Το πρόβλημα Γερμανία και πώς επιλύεται

(To διάγραμμα δείχνει την πορεία του συνολικού χρέους της Γερμανίας. Το μπλε, είναι το χρέος των κρατιδίων και δήμων. Το πράσινο περιλαμβάνει και την κοινωνική ασφάλιση. Έτσι, για να μην νοιώθουμε μόνοι).

Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι στο Eurogroup της περασμένης Δευτέρας Γερμανία και ΔΝΤ, μπλέξανε τα μπούτια τους ή πιο συγκεκριμένα τους πολλαπλασιαστές τους. Ο πολλαπλασιαστής, το αυθαίρετο αυτό νουμεράκι ανάμεσα στο 0 και το άπειρο, που καθορίζει το ποσοστό που αφαιρείται από το ΑΕΠ μιας χώρας άμα τη λήψει μέτρων, μάς έγινε προσφάτως γνωστός με την ανακοίνωση της έκθεσης του ΔΝΤ για το προφίλ της παγκόσμιας οικονομίας, και προκάλεσε τεράστιο ντόρο σχετικά με τη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους το κομβικό σωτήριο έτος 2020.

Το μέγεθος του πολλαπλασιαστή, και κατά συνέπεια το μέγεθος του χρέους σε κάποια μεταγενέστερη χρονική στιγμή και το κυριότερο τα μέτρα που θα ληφθούν εξ αιτίας αυτού, δεν είναι μια φυσική ποσότητα καθορισμένη από αδήριτους και αμετάκλητους φυσικούς νόμους, αλλά καθορίζεται εκ των υστέρων και κατ’ εκτίμηση, με μια γερή δόση ενόρασης και μαντεψιάς, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να είναι το οποιοδήποτε. Γι αυτό το αόριστο και νεφελώδες μέγεθος λοιπόν, ερίζουν και τραβιούνται απ’ τα μαλλιά Γιουνκέρ και Λαγκάρντ, για το αν, δηλαδή, το χρέος της Ελλάδας θα είναι 144% του ΑΕΠ το 2020 και 134% του ΑΕΠ το 2022, όπως υποστηρίζει η Λαγκάρντ, ή 120% του ΑΕΠ το 2020, όπως υποστηρίζει ο Γιουνκέρ με τον  Σόιμπλε παρέα. Σε τελευταία ανάλυση, όπως γνωρίζουμε από προηγούμενες μαντέματα της Τρόικας, τα νούμερα αυτά θα περάσουν από τα σαράντα κύματα των αναθεωρήσεων, κι εκείνο το οποίο θα απομείνει θα είναι οι ατελεύτητες υποχρεώσεις της Ελλάδας, οι οποίες θα πρέπει να εκπληρωθούν, στημένες καθώς είναι ποτέ τους να μην εκπληρώνονται, κυνηγώντας κάποια έωλα νούμερα, τα οποία ολοένα και θα αναθεωρούνται προς τα πάνω από κάποιους κάλπικους πολλαπλασιαστές. 

Η διάσταση, λοιπόν, ανάμεσα στο ΔΝΤ, (βλέπε ΗΠΑ) και Γερμανία είναι εμφανής και για πρώτη φορά και οπτικά, όπως τουλάχιστον αποτυπώθηκε κατά τη συνδιάσκεψη της Δευτέρας στις πικρόχολες γκριμάτσες της Κριστίν. Το αίτιο της διαφοράς, όπως εμφανίζεται στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι από τη μια μεριά η απαίτηση του ΔΝΤ από τη Γερμανία να βάλει το χέρι στην τσέπη και να κουρέψει κατά 50% τα 35 περίπου δις που έχει δώσει ως τώρα, (ρευστό και εγγυήσεις), στην Ελλάδα, και από την άλλη, η πρόθεση της Γερμανίας να συνεχίσει στο ίδιο βιολί, του βλέποντας και κάνοντας, τουλάχιστον μέχρι τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2013.

Κατ’ ουσίαν, όμως, η διαφοροποίηση του ΔΝΤ θα μπορούσε να εκφράζει τη δυσαρέσκεια της ίδιας της Αμερικής για την εντεινόμενη πολιτική λιτότητας στην Ευρώπη, πολιτική, η οποία φτάνει να απειλεί την ακόμα εύθραυστη οικονομία της, τη δυσαρέσκεια του Λευκού Οίκου για την, στα όρια της περιφρόνησης συμπεριφορά του Σόιμπλε προς τον αμερικανό υπουργό οικονομικών, αλλά και την ανησυχία της για τα αυξανόμενα δείγματα του γερμανικού ηγεμονισμού. 

Η Γερμανία, δεν περιορίζεται πλέον στο να αλωνίζει στα χωράφια των «ανυπόληπτων» και υπερχρεωμένων κρατών του Νότου, αλλά αρχίζει να κουνάει το δάχτυλο και στη Γαλλία, όπως φάνηκε στην έκθεση που συνέταξαν για την οικονομία της πέντε οικονομικοί σύμβουλοι της Καγκελαρίας, (αν και επισήμως η ίδια αρνείται ότι είχε ανάμειξη), η οποία και κατακεραυνώνει την γαλλική οικονομία, αναγορεύοντάς την λίγο-πολύ, ως τον ασθενή της Ευρώπης. Κάτι τέτοιο, βέβαια δεν είναι δυνατό να γίνει ανεκτό από τους Γάλλους, οι οποίοι στο συγκεκριμένο περιστατικό εμφανίστηκαν θιγμένοι, και δικαιολογημένα.

Επιπλέον, συνεχίζεται η διαμάχη Γερμανίας Βρετανίας, αυτή τη φορά με πρόσχημα τον προϋπολογισμό της Ε.Ε, διαμάχη η οποία αυξάνει τον ευρωσκεπτικισμό στη Βρετανία, και την προοπτική ενός Βritexit, ανάλογου του Grexit, που, ας μη το λησμονούμε, ακόμα σοβεί.

Ευρωσκεπτικισμός αναπτύσσεται όμως και στο εσωτερικό της Γερμανίας, για να μην αναφερθούμε και στα κράτη του Νότου, που προηγούνται. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, χλιαρά κηρύγματα και ρητορίες περί της ενότητας της Ευρώπης, συντονίζονται όλο και λιγότερο με το αίσθημα των λαών. Μπορεί στα χαρτιά η Ένωση να βρίσκεται ακόμα εν ζωή, αλλά το γυαλί έχει πλέον ραγίσει, και η πέτρα δεν είναι άλλη από την ίδια τη Γερμανία, με τις πολιτικές και τις βλέψεις της.   

Η Γερμανία έξω από το ευρώ

Τι θα γινόταν, όμως, αν η ΕΖ παρέμενε ως έχει, και ήταν η Γερμανία αυτή η οποία αποχωρούσε; Ένα τέτοιο σενάριο παρουσίασε ο Γερμανός οικονομολόγος Gustav Horn, του Ιδρύματος Böckler, στην εφημερίδα Die Zeit, (14/11/2012), το οποίο συνοψίζεται στα εξής σημεία:

Εισάγεται το μάρκο με αρχική ισοτιμία 1:1. Ο πρόεδρος της Bundesbank αποχωρεί από το διοικητικό συμβούλιο της ΕΚΤ. Οι χρηματαγορές αντιδρούν και μεγάλα ποσά παίρνουν το δρόμο για τα γερμανικά τραπεζικά ιδρύματα. Το νέο μάρκο σε σχέση με το ευρώ ανατιμάται, ας πούμε, κατά 50%, με αποτέλεσμα τα περιουσιακά στοιχεία επενδυμένα στη Γερμανία να χάσουν, σε ευρώ, αρκετή από την αξία τους. Την ίδια στιγμή, πέφτει και η αξία, σε ευρώ, των γερμανικών καταθέσεων και εγγυήσεων στα EFSF και ESM, οι οποίες και θα επιστραφούν, πιθανόν στο 1/3 της αρχικής τους αξίας. Αυτό σημαίνει ζημιές για την Bundesbank και φούσκωμα του γερμανικού χρέους.

Οι ευρωπαϊκές χρηματαγορές δονούνται, η ΕΚΤ μεταφέρει το στρατηγείο της, πιθανόν, στο Παρίσι, και ανακοινώνει άμεσα, επαναγορά ευρωπαϊκών ομολόγων. Τα γερμανικά αυτοκίνητα, ακριβαίνουν. Οι αυτοκινητοβιομηχανίες εγγράφουν ζημιές και προβαίνουν σε απολύσεις. Λόγω ακρίβειας, η γερμανική ανταγωνιστικότητα αρχίζει να πέφτει και ως αντιστάθμισμα αρχίζουν οι μειώσεις μισθών. Το πλεονασματικό ισοζύγιο πληρωμών αρχίζει κι αυτό να υποχωρεί.  Κάποιες αυτοκινητοβιομηχανίες αρχίζουν να σκέφτονται να αλλάξουν έδρα, μιας και η γερμανική αγορά αποδεικνύεται αρκετά στενή. Το αποτέλεσμα είναι η Γερμανία να χάνει, παράλληλα με τις δουλειές, και έσοδα από φόρους. Έτσι, ένα χρόνο μετά από την αποχώρηση από το ευρώ, η Γερμανία βρίσκεται με βαθιά ύφεση, μεγάλη ανεργία και αποψιλωμένη από τις μεγάλες βιομηχανίες της. 

