Türk Modernleşmesi

İçerik anlamında yenilikçiliği, teknik anlamda mektup türünün kusursuz olmasa da dönemi için olgun yeterlilikte kullanılması, Handan’ın ayırt edici özelliklerinden sayılabilir. Yine de Halide Edip, bir anlatım tekniği olarak mektuptan yararlanan ilk Türk yazarı değildir ya da bu türün edebiyatımızda oturmasına önayak olan yegane kişi de değildir. Açıkça şöyle söylemek gerekir ki: “Handan” romanı, özgünlüğünü yazarının adına veya romanda kullanılan anlatım tekniğine değil, verilmek istenen iletiyi bir kadın kimliği üzerinden aktarmasına, dönemin unsurlarını ve duygu yükünü genel anlamıyla bu kadın kimliği üzerinden okuyucuya geçirmesine borçludur. Handan romanının özgünlüğünü borçlu olduğu şeyler, aynı zamanda Türk edebiyatı adına birer kazanımdır. Çünkü “Handan” ve hemen öncesindeki ya da sonrasındaki benzer içerikli romanlarımızla birlikte kadın, sevgili ya da adına her ne denirse densin uğruna mektuplar, şiirler, sözler yazılan mefhum; artık “nâkısatü’l-akl” olarak değil, duygu ve düşüncelerinin derinliğine inilen, olayların seyri onun gözünden okunan, psikolojik tahlili yapılan bir değer olarak ele alınmaktadır.


Bu doğrultuda Halide Edip yalnızca bir kadın kimliği çizip derine inmemiş, aynı zamanda roman karakterlerinin birbirleriyle mektuplaşmaları sırasında onların kaleminden okunan birtakım düşünceler aracılığıyla da çağının kadın algısı sorunlarına ve aşkın çıkmazlarına “kadın gözünden” ışık tutmuştur. Bu, Handan’ı değerli kılmaktadır. Bir ifade biçimi olarak mektup, bizim romanlarımızda adeta baskıya ve acıya karşı kadınların çığlığı konumundadır. Handan da bunun en açık ve dönemi için en etkili feryatlarındandır.

Modernleşme ve aydınlanma Türk modern edebiyatında pek çok eserin alt metninde temel tartışmayı oluşturmaktadır. Türk edebiyatında günümüzün en çok okunan ve incelenen yazarlarından biri olan Orhan Pamuk'un eserleri de, gelenek-modernlik tartışması çerçevesinde okunmaya elverişlidir. Bu makalede de Orhan Pamuk'un 1983 yılında yayınlanan Sessiz Ev adlı romanına modernleşme ve Türk modernleşmesinin nasıl yansıdığı incelenecektir.

İslam ve Türk Dünyası son üç yüz yıllık dönemde sürekli olarak bir soruya cevap ve batı uygarlığı ile eşit göz hizasında muhatap olamama sorunsalına bir çıkış yolu bulmaya çalışmıştı. Cevabı aranan temel soru bugün de güncelliğini koruyan; niçin batı uygarlığı karşısında sürekli bir gerileme yaşandığıydı. Bir türlü çözülmesi mümkün olmayan sorun ise mesafenin giderek açılması ve İslam coğrafyasının batı dünyasının sömürge topraklarına dönüşmesiydi. Bu açmazı çözmeye dönük en önemli arayış merkezi doğal olarak Türkiye idi. Çünkü uzun yüzyıllardan beri bağımsız, önemli bir zaman diliminde Avrupa devletleri ve uygarlığı üzerinde ciddi bir otorite kuran Osmanlı Devleti burada kurulmuş ve gelişmişti. Aynı topraklar bu defa 19.yüzyılda başlayan ve 20.yüzyılda tamamlanan hızlı bir parçalanma ve çöküşe tanıklık etti.

