Aglomeracja łódzka (2011); zdjęcie satelitarne (sztuczne kolory), Landsat-5Ukształtowanie powierzchni miasta wraz z warstwicami na podstawie DEM (cyfrowego modelu wysokościowego)
W sierpniu 2003 roku z inicjatywy czytelników „Gazety Wyborczej” w Łodzi, zlokalizowano geograficzny środek miasta. Przeprowadzone pomiary wykazały, że geograficzny środek Łodzi znajduje się 100 metrów na południe od skrzyżowania ulic: J. Tuwima i Przędzalnianej.
Dawniej miejscowość nosiła nazwę Łodzia. Źródła historyczne zanotowały następujące formy nazwy: Lodza i Lodzia (1332), villa Lodza (1387), Lodza, Stara Lodza, villa Lodzya, in oppido Lodzya, in villa Lodzya antiqua (1511–1523), Lodzya oppidum (1534), Lodzia (1552), w Lodzii (1564–1565), Lodzya antiqua (1576), Lodz (1783), Łódź (1827), Łódź (1884). Językoznawcy wywodzą nazwę od słowa łódka, łódź – oznaczającego małą jednostkę pływającą. Wywód taki podaje Kazimierz Rymut w VI tomie naukowego opracowania polskiego nazewnictwa pt. „Nazwy miejscowe Polski”[21].
Pochodzenie nazwy „Łódź” stało się przedmiotem polemik i na ten temat istnieje również kilka hipotez, według których nazwa miasta wywodzi się od:
rzeki Łódki – hipoteza jest całkowicie błędna, bo to rzeka wzięła nazwę od miasta[22]
„Poszczególni autorzy mocno różnili się w swoich poglądach na temat pochodzenia nazwy Łodzi. Byli natomiast zgodni co do jednego, iż nie wywodzi się ona od miejscowej rzeczki, Łódki jak to głosiła tutejsza tradycja”. Nazwa rzeki „pojawia się dopiero w XIX w., a poprzednio Łódka znana była jako Starowiejska lub Stara” czasem po prostu „rzeka” lub „Ostroga”[23];
Równie nieuzasadniona wydaje się ta ostatnia hipoteza choć przez Łódź przepływa około 20 większych lub mniejszych rzek oraz strumieni, które obecnie pozostają niewidoczne z zewnątrz, ponieważ są niewielkimi ciekami i w większości płyną przez miasto ukryte w podziemnych kanałach. Odegrały one w przemysłowym rozwoju miasta istotną rolę. W 1822 roku w granicach Łodzi działało 15 młynów wodnych umiejscowionych na tych rzeczkach, a łatwy dostęp do wody stał się jedną z podstawowych przyczyn budowania na ich bazie foluszy, a później lokalizowania w mieście szeregu fabryk włókienniczych[24].
„Szkopuł w tym, że na całym obszarze średniowiecznego miasteczka Łodzia nie można się doszukać akwenu ani nawet strumienia, mogącego posłużyć do transportu wodnego. Brak także jakichkolwiek śladów w starych dokumentach i rejestrach, aby ktokolwiek z mieszkańców trudnił się szkutnictwem, czy choćby nawet ciesielstwem związanym z dłubaniem w pniach drzew najprostszych czółen”[25].
„Nazwa ta nie może być kojarzona z łodzią, obiektem pływającym po wodzie, gdyż żaden z funkcjonujących tam cieków nie nadawał się do spławu”[26]. „Łódź nie leżała nad spławną rzeką”[27].
Napływająca w XIX w. ludność niemiecka używała nazwy miasta w formie „Lodz” bądź „Lodsch”. W okresie II wojny światowej, po włączeniu miasta w granice III Rzeszy, okupant zmienił – 11 kwietnia 1940 – nazwę na Litzmannstadt[5][6], na cześć Karla Litzmanna, niemieckiego generała znanego ze zwycięskich działań w tzw. bitwie pod Łodzią w listopadzie 1914 r.
Przywilej Renowacyjny dla Łodzi (1433 rok), wydany przez Króla Władysława Jagiełłę. Najstarszy zachowany dokument dotyczący miasta[29]Kamień pamiątkowy odsłonięty 29 lipca 1998 z okazji 575. rocznicy nadania praw miejskich Łodzi – Stary Rynek[30]
Miejscowość ma metrykę średniowieczną. Łódź początkowo była małą wsią leżącą w granicach księstwa łęczyckiego i historycznej ziemi łęczycko-sieradzkiej. Pierwsza wzmianka znajduje się w dokumencie sygnowanym przez księcia łęczyckiego i dobrzyńskiegoWładysława Garbatego[31] z 1332 r., który związany był z nadaniem kilku wsi, w tym również wsi o nazwie Lodza („Łodzia”)[32], w wieczyste posiadanie biskupom kujawskim[31][33]. Prawa miejskie nadane zostały miejscowości w Przedborzu nad Pilicą 29 lipca 1423 r., a wraz z nimi pozwolenie na organizowanie targów[34].
Do końca XVII w. Łódź rozwijała się jako małe miasteczko rolnicze, będące własnością biskupstwa włocławskiego[35] (Łódź była prywatnym miastem duchownym (vel kościelnym)[36] – jako Łodzia jest wymieniana wśród miast biskupstwa włocławskiego w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego w końcu XVI wieku[37]). Stała się ona wtedy lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. Mieściło się tu osiem młynów oraz warsztaty kołodziejów, bednarzy, szewców, cieśli i rzeźników. W 1424 r. biskup włocławskiJan Pella określił obowiązki i przywileje mieszkańców Łodzi, a od 1471 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg miejskich[38]. W 1496 r. król Jan I Olbracht potwierdził przywileje królewskie na odbywanie dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu[38] w mieście Lodzya. W szczytowym okresie rozwoju „Łodzi rolniczej”, na początku XVI wieku, miasto liczyło 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw (1534 r. – pierwszy spis ludności)[39].
Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Łódź trafia do zaboru pruskiego[41][40]. W tym czasie liczyła jedynie 250 mieszkańców, a obszar zabudowany obejmował obecne Stare Miasto. Ze względu na niewielkie rozmiary pruskie władze w 1794 roku rozważały odebranie miejscowości praw miejskich i przekształcenie jej ponownie w wieś[42]. W 1798 roku, wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych, stała się miastem rządowym[41]. Od 1807 roku należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do Królestwa Polskiego, które było powiązane unią personalną z Imperium Rosyjskim, choć wojska rosyjskie na terenie Łodzi przebywały już od 1813 roku[38][40].
liczne drobne rzeczki[43] o dużym spadku (m.in. Ostroga/Łódka, Jasień, Olechówka) – energia do napędu maszyn.
Miasto liczyło wówczas ok. 800 mieszkańców, a decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Industrializacja oparta była przede wszystkim na napływających do miasta rzemieślnikach różnych specjalności włókienniczych, którzy zachęcani byli licznymi przywilejami[46]. Aby sprostać potrzebom osadników, władze miejskie – w latach 1821–1823 – rozplanowały i wytyczyły osadę sukienniczą „Nowe Miasto”[47]. Ulokowano ją na południe od istniejącego „Starego Miasta”, a najważniejszym jej elementem był centralnie położony, ośmioboczny rynek, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach (Nowy Rynek – dzisiejszy plac Wolności)[48].
Od 1823 do połowy XIX w. do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw[46]. Rejony te posiadały długą tradycję rzemiosła tkackiego, która jednak powoli chyliła się ku upadkowi wskutek procesów industrializacji, jak i utraty rynków zbytu związanej z nowym podziałem politycznym Europy po 1815.
W latach 1824–1827 wytyczono osadę „Łódka”, położoną na południe od „Nowego Miasta”, wzdłuż osi, którą stanowiła ulica Piotrkowska[47]. Po regulacji fabryczna Łódź składała się z sześciu części rozlokowanych na pięciowiorstowej długości. W jej skład wchodziły: Stare Miasto, osada sukiennicza zwana „Nowym Miastem”, osada tkacka, osada prządnicza, Osada Szlązaki oraz Nowa Dzielnica[49].
Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego wydana w 1827 informuje o 97 domach w Łodzi i 939 mieszkańcach miasta[50]. Gwałtowny rozwój Łodzi przeobraził ją w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny (liczącej w 1830 r. 4 tys., a w 1865 r. 40 tys. ludności) w przemysłową metropolię z 300 tys. mieszkańców w 1900 r. i 500 tys. w 1914 r.[48] Około 50% ludności Łodzi stanowili Polacy, 40% Żydzi, prawie 10% Niemcy i 1–2% pozostali[51]. Było to zatem miasto wielonarodowe z występującymi problemami wewnętrznymi pomiędzy przedstawicielami różnych narodowości, które władza rosyjska specjalnie dodatkowo skłócała.
Początki Łodzi wielkoprzemysłowej związane są z powstaniem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, kiedy w mieście powstały wielkie manufaktury, m.in. kompleks fabryczny Ludwika Geyera, rozwijający się od 1828 r. – z pierwszą na terenach Królestwa Polskiego i jedną z pierwszych na terenach Imperium Rosyjskiego maszyną parową (1839 r.[52] – znany dziś jako „Biała Fabryka”). W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin.
Kolejny okres koniunktury napędził w drugiej połowie XIX w. rozwój rynku wewnętrznego, otwarcie w 1865 r. linii kolejowej Fabryczno-Łódzkiej[55] do Koluszek na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, napływ taniej siły roboczej (po uwłaszczeniu chłopstwa)[55] i ponowne otwarcie eksportu po zniesieniu przez Rosję granicy celnej w 1851 r. (pomiędzy tzw. ziemiami zabranymi wcielonymi bezpośrednio w skład Rosji i rosyjską Kongresówką), oraz wprowadzenie w 1877 r. tzw. złotych ceł w Cesarstwie Rosyjskim, do którego przynależała Łódź.
W tym czasie rosły fortuny przemysłowe Scheiblerów, Grohmanów, Poznańskich. Powstały pierwsze miejscowe banki (w 1872 r. z inicjatywy Karola Scheiblera – Bank Handlowy w Łodzi[38] oraz Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi[56]), udzielające głównie kredytów handlowych. Rósł też udział lokalnego kapitału w bankach warszawskich. Łódź stała się miejscem wielkich szans, głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan – przysłowiową Ziemią Obiecaną (jest to publicystyczne określenie Łodzi, będące tytułem powieści W. Reymonta). Ich ślady są ciągle czytelne w dzisiejszym mieście w postaci zespołów pofabrycznych, zabytków architektonicznych, świątyń czy cmentarzy. W roku 1902 uruchomiono prywatną Kolej Warszawsko-Kaliską, łączącą Łódź z Warszawą przez Łowicz na wschodzie oraz przez Sieradz z Kaliszem na zachodzie[57]. Przedłużenie w 1906 linii z Kalisza do Ostrowa Wielkopolskiego dało Łodzi bezpośrednie połączenie z niemiecką siecią kolejową.
Jednocześnie miasto było w tym okresie areną powtarzających się strajków i rozruchów robotniczych, przeradzających się nieraz w krwawe zajścia. Jednym z pierwszych był strajk w 1872 r. w fabryce Karola Scheiblera[58]. W 1892 r. nastąpił tzw. bunt łódzki przeciwko niesprawiedliwości wobec pracowników wdrożonej przez zaborcę rosyjskiego zakończony interwencją wojska[59]. Do największych starć doszło w czasie Rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich należących do Rosji, w czasie której m.in. dokonano zamachu na fabrykanta Juliusza Kunitzera[60].