Εν τω μεταξύ η υπόλοιπη ΕΖ, με κουτσουρεμένη τη γερμανική ανταγωνιστικότητα, αρχίζει σιγά σιγά να σταθεροποιείται. Το δημοσιονομικό σύμφωνο καταργείται και αντικαθίσταται από ένα σύμφωνο σταθερότητας, με στόχευση τον υψηλό πληθωρισμό. O ESM αλλάζει χαρακτήρα και χρηματοδοτείται από ένα μέρος των πλεονασμάτων που επιτυγχάνονται. Η δραστηριότητα ξαναρχίζει και, σε αντίθεση με τη Γερμανία, η οικονομία εμφανίζει θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης, κλπ, κλπ.

Τότε, 200 διακεκριμένοι Γερμανοί οικονομολόγοι απευθύνουν δραματική έκκληση στην όποιο Καγκελάριο για την ανάγκη λήψης μέτρων προς ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας. Η γερμανική αγορά εργασίας, όπως διατείνονται είναι πολύ ανελαστική, οι μισθοί πολύ υψηλοί και τα προνόμια χλιδάτα… 

Έτσι, ενώ στο Βιλαμπάχο ακόμα τρίβουν, στις νότιες πεδιάδες της Βιλαρίμπα τέλειωσαν και το διασκεδάζουν…

Οι καφετζούδες του μεσοπρόθεσμου

Αλήθεια, θέλει μεγάλο ψυχικό κουράγιο για να καθίσει κάποιος και να συντάξει ένα μεσοπρόθεσμα πρόγραμμα. Αυτό σημαίνει ότι, μέχρι να φτάσει στο τέλος του, θα πρέπει να έχει δώσει τόσες μάχες με τη συνείδησή του, όσες και τα νούμερα που ακούμπησε στις 60 και πλέον σελίδες του. 

Όσο σκληρόπετσος και να είναι ο συντάκτης δεν μπορεί να μην λυγίσει, όχι τόσο από τύψεις για το τι αυτά τα νούμερα αντιπροσωπεύουν, αλλά από αμφιβολία για το τι από αυτά που γράφει ανταποκρίνεται σε κάποια στοιχειώδη αλήθεια και προοπτική επαλήθευσης.

Αν η Οικονομική μπορεί να σταθεί ένα σκαλί παραπάνω από την αστρολογία όσον αφορά τις προβλέψεις της, αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόνο σε εποχές ακίνδυνες και ανιαρές, όπου το μέλλον δεν διαφέρει και πολύ από το παρελθόν. Οι όποιοι πολλαπλασιαστές έχουν εφευρεθεί, μόνο σε τέτοιες εποχές μπορούν με κάποια ασφάλεια να λειτουργήσουν. Στις δικές μας άγριες και ρευστές εποχές, τέτοιοι πολλαπλασιαστές είναι χρήσιμοι μόνο εκ των υστέρων, ως μπούσουλας για να εξηγήσουν αυτά που συνέβησαν και όχι φυσικά για να προβλέψουν.

Οι καμπύλες που βλέπετε στην αρχή του κειμένου αναπαριστούν διάφορα μακροοικονομικά μεγέθη παρμένα από τις σελίδες του μεσοπρόθεσμου σχεδίου για το διάστημα 2013-2016. Σύμφωνα με τα προλεχθέντα, τέτοιες ασκήσεις μαντικής θα τις κορόιδευαν ακόμα και οι καφετζούδες. Εδώ, δεν υπήρξε ούτε μια πρόβλεψη σε ορίζοντα τριμήνου να επαληθευτεί, εδώ και τρία χρόνια, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει κυβέρνηση που να χαράζει πολιτική σε ορίζοντα τετραετίας.

Αλλά ακόμα και έτσι, αν υποθέσουμε δηλαδή ότι η Οικονομική όντως διαθέτει τα εργαλεία για να προβλέπει, αρκεί κάποιος να ξέρει και να τα χρησιμοποιεί σωστά, το παρόν μεσοπρόθεσμο πάσχει από ένα σοβαρό κουσούρι.  Οι προβλέψεις του δεν βασίστηκαν στον καινούργιο αναθεωρημένο από το ΔΝΤ πολλαπλασιαστή του 1.7 αλλά στον παλιό των καλών και ήρεμων καιρών, και γιαυτό απαξιωμένο, του 0.5, ο οποίος σημαίνει ότι για κάθε 1 ευρώ που αποσύρεται από την οικονομία λόγω μέτρων, το ΑΕΠ μειώνεται κατά το ποσοστό του πολλαπλασιαστή. 

Δείτε για παράδειγμα στη  σελ. 9, Γενικοί κινδυνοι:

“... Η μέχρι τώρα ανάλυση, από ακαδημαϊκές έρευνες και μελέτες του ΔΝΤ, υπέθεταν δημοσιονομικούς πολλαπλασιαστές πολύ κοντά στο 0,5, τουλάχιστον στις προηγμένες οικονομίες, κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες μέχρι το 2009. Νεότερες μελέτες δείχνουν μια σημαντική αύξηση των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών στη μετά τη κρίση περίοδο, σε ένα επίπεδο από 0,9 μέχρι και 1,7. Αν όντως αυτό αληθεύει, υπάρχει περίπτωση να υπάρξει απόκλιση της πραγματικής μακροοικονομικής επίδοσης της οικονομίας για την περίοδο 2013-2016 σε σχέση με το μακροοικονομικό σενάριο...”

Η σχέση του 0.5 με το 1.7 είναι σχεδόν 1 προς 3, πράγμα που σημαίνει ότι τα όποια νούμερα βλέπετε στο διάγραμμα για έλλειμμα, χρέος κλπ, αυτά θα πρέπει να ξανα υπολογιστούν προς το τρις-χειρότερο. Αλλά και με τον πολύ ήπιο πολλαπλασιαστή, παρατηρούμε ότι από το 2014 και μετά το έλλειμμα ξανασηκώνει κεφάλι, ενώ το χρέος ως προς ΑΕΠ παραμένει σταθερό, δηλώνοντας ότι η επήρεια του "φαρμάκου" των μέτρων που θα ψηφιστούν την Τετάρτη είναι πολύ περιορισμένης δράσης. 

Θα κάψουν, θα ρημάξουν, θα ξεπαστρέψουν για ένα δυο χρόνια, αλλά τον καρκίνο δεν θα τον ξεριζώσουν. Τουναντίον, θα τον θεριεύσουν... 

   

Μια είναι η λύση. Ριζική χειρουργική επέμβαση και ολοσχερή αφαίρεση του χρέους.

  

Stratfor: Είναι καλύτερα για την Ελλάδα να μην πληρώσει το χρέος της

Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο δημοσιεύει σήμερα ο George Friedman, στο Stratfor σχετικά με τη δύσκολη, διλημματική θέση της Γερμανίας στην αντιμετώπιση της ελληνικής κυρίως κρίσης. Με αφορμή, την πρόθεσή της να διορίσει ειδικό επίτροπο επί των οικονομικών στην Ελλάδα, με αρμοδιότητες επί του προϋπολογισμού, των φόρων, των μισθών κλπ, ο Friedman θεωρεί ότι αν κάτι τέτοιο πραγματοποιηθεί, (δεν θεωρεί απίθανο ότι η πρόταση θα ξαναμπεί στην ατζέντα, παρά την προς ώρας απόσυρσή της), αυτό θα πρόκειται για καθαρή κατάλυση και εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας σε κάποιο ξένο σώμα, πράξη που βρίσκεται έξω και πέρα από κάθε πολιτικό πολιτισμό.

Αυτό θα μπορούσε να συμβεί, αναφέρει, σε περίπτωση που η Ελλάδα ήταν φυσικό πρόσωπο ή επιχείρηση, αλλά όταν πρόκειται για κυρίαρχο κράτος τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά, μιας και η αρχή της εθνικής αυτό-διάθεσης αποτελεί θεμελιακή ηθική αξία.

Εκ των πραγμάτων δηλαδή, η Γερμανία, προσθέτω εγώ, διολισθαίνει επικίνδυνα προς αντιδημοκρατικές πρακτικές, δείχνοντας ότι παρά το εντατικό μεταπολεμικό φροντιστήριο στις αξίες και την κουλτούρα της δημοκρατίας, που της επέβαλλαν με το στανιό οι σύμμαχοι, δεν κατάφερε να επανεκπαιδευτεί,. Τόσα χρόνια δηλαδή στα θρανία της δημοκρατίας, και της φαινομενικής, ως απεδείχθη, άμεμπτης ως τα τώρα συμπεριφοράς, φαίνεται να πήγανε στράφι.

Ο αρθρογράφος, αποδίδει το ήμισυ ακριβώς της ευθύνης για την υπερχρέωση και κατάντια της Ελλάδας, και όχι μόνον, αποκλειστικά στη Γερμανία, η οποία λόγω του έντονου εξαγωγικού προσανατολισμού της οικονομίας της (~40% του ΑΕΠ προέρχεται από εξαγωγές, εκ των οποίων οι μισές στην ΕΕ), έκανε κατ’ εξακολούθηση τα στραβά μάτια στον ελληνικό υπερδανεισμό, στο βαθμό που τα προϊόντα της συνέχιζαν να ρέουν προς τα ελληνικά ράφια και να μοσχοπουλιούνται.