Kemalizm Türkiye'nin kentlerine ve kentlilerine devrimi getirmiş, fakat köylere hemen hiç el dokundurmamıştı. İkinci sessiz devrim şimdi ülkenin daha derin katlarına erişiyor ve yeni bir değişimi başlatıyordu." 1 Giriş O smanlı'da ilk olarak askerî alanda başlayan Batılılaşma çabaları, zamanla sivil alanlara doğru kaymaya başlamış ve Batı örnek alınarak kurulan eğitim kurumları, Osmanlı modernleşmesinin önemli araçlarından birini oluşturmuştur. Osmanlı'da eğitim alanındaki Batılılaşma hareketlerinin, başlangıçta, genellikle devlete kadro yetiştiren kurumlarla sınırlı tutulmaya çalışıldığı ve toplumu Batılılaştırma gibi bir gayenin güdülmediği görülmektedir. Batılılaşma çabaları çerçevesinde, eskinin (medreseler) artık ihtiyaca cevap vermekten uzak olduğu anlayışı ve bununla birlikte yeniye (Batı tarzı eğitim kurumları) olan rağbet sonucunda, Osmanlı eğitim sisteminin başlıca kurumlarını oluşturan medreseler, sistem içerisindeki önemlerini kaybetmeye ve bunun da bir sonucu olarak, ulema sınıfı etkinliğini yitirmeye başlamıştır. Bu modernleşme çabaları giderek artmış ve belli ölçüde Cumhuriyet dönemi modernleşme çabalarına da zemin hazırlamıştır.

Bu çalışmanın amacı, belki de Feride’nin gerçek hayattaki karşılığı olarak tanımlayabileceğimiz Halide Edip’in Türkiye’nin siyasi ve toplumsal yapısına dair yaşamının farklı dönemlerindeki görüşleri ışığında entelektüel gelişimini anlayıp açıklamaktır. Böylelikle Halide Edip’in milliyetçilik ve yeni Türkiye’nin toplumsal ve siyasi yapısında dinin ve kadının yerine dair görüşleri tahlil edilmiş olacaktır. Çalışmanın genel bağlamını belirleyici temel soru ise şudur: Geç modernleşen toplumların modernite deneyimlerinde eğitimli kadınların rolü ve katkısı nedir?

Bu çerçevede, çalışma, geçişteki ülkelerin modernleşme projelerinde eğitimli kadınların rolünü Halide Edip örneği üzerinden incelemeyi hedeflemektedir. Çalışmanın bağımlı değişkeni (analiz düzeyi) modernleşme ve geç modernleşme süreçleri, bağımsız değişkeni (açıklama düzeyi) eğitimli kadınların bu süreçlere siyasi ve toplumsal düzlemlerdeki katkılarıdır. Bu bağlamda çalışma, analizini Halide Edip örneği üzerinden gerçekleştirecek ve analiz düzeyi ile açıklama düzeyi arasındaki nedensellik bağını belirleyecektir.

Kavramsal çerçeveyi oluşturmak açısından ilk aşamada modernleşme olgusu tanımlanacaktır. Bu tanımlamanın ardından gerekçeleri ve süreci itibariyle geç-modernleşme durumu ortaya konacaktır. Süreç analizinde ise bilhassa kadınların üstendikleri roller üzerinde durulacaktır.

Said Halim Pasha (1864-1921) is one of the important figures who lived in the last period of the Ottoman Empire and held many state posts, including being the grand vizier. What makes Pasha important is his interest in social problems rather than politics, although he has been in the state for many years. His time in office corresponds to a period when the state was most depressed and society was the most turbulent. In this period when the West clamped the Ottoman society in every field, he became concerned about social problems and sought an answer to the question of "How can we develop?" in the face of the West. He tried to find solutions by identifying the problems of the Ottoman society in particular and the Islamic world in general. For this purpose, Said Halim, who knows the West and the Islamic World very well, subjected the Ottoman society to a deep analysis. He put forward his ideas on how Muslim societies should take a stand against the West and what kind of modernization method should follow. Said Halim Pasha is distinguished from other thinkers of his age who produced ideas on the same subjects because of his analysis and the originality of the solutions he produced.

