj

Problem ochrony drzew będących pomnikami przyrody jest złożony i wymaga kompleksowego podejścia. Można go podzielić na kilka kluczowych aspektów, które wpływają na skuteczność działań ochronnych.

  • Niewykorzystany potencjał społeczny: Drzewa pomnikowe często nie pełnią swojej funkcji społecznej. Brak imienia, powiązań z historią, kulturą czy lokalnymi legendami sprawia, że są traktowane jako zwykłe drzewa, pomimo ich wyjątkowego statusu. Możliwości wykorzystania ich potencjału są ogromne: mogą stać się atrakcją turystyczną, elementem ścieżek edukacyjnych czy bohaterami lokalnych opowieści.
  • Niewystarczające oznakowanie: Brak lub niewłaściwe oznakowanie drzew pomnikowych prowadzi do wielu niepożądanych sytuacji, takich jak przypadkowe uszkodzenia czy nawet wycinka.
  • Utrudniony dostęp: Często drzewa pomnikowe znajdują się w miejscach trudno dostępnych, na terenach prywatnych lub oddalonych od głównych szlaków komunikacyjnych. Ogranicza to możliwość ich podziwiania i edukacji społeczeństwa.
  • Brak lub niewłaściwa pielęgnacja: Drzewa pomnikowe, ze względu na sędziwość wieku wymagają odpowiedniej pielęgnacji. Niestety, często brakuje wiedzy na ten temat. Nieodpowiednie zabiegi pielęgnacyjne mogą prowadzić do osłabienia drzewa i zwiększenia ryzyka jego uszkodzenia lub obumarcia.[23]

Zobacz też

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Pomniki przyrody w Polsce.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Bez grot i innych.
  2. ↑ Krzewy, wodospady, źródła, wywierzyska, jary i inne.
  3. ↑ Zgodnie z rozporządzeniem, jeżeli drzewo na wysokości 130 cm posiada kilka pni – za obwód pnia drzewa przyjmuje się sumę obwodu pnia o największym obwodzie oraz połowy obwodów pozostałych pni.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ pomnik przyrody, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2012-03-19].
  2. ↑ Biologia: słownik encyklopedyczny. Warszawa: Wydawnictwo Europa, 2001, s. 265. ISBN 83-87977-73-X.
  3. ↑ Category III – Natural Monument or Feature. IUCN. [dostęp 2012-03-19].
  4. ↑ a b Joanna Pietrzak: Możliwości wykorzystania obiektów ochrony pomnikowej w edukacji przyrodniczej. [dostęp 2013-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  5. ↑ Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z 31 października 1918 r. (Dz.U. 1918 nr 16 poz. 36)
  6. ↑ Monitor Polski, nr 208, 1919 [online], buwcd.buw.uw.edu.pl [dostęp 2017-01-19].
  7. ↑ Dz.U. z 1928 r. nr 29, poz. 265.
  8. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 31, poz. 274.
  9. ↑ Dz.U. z 1949 r. nr 25, poz. 180.
  10. ↑ Dz.U. z 1991 r. nr 114, poz. 492.
  11. ↑ a b c d e f Dz.U. z 2022 r. poz. 916.
  12. ↑ a b Maria Florkiewicz i inni, Ochrona środowiska 2016, Halina Sztrantowicz, Dariusz Bochenek, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Regionalnych i Środowiska, 6 grudnia 2016, s. 291–292, ISSN 0867-3217 (pol. • ang.).
  13. ↑ Najwyższa Izba Kontroli, Słaba ochrona cennych przyrodniczo obiektów [online], www.nik.gov.pl [dostęp 2024-03-26].
  14. ↑ a b Klub Przyrodników – Projekt kryteriów uznawania za pomniki przyrody [online], www.kp.org.pl [dostęp 2018-02-13].
  15. ↑ Pietrzak i inni, Kryteria wymiarowe dla drzew – kandydatów na pomniki przyrody, „Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach”, 07, 2013, ISSN 2081-1438 [dostęp 2018-01-27] (pol.).
  16. ↑ Klub Przyrodników, Wymiary kwalifikujące drzewa do ochrony [online], www.kp.org.pl [dostęp 2018-01-27].
  17. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2018-02-13] (pol.).
  18. ↑ Klub Przyrodników – Rozporządzenie o kryteriach pomników przyrody [online], www.kp.org.pl [dostęp 2018-02-13].
  19. ↑ Jak utworzyć pomnik przyrody. Stan prawny na 24 lutego 2011 r., Klub Przyrodników (broszura).
  20. ↑ CRFOP – Wyszukiwanie [online], dane poszczególnych pomników przyrody, crfop.gdos.gov.pl [dostęp 2018-02-13].
  21. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 268, poz. 2665.
  22. ↑ 1. 6. znaki kierunku i miejscowości. [w:] drogipubliczne.eu [on-line]. [dostęp 2015-02-28].
  23. ↑ Joanna Pietrzak-Zawadka i inni, Drzewa-pomniki przyrody na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2019 [dostęp 2024-10-21].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomnik_przyrody&oldid=75014323”