Η επιβολή λοιπόν, κατά γερμανική απαίτηση, πολιτικών λιτότητας στην Ελλάδα, αλλά και στην υπόλοιπη ΕΖ, όπως εκτιμά ο Friedman, ενέχει τον κίνδυνο καταποντισμού της γερμανικής οικονομίας, λόγω σημαντικής πτώσης της ζήτησης γενικώς και των γερμανικών προϊόντων, ειδικώς. Τόσο η ευθύνη της Γερμανίας στον υπερδανεισμό, όσο και τα αποτελέσματα της λιτότητας, δεν έχουν εντελώς κατανοηθεί, γράφει ο Friedman, κυρίως δε από το γερμανικό ακροατήριο το οποίο διαπαιδαγωγείται καταλλήλως και ανελλιπώς ώστε να χάφτει μετά βουλιμίας όλες τις μπούρδες περί ελληνικής τεμπελιάς, απάτης και σπατάλης.

Παρ’ όλο που η Ελλάδα αποτελεί μόνο ένα μικρό μέρος της εξαγωγικής αγοράς της Γερμανίας, εν τούτοις αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συστήματος, ώστε δυσλειτουργία στο μέρος να συνεπάγεται και δυσλειτουργία στο όλον, πράγμα το οποίο βλέπουμε όντως να συμβαίνει.

Τι μπορεί να κάνει η Αθήνα

Εδώ ο αρθρογράφος τα λέει καθαρά και ξάστερα:

Η Ελλάδα έχει δυο επιλογές.

Πρώτα, να αποδεχτεί το χρέος, να αποδεχτεί τα επιβληθέντα μέτρα, καθώς και τον εξωτερικό έλεγχο από διορισμένο τοποτηρητή.

Ή

Δεύτερον, να αρνηθεί όλο της το χρέος.

Όπως έχουμε μάθει από τις επιχειρήσεις, η χρεοκοπία έχει καταστεί πλέον μια πολύ αξιοπρεπής στρατηγική. Επομένως, οι έλληνες οφείλουν να σκεφτούν την πιθανότητα μιας χρεοκοπίας. Χρεοκοπώντας, μπορεί να δούνε την πόρτα των χρηματαγορών να κλείνει, αλλά και στην αντίθετη περίπτωση, η κάθε προσφυγή στις αγορές θα γίνεται κάτω από πολύ δυσμενείς συνθήκες, οι οποίες θα ευνοούν προφανώς τους δανειστές. Επιπλέον, ο δανεισμός γίνεται περισσότερο ελκυστικός μετά από μια χρεοκοπία, μιας και η τελευταία ανοίγει το δρόμο για ένα νέο χρέος, χωρίς το βάρος των παλιών. Δεν είναι σίγουρο ότι κανείς δεν θα ξαναδανείσει την Ελλάδα, μετά από μια χρεοκοπία. Η Ελλάδα έχει χρεοκοπήσει πολλές φορές στην ιστορία της και πάντοτε ξανάβγαινε στις αγορές.

Το κυριότερο όμως, η χρεοκοπία θα επιτρέψει στην Ελλάδα να αποφύγει την έξαψη μιας πολιτικής κρίσης η οποία θα οφειλόταν στην απώλεια της εθνικής της κυριαρχίας. Και ειδικά από τους Γερμανικούς, με τις μνήμες από την κατοχή του ’41 να είναι ακόμα νωπές. Το πολιτικό αποτέλεσμα, θα μπορούσε να γίνει εκρηκτικό, εκτιμά ο Friedman.

Δεν είναι σίγουρο ότι οι Έλληνες θα προτιμήσουν τη χρεοκοπία, συνεχίζει. Η τιμή φυσικά μιας χρεοκοπίας θα ήταν η επιστροφή σε εθνικό νόμισμα, γεγονός όμως το οποίο θα ενίσχυε την εθνική κυριαρχία. Είτε μείνουν στο ευρώ, είτε φύγουν από αυτό, ο οικονομικός πόνος θα είναι ο ίδιος. Αλλά τουλάχιστον με εθνικό νόμισμα, θα μπορέσουν να παραμείνουν κυρίαρχο κράτος. Η χρεοκοπία ίσως αποδειχτεί λιγότερο οδυνηρή σε σχέση με το αντίθετό της, δηλαδή με αυτό που ήδη συμβαίνει.

Το γερμανικό δίλημμα

Η Γερμανία γενικώς φαίνεται να έχει χάσει το μπούσουλα. Αφ’ ενός θέλει να κρατήσει τη ζήτηση εντός ΕΕ ζωηρή, αφ’ ετέρου θέλει και τη λιτότητα, η οποία εκ των πραγμάτων, αντιστρατεύεται τη ζήτηση. Με τις πρακτικές της όμως αυτές και τη συνάρτηση της αποπληρωμής του χρέους με την κατάλυση όχι μόνο των δημοκρατικών θεσμών, αλλά και της εθνικής κυριαρχίας, η Γερμανία παίζει με τη φωτιά. Δεδομένου ότι η Γερμανία απετέλεσε τον ιστορικό εφιάλτη για το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης, και δεδομένου ότι είναι πάλι η Γερμανία η οποία σπρώχνει αυτό το δόγμα, το αποτέλεσμα θα μπορούσε να γίνει εκρηκτικό. Και επιπλέον να επιφέρει το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που η Γερμανία επιδιώκει, δηλαδή ελεύθερο εμπόριο στην ΕΕ και ισχυρή ζήτηση για τα προϊόντα της.

Μπορεί να είναι η Ελλάδα αυτή που βρίσκεται στο προσκήνιο, αλλά το αληθινό πρόβλημα είναι με τη Γερμανία, και έχει σχέση με το ρόλο που θα επιλέξει να παίξει στο μέλλον, στην Ευρώπη. Οι Γερμανοί κρατούν πολλά χαρτιά, και αυτό είναι και το πρόβλημά τους. Θα πρέπει να πάρουν δύσκολες αποφάσεις. Και αυτό σε μια μεταπολεμική Γερμανία δεν θα είναι και τόσο εύκολο…

Ιταλία vs Ιαπωνία

Η Ιαπωνία δεν φημίζεται για την καλή εικόνα της οικονομίας της, όχι τώρα, αλλά εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον. Συγκρινόμενη με την Ιταλία, βρίσκεται σαφώς σε χειρότερη θέση, όπως φαίνεται από την πορεία του ελλείμματος,

και την πορεία του χρέους, (Το χρέος της Ιταλίας βρίσκεται στα ίδια περίπου επίπεδα από το 1995, ενώ της Ιαπωνίας όλο και ανεβαίνει).

(All data is from the OECD; figures for 2011 and 2012 are forecasts.)

Αν δούμε το ρυθμό ανάπτυξης αυτός είναι περίπου ο ίδιος και στις δυο χώρες, με την Ιαπωνία να μην παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα.

παρ' όλα αυτά η Ιαπωνία δανείζεται περίπου με 1%, ενώ η Ιταλία με το "άσε να πάει στο διάολο"...

Πού έγκειται τότε η διαφορά;

Στο ότι,

1. Η Ιαπωνία έχει το πλεονέκτημα του δικού της νομίσματος, το οποίο και αποτελεί εγγύηση ότι πάντοτε θα της βρίσκονται ψιλά για ν' αποπληρώνει τα χρέη της. Καλά νάναι η ανεξάντλητη ικανότητα της κεντρικής της τράπεζας να τυπώνει.

2. Η Ιαπωνία έχει θετικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, ενώ η Ιταλία αρνητικό, όπως φαίνεται στο επόμενο γράφημα

Πού οφείλεται αυτό το έλλειμμα, το οποίο είναι εξ ίσου αρνητικό σε ολόκληρο το Νότο; Μα στις ροές κεφαλαίων από το Βορρά για την κάλυψη των δανειακών αναγκών της. Η Ιαπωνία εξάγει κεφάλαια, ενώ η Ιταλία εισάγει. Σε περίπτωση που σταματήσει η στρόφιγγα ροών, για λόγους, μπορεί και ανεξάρτητα της ιδίας, ας πούμε λόγω κάποιου προβλήματος κάποιου άλλου μέλους της νομισματικής ένωσης, τότε δημιουργείται πρόβλημα ρευστότητας, το οποίο στη συνέχεια μετατρέπεται σε πρόβλημα φερεγγυότητας.

Αναφορικά λοιπόν με την Ιταλία, ό,τι και να κάνει με τη μείωση των δημοσιονομικών της, όση λιτότητα και να επιβάλει, τα σπρεντς θα συνεχίσουν να ανεβαίνουν.

ΥΓ. Στοιχεία από το StreetLight

Το κόστος της κρίσης για την περιφέρεια και τον πυρήνα της ΕΖ

Ας προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε την Ευρωζώνη, (ΕΖ) ως αποτελούμενης από δύο κόσμους, τον πυρήνα Γερμανία, Κάτω Χώρες, Φινλανδία, Αυστρία και Γαλλία, και την περιφέρεια Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία και Ιρλανδία. Οι νότιες χώρες υφίστανται το κόστος, ουσιαστικά τιμωρία, των μέτρων λιτότητας και της ύφεσης, ενώ ο βορράς φέρει το κόστος από τον δανεισμό των επάλληλων πακέτων διάσωσης.