ÖZET
Bütün dinler müntesiplerinden en üst düzeyde tek bir ümmet/topluluk olmalarım istemesine rağmen, dinlerin süreç içinde farklı sebeplerle mezhep, fırka, tarikat gibi alt gruplaşmalara aynştiklan bilinmektedir. Bu gruplann ortaya çıkmasında sosyal, siyasi, ekonomik ve kültürel etkenlerin yanında, inanç, ibadet, teşkilat, yönetim vb. konulardaki tartışma ve ihtilafların etkili olduğu görülmektedir. Her ne sebeple olursa olsun toplumda bir takım dini gruplann olduğu ve bu gruplann da birey ve toplum üzerinde bir takım etkilerinin olduğu bir gerçektir.
Bireylerin dini algılama ve yaşama biçimleri, zihniyet dünyalan bir anda oluşmayıp belli bir sürecin neticesinde şekillenerek ortaya çıkmışür. Dini gruplann yapılaşmalan, tavır ve tutumlan da bir anda ortaya çıkmamış belli bir tarihsel süreç içinde şekillenmiştir. Bu anlamda nasıl ki bireyler içinde yaşadığı toplumun siyasi, ekonomik, kültürel şartlarından etkilenirse, dini gruplar da bu şartlardan etkilenmekte bunlara göre yapılanmaktadır. Onun için bu çalışmada sırf dini gruplar kapsamında yer alan tarikat/cemaat tipi oluşumlann cumhuriyet döneminden itibaren, dışa kapalı/içe dönük yapılaşmaları ele alınmış sözkonusu yapılaşmaların sebep ve sonuçlan analiz edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: İslami Hareketler, Dini Gruplar, Tarikat, Cemaat, Türk Modernleşmesi.
ABSTRACT
Although all religions demand their believers to be a single community at the highest level, it is well known that religions differentiate into subgroups such as denominations, sects, and cults throghout time. In the emergence of these groups, along social, political, economic and cultural factors, controversial circumstances and key disputes in belief, worship, organization, and management are also seen. Whatever the reason, it is a fact that there are some religious groups in the society and these have some influence on the individual and society.
The way individuals perceive and live religion and their mindset do not form instantly but over a certain period of time. The structures, attitudes and conducts of religious groups have shaped likewise not in an instance but throghout a historical process. In this sense, just as individuals are influenced by the political, economic and cultural conditions,of the society, religious groups are also affected and structure themselves accordingly. For this reason, in the present study societies considered to be religious groups since the foundation of the Turkish Republic were analyzed according to the internal and external structures and the underlying reasons and results of their structuralisations were ananlysed.
Keywords: İslamic Movements, Religious Groups, Communities, Sect, Turkish Modernisation.

