Sultan Alp Arslan

Bizans İmparatorluğunun en zor dönemlerinin başlangıcıydı. IV. Romanos Diogenes imparatorluk tahtına askeri kanat tarafından baskıyla ve büyük umutlarla getirildi. İmparator tahta çıktığı günden itibaren tek gayesi Anadolu’dan Türkleri atmak ve bozulan düzeni sağlamaktı. Bu gayede neredeyse boşalan Bizans hazinesinin büyük bir kısmını ise savaş hazırlığına ve orduya harcadı. Bizans’ı en çok yoran Selçuklu emirlerinin sayısız ve bitmek bilmeyen akınlarıydı. Bu akınlar hızlı ve amacına uygun olduğu için merkezi Bizans güçlerinin bu akınlara yetişmesi oldukça güçtü. Bir yandan Diogenes ordusunu hazırlamakla beraber Bizans’ın içinde bulunduğu durumlarla da mücadele etti. Sultan Alp Arslan bu dönemde Anadolu dışındaki seferlerini sürdürmekle beraber isyanlarla da oldukça meşguldü. Küçüklü büyüklü çokça kez karşılaşmalar olmuş fakat hem Anadolu’nun hem de tarafların kaderini belirleyen savaş Malazgirt Meydan Muharebesi olmuştur. Malazgirt Meydan Muharebesinde Bizans ordusu sayıca üstün olmasına rağmen yenik düşmüştür. Yenilgiye iten ana sebeplerden birkaçı ise Sultan Alp Arslan’ın ovaya daha önce gelerek hem hâkim tepelere Orta Asya bozkır savaş taktiklerinden biri olan pusu taktiğini konuşlandırması ve uygulamasıdır hem de sayıca az olmalarına rağmen orduda özellikle ülkü, amaç, din birliğinin olmasıdır. Bizans ordusunda ise askerler çeşitli milletlerden ücretli olarak toplanmıştır, orduda bulunan Türk soylu Uz ve Peçenekler bir kısmı savaş öncesi diğer kısmı ise savaş sırasında soydaşlarına karşı savaşmayı reddederek Selçuklu saflarına geçmiştir. 1071 yılında Malazgirt ovasındaki son ve büyük muharebeyi Türk sultanı kazanmıştır.

Öz Bu çalışma ile Selçuklu ve Türk Tarihi'nin en büyük hükümdarlarından biri olan Sultan Alp Arslan'ın son askerî seferinde yaşanan olaylar, sultanın nasıl öldürüldüğü, vasiyeti, ölüm tarihi, nerede defnedildiği ve mezar yerinin nerede bulunduğu gibi konu başlıkları ele alınmıştır. Araştırma sırasında Sultan Alp Arslan Devri'nin en önemli kaynaklarından yararlanılmıştır. Sonuç olarak Sultan Alp Arslan, Batı Karahanlılar üzerine düzenlediği askerî sefer sırasında Ceyhun Nehri'ni geçtikten sonra Berzem adlı bir kale komutanı Yusuf el-Hârezmî tarafından hançerlenmiş aldığı yaranın tesiriyle 24 Kasım 1072 günü ölmüş, ölmeden önce veliahtı ve oğlu Melikşah'ın yerine geçmesini vasiyet etmiş, oğlu tarafından Merv şehrinde defnedilmiştir. Abstract This study addresses events that occurred during the last military expedition of Sultan Alp Arslan, one of the greatest rulers is Selcuk and Turkish history. Related subjects include how the Sultan was killed, his will, the date of his death, where he was buried and the site of his grave. The most importantant sources of the period of Sultan Alp Arslan were used for this research. The results show that Sultan Alp Arslan died on 24 November 1072 as the consequence of a stab wound from the dagger of Yusuf el-Hârezmî, the commander of Berzem fortress. Sultan Alp Arslan was killed after crossing the Ceyhun River during a military expedition he organized against the Batı (Western) Karahanlı. Before he passed away, Sultan Alp Arslan made a dying wish that his son and heir apparent Melikşah succeed him. Sultan Alp Arslan was buried in the city of Merv by his son Melikşah.

Türkler tarih boyunca yayıldıkları sahalarda muhtelif devletler kurmuşlardır. İsimleri başka başka olmasına rağmen bu devletler bir devamlılık göstererek bugüne kadar gelmiştir. Milli tarihimiz bakımından bu devletlerin en önemlilerinden biri hiç şüphesiz Büyük Selçuklu İmparatorluğu'dur. Oğuzlar, X. Yüzyılda Sır-Derya (Seyhun) ile Hazar Denizi'nin doğusu ve Aral Gölü arasındaki bölgede yaşıyorlardı. Bu sırada Oğuzlar,Üç-ok ve Boz-ok diye iki kol halinde teşkilatlanmıştı. Sayısı yirmi dört olan Oğuz boyları şunlardır: Üç-ok: Bayındır,

Ani ve bölgesinin İslâmî dönemi 646 yılından itibaren başlamış olsa da, asıl kalıcı hâkimiyet ve Müslümanların bu kaleye iskânı, Sultan Alp Arslan’ın, zamanının bu dünya gözdesi merkezini fethetmesiyle sağlandı. Fetih sonrası, önce Selçuklular adına ve müteakiben diğer Müslüman idarelerin hüküm sürdüğü Ani, zaman içinde önemli bir İslâm kültür merkezi durumuna gelmiş olduğu görülüyor.
Bu merkezde yetişen ve Anevî nisbesiyle tanınan ilim erbabı arasında Kadı Burhaneddin b. Mes’ud da yerini aldı. Gençlik yıllarını Ani’de geçiren ve İslâmî ilimleri burada tahsil eden Kadı Burhaneddin, kırk yıllık bir zaman diliminde yazmış olduğu 28.000 beyitlik manzum “Enîsü’l-Kulûb” adlı eseriyle dikkat çekiyor. Tarihi bilgiler açısından olmasa da, bilhassa müellifin gözlemlerine yahut duyumlarına dayanan kısımlarıyla ehemmiyetli bulunan bu eser, XII. asır Anadolu’nun kültür tarihi açısından önem arz ediyor.