Όπως έχει πολλάκις εξηγηθεί ο βορράς δεν είναι άμοιρος ευθυνών για την υπερχρέωση του νότου, καθ’ ότι μέσω αυτού του μηχανισμού συσσώρευε πλεονάσματα και ΑΕΠ. Έτσι το σημερινό τοπίο χρεών της ΕΖ, δεν είναι άτοπο να ειπωθεί, ότι θα πρέπει να μοιραστεί εξ ίσου ανάμεσα στους «θύτες» και τα «θύματα», και τούτο για το καλό και μόνο των «θυτών», διότι μια μαζική ή ατομική εξέγερση των «θυμάτων», εν είδη μονομερούς στάσης πληρωμών θα μπορούσε να βλάψει τους πρώτους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι τα δεύτερα.

Ας δούμε λοιπόν, ποιο είναι το κόστος της κρίσης χωριστά για την περιφέρεια και ποιο για τον πυρήνα.

Στο εξής θα χρησιμοποιήσουμε την, κατά προσέγγιση, αλλά ενδεικτική, ανάλυση του Κash Mansori, από το site «The Street Light», η οποία συνοψίζεται στον παρακάτω πίνακα.

Η πρώτη γραμμή δείχνει το ΑΕΠ κάθε χώρας, ενώ οι επόμενες τρεις, τη μεταβολή αυτού κατά τα έτη 2010, 2011 και 2012, σύμφωνα με τις ευνοϊκότερες εκτιμήσεις.

Για την Ελλάδα οι τιμές αυτές είναι -2.1%, -3.2%, και -2% αντίστοιχα, πολύ παραπάνω από τις πραγματικές. Αλλά έστω και έτσι, με τους πλέον μετριοπαθείς όρους, η Ελλάδα θα έχει χάσει 41.7 δις, η Ιρλανδία 17 δις, η Πορτογαλία 15.5 και η Ισπανία 1,054 δις.

Αν το ποσό αυτό το μοιράσουμε σε κάθε κάτοικο των χωρών αυτών, προκύπτει η τελευταία γραμμή, η οποία μας λέει ότι το κόστος απώλειας στην τριετία, (εφ’ όσον η ύφεση δεν συνέβαινε, αλλά η οικονομία συνέχιζε να αναπτύσσεται με ρυθμούς ίσους με τον μέσο όρο του πυρήνα της Ευρωζώνης), θα είναι γύρω στο 18.1% για κάθε Έλληνα, στο 10.9% για κάθε Ιρλανδό, στο 9% για κάθε Πορτογάλο, και στο 5.8%.για κάθε Ισπανό

Τι μας λέει δηλαδή για την Ελλάδα; Ότι η μείωση του εισοδήματος, αν βάλουμε τα πραγματικά ποσοστά της ύφεσης, που είναι περίπου διπλάσια, δεν θα είναι 18% αλλά πολύ περισσότερη.

Το κόστος τώρα για τον πυρήνα της ΕΖ, μέσα από τα δυο πακέτα διάσωσης, με την προϋπόθεση ότι το δεύτερο της 21^ης Ιουλίου θα εκταμιευθεί και ότι το 50% των χρημάτων αυτών κάποτε θα αποπληρωθούν, ανέρχεται στα 192 δις, ποσό το οποίο μεταφράζεται σε μια απώλεια εισοδήματος για κάθε κάτοικο του πυρήνα, ίση με 2.5% την τριετία.

Αν κάνουμε τις συγκρίσεις, Not bad!, δηλαδή.

Γρήγορη ανάκαμψη, μετά τη στάση πληρωμών υπερχρεωμένων χωρών

Sources: IMF International Financial Statistics Online, Author's calculations, and Reinhart and Rogoff. (στοιχεία του 2010)

Στο παραπάνω γράφημα, το οποίο συντάχθηκε από τους M. Weisbrot and Juan Montecino, με βάση στοιχεία του ΔΝΤ, αποτυπώνονται

α) η συνολική συρρίκνωση σαν ποσοστό του ΑΕΠ, για μια σειρά χωρών που προέβησαν σε αθέτηση πληρωμών, (δείτε τις γαλάζιες μπάρες στα αριστερά), και

β) η χρονική διάρκεια της ύφεσης μετά τη χρεοκοπία, (δείτε τις σκούρες μπλε μπάρες στα δεξιά).

Η χρονιά της χρεοκοπίας αναγράφεται διπλα στο όνομα της κάθε μιας χώρας χωριστά.

Δυο είναι οι γενικές παρατηρήσεις που εχω να κάνω:

Κατά πρώτο, επιβεβαιώνεται αυτό που γράφαμε σε προηγούμενο ποστ, ότι η μέγιστη χρονική διάρκεια της ύφεσης, μετά τη στάση πληρωμών, δεν ξεπερνάει τα 4 χρόνια. Και δεύτερο, ότι όλες οι εξεταζόμενες χώρες την περίοδο μετά τη στάση πληρωμών είχαν δικό τους νόμισμα, και επομένως μπορούσαν να ασκήσουν ανεξάρτητη νομισματική, τουλάχιστον, πολιτική.

Αυτό το δεύτερο, απ' όσο γνωρίζω, καθιστά τη χώρα μας μοναδική περίπτωση: Δηλαδή, να χρεοκοπεί χωρίς να μπορεί να χρησιμοποιήσει όλα τα 4 εργαλεία που κάθε κυρίαρχο κράτος έχει στη διάθεσή του: οικονομική, νομισματική, συναλλαγματική πολιτική και πολιτική εσωτερικής υποτίμησης. Δυστυχώς υπό την επικυριαρχία της Τρόικας, η Ελλάδα απομένει με το τελευταίο μόνο εργαλείο, τα αποτελέσματα του οποίου, υφιστάμεθα με τόση βαρβαρότητα, αλλά και αναποτελεσματικότητα.

Πάνω στο ίδιο μοτίβο , είναι και το επόμενο γράφημα από τον Economist (To Default, or Not to Default?),

Οι γαλάζιες μπάρες δείχνουν την ετήσια μεταβολή του ΑΕΠ (κατά μέσο όρο πενταετίας), πριν τη στάση πληρωμών, ενώ οι σκούρες μπλε, την ίδια ποσότητα, για την περίοδο μετά τη στάση πληρωμών.

Το συμπέρασμα είναι ότι χώρες που βρίσκονται για κάποιο χρόνο αποκλεισμένες από τις αγορές, (μέγιστο κατά 4 χρόνια), σύντομα ανακάμπτουν. Παράδειγμα η Αργεντινή, της οποίας το πραγματικό ΑΕΠ απεικονίζεται παρακάτω.

Πολύ καλή επίδοση επίσης είχαν η Ουρουγουάη, Ρωσία και Ινδονησία.

Κινέζοι; Ok. Κινέζοι, αλλά με ευρώ;

Τι γίνεται εδώ πέρα, τόσο καιρό; Γιατί κόβουν μισθούς στο δημόσιο, γιατί κόβουν μισθούς στον ιδιωτικό τομέα; Γιατί καταργούν τις συλλογικές συμβάσεις στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα; Γιατί απολύουν κόσμο στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα; Γιατί αυξάνεται η ανεργία; Γιατί αυξάνεται η φτώχεια και η εξαθλίωση; Αστοχία του προγράμματος; Ανικανότητα των σχεδιαστών και των εφαρμοστών αυτού; Παπαριές! Όλα βαίνουνε καλώς και καλώς κυλούν πάνω στις ράγες του Προγράμματος, που το βαφτίσανε «εσωτερική υποτίμηση».

Ποιοι οι στόχοι του μεγαλεπήβολου αυτού Σχεδίου;

Αύξηση της ανεργίας, πτώση των μισθών, πτώση του βιοτικού επιπέδου, διάλυση της κοινωνίας, τσάκισμα της αξιοπρέπειας, τσάκισμα του ηθικού.

Ναι αλλά δεν μπορεί, οι προγραμματιστές, να είναι τόσο σαδιστές. Κάτι καλό θα φέρνει στις βαλίτσες του το πρόγραμμα αυτό. Δεν μπορεί. Λέγεται, ότι η εξιλέωση προϋποθέτει την τιμωρία. Κι αν τα προηγούμενα συνιστούν την τιμωρία, δεν μπορεί, η προσδοκώμενη «Ανάπτυξη» θα συνιστά την ανταμοιβή.

Υπάρχει ακόμα κόσμος που πιστεύει ότι αυτός είναι ο δρόμος για τη λύτρωση. Και φέρνει στο νου, για παράδειγμα, την Κίνα. Σου λέει, ωραία, θα κινεζοποιηθούμε, θα τσακιστούμε, αλλά για κοίτα την Κίνα; Δεν πλουταίνει σιγά σιγά; Τι σχέση έχει η σημερινή Κίνα με την Κίνα του Μάο; Δεν την ομόρφυνε η κινεζοποίηση; Έβλεπες παλιά κινέζο τουρίστα στην Ακρόπολη; Κοίτα τώρα πόσους; Άρα και μεις, πού θα πάει, πάλι με χρόνια με καιρούς, θα μπορούμε πάλι να πληρώνουμε τα διόδια για ν’ ανεβαίνουμε στην Ακρόπολη.