Mimo swoich rozmiarów i pojedynczych inwestycji Łódź pozostawała w ogromnej mierze ignorowana przez centralne władze rosyjskie i rażąco niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Kilkusettysięczne miasto posiadało jedynie godność siedziby powiatu, podlegając gubernatorowi rezydującemu w kilkunastokrotnie mniejszym Piotrkowie[38][40]. Nie istniały połączenia kolejowe w kierunku północno-zachodnim (Konin, Poznań), północnym (Kutno, Toruń) oraz południowym (Piotrków, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie). Brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, szkolnictwo stało na niskim poziomie. W 1845 otwarto natomiast szpital, sfinansowany przez miasto Łódź, rząd, darczyńców prywatnych oraz z tzw. ceduł muzycznych („podatek od zabaw”) opłaconych w Łodzi, Zgierzu, Konstantynowie i Aleksandrowie (placówka w założeniu miała służyć mieszkańcom tych właśnie miast, którzy mieli też swoich przedstawicieli w radzie nadzorczej)[61].
5 grudnia 1914, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia do Łodzi wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczynając niespełna czteroletni okres okupacji miasta[62][38].
W wyniku grabieżczej polityki okupanta niemieckiego (m.in. rekwizycje metali kolorowych) doszło do ogromnej dewastacji łódzkich fabryk. W połączeniu z utratą wschodnich rynków zbytu przyczyniło się to do znaczącego upadku przemysłu włókienniczego; zaczął się on podnosić z tych zniszczeń dopiero około połowy lat 30.
W listopadzie 1918 r. Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, Łódź po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich[64][40].
17 września 1919 roku doszło do pogromu w Łodzi. Po manifestacji robotniczej stłumionej przez policję lumpenproletariat i żołnierze armii Józefa Hallera dokonali pogromu na żydowskich mieszkańcach Łodzi[65].
Ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieście (w 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców) i jego przemysłowy charakter Łódź pozbawiona była poważniejszego wsparcia inwestycyjnego ze strony państwa polskiego, co zrzuciło cały ciężar rozwoju infrastruktury na barki lokalnego samorządu. Magistrat jako pierwszy wprowadził w 1919 r. powszechny obowiązek szkolny[66][67], sfinansował budowę sieci szpitali i nowoczesnych szkół podstawowych, a w r. 1930 wydatnie wsparł utworzenie w Łodzi jednego z pierwszych w Europie muzeów sztuki współczesnej[68]. Do 1939 r. nie ulokowano jednak w Łodzi uniwersytetu ani żadnej innej państwowej instytucji kulturalnej o większym znaczeniu.
W 1924 roku wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź z Toruniem i Gdańskiem przez Zgierz, Łęczycę i Kutno. Jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju.
W okresie międzywojennym Łódź była jednym z miast, w których duże wpływy mieli komuniści. W 1934 roku na unieważnioną listę komunistyczną w wyborach do Rady Miejskiej oddanych zostało ok. 40 tys. głosów. Od początku 1936 roku dość dobrze układała się współpraca łódzkich organizacji PPS oraz nielegalnej KPP. W kolejnych wyborach do Rady Miejskiej we wrześniu 1936 roku na wspólną listę socjalistyczno-komunistyczną padło prawie 95 tys. głosów co dało 34 mandaty w 72-osobowej Radzie[69].
W pierwszej połowie 1936 roku w mieście doszło do ekscesów o podłożu antysemickim[70].
Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 8 września 1939 r.[71]
Dekret kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera – z 8 października 1939 r.[72] – o nowym podziale i administracji ziem zagarniętych Rzeczypospolitej Polskiej nie rozstrzygał losów Łodzi. Początkowo planowano stworzyć w Łodzi stolicę Generalnego Gubernatorstwa, lecz determinacja miejscowych Niemców, wsparta działaniami miejscowych niemieckich czynników partyjnych i gospodarczych, legła u podstaw decyzji Hitlera o wcieleniu miasta do Rzeszy. Uroczyste ogłoszenie tego aktu nastąpiło 9 listopada 1939 roku[73]. Początkowo Łódź znalazła się w rejencji kaliskiej, ale już z początkiem 1940 r. otrzymała niemieckie prawa miejskiego samorządu oraz uprawnienia miasta wydzielonego[74]. Również z Kalisza do Łodzi przeniesiono siedzibę rejencji, tworząc rejencję łódzką[40].
Z dniem 11 kwietnia 1940 r. zmieniona została nazwa miasta na Litzmannstadt, na cześć niemieckiego generała Carla von Litzmanna[75], dzięki którego manewrowi w listopadzie 1914 r. wojska niemieckie odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Łodzią; była to jedna z trzech największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim (dwie pozostałe: pod Tannenbergiem (Grunwaldem) oraz pod Gorlicami).
Po włączeniu Łodzi do Rzeszy (9 listopada 1939) ulice miasta otrzymały nowe, niemieckie nazewnictwo[38] (korygowane później trzykrotnie: w 1940, 1941 i 1942). Między innymi po ucieczce Rudolfa Hessa do Anglii jego ulicę (ob. al. marsz. J. Piłsudskiego) zmieniono na Ostlandstraße[76].
W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt będącą regionalną częścią akcji przeprowadzonej przez Niemców w całej okupowanej Polsce w ramach tzw. Intelligenzaktion – „Akcji Inteligencja”. Była ona wymierzona w polską elitę intelektualną mieszkającą w regionie łódzkim. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. w lasach lućmierskich rozstrzelano ok. 500 osób, a do grudnia w sumie wymordowano w nich około 1500 intelektualistów, urzędników oraz duchownych[77]. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego.
Nazistowska administracja odizolowała całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) w getcie utworzonym formalnie w lutym 1940 r. (ostatecznie zamkniętym 30 kwietnia) na Bałutach w północnej, najbardziej zaniedbanej dzielnicy[75]. W 1941 wysiedlono do niego Żydów z okolicznych wsi i miasteczek, z gett tam likwidowanych oraz 20 000 Żydów z Europy zachodniej. Dodatkowo krótko umieszczono tu ok. 5000 Cyganów, którzy niedługo potem zostali wywiezieni i zgładzeni w Chełmnie n. Nerem. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 ludzi. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, dziesiątkowani przez choroby i głód, zostali w dwóch etapach, w 1942 i w sierpniu 1944 niemal w całości wymordowani. Najpierw w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (1942), a podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 zgładzeni w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau. Getto łódzkie było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski (pierwsze w Piotrkowie Tryb; X 1939), największym po warszawskim (ok. 200 tys. – ok. 400 tys.) i ostatnim zlikwidowanym przez nazistów na ziemiach polskich (VIII 1944). Końca okupacji niemieckiej w Łodzi doczekało 877 osób, ale w innych miejscach około 10 000 i jest to największa liczba Żydów ocalałych z holocaustu.