17. Yüzyıldan itibaren Batı’da siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik anlamda büyük değişimler yaşanmış, yeni bir yaşam ve örgütlenme biçimi oluşmuştur. Modernite olarak adlandırılan bu durum; bilimsel gelişme, sanayileşme, kentleşme, demografik değişim, ulus devlet, kapitalist dünya sistemi gibi sayabileceğimiz özelliklerle var olmuştur. Batı dışı toplumların Batının bu yeni durumunu örnek alması modernleşme kavramı ile açıklanmıştır. Türk Modernleşmesi; toplumun ihtiyacı üzerine, kendi dinamikleri ile ortaya çıkmadığından, kadim kültür ve medeniyet ile uyuşmamış, modernleştirme projesi olarak kalmış, günümüze kadar sosyal ve fikri bir mesele olarak süregelmiştir.
Bu araştırmanın amacı; İlk modernleşme hareketlerinden Cumhuriyet’e kadar Türk modernleşmesinde modernlik algısını ve bu algının ideolojik yansımalarını ortaya koymak; günümüze kadar gelen “alternatif modernlik” tartışmalarına katkıda bulunmaktır. Ayrıca ilk modernleşme hareketlerinin nasıl bir zihni atmosferde gerçekleştirildiği, aydın elit-bürokratlar ile halk arasında oluşan algı mesafesi ve farklılığı açıklanacaktır. Cumhuriyet döneminde modernleşmenin karakteri ve sistemleştirilmesi sosyolojik olarak değerlendirilecektir. Kendimize özgü bir modernlik oluşturup oluşturamayacağımız tartışılacak, bu minvaldeki tartışmalara katkı sağlanacaktır. Çalışmada kaynak araştırma yöntemi kullanılmış, literatür taraması yapılmış, birincil ve ikincil kaynaklardan faydalanarak dönemlerin düşünce yapıları analiz edilmiştir. Konu ile ilgili kitap, makale ve internet kaynaklarından yararlanarak bu kaynaklar çalışmanın amacı doğrultusunda kullanılmıştır.
Sonuç olarak; ilk modernleşme hareketleri Batıya duyulan hayranlık ve geri kalmışlık psikolojisinin oluşturduğu algı ile aydın-bürokratlar öncülüğünde, yüzeysel, tepeden inmeci bir şekilde yapılmıştır. Yine Batı’nın üstün ve güçlü olduğu algısı ve bu güce ulaşma saiki modernleşme hareketlerinin arkasındaki itici güç olmuştur. Modernlik askeri, teknik ve eğitim alanında ıslahatların yapılması ve Batılı yaşam tarzının alınması ile giderilebilecek bir eksiklik olarak algılanırken, Batıdaki modernliğin arka planı anlaşılmamıştır. Cumhuriyet döneminde modernliğin doğasında bulunan ötekileştirme ideolojisinin işlediği, modernleşmenin “muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak” algısı üzerinden sistemleştirilerek yürütüldüğü görülmüştür. Modernlik algısını oluşturan aydın-bürokratlar için modernleşme ilericilik iken halk modernleşmeyi “yabancılaşma” olarak adlandırmıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet Aydınının modernlik algısının birbirinden farklı olduğu görülmüştür. Son kertede ise ait olduğumuz medeniyetten ve değerlerden hareketle kendi modernleşmemizi oluşturup oluşturamayacağımız tartışılmıştır.

Tekin Alp is one of the most important figures of Jewish modernization in Turkey. During the process of transformation from the Empire to the nation-state in which social, economic and political structures underwent a radical change, he argued that the Turkish Jews must come out of their community life, open up to the world and adapt to the new period. With regard to the issue of adaptation, Tekin Alp suggested to the Jews that they should be ‘Turkified’. His ideas have been either praised or harshly criticized since then. This article brings up for discussion the motives of Tekin Alp for his support to the Turkification of Jews ‘while’ he was a Jew himself and examines his ideas in historical and sociological context.

Tekin Alp, Türkiye’de Yahudi modernleşmesinin en önemli figürlerinden birisidir. Toplumsal, ekonomik ve siyasal açıdan köklü dönüşümlerin yaşandığı İmparatorluktan ulus devlete geçiş sürecinde, Türkiye Yahudilerinin cemaat yaşantısından çıkıp dış dünyaya açılmaları ve yeni döneme uyum sağlamaları gerektiğini savunmuştur. Yahudilerin uyumunun ‘Türkleştirilmeleri’ ile mümkün olacağını iddia eden Tekin Alp, bu düşünceleri sebebiyle ya övülmüş ya da eleştirilmiştir. Bu makalede, Tekin Alp’in bir Yahudi olmasına ‘rağmen’ Türkleştirmeyi savunmasının nedenleri tartışmaya açılmakta ve bu çerçevede Tekin Alp’in düşünceleri tarihsel ve sosyolojik bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır.