Η Κίνα όμως, πέρα απ’ τα κινέζικα μεροκάματα, έχει και ένα άλλο προσόν. Έχει το γουάν! Δηλαδή, ένα δικό της νόμισμα, το οποίο μπορεί να ανεβοκατεβάζει όπως και όποτε γουστάρει, άσε που το κρατάει μονίμως στα χαμηλά, τόσο ώστε κάνει τους Αμερικανούς να βγάζουν καπνούς απ’ τα ρουθούνια τους. Κι αν το γουάν το ίδιο, δεν ήταν τόσο ταπεινό, δεν είναι σίγουρο αν τα εξ ίσου ταπεινά κινέζικα μεροκάματα θα έφταναν, ώστε να φέρουν αυτούς τους κινέζους τουρίστες, που βλέπουμε, στην Ακρόπολη.

Άρα, το Πρόγραμμα, πάει να κάνει το ίδιο όπως και στην Κίνα, αλλά με τις βαλίτσες του μισές, προς το παρόν. Τις άλλες μισές, θα αναγκαστεί να τις πάρει, έτσι κι αλλιώς στη διαδρομή.

Ευτυχώς, εδώ και κάμποσο καιρό, έχουν αρχίσει πια να αντιλαμβάνονται εκεί στο Βερολίνο και τις Βρυξέλλες, ότι το πρόβλημα για τα κακά, ψυχρά κι ανάποδα της Ευρωζώνης, δεν είναι οι ασύδοτοι νότιοι που ζούσαν πέρα από τις δυνατότητές τους, δανειζόμενοι, αλλά η ίδια η δομή του ευρώ, αν και αρκετά πυροβολημένα φασιστοειδή στα κανάλια, αδυνατούν να αντιληφθούν την κατάσταση και συνεχίζουν να ταΐζουν τον κόσμο με το δηλητήριο της ενοχής και του αυτομαστιγώματος. Φυσικά, σκοπίμως.

Όχι μόνο την κρίση την προκάλεσε το ίδιο το Σχέδιο της Ευρωζώνης, αλλά η Ευρωζώνη η ίδια ήταν σχεδιασμένη γι αυτόν ακριβώς τον σκοπό, να φορτώνει δηλαδή την περιφέρεια με μεγάλα χρέη, δηλαδή με μεγάλες εισροές δανειακών κεφαλαίων.

Μια ματιά στο παρακάτω γράφημα, του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών κατά την περίοδο 1995-2007, αποτυπώνει ανάγλυφα την πραγματικότητα. Η μπλε καμπύλη, με το θετικό ισοζύγιο αναφέρεται στις πλούσιες χώρες του κέντρου, Γερμανία, Αυστρία, Γαλλία, Φινλανδία, και Κάτω Χώρες, ενώ η κόκκινη, στις «ασύδοτες».

Ενώ, το επόμενο γράφημα δείχνει την ανυπαρξία συσχέτισης ανάμεσα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και στο μέγεθος του δημοσίου ελλείμματος.

Η Ελλάδα, δηλαδή βγαίνει λάδι; Δεν έφταιγε καθόλου; Φυσικά και "έφταιγε", αν θέλουμε σώνει και καλά να μιλάμε με όρους ηθικής. Αλλά το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι, ακόμα και να ήταν φρόνιμη και συνετή σαν την Παναγία, η κρίση θα της χτύπαγε την πόρτα με την πρώτη ευκαιρία. Θα της έπαιρνε ίσως κάποιο χρόνο παραπάνω, αλλά σίγουρα κάποια στιγμή είναι βέβαιο, ότι θα τής την χτύπαγε.

Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον!

ΔΝΤ: Ανάλυση του Κόστους μιας Χρεοκοπίας, (Είναι πολύ χαμηλό)

Υπάρχει μια αρκετά ενδιαφέρουσα μελέτη από τους Eduardo Borensztein and Ugo Panizza, ερευνητές στη μισθοδοσία του ΔΝΤ, με τίτλο «Τα κόστη χρεοκοπίας ενός κυρίαρχου κράτους», γραμμένη τον Οκτώβριο του 2008 και την οποία μπορείτε να βρείτε ολόκληρη ΕΔΩ.

Μπορεί να την έχετε ακουστά, όπως και κάποια από τα ευρήματά της, αλλά για καλό και για κακό, μιας και τώρα βρισκόμαστε ένα βήμα μπροστά από το συμβάν του κουρέματος, που στην πραγματικότητα συνιστά χρεοκοπία, τακτική, αν δουλέψει το σχέδιο, και όχι άτακτη όπως της Αργεντινής, θεωρώ χρήσιμο να επαναλάβω μερικά από τα κύρια ευρήματά της.

Οι ερευνητές άντλησαν στοιχεία από μια database 83 χωρών που κήρυξαν φαλιμέντο στην περίοδο 1974-2000, τα φόρτωσαν σε ένα μοντέλο, το οποίο δεν θεωρώ σκόπιμο να αναλύσω εδώ, (άλλωστε δίνουν εκτεταμένη βιβλιογραφία για όποιον θα ήθελε να το αμφισβητήσει), και βρήκαν τα ακόλουθα:

1. κατά μέσο όρο, η χρεοκοπία, από τη στιγμή που συμβεί και εντεύθεν, σχετίζεται με ύφεση ίση με 1.2% ετησίως.
2. Άλλο μοντέλο, για παράδειγμα ενός κ. Sturzenegger (2005), βρίσκει ότι η μετά τη χρεοκοπία ύφεση κυμαίνεται ανάμεσα στο 0.5% και 2%, οπότε, το 1.2% των κκ Eduardo Borensztein, Ugo Panizza βρίσκεται εντός πλαισίων, και δεν συνιστά αποκύημα μιας κάποιας φαντασίας.
3. Οι ερευνητές γραφουν ότι «οι επιπτώσεις μιας χρεοκοπίας φαίνεται να είναι βραχυπρόθεσμες. Υπολογίζουν μια μεγάλη επίπτωση τον πρώτο μόνο χρόνο του επεισοδίου, με μια πτώση της ανάπτυξης γύρω στις 2.6 ποσοστιαίες μονάδες.
4. Παρά ταύτα, εγείρουν αμφιβολίες για το κατά πόσον υπάρχει ευθεία σχέση αιτιότητας ανάμεσα στη χρεοκοπία κράτους και στην ύφεση! Ναι καλά το ακούσατε. Κι αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι οι χρεοκοπίες αποτελούν το τελευταίο επεισόδιο μιας ήδη κακής και προβληματικής οικονομίας, απόρροια οικονομικών κρίσεων και σοκ, ή αποτέλεσμα προηγηθέντων συναλλαγματικών κρίσεων κ.λ.π.
5. Έτσι, η χαμηλότερη ανάπτυξη, δλδ η αρνητική ανάπτυξη, όπως αρέσκονται να ονομάζουν κατ’ ευφημισμό την ύφεση, μπορεί να μην αποτελεί συνέπεια την ίδιας αυτής καθ’ αυτής της χρεοκοπίας.
6. Οι άνθρωποι αυτοί δρουν όπως πρέπει να δρα κάθε ερευνητής, ανεξάρτητα του πού εργάζεται, δλδ να μην λαμβάνει τίποτε ως δεδομένο εξ αρχής, αλλά να το διερευνά και να το υποβάλει εις την βάσανον της αντοχής και της τεκμηρίωσης.
7. Για τη διερεύνηση της αμφιβολίας Νο. 5, στήνουν ένα δεύτερο μοντέλο, όπου διαχωρίζουν την επίπτωση της χρεοκοπίας στην οικονομική ανάπτυξη σε δυο παράγοντες: α) ύφεση λόγω κακής πρότερης οικονομικής κατάστασης και β) ύφεση εξ αιτίας της ίδιας της πράξης της χρεοκοπίας.
8. Από το διαχωρισμό των αιτίων, βρίσκουν ότι η επίδραση του καθαρού default, χωρίς να ληφθεί υπ ‘όψιν η πρότερη οικονομική κατάσταση, συνεισφέρει μόνο ένα 1% στην επακόλουθη ύφεση. Το υπόλοιπο 1.4% προέρχεται από το παρελθόν.
9. Τώρα πώς αντιδρούν οι αγορές μετά από μια διακηρυγμένη χρεοκοπία; Λογικά η αντίδραση διαφέρει ανάλογα με το αν η χρεοκοπία συμβαίνει επειδή υπάρχουν αντικειμενικές αιτίες και το κράτος έφτασε στο εδώ και μη παρέκει, ή αν τα κράτη απλά θέλουν να το παίξουν τζαμπαζήδες. Επίσης, σύμφωνα με τους ερευνητές, μεγάλο ρόλο παίζει η διάθεση των αγορών (ναι υπάρχει και αυτό), και το διεθνές περιβάλλον.

10. Υπάρχει γενική συναίνεση στην επιστημονική κοινότητα ότι η αθέτηση πληρωμών δεν οδηγεί σε μόνιμο αποκλεισμό από τις αγορές. Στην πραγματικότητα, η εμπειρία δείχνει ότι ενώ η πρόσβαση χάνεται όσο διαρκεί η περίοδος της αναδιάρθρωσης-κουρέματος των χρεών, μετά το πέρας των διαπραγματεύσεων, οι αγορές παθαίνουν αμνησία, και δεν παρατηρείται κανείς διαχωρισμός ανάμεσα σε defaulters και non-defaulters. Αρκετές χώρες που χρεοκόπησαν τη δεκαετία του ’80 ήταν σε θέση να αντλήσουν μεγάλες ποσότητες κεφαλαίων τη δεκαετία του '90, ενώ χώρες που χρεοκόπησαν στο τέλος του 1990, μπήκαν στις αγορές αμέσως μετά την αναδιάρθρωση. Δλδ, μέσα σε 4 χρόνια το πολύ.