Deportacje przesiedleńcze, wywózki na roboty przymusowe i prześladowania spotkały także ludność polską.
W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się do 488 284 (styczeń 1945), wobec 680 000 (według stanu na 1 września 1939)[78]. Pierwsze wysiedlenia z Łodzi miały miejsce już w październiku 1939 roku. Lokowano ich m.in. w obozie przesiedleńczym na Radogoszczu. W końcu grudnia okupant m.in. wysiedlił z osiedla im. „Montwiłła” Mireckiego część jego mieszkańców. Akcję powtórzono na przełomie 14–15 stycznia 1940 roku, kiedy to Niemcy wysiedlili ok. 5 tysięcy pozostałych mieszkańców osiedla[79]. W miejsca po wysiedlonych Polakach Niemcy prowadzili zasiedlanie w ramach akcji zwanej „Heim ins Reich” Niemcami przywiezionymi ze ZSRR, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii[80].
Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej nastąpiło 19 stycznia 1945 roku[81][82] w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. Miasto zostaje zajęte przez oddziały 8 Gwardyjskiej Armii wchodzącej w skład I Frontu Białoruskiego (dla ich uczczenia na cmentarzu żołnierzy radzieckich w parku im. Poniatowskiego przy ul. Żeromskiego wzniesiono Pomnik Wdzięczności)[83]. Z uwagi na mniejsze zniszczenia oraz centralne położenie miasta, w nowych granicach Polski, Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy.
Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zniszczonych było wiele budynków, a maszyny zniszczone lub rozkradzione. Mimo trudności reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach w szybkim tempie[84]. Miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa.
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 135, 163 i 168 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Łodzi[86].
W latach 1958–2002 działała w Łodzi Wojskowa Akademia Medyczna (WAM)[91], kształcąca oficerów służby zdrowia (lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów i psychologów) dla potrzeb wojska. Akademia stała się jedną z największych na świecie tego typu placówek, wyróżniając się spośród innych uczelni medycznych specyficzną atmosferą, łączącą dyscyplinę wojskową z wysokim poziomem nauczania.
W latach 1945–1989 (m.in. w ramach „Programu Rozwoju i Modernizacji Łodzi” z 1973 r.) zmodernizowano ponad 140 łódzkich zakładów przemysłowych (m.in. Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju (Uniontex), im. Juliana Marchlewskiego (Poltex), im. 1 maja i im. Armii Ludowej (ALBA); Zakłady Przemysłu Wełnianego im. 9 maja i im. Gwardii Ludowej). Oddano do użytku 70 dużych inwestycji – to np. zakłady: tekstylne „Vera”, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Feniks”, Zakłady Przemysłu Jedwabniczego „Pierwsza”, Kombinat Tekstylno-Odzieżowy „Teofilów”, produkujący dywany „Dywilan”, przemysłu odzieżowego „Próchnik”, „Wólczanka”, włókien sztucznych „Chemitex-Anilana”, aparatury radiowej „Unitra-Fonica”, fabryka zegarków „Poltik”, fabryka osprzętu samochodowego „Polmo”, zakłady farmaceutyczne „Polfa”, zakłady przemysłu gumowego „Stomil”, fabryka transformatorów i aparatury trakcyjnej „Elta”[94][95].
Łódź starała się o organizację EXPO w 2023, ostatecznie przegrała z Buenos Aires[98]. Miasto zostało gospodarzem „Zielonego Expo” (International Horticultural Exhibition) w 2024[99].
2 prawa miejskie nadane w 1414 r. przez kapitułę włocławską, miały moc jedynie w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, pod względem prawno-ustrojowym Łodzia/Ostroga była nadal wsią
3 25 maja 1793 r. departament łęczycki przemianowano na departament piotrkowski
4 w styczniu 1940 r. okręg poznański przemianowano na okręg Kraj Warty
Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, wzrastała także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem, pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600-krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 do 600 tys. w 1915 roku (po dołączeniu stutysięcznych Bałut). Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku, jest nieporównywalny w skali całej Europy.
Według corocznego zestawienia GUS, m.in. wszystkich miast Polski, Łódź jest czwartym miastem w kraju pod względem liczby ludności i czwartym pod względem powierzchni[105][106][107].
Wykres liczby ludności miasta Łódź na przestrzeni lat
Dzielnice (do 1992) oraz najwyższy i najniższy punkt Łodzi: 1. Bałuty 2. Widzew 3. Śródmieście 4. Polesie 5. Górna
Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejskąna prawach powiatu.
W Łodzi nie ma dzielnic – dla celów administracyjnej obsługi ludności do 2012 r. istniał podział na 5 rejonów działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi, który w zasadzie pokrywał się z istniejącym w latach 1960–1992 podziałem na 5 dzielnic administracyjnych – ich powierzchnie przedstawia tabela (stan na 1 stycznia 2021).
Po reformie organizacyjnej Urzędu Miasta Łodzi z 21 marca 2012 r. dotychczasowe delegatury zostały włączone do struktury organizacyjnej urzędu jako Oddział ds. Obsługi Mieszkańców w ramach Wydziału Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami w Departamencie Obsługi i Administracji[108][109].
Jednostką organizacyjną miasta Łodzi jest Urząd Miasta Łodzi[113]. Przedmiotem działalności urzędu jest świadczenie pomocy prezydentowi Miasta Łodzi w zakresie realizacji uchwał Rady Miejskiej w Łodzi i zadań miasta Łodzi określonych przepisami prawa.
Strukturę organizacyjną i zasady funkcjonowania Urzędu określa regulamin organizacyjny nadany przez prezydenta miasta w drodze zarządzenia.