Osmanlı'nın son dönemlerinden itibaren düşünce dünyamızda yer etmiş olan "Batı" ve "Batılılaşma" sorunu Türk toplumunun bugünlere değin süregelen bir problematiği haline dönüşmüştür. Öyle ki bu problem karşısında üretilen çözüm önerileri ve modernleşme hareketleri Türk tüketim tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak değerlendirilebilir. Türk modernleşme çabaları belki de en somut şekliyle kendini tüketim davranışlarındaki ya da alışkanlıklarındaki değişimle göstermiş ve bu modem/eşme serüveni içerisinde Türkiye yetinen toplumdan tüketen topluma dönüşmüştür. Resmi anlamda Tanzimat ile başlatılabilecek olan bu süreçte toplumumuzun, tasarruftan tüketime doğru nasıl bir evrim geçirdiğini, bunun sosyo-ekonomik ve sosyo-politlk nedenleri ile ortaya konulması ve tabii ki toplumsal yaşama ve kültürel yapıya nasıl yansıdığının incelenmesi yazının temel amacı olacaktır

Osmanlı ve Türk modernleşmesinin Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (belki de bugüne) en büyük mirası, “bu devlet nasıl kurtulur” sorusudur. Bu sorunun cevabı Osmanlı’da ve Cumhuriyet dönemlerinde farklı şekillerde cevaplanmaya çalışılmıştır. Bahsi geçen soruya verilen cevaplar, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde bir takım modernleşme hareketlerinin meydana gelmesine yol açmıştır. Gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet dönemlerinde modernite bağlamında ele alınamayacak ve fakat modernleşme kavramıyla açıklanabilecek bir takım düzenlemeler, devletin bekası için elzem görülmüştür. Fakat Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi modernleşme hareketlerinin, aynı soruya -farklı tasavvurlara sahip olmalarından ötürü- farklı şekillerde yanıt verdiklerini söylemek mümkündür. “Bu devlet nasıl kurtulur?”sorusunun yanıtı, Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme ve çökme dönemlerine retrospektif bir açıdan cevaplanmaya çalışılırken; Cumhuriyet döneminde bu yanıtın daha çok fütüristik karakterde olduğu görülmektedir.

Attila İlhan’a göre Türkiye için sorunu Batılılaşmak mı yoksa doğulu olarak kalmak mı şeklinde ortaya koymak yanlıştır. Bu rasyonel Batılı kafasına göre de yanlıştır. Zira bir toplumun yüzlerce yıllık müktesebatından bir çırpıda soyutlanıp başka bir uygarlık alanına geçmesi akla uygun değildir. Böyle bir şey nesnel koşullara ve eşyanın tabiatına aykırıdır. Böyle bir çağdaşlaşma anlayışı yalnızca Türk ulusunu ikiye bölecektir . Nitekim İlhan, Hilmi Ziya Ülken’in yaptığı tespite katıldığını belirterek Türk toplumunda Tanzimat’tan sonra geçen yüzyıl içinde Doğu ve Batı, eski ve yeni, alaturka ve alafranga karşı karşıya geldiği halde hiçbir senteze ulaşılamadığını söyler. Türk toplumunun en buhranlı problemi bir senteze ulaşamayan bu ikici görüştür. İlhan’a göre bu ikici görüş hala varlığını sürdürmektedir. Bu sorunu ortadan kaldırmak ise bilimsel yöntemlerle, geçmişimize dayanan, ondan yararlanan, fakat ileriye açılan ulusal bir bileşim yaparak mümkündür.

ÖZET:
Modernitenin milliyetçiliğe biçim veren Batı menşeli bir fenomen olarak yalnızlaştırılması, milliyetçiliğin 18. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa‟dan dünyanın geri kalanına ihraç edilen tek ve özgün bir siyasal düşünce olarak özelleştirilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu durum, Türk milliyetçiliğinin kadim köklerine ait somut delillerin önemsizleştirilerek, onun gecikmiş ve deforme bir milliyetçilik olduğu algısının yerleşmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu çalışmada, modernite ve milliyetçilik arasındaki öncül-ardıl ilişkisi tersine çevrilerek Batılı olmayan toplumların tümünün dâhil edildiği indirgemeci bir takım kabuller etrafında tartışılagelen Türk milliyetçiliği, Türk modernitesine zemin hazırlayan unsurlardan biri olarak değerlendirilecektir. İlkçi – eskilci milliyetçilik kuramları üzerine oturtulan tartışma, umum Türk milliyetçiliğinden Azerbaycan özeline kaydırılacak, Türk kültür tarihinin özgün kaynakları ve Batı literatüründen seçilmiş örnekler mukayeseli olarak incelenerek ön-modern bir okuma denenecektir.