Πολιτικές επιπτώσεις μιας χρεοκοπίας

Οι πολιτικοί, σύμφωνα με τους ερευνητές, όσο και οι γραφειοκράτες, φαίνεται να θέλουν να αναβάλλουν μια, κατά τα άλλα αναπόφευκτη χρεοκοπία. Στην περίπτωση της Αργεντινής, για παράδειγμα, οι ίδιοι οι τραπεζίτες της Wall Street έπρεπε να δουλέψουν σκληρά για να πείσουν τους πολιτικούς να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για αναδιάρθρωση του χρέους, πράγμα που αρνούνταν να το κάνουν. Γιατί αυτή η απροθυμία; αναρωτιούνται. Μα εξ αιτίας του δικού τους πολιτικού κόστους! Το αποτέλεσμα δε αυτής της ολιγωρίας, για να σώσουν τα δικά τους τομάρια, συνεπάγεται πάντα μεγαλύτερο οικονομικό και κοινωνικό κόστος.

Συμπεράσματα της έκθεσης

Τα κόστη μιας χρεοκοπία είναι σημαντικά, αλλά βραχυχρόνια. Δηλαδή, οι επιπτώσεις παύουν να είναι ορατές μετά από ΕΝΑ ή ΔΥΟ χρόνια!

Η κακή φήμη μετά τη χρεοκοπία στις χρηματαγορές είναι κιαυτή βραχυπρόθεσμη.

Η χρεοκοπία κάνει κακό στις κυβερνήσεις: λιγοστεύει τρομαχτικά ο χρόνος ημι-ζωής τους!

Μια χρεοκοπία, όταν συμβεί, επειδή δεν γινόταν διαφορετικά, αντιμετωπίζεται με επιείκεια από τις αγορές, πράγμα που σημαίνει ότι πολύ σύντομα μπαίνουν εκ νέου στο παιχνίδι του δανεισμού.

Οι αγορές έχουν ψυχή. Αλλά και λογική.

Διαισθάνομαι ότι η όλη ιστορία «Ευρωπαϊκή Κρίση Χρέους» διέπεται από έναν απίθανο παραλογισμό, παρόμοιο με αυτό που συναντάει κανείς σε ασυνάρτητα Β-Movies και στις εκπομπές του Λιακόπουλου, αν στη θέση των Ελοχίμ βάλουμε τις αγορές και στη θέση των Νεφελίμ, τα spreads.

Αναμφίβολα, οι μηχανισμοί που την πυροδότησαν είναι ολότελα πραγματικοί, εξηγούνται με τη λογική και ερμηνεύονται, μπορεί όχι μονοσήμαντα, αλλά αυτό δεν έχει και πολλή σημασία. Η ουσία είναι ότι είναι πραγματικοί και επιδέχονται λογική επεξεργασία. Το παράδοξο εμφανίζεται όταν ερχόμαστε στο σκέλος της αντιμετώπισης. Αυτό που συμβαίνει στις πλείστες των περιπτώσεων είναι ότι όταν γνωρίζεις την αιτία που προκαλεί ένα δυσάρεστο γεγονός, προσπαθείς να το αντιμετωπίσεις και να το ανατρέψεις πηγαίνοντας πίσω στις αιτίες και τους μηχανισμούς που το προκάλεσαν, τους οποίους και επιχειρείς να ακυρώσεις, ώστε να πάψουν να επιδρούν και να παράγουν τη δεδομένη δυσάρεστη κατάσταση.

Στην περίπτωση όμως της παρούσας κρίσης, η τακτική που ακολουθείται δεν μοιάζει καθόλου με τις συνήθεις πρακτικές. Αν και οι αιτίες έχουν ποικιλοτρόπως εντοπιστεί και αναλυθεί, η αντιμετώπισή της δεν ασχολείται με αυτές, τις αγνοεί προκλητικά, και αντ’ αυτού, επικεντρώνεται στα συμπτώματα, τα οποία επιχειρεί απλώς να κατευνάσει.

Στην ουσία έχουμε μια κομπογιαννίτικη συμπεριφορά, παρόμοια με τη μέθοδο αντιμετώπισης των ασθενειών από ένα κομπογιαννίτη γιατρό. Ο κομπογιαννίτης αδυνατεί να συνδέσει το σύμπτωμα της ασθένειας με την αιτία της ώστε να την αντιμετωπίσει αναλόγως, άλλωστε δεν τον ενδιαφέρει καν, παρά εφαρμόζει μια μέθοδο θεραπείας που δεν βασίζεται σε επιστημονικές γνώσεις, ούτε στην εμπειρία, ούτε ακόμα και στη διαίσθηση, αλλά σε κάποια ιδεοληψία ή μεταφυσική ενόραση. Πάρτε για παράδειγμα τις προσευχές, τα ξόρκια, τα μαντζούνια και τα λογής λογής αγιωτικά για την εκδίωξη από τον ασθενή του κακού πνεύματος που τον ταλαιπωρεί και τον αρρωσταίνει.

Τον ίδιο ακριβώς αλμπάνικο τύπο θεραπείας ακολουθείται και στην Ευρώπη. Το σύμπτωμα εδώ είναι η κρίση χρέους των κρατών και ο κατά την ΕΕ εχθρός, οι αγορές γενικώς, εχθρός διάχυτος, απρόσωπος και ασυνάρτητος. Οι αγορές έχουν μόνο ένα αίτημα: να εξασφαλίσουν τα ομόλογά τους και να συνεχίσουν να λαμβάνουν τακτικά τους τόκους επί των κεφαλαίων τους. Οι αγορές δεν γνωρίζουν πώς μπορεί αυτό να επιτευχθεί, ούτε καν τους ενδιαφέρει. Και εδώ είναι το κουμπί της υπόθεσης και ο παραλογισμός της όλης κατάστασης. Οι πολιτικοί δρουν, όπως δρα ένας γονιός μπροστά σε ένα βρέφος που γκρινιάζει και κλαίει. Δεν μπορούν προφανώς να συνεννοηθούν μαζί του, και αρχίζουν να δοκιμάζουν διάφορες μεθόδους μέχρι να καταφέρουν να το ηρεμήσουν. Το πιλατεύουν, το χαϊδεύουν, άμα δεν πιάσει αυτό, το αγριεύουν, του δίνουν να φάει μπας και πεινάει, του αλλάζουν την πάνα, ή αν τίποτε απ’ αυτά δεν πιάνει, το πετάνε κάτω απ’ το μπαλκόνι και ησυχάζουν δια παντός.

Οι ευρωπαίοι πολιτικοί κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα, κινούμενοι στα τυφλά, και μη γνωρίζοντας ποια θα είναι η πιο ενδεδειγμένη τακτική για να κατευνάσουν τον επιθετικό ιό των spreads, ως τη συμπύκνωση και ενσάρκωση του πνεύματος και της θέλησης των αγορών. Ό,τι και να κάνουν, πάντα εντός συγκεκριμένων ορίων φυσικά, διότι έχουν από πίσω τους και τα εκλεκτορικά σώματα, φαίνεται να αποτυγχάνει. Σε αντίθεση με το βρέφος, που η αιτία της γκρίνιας του είναι πάντοτε σωματική, πράγμα που σημαίνει ότι κάποτε θα βρεθεί η λύση, στις αγορές, η αιτία είναι ψυχολογική και ευμετάβλητη.

Τις αγορές όμως, μπορείς να τις δεις και κάτω από ένα διαφορετικό πρίσμα. Η απόδοση της κρίσης σε κρίση ρευστότητας, υπονοεί ότι οι αγορές είναι ένα ορθολογικό σώμα, που κρίνει, αναλύει και διαπιστώνει. Επίσης, μπορεί να έχει και ένα συγκεκριμένο σχέδιο το οποίο προσπαθεί να υλοποιήσει με τη σύμπραξη των πολιτικών, ή το ανάποδο. Δηλαδή, συγκεκριμένοι πολιτικοί, αυτοί δηλαδή που κινούν τα νήματα της Ευρώπης να επιδιώκουν να υλοποιήσουν ένα σχέδιο βάζοντας μπροστά τα πιο «πρωτοπόρα» κομμάτια των αγορών. Τέτοιο σχέδιο, κρίνοντας λογικά από τις συνεχείς επιθέσεις στο καθένα από τα κράτη του Νότου αποκλειστικά, θα μπορούσε να είναι και η διχοτόμηση της Ευρωζώνης σε δύο διακριτούς γεωγραφικούς και οικονομικούς πόλους. Η εξήγηση αυτή είναι αρκετά βάσιμη, αν πάρουμε το παράδειγμα της πρόσφατης επίθεσης στην Κύπρο και όχι στο Βέλγιο με τους σαφώς χειρότερους οικονομικούς και πολιτικούς δείκτες, (μεγαλύτερο χρέος για το τελευταίο και ανυπαρξία κυβέρνησης). Σημειωτέον, τα spreads είχαν αρχίσει να γυροφέρνουν το νησί, πολύ πιο πριν τη μεγάλη έκρηξη στο στρατόπεδο.