Kierownikiem Urzędu jest prezydent Miasta Łodzi. W skład Urzędu wchodzą: departamenty, wydziały i równorzędne komórki organizacyjne; w skład wydziałów wchodzą oddziały, zespoły i samodzielne stanowiska pracy.
Siedzibą Urzędu Miasta Łodzi jest były pałacJuliusza Heinzla, przy ul. Piotrkowskiej 104, wybudowany w 1880 według projektu Otto Gehliga[114]. W 1952 roku budynek przy ul. Piotrkowskiej 104 został wywłaszczony przez komunistyczne władze, a nieruchomość przekazana do dyspozycji Skarbu Państwa, który w 1990 roku oddał budynek gminie Łódź.
Prawa miejskie nadano Łodzi za czasów panowania króla Władysława Jagiełły w 1423, jednak dopiero zaliczenie Łodzi do grona osad fabrycznych w 1820, spowodowało przemianę dotąd rolniczego miasta. Do Łodzi przybyli przedsiębiorcy i w krótkim czasie nastąpił wówczas intensywny rozwój urbanistyczny miasta i jego architektury.
Oprócz tego ważnymi zabytkami są również zespoły pofabryczne rodzin Poznańskich i Scheiblerów. W tym pierwszym usytuowane są m.in. neobarokowy pałac Izraela Poznańskiego (zwany „łódzkim Luwrem”, obecnie Muzeum Miasta Łodzi), jego była monumentalna przędzalnia (obecnie hotel) oraz reszta obiektów pofabrycznych (dziś Centrum Manufaktura). W drugim kompleksie istnieje również przędzalnia na Księżym Młynie (obecnie lofty) oraz neorenesansowy pałac Edwarda Herbsta (Muzeum Sztuki w Łodzi), w którym obejrzeć można oryginalne wnętrza i wyposażenie mieszkalne, typowe dla łódzkiej elity przemysłowej przełomu XIX i XX wieku.
Plac Wolności – punkt odniesienia w numeracji łódzkich ulic
Nowe Miasto z l. 20. XIX w. z centralnie położonym placem Wolności w kształcie ośmiokąta foremnego i otaczającymi go z 4 stron ulicami – Północną, Zachodnią, Południową (dziś ul. Rewolucji 1905 r. i ul. A. Próchnika) oraz Wschodnią
Pasaż Meyera – prywatna ulica z eklektycznymi rezydencjami z 1886 r. (obecnie ul. Stanisława Moniuszki)
Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego z l. 1928–1931 – jedno z pierwszych osiedli socjalnych w Polsce wzniesionych według zasad architektury i urbanistyki modernistycznej
Zespół osiedli robotniczych Karola Scheiblera z lat 1873–1900; tzw. Księży Młyn przy ul. Księży Młyn, Przędzalnianej, Fabrycznej, ks. W. Tymienieckiego
Szkoła Zgromadzenia Kupców, 1907–1910 r., secesyjny, jeden z pierwszych betonowych budynków w Królestwie Kongresowym – ul. Narutowicza 68 (obecnie siedziba rektoratu Uniwersytetu Łódzkiego)
Od lat 20. XX wieku w Łodzi zaczęto wznosić budynki o cechach modernistycznych. Wiele z tych budynków uznano za zabytki. Przykładami budynków w tym stylu są:
Poniżej lista przykładowych atrakcji turystycznych na terenie Łodzi:
Ulica Piotrkowska (dług. 4,2 km), szczególnie na odcinku od pl. Wolności do skrzyżowania z al. J. Piłsudskiego. Układ urbanistyczny ulicy Piotrkowskiej jest wpisany do rejestru zabytków[133].
Galeria Wielkich Łodzian – grupa plenerowych rzeźb z brązu w ciągu ul. Piotrkowskiej (pomiędzy pl. Wolności a al. J. Piłsudskiego), upamiętniających sławne osoby związane z Łodzią, według zamysłu i realizacji łódzkiego performera – Marcela Szytenchelma,
Aleja Gwiazd, na chodniku po obu stronach ul. Piotrkowskiej, pomiędzy ulicą 6 Sierpnia a pasażem Rubinsteina.
Księży Młyn – dzielnica, która przetrwała w sposób niemal kompletny w stanie z okresu rozkwitu przemysłowej Łodzi; między ul. Tymienieckiego, Przędzalnianą, Fabryczną, Kilińskiego
Centrum Manufaktura – największy obiekt handlowo-usługowo-rozrywkowo-kulturalny w Polsce
Przykładowe łódzkie murale
Największy mural w Polsce, przy ul. Piotrkowskiej 182.Mural przedstawiający bociana czarnego przy ul. Orlej 3Mural przedstawiający Artura Rubinsteina przy skrzyżowaniu ul. Sienkiewicza i ul. TrauguttaMural autorstwa Okudy na akademiku przy ul. Lumumby 12Mural autorstwa Aryza na rogu ul. Sterlinga i ul. PomorskiejMural autorstwa 3TTMAN przy ul. Rzgowskiej 52Mural autorstwa Nuncy przy ul. Narutowicza 25Mural autorstwa Daleasta przy ul. Łąkowej 10Mural autorstwa Remed przy ul. Próchnika 11Mural autorstwa Hyuro przy ul. Cmentarnej 3Mural autorstwa Midnight Lovers przy ul. Legionów 41
Pałac Izraela K. Poznańskiego (Muzeum Miasta Łodzi) – największa rezydencja fabrykancka w Polsce
Cmentarz Żydowski – jedna z największych nekropoli żydowskich w Europie
Łódzki Ogród Botaniczny – gdzie na powierzchni 64 ha rosną gatunki flory rodzimej oraz liczne rośliny obcego pochodzenia, zebrane w 9 działach tematycznych: flora polska, ogród japoński, systematyka roślin zielonych, alpinarium, arboretum, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przemysłowe, biologia roślin i dział zieleni parkowej.
Palmiarnia Łódzka – zlokalizowana w najstarszym parku miejskim w Łodzi (Źródliska). Spadkobierczyni kolekcji roślin – przede wszystkim palm – z oranżerii fabrykantów i carskich urzędników.