ABSTRACT:
Isolation of modernity, as it is a western phenomenon forming nationalism resulted in privatization of nationalism as a one and unique political thought that exported from Europe to the rest of World as of the 18th century. That plays an important role in trivialization of concrete evident that belongs to ancient roots of Turkish nationalism and creating a perception that it is late and deformed. In this study, the predecessor and successor relationship between modernity and nationalism will be reversed and Turkish nationalism, having been subjected to debates around a number of reductionist assumptions that are inclusive for all non-Western societies will be evaluated as a preliminary element of Turkish modernity. Based on the primodialist perennialist theories, the discussion will advance from general Turkish nationalism to Azerbaijan specification and by comparing both unique sources of Turkish culture and chosen examples of Western literature, a pre-modern reading will be tried.

Balkan savaşlarının kaybedilmesinden sonra başkentin İstanbul’dan güvenlik sebebiyle başka bir şehre taşınması fikri ciddi olarak gündeme gelmiştir. Bununla birlikte Konya, Kayseri ve Bursa şehirleri yeni başkent için düşünülen öncelikli alternatifler arasında olmalarına rağmen bazı farklı görüşler de vardı. Özellikle Türk milletine yeni bir kimlik kazandırma düşüncesinde olan aydınlar farklı bir merkezi tarif etmekteydi. Bu başkent belki de modern Türkiye’yi yansıtacaktı. Ancak ismi telaffuz edilmese de Eskişehir, Konya ve Kayseri’den başka tüm yolların ve iletişim ağlarının birleştiği yeni bir merkez olarak tarif ediliyordu. Burada anladığımız yeni yapılacak reformlara karşı kamuoyu baskısı oluşturamayacak ve kolay kontrol edilebilecek, tarihi geçmişi olan küçük bir şehir tahayyül ediliyordu. Ankara nitelik olarak ticaret yollarının değişmesi sebebiyle eski şaşalı günlerinden uzakta kalmış unutulmuş bir şehirdi. Modern dünyadan kopuk ve Anadolu’ya sıkışmış durumdaydı. Yeni üretim araçlarından mahrum olmakla bu çizgisini değiştirecek sosyal sermayeye de sahip değildi. Aslına bakılırsa hem Türk Devleti’nin hem de Türk milletinin içinde olduğu sıkışıklığı o dönemin Ankara’sında da görebilmekteyiz. Bu bakımdan yeni kurulacak devlet idaresi için Ankara iyi bir seçenek olarak durmaktaydı. Sonuç olarak Ankara’nın başkent olması Milli Mücadele’ye merkezlik yapmasından kaynaklanmış gibi görünse dahi bu konu hakkındaki tartışmalar ve öneriler belli bir geçmişe sahiptir. Kanaatimizce Ankara’nın başkent olarak seçilmesi rastlantı eseri veya Milli Mücadele döneminin olağanüstü şartları içinde yapılan bir tercihten daha ötedir.

Bu makalede, Mehmet Âkif Ersoy'un bütün şiirleri gözetilerek onu "İstiklâl Marşı" yazmaya getiren süreç değerlendirilmekte; Ersoy'un Millî Mücadele yıllarındaki tutumu ve Cumhuriyet'in ilanı sonrasındaki tercihi, şiirlerindeki göstergeler dikkate alınarak yorumlanmaktadır.

Milli Sekülerizm, Türk Düşünce Dünyasına Durmuş Hocaoğlu tarafından
kazandırılmış ve bütüncül bir sistem arz eden, iktisadi, psikolojik,
sosyolojik ve siyasi yanları olan ve felsefi zeminde kurulmuş bir
tekliftir. Esasen, Hocaoğlu’nun temel kaygısı Türk milletinin “bir şey”
olabilmesi için “var olmasını” garanti altına alma çabası ve Türkiye
Cumhuriyeti Devleti vatandaşlarının Türk milleti haline bütün olarak
dönüşmesini sağlama girişimidir.