Αν όμως η κρίση, αποδοθεί σε κρίση φερεγγυότητας των κρατών, όπως συμβαίνει από μερίδα αναλυτών, (που σημαίνει ότι το πρόβλημα δεν είναι στείρο οικονομικό), τότε η διαπίστωση αυτή υπονοεί ότι οι αγορές κινούνται με ψυχολογικούς και όχι με λογικούς όρους. Το να ανορθώσει κάποιος ειδικός την ψυχολογία ενός ανθρώπου που πάσχει από κρίσεις πανικού, είναι μια επίπονη διαδικασία, με αμφίβολα τελικά αποτελέσματα. Σκεφθείτε τώρα, τι δουλειά πρέπει να γίνει και τι σόι αποτέλεσμα μπορεί να παραχθεί, αν οι πάσχοντες δεν είναι ένας, άλλα εκατομμύρια.

Σε κάθε περίπτωση βέβαια η αντιμετώπιση είναι διαφορετική. Αλλιώς αντιμετωπίζεις έναν λογικό άνθρωπο που επιτίθεται βάση σχεδίου, κι αλλιώς κάποιον που επιτίθεται ακανόνιστα, αγόμενος και φερόμενος από φόβο και πανικό.

Η πολιτική ηγεσία της Ευρωζώνης, κάνει τα στραβά μάτια και με υποκρισία περισσή, αντιμετωπίζει τις αγορές σύμφωνα με τη δεύτερη, την ψυχολογική εκδοχή, ενώ κατά την ταπεινή μου γνώμη, αυτές κινούνται σύμφωνα με την πρώτη, δηλαδή τη λογική εκδοχή, με σχέδιο τη διάλυση της ΟΝΕ, το οποίο και τελικά θα επιτευχθεί.

Θέλουμε ή δεν θέλουμε την "επιλεκτική" χρεοκοπία;

Ομολογώ ότι έχω μπερδευτεί, όσο εκεί που δεν παίρνει. Και ο λόγος είναι τα αντιφατικά μηνύματα τόσο από πλευράς κυβέρνησης, όσο και από πλευράς αντιπολίτευσης σχετικά με την επιλογή της επιλεκτικής χρεοκοπίας.

Από τη μεριά της κυβέρνησης:

Τουλάχιστον μέχρι προ ολίγων ημερών φαινόταν να αποδέχεται και μάλιστα να καλοδέχεται τη λύση ενός τύπου χρεοκοπίας, όπου θα υπήρχε κατά κάποιον τρόπο συμμετοχή των ιδιωτών, μέσω επαναγοράς ομολόγων από τη δευτερογενή, ή μέσω επιμήκυνσης και κουρέματος του επιτοκίου. Παρά το μακιγιάρισμα της λέξης χρεοκοπία, από τον πιο εύπεπτο επιθετικό προσδιορισμό "επιλεκτική", η λύση αυτή συνιστά χρεοκοπία, όπως απειλούν οι γνωστοί οίκοι, αλλά όπως δείχνει και η προηγούμενη εμπειρία. Τόσο η Αργεντινή, όσο και το Εκουαδόρ δεν είχαν κηρύξει στάση πληρωμών σε όλο το χρέος, παρά μονάχα Επιλεκτικά σε κάποια ορισμένα ομόλογα, και αυτό όχι στο κεφάλαιο, παρά μονάχα στους τόκους, όσον αφορά τουλάχιστον στο Εκουαδόρ.

Αν μέχρι πρότινος οι χώρες αυτές αποτελούσαν το φόβητρο των συνεπειών μιας χρεοκοπίας, όπως διακήρυτταν με στόμφο κυβερνητικοί παράγοντες και δημοσιογράφοι κολαούζοι, τι συνέβη και ξαφνικά η χρεοκοπία της Ελλάδας δεν πρόκειται να έχει σοβαρές συνέπειες, όσον αφορά στην αντίδραση των αγορών;

Από τη μεριά της Νέας Δημοκρατίας:

Για ποιο λόγο έχει ξεσπάσει σκυλοκαυγάς ανάμεσα σ' αυτή και το Πασόκ, όταν μετά την εγκατάλειψη από την κυβέρνηση κάθε λύσης όπου θα συμμετείχαν ιδιώτες, η ΝΔ έχει βγει στις ταράτσες, διακηρύσσοντας με έντονο αντιπολιτευτικό μένος, ότι δεν πρόκειται να δεχθεί κανενός είδους συμμετοχή των ιδιωτών στο τραπέζι; Αφού συμφωνούν, γιατί μαλλιοτραβιούνται;

Από τη μεριά της Αριστεράς:

Γιατί ξορκίζουν τόσο πολύ τη λύση της επιλεκτικής χρεοκοπίας, per se, με τα ίδια επιχειρήματα της κυβέρνησης, ότι θα επιφέρει τα μέγιστα δεινά, όταν την ίδια στιγμή προκρίνουν τη λύση της διαγραφής μέρους, ή του συνόλου του χρέους; Γιατί η διαγραφή θα είναι λιγότερο επώδυνη από μια επιλεκτική χρεοκοπία, η οποία στο κάτω - κάτω μέσω της επαναγοράς θα μπορεί να πετύχει και κούρεμα κατά 50%; Η μερική διαγραφή του χρέους δεν συνιστά "επιλεκτική" χρεοκοπία;

Όποιος γνωρίζει, ας απαντήσει.

Πω, πω τι έπαθε το Εκουαδόρ!

Η ιστορία της αθέτησης πληρωμών του Εκουαδόρ είναι αρκετά γνωστή. Εν περιλήψει, ο Πρόεδρος Κορέα, άμα τη αναλήψει των καθηκόντων του τον Ιανουάριο του 2007, και αφού τον Απρίλιο του ιδίου έτους φρόντισε να στείλει στην «ευχή του θεού» τους αξιωματούχους του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, πήρε την πρωτοβουλία να συστήσει ανεξάρτητη διεθνή επιτροπή λογιστικού ελέγχου για τη διερεύνηση της νομιμότητας όλων των δανειακών συμβάσεων από το 1976 έως και το 2006. Η επιτροπή κατέθεσε πόρισμα σύμφωνα με το οποίο ένα μέρος του χρέους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί παράνομο και ως εκ τούτου να μην πληρωθεί. Ο Κορέα ευθύς αμέσως, τον Δεκέμβριο του 2008, κήρυξε στάση πληρωμών αναφορικά με τους τόκους ομολόγων που έληγαν το 2012 και το 2030, και άρχισε κύκλο διαπραγματεύσεων με ιδιώτες κατόχους. Το αποτέλεσμα ήταν ότι τον Απρίλιο του 2009, από το συνολικό εξωτερικό χρέος των 10,2 δις δολαρίων, (25% του ΑΕΠ), να πετύχει να επαναγοράσει τα 3,9 δις στο 30% της αξίας τους, γλιτώνοντας έτσι χρεολύσια, καθώς και μελλοντικούς τόκους.

«Έχω χάσει τον ύπνο μου μέχρι να πάρω αυτή την απόφαση. Θα μας κοστίσει δάκρυα και ιδρώτα, αλλά πιστεύω ότι κάνουμε το σωστό. Η ζωή είναι πάνω από το χρέος».

Αυτά είπε ο Ραφαέλ Κορέα σε ραδιοφωνικό διάγγελμα την ημέρα κήρυξης της στάσης πληρωμών, περιγράφοντας το χρέος συνολικά ως ανήθικο, απότοκο δωροδοκιών και μιζών.

Πόσα όμως «δάκρυα και ιδρώτα» κόστισε η πράξη αυτή στον λαό του Ισημερινού; Τι έπαθε λοιπόν, σε σύγκριση με τις εποχές που οι κυβερνήσεις του κατάπιναν τα δάνεια σαν καραμέλες και που η εξυπηρέτησή τους μόνο κόστιζε τα 2/3 του κρατικού προϋπολογισμού εις βάρος της εξυπηρέτησης των κοινωνικών αναγκών;

Ας δούμε λοιπόν την εξέλιξη της ιστορίας και ας προετοιμαστούμε να απογοητεύσουμε τους αδιάβαστους ανόητους τραμπούκους της δημοσιογραφίας που πολύ θα ήθελαν, αγνοώντας ή παραποιώντας την πραγματικότητα, τα πράγματα να είχαν πάει αλλιώς.

Ναι αγαπητοί μου, τα ομόλογα του Εκουαδόρ όντως στέκονται πολύ χαμηλά στην εκτίμηση των «επενδυτών». Στην κατηγορία Caa2, όπου βρέθηκαν πρόσφατα, αφού προηγουμένως αναβαθμίστηκαν(!) μάλιστα κι από τη Moody’s. Φυσιολογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι η αθέτηση πληρωμών είναι ακόμα πρόσφατη. Δυο μόλις χρονών.

Αλλά ποιος στ’ αλήθεια στο Εκουαδόρ νοιάζεται να βγει για δανεικά στις αγορές; Το νέο σύνταγμα που ψηφίστηκε με ποσοστό 64% το Σεπτέμβριο του 2008, φρόντισε να περιλάβει αρκετά άρθρα με στόχο τον περιορισμό της εξάρτησης της εκάστοτε κυβέρνησης από εξωτερικό δανεισμό, ειδικά δε από τις αγορές. Για παράδειγμα περιγράφονται πολύ αναλυτικά οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι κεντρικές και τοπικές κυβερνήσεις μπορούν να συνάπτουν νέα δάνεια, καθώς επίσης και το μέγιστο ποσό, σαν ποσοστό του ΑΕΠ, που θα πρέπει να διατίθεται για την εξυπηρέτησή τους. Το άρθρο 290 μεριμνά ώστε τα νέα δάνεια να συνάπτονται μόνο για τη χρηματοδότηση οικονομικά ανταποδοτικών προγραμμάτων, τα οποία προηγουμένως οφείλουν να υπόκεινται σε οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ανάλυση.