Las Łagiewnicki – las miejski, położony na powierzchni 1205,45 ha, z wydzielonym fragmentem mającym status rezerwatu i ośrodkiem rekreacyjno-wypoczynkowym „Arturówek” oraz szlakami dla turystów. Jeden z największych kompleksów leśnych znajdującym się w granicach miasta w Europie.
Rudzka Góra – z trasami dla rowerów górskich, 800-metrowym torem saneczkowym i znajdującą się u jej podnóża stylową bacówką.
Wiele ogólnodostępnych współczesnych dzieł sztuki ulicznej[137], zwłaszcza murali, których w 2023 ilość w Łodzi wynosiła około 200[138] w tym największy w Polsce mural przedstawiający Geralta z Rivii autorstwa Jakuba Rebelki[139], a także Galeria Urban Forms (wielkoformatowe murale[140]). Wśród innych dzieł sztuki ulicznej można wymienić: Pasaż Róży, instalacja „Narodziny Dnia” autorstwa Wojciecha Siudmaka[141], neony (m.in. „Wdech/Wydech”, „Każdy chce jakoś nie życ”[142], neon „ubierającej się pary”, „Gąska Balbinka”[143], „Mewa”[144]), rzeźby (m.in. „Sąsiedzi”, „Ciężar niewłaściwy”) czy płaskorzeźby (m.in. „towarto” czy „Cisza”[142]).
43 (łącząca Łódź z Konstantynowem Łódzkim i Lutomierskiem) – przebiegająca wśród pól i wzniesień, z przejazdem przez jeden z nielicznych w Polsce kratownicowy most tramwajowy z lat 30. XX w. na rzece Ner przed Lutomierskiem (zdjęcia), w letnie niedziele obsługiwana taborem zabytkowym[153],
46 (łącząca Łódź ze Zgierzem i Ozorkowem) – najdłuższa w Polsce i druga z najdłuższych w Europie (długość 29 km), również ciekawy widokowo most tramwajowy w Ozorkowie.
Uwagi: Lista hoteli powinna być na wikipodróżach, a nie tutaj. Pomóż poprawić treść tak, aby jej forma była zgodna z zasadą neutralnego punktu widzenia. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
Łódzką domeną stała się produkcja sprzętu AGD. W Łodzi zainwestowali m.in. Merloni Indesit i Bosch/Siemens oraz ich poddostawcy.
W ciągu ostatnich lat w Łodzi zainwestowali też: Gillette (największa na świecie fabryka tej firmy jest w Łodzi), VF Corporation, ABB, Pelion Healthcare Group (wcześniej działająca pod nazwą Polska Grupa Farmaceutyczna)[154], Hutchinson, Ericpol, TP SA czy Comarch. Accenture utworzyło w Łodzi swoje centrum[155], a bank Citi Handlowy Centrum Operacji[156]. W 2007 roku amerykańska firma informatyczna Dell wybudowała w mieście fabrykę.
Powstały też centra handlowo-rekreacyjne, m.in. „M1”, „Galeria Łódzka”, „Sukcesja” i „Manufaktura” (zajmująca powierzchnię 27 ha). W marcu 2010 roku otwarto centrum handlowe „Port Łódź”, którego głównym najemcą jest IKEA. „Manufaktura” i „Port Łódź” należą do największych centrów handlowych w Polsce.
Pierwszą „łódzką” stacją były Rokiciny na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej otwarte w 1846 roku. Była to najbliższa stacja kolejowa w okolicach Łodzi. Komunikację z oddalonymi o 30 km Rokicinami zapewniały wozy konne. Na terenie miasta pociągi pojawiły się w 1866 roku, na tak zwanej linii fabryczno-łódzkiej – odnodze Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej od stacji w Koluszkach. W Łodzi znajduje się 19 stacji i przystanków kolejowych. Jedynym łódzkim dworcem czołowym jest Łódź Fabryczna, pozostałe to przelotowo-czołowe lub przelotowe. Od 16 października 2011 roku do 11 grudnia 2016 roku dworzec Łódź Fabryczna, w związku z przebudową na stację podziemną, był zamknięty[157][158].
Na terenie województwa łódzkiego działa Łódzka Kolej Aglomeracyjna (ŁKA). Przewoźnik rozpoczął swoją działalność w 2014 r. Linie ŁKA są obsługiwane przez składy typu Flirt 3 i Newag Impuls.
Głównym przewoźnikiem komunikacji miejskiej w Łodzi jest MPK Łódź Sp. z o.o. Jednak część linii jest obsługiwana przez ZPK Markab i BP Tour.
Podstawą komunikacji miejskiej jest 58 linii autobusowych (w tym 7 nocnych) i 19 linii tramwajowych (w tym 3 podmiejskie). Tabor autobusowy jest w 100% niskopodłogowy, w dodatku relatywnie nowy – w zasadzie co roku dochodzi do wymiany części pojazdów co sprawia, że autobusy jeżdżące w barwach MPK Łódź są jednymi z najmłodszych w Polsce (średni wiek wszystkich pojazdów to ca. 7 lat). Coraz większy procent autobusów wyposażonych jest w klimatyzację. Po ulicach Łodzi jeżdżą niskopodłogowe tramwaje typu Bombardier Cityrunner, Pesa Tramicus 122NPesa Swing 122NaLDuewag NF6D i Moderus Gamma.Większość taboru tramwajowego stanowią pojazdy Konstal 805Na, z których część przeszła modernizację w Zakładzie Techniki MPK-Łódź (najświeższy projekt i wzór wagonu zaprezentowano w czerwcu 2011 roku).
Łódzkie tramwaje należą do najstarszych w Polsce. W momencie ich uruchomienia 23 grudnia 1898 r. były pierwszymi elektrycznymi na obszarze zaboru rosyjskiego i dziesiątymi na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. W Łodzi nigdy nie kursowały tramwaje konne, choć były takie plany[159].