Δεν φτάνει όμως αυτό. Αν ρίξουμε μια ματιά στους μακροοικονομικούς δείκτες του Εκουαδόρ βλέπουμε ότι για το 2010 το ΑΕΠ μεγάλωσε κατά 3,7%, ξεπερνώντας μάλιστα και τις προσδοκίες του ΒΜΙ, (Business Market International), το οποίο είχε προβλέψει ένα ταπεινό 2,2%. Η δε πρόβλεψη της κεντρικής τράπεζας για τα επόμενα 5 χρόνια είναι ανάπτυξη μεγαλύτερη του 5% και πληθωρισμός κάτω του 4%. Εν τω μεταξύ, η ανεργία έπεσε στο 6,1% στο τέλος του 2010, από το 7,9% που ήταν το 2009, και τα φορολογικά έσοδα για το 2010 αυξήθηκαν κατά 16,5%.

Οι διαπραγματεύσεις με τις ξένες πετρελαϊκές εταιρίες κατέληξαν επιτυχώς, με τις περισσότερες να συμβιβάζονται με τους όρους Κορέα, αλλάζοντας σημαντικά τους συσχετισμούς ανάμεσα σ’ αυτές και την κυβέρνηση, προς όφελος προφανώς της τελευταίας και των Εκουδοριανών. Οι εξαγωγές πετρελαίου κατά το 2010 σημείωσαν αύξηση κατά 28% σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο και επιπλέον αναμένεται να ξεπεράσουν κατά πολύ τα φετινά προϋπολογισμένα έσοδα, (κατά 600 εκατ. δολάρια).

Σχετικά δε με το ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών, μόνο κατά τους 4 πρώτους μήνες του τρέχοντος έτους παρουσίασε πλεόνασμα 41 εκατ. δολαρίων.

Αλλά ακόμα και για την κάλυψη έκτακτων δανειακών αναγκών, πάντα υπάρχουν οι διμερείς και πολυμερείς διακρατικές συμφωνίες με λατινοαμερικάνικες επενδυτικές τράπεζες και οργανισμούς, και φυσικά η πρόθυμη Κίνα, η οποία με μια τσάντα γεμάτη γουάν φέρνει βόλτες ανά την υφήλιο αγοράζοντας, δανείζοντας και επενδύοντας. Τελευταία, το 2009, κάνοντας μια στάση και στο Εκουαδόρ, συμφώνησε να παράσχει 1 δις δολάρια δανεικά για την κατασκευή εγγειοβελτιωτικών έργων, υδροηλεκτρικών φραγμάτων και για την εξερεύνηση νέων κοιτασμάτων πετρελαίου.

«Με ένα επιπλέον δάνειο, τριών περίπου δις από την Κίνα, για το 2011, με τις εξαγωγές πετρελαίου να ξεπερνούν τις προσδοκίες, και με την οικονομία να βρίσκεται σε ανάπτυξη, οι ξένοι επενδυτές είναι πολύ αισιόδοξοι ότι το Εκουαδόρ θα μπορεί να εξυπηρετεί τα χρέη του», δήλωσε αναλυτής του οίκου S&P από τη Ν. Υόρκη.

«Τα ομόλογα του Εκουαδόρ, με τα κινεζικά δάνεια και τις υψηλότερες τιμές πετρελαίου, παρουσιάζουν την καλύτερη οικονομική επίδοση στη Λατινική Αμερική και αυξάνουν την εμπιστοσύνη των δανειστών». Τάδε έφη το Bloomberg, στις 25/6/2011.

Το πρόβλημα βέβαια με το Εκουαδόρ, δεν είναι ότι δεν μπορεί να εξυπηρετεί τα δάνειά του, αλλά οι προτεραιότητες που έχει θέσει για την εξυπηρέτηση πρώτα των πολιτών και μετά των εξωτερικών δανειστών. Και οι στόχοι στο εσωτερικό είναι όντως μεγάλοι.

Το 2011 βρίσκει το Εκουαδόρ με εξωτερικό χρέος γύρω στο 20% του ΑΕΠ και έλλειμμα στα 3,7 δις δολάρια, ποσά τα οποία δεν προξενούν ανησυχία, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι η παύση πληρωμών του 2008 είχε ελαττώσει το εξωτερικό χρέος στο 26%.

Πριν αρχίσουμε λοιπόν τις κινδυνολογίες, ας ρίχνουμε καμιά ματιά και στα οικονομικά στοιχεία. Καμιά φορά λένε και την αλήθεια!

Εχθρός δίχως όπλα

Μετά από ένα και πλέον χρόνο συμβίωσης με την τρόικα, νομίζω ότι έχουμε πια εμπεδώσει τον τρόπο με τον οποίο δρα. Έχοντας συνεργούς ένα κομμάτι της διεθνούς και ντόπιας καμόρα, ας πούμε την κυβέρνηση και τα ΜΜΕ, προκειμένου να κάνει αποδεκτές τις εκάστοτε απαιτήσεις της, φροντίζει να εξαπολύσει εκ των προτέρων τους έμμισθους αναισθησιολόγους της, ώστε με το Φόβο σαν αναισθητικό να αδρανοποιήσει το μίσος και την οργή, και να πετύχει τη λιγότερη δυνατή αντίδραση.

Ο τρόπος δράσης της τρόικας δεν διαφέρει απ’ αυτόν των κοινών εκβιαστών, πράγμα συμβατό με το ρόλο της ως τοκογλύφου, προσώπου ιδιαίτερα μισητού σε όλους τους τόπους και σ’ όλες τις εποχές.

Η στρατηγική της τρόικας γίνεται ιδιαίτερα εμφανής αν παρακολουθήσουμε προσεκτικά το τελευταίο επεισόδιο με την 5η δόση.

Για να την αποδεσμεύσει, εκβιάζει απροκάλυπτα για την περίφημη συναίνεση και με το επικείμενο στέγνωμα των ταμείων της χώρας.

Οι ντόπιοι συνεργοί, και του Προέδρου συμπεριλαμβανομένου, σχεδιάζουν την υψηλής θεαματικότητας τελετουργία του προεδρικού μεγάρου, για να τονίσουν με τρόπο όσο γίνεται πιο δραματικό την κρισιμότητα της κατάστασης.

Παρ’ όλα αυτά η σκηνοθεσία δεν πείθει, το αποτέλεσμα παραμένει, ως αναμενόταν, αρνητικό, γεγονός που πιστοποιεί την αποτυχία της «επιχείρησης – εκβιασμός».

Αν τώρα, όλα τα προηγούμενα τα εννοούσαν, σήμερα τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά, η δόση δεν θα είχε δοθεί, και το ΔΝΤ, πιθανόν θα είχε αποχωρήσει. Σαν συνεπείς όμως και έμπειροι εκβιαστές, δεν αποχωρούν. Τουναντίον μάλιστα, βρίσκουν, εκ των υστέρων, και πέντε δέκα επαινετικές κουβέντες να πουν (δια στόματος Τόμσεν), για την πρόοδο και την ελπιδοφόρα έκβαση του προγράμματος που ήδη τρέχει.

Ως αποτέλεσμα, η 5η δόση αποδεσμεύεται, και τούτο παρά το γεγονός ότι ούτε η συναίνεση επετεύχθη, ούτε το μνημόνιο απέδωσε μέχρι τώρα τ’ αναμενόμενα.

Αν αυτό που κάνει έναν κοινό τυχάρπαστο τοκογλύφο να εκβιάζει είναι ο Φόβος που τον διακατέχει ότι το θύμα, είτε θα του επιτεθεί κάποια ωραία νύχτα και θα τον δολοφονήσει, είτε δεν θα τού επιστρέψει πίσω τα δανεικά, γιατί να μην υποθέσουμε ότι είναι αυτός ο ίδιος ο μηχανισμός που λειτουργεί και στην περίπτωση της τρόικας, ως εμπροσθοφυλακής της διεθνούς τοκογλυφίας;

Η τρόικα ουσιαστικά μπαίνει σε μια μάχη ξεβράκωτη και δίχως όπλα, παρά μόνο τον φόβο που μπορεί να σπείρει απλόχερα στον εχθρό. Γιατί τα όπλα είναι όλα στα δικά μας χέρια. Κι αυτά είναι, όπως το ξέρουμε πολύ καλά, το χρέος, που ανά πάσα στιγμή μπορούμε ν’ αρνηθούμε.

Μπορεί να το χρησιμοποιήσουμε αυτό το όπλο, μπορεί και όχι. Αλλά σε κάθε περίπτωση δεν είναι για το καλό μας να ξέρει ο εχθρός τις αποφάσεις μας. Ας αντιστρέψουμε λοιπόν τα βέλη, κι ας αφήσουμε να αιωρείται σαν μαύρο σύννεφο πάνω απ’ τα κεφάλια τους αυτή η πιθανότητα. Όπως το ιστορικό της δράσης τους έδειξε, οι τύποι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στις διαθέσεις των άλλων. Δλδ, ημών.