Od 1 lipca 2008 roku kursuje Łódzki Tramwaj Regionalny (na osi północ-południe), który działa w granicach miasta, a docelowo miał połączyć Zgierz, Łódź i Pabianice. Ze względów finansowych sąsiednie gminy wycofały się z inwestycji. Całkowity jej koszt może przekroczyć 265 mln zł – połowę tej sumy wyłożył Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jednak nadal pozostałe koszty okazały się zbyt duże dla budżetów Zgierza, Pabianic i gminy Ksawerów. Drugą osią jest Trasa W-Z (wschód-zachód). Punktem przesiadkowym dla obu ciągów tramwajowych jest Dworzec Tramwajowy Centrum.
Łódź jest jednym z większych ośrodków medycznych w Polsce. Posiada szpitale i kliniki o znaczeniu krajowym (w tym Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki oraz kierowany przez UMCentralny Szpital Weteranów) oraz znaczną liczbę państwowych i prywatnych przychodni i ośrodków zdrowia.
Wykaz szpitali państwowych i publicznych[163] (2015):
Łódź to również ośrodek kulturalny, pełen różnego rodzaju imprez muzycznych, teatralnych, literackich, plastycznych i filmowych. Tu rokrocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów (m.in. Explorers Festiwal czy Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki).
W mieście funkcjonuje 20 placówek muzealnych, z unikalnym w Europie Centralnym Muzeum Włókiennictwa, oraz Muzeum Sztuki – posiadającym najbogatsze w Polsce zbiory sztuki współczesnej. Działa też wiele teatrów (m.in. Teatr Wielki, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci), Filharmonia (w wybudowanym w 2004 futurystycznym gmachu, nawiązującym jednak fasadą do dawnego budynku filharmonii), kina i galerie.
Licznie odwiedzanym przez publiczność wydarzeniem artystycznym są Łódzkie Spotkania Baletowe. Co dwa lata – na scenie łódzkiego Teatru Wielkiego – prezentowane są najnowsze trendy w światowym balecie.
Na Piotrkowskiej, wraz z przecinającymi ją ulicami, obok dużej liczby małych pubów i restauracji, a latem ogródków piwnych, których tradycje sięgają XIX w., znajdują się salony mody, kina, teatry, filharmonia, galerie sztuki, muzea. Coraz więcej jest także luksusowych sklepów i banków.
Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Atlas Arenie, Klubie Wytwórnia czy na obszarze Off Piotrkowska. Mniejsze koncerty odbywają się natomiast w wielu klubach muzycznych, pubach lub w plenerze (np. na ul. 6 Sierpnia)[168]. Przez wiele lat, w okresie 2001–2014, jednym z najbardziej znaczących klubów muzycznych była znajdująca się przy ul. Limanowskiego Dekompresja.
Od roku 1886 do dziś funkcjonuje Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”, które reprezentuje Łódź na wielu koncertach w Polsce, jak i na świecie (np. w czerwcu 2007 wyjechali na koncerty do Austrii, w listopadzie 2009 do Czech).
W mieście działa Dom Literatury w Łodzi, który regularnie organizuje spotkania z autorami, spotkania poetyckie, warsztaty pisarskie, spotkania dyskusyjne, koncerty muzyczne i podobne[169]. Wydaje również książki, głównie tomiki poezji młodych, jak i również bardziej znanych poetów. Przy czym, publikacje ukazują się w większości w języku polskim, ale także w języku angielskim[170]. Dom Literatury ściśle współpracuje z łódzkim oddziałem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich[171].
Łódź wielokrotnie użyczała swoich ulic jako planów filmowych, które zostały zidentyfikowane i opisane w publikacji M. Kronenberga, M. Wawrzyniak i A. Jonas pt. Przewodnik po filmowej Łodzi[179].
Dawne kino Bałtyk, ul. G. Narutowicza 20 (w poprzecznej oficynie)Teatr Wielki na pl. H. Dąbrowskiego
1 sierpnia 1896 na terenie parku Helenów miał miejsce pierwszy łódzki pokaz filmowy. W 1899 w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 120 powstało pierwsze stałe łódzkie kino. W 1908 zbudowano pierwszy obiekt od początku przeznaczony dla potrzeb pokazów filmowych – kino Odeon[180][181]. W 1913 w parku Helenów otworzono pierwsze kino „w plenerze”, a w 1929 Splendid został pierwszym w Łodzi stałym kinem dźwiękowym[182][183]. W 1914 było w Łodzi siedemnaście stałych kin, pod koniec okresu międzywojennego trzydzieści, a w roku 1973 trzydzieści pięć[184]. W 1960 powstał Miejski Zarząd Kin w Łodzi[183]. W 1967 oddano do użytku, po modernizacji, kino Bałtyk, które było wówczas najnowocześniejszym kinem w Polsce[185]. Pierwszy łódzki multipleks rozpoczął działalność w 2001 (Silver Screen)[184].
Kino Bałtyk 3D (2 sale), ul. Narutowicza 20. Kino zakończyło działalność w 2015 roku.
W Łodzi w wielu miejscach można obcować ze sztuką teatralną. Działają tu teatry dramatyczne, muzyczne, eksperymentalne, lalkowe. Znajduje się tu także Teatr Wielki, będący drugim pod względem wielkości gmachem operowym w kraju i jednym z największych w Europie – ponad 1300 miejsc na widowni. Zainaugurował on swoją działalność w 1967 r. i do tej pory przygotował ponad 240 premier. W bieżącym repertuarze Teatru Wielkiego znajduje się kilkanaście oper, baletów, operetek – od klasyki po dzieła współczesne.
Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne – z zabytkami regionu łódzkiego oraz kolekcją numizmatyczną – z monetami, wśród których wiele prezentowanych ocalało tylko w kilku lub kilkunastu egzemplarzach na świecie
jedyne w Polsce Muzeum Kinematografii, prezentujące na wystawie stałej zabytkowy sprzęt filmowy, rekwizyty ze słynnych filmów oraz lalki i rysunki montażowe znanej polskiej wytwórni filmów rysunkowych i lalkowych – Se-ma-fora; samym w sobie jest ciekawe miejsce funkcjonowania tego muzeum – pałac Karola Scheiblera
działające przy studiu filmowym Se-ma-for Muzeum Animacji, w którym można obejrzeć lalki, dekoracje, sprzęt zdjęciowy, aranżację planów filmowych lalkowych i rysunkowych oraz pójść na projekcję filmową[186]
W Łodzi funkcjonuje oddział Polskiej Akademii Nauk[187]. W mieście istnieje obecnie (2012) 28 uczelni (6 państwowych i 22 niepubliczne) oraz szereg instytutów badawczo-naukowych.
Na terenie miasta działają biblioteki prowadzone przez szkoły, instytucje naukowe, samorząd województwa łódzkiego, a także samorząd Łodzi[188]. Część łódzkich bibliotek tworzy Łódzką Akademicką Sieć Biblioteczną[189].
16 maja 1912 został otwarty nowy stadionŁódzkiego Klubu Sportowego, na którym zorganizowano masową imprezę sportową pd nazwą „Igrzyska Olimpijskie w Łodzi”. Wybuch I wojny światowej nie ograniczył rozwoju sportu w Łodzi. W marcu 1915 środowisko kupieckie niemieckich mieszkańców miasta powołało Towarzystwo Sportowe „Sturm”, w ramach którego działały sekcje lekkiej atletyki i piłki nożnej. W czerwcu 1916 niemieckie mieszczaństwo zorganizowało również Łódzkie Towarzystwo Gimnastyczne „Polonia” z sekcjami gimnastyczną i piłki nożnej. Dużą aktywność na polu sportu przejawiała też łódzka społeczność żydowska. 1 kwietnia 1915 założone zostało Żydowskie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „1913 Roku”, liczące ok. 800 członków – głównie młodzież. Uprawiano tam gimnastykę, piłkę nożną, kolarstwo i tenis ziemny. W dniach 25–26 grudnia 1916 w hali Hazomir odbył się I Zjazd Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych, podczas którego powołano Centralny Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych z siedzibą w Łodzi. Środowisko polskie natomiast zorganizowało 7 sierpnia 1916 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne, w ramach którego uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę, kolarstwo, łyżwiarstwo, szermierkę i tenis[195].
W listopadzie 2023 roku Łódź została wybrana najbardziej sportowym miastem Polski. Pierwsze miejsce w rankingu Łódź zajęła głównie przez działania Widzew, ŁKS, ŁKS II (piłka nożna mężczyzn), SMS (piłka nożna kobiet), ŁKS (siatkówka kobiet) i Grot Budowlani (siatkówka kobiet). W 2022 roku Łódź w tym samym rankingu zajęła 3 miejsce[200].
↑854 003 według szacunku GUS, 854 261 według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 6 grudnia 1988; Włodzimierz Obraniak: Ludność Łodzi i innych wielkich miast w Polsce w latach 1984–2006. Łódź: Urząd Statystyczny w Łodzi, 2007.
↑Współpraca od 1972, potwierdzona oficjalnie w 1974; Chemnitz, archiwum.uml.lodz.pl.
↑ abKrzysztof Woźniak: Na wspólnym podwórku: Niemcy łódzcy. W: Na wspólnym podwórku. Łódzki tygiel kultur i wyznań. Łódź: Muzeum Miasta Łodzi, 2017, s. 45. ISBN 978-83-65026-25-5.
↑Niemieckimi śladami po „Ziemi Obiecanej”. praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Radziszewskiej, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 1997, s. 129, ISBN 83-87080-43-8.
↑ abAntoni Szram, Andrzej Wach, Janusz Wiktorowski: Łódź. Wyd. I. Łódź: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 35.
↑Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920” Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, s. 365.
↑Maria Wardzyńska: Był rok 1939; Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. IPN Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.
↑Czesław Czubryt-Borkowski (pod kier.): Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa. Lata wojny 1939–1945 / Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 449. ISBN 83-217-2709-3.
↑Tylko centralne planowanie. Szybki start fabryk. „Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Lata powojenne, czasy PRL”. Zeszyt nr 11, s. 309. Łódź: Urząd Miasta Łodzi. ISSN1731-092X.
↑Piotr Szukalski: Sytuacja demograficzna Łodzi. Zapaść demograficzna Miasta i jej skutki dla przyszłości Łodzi. Łódź: Wydawnictwo Biblioteka, 2012, s. 27–29.
↑JanJ.DominikowskiJanJ., Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ulicy Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź: Wydawnictwo Konserwatorów Dzieł Sztuki, 2004, ISBN 83-904224-5-X, OCLC69607011. Brak numerów stron w książce
↑Placówki medyczne. [w:] Regionalny Serwis Informacyjny Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi [on-line]. zdrowie.lodzkie.pl. [dostęp 2013-05-05].
↑Kwiaty łódzkie: antologia poezji o Łodzi, ZiemowitZ.Skibiński, BarbaraB.Stelmaszczyk-Świontek, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1982, ISBN 83-218-0064-5, OCLC69459811. Brak numerów stron w książce
↑Maciej Kronenberg, Aleksandra Jonas, Marta Wawrzyniak: Przewodnik po filmowej Łodzi. Łódź: Centrum Inicjatyw na rzecz Rozwoju „Regio”, 2010. ISBN 978-83-929095-4-5. Brak numerów stron w książce
↑Niemieckimi śladami po „Ziemi Obiecanej”. praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Radziszewskiej, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 1997, s. 132, ISBN 83-87080-43-8.
↑Anna Kotecka, Tomasz Walczak: Rekreacja w dawnej Łodzi. [w:] O mieście [on-line]. uml.lodz.pl, 2009-01-16. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-22)].
Tadeusz Bojanowski: Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego (powielany, nakład 100 egz.; praca habilitacyjna), 1992. ISBN 83-7016-630-X. Brak numerów stron w książce
51°46′36″N 19°27′17″E/51,776667 19,454722
Portugalia
Niemcy
Chiny
Ukraina
Francja
Hiszpania
Meksyk
Gruzja
Węgry
Finlandia
Izrael
Litwa