Malazgirt Savaşı, Türk resmî tarihyazımında sıkıcı klişelerden birine dönüştürülmüş; dönemin siyâsî konjonktürünin, aktörlerin kişilik özelliklerinden kaynaklanan motivlerin, raslantıların ve ihânetlerin savaşın sonucuna etkileri hamâsî söylemlerin gölgesinde bırakılmıştır. Hâlâ göçebe çoban-savaşçı savaş taktikleriyle savaşan Selçuklu ordusunun başta yay ve oku kullanmaktaki becerisinin bu zaferin kazanılmasında önemli bir rol oynadığı genel olarak kabul görse de, gerek savaşın sonucu, gerekse iki ordunun başındaki liderlerin geriye kalan kısa hayatları, gölgede kalan bu diğer faktörlerin ellerinde yoğrulup şekillenmiştir.

Ani Şehri, üç tarafı Arpaçay’ın kıvrımları ve etrafındaki tepeler tarafından çevrelenmiş üçgen bir arazi üzerinde kurulmuştur. Ani adının kökenine dair birçok iddia ileri sürülmüşse de bunlardan en fazla kabul edileni, İslamiyet öncesi İran ilahlarından olan bereket tanrıçası Anâhita’ya(Anaitis) adanan ve iç kalede inşa edilmiş bir mabetten geldiği görüşüdür. İpek Yolu’nun Anadolu’ya açılan kapısı konumunda olan Ani, Bagratlı krallarının aldığı ticari tedbirlerle Trabzon ve Fars arasında yapılan ticarette Divin’e alternatif bir güzergâh olarak kısa sürede büyüyerek 100.000’e ulaşan nüfusuyla Divin Şehrinden sonra bölgenin en önemli ikinci ticaret merkezi haline gelmiştir. Şehir, tarih boyunca Roma, Bizans, İran, Arap, Gürcü, Ermeni ve Türkler dâhil olmak üzere pek çok farklı devlet ve kültüre ev sahipliği yapmıştır.
Ani Kralı Hovhannes Simbat(1020-1040), kardeşi Aşot ile yaşadığı mücadele ve Bizans İmparatoru II. Basileios’un Apkaz-Gürcü Kralı I. Georgi ile mücadelesinde Gürcü kralına destek vermesinden ötürü Bizans İmparatorundan korktuğu için onunla anlaşma yoluna gitmiştir. Bir senetle tasdik edilen anlaşmaya göre Ani Şehri Hovhannes Simbat’ın ölümünden sonra Bizans İmparatorluğuna geçecektir.
Simbat’ın ölümünden sonra iki yıl boş kalan tahta 1042 yılında Aşot’un oğlu II. Gagik geçmiştir. Bizans İmparatoru IX. Konstantin Monamakhos, Simbat’ın II. Basileios’a vermiş olduğu senete dayanarak, II. Gagik’ten Ani’yi ve hükümdarlığı altındaki toprakları istediyse de talebi Gagik tarafından reddedildi. Bundan sonra Gagik üzerine gönderilen Bizans kuvvetlerini ard arda mağlup etmeyi başardı. Savaş yoluyla Ani’yi alamayacağını anlayan Monamakhos, bir hile ile Gagik’i İstanbul’a davet ederek esir etti. Ani’deki Bizans yanlısı Ermenilerin şehri teslim edeceklerini bildiren bir mektupla şehrin anahtarlarını göndermeleri üzerine Gagik, 1045 yılında Ani’yi İmparatora teslim etmek zorunda kaldı.
1064 yılında Sultan Alparslan oğlu Melikşah ve veziri Nizamü’l-mülk komutasında bir orduyu Nahçıvan ve Iğdır cihetinden Ani üzerine gönderirken kendisi de büyük bir ordu ile Çıldır Gölü’nün güneyinden ilerleyerek Ani’yi muhasara altına aldı. 25 günlük bir kuşatma neticesinde Ani’yi ele geçen Alparslan, Malazgirt öncesinde Anadolu’nun Türkleşmesi yolunda ilk büyük adımı atmıştır.

Öz 1071 Malazgirt Savaşının hemen öncesinde yaşanan gelişmelere yakından bakıldığı zaman savaşın kaderine olan etkisi daha net görülebilmektedir. Sultan Alp Arslan 1070 yılında Mısır Fatımî Halifeliği bünyesinde vezirlik yapmış olan Nasırü'd-devle'den aldığı bir davet üzerine Mısır'a sefer düzenleme kararı almıştı. Bu sefer ile Fatımi Halifeliğine son vermek ve Mısır'ı Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katmak amaçlanmaktaydı. Ancak sefere çıkıldıktan sonra hiç hesapta olmayan gelişmeler birbirini izlemeye başladı. Bunlardan bir tanesi Sultan Alp Arslan'a direnecek gücü olmayan, küçük çapta kalelerin direniş göstermesi ve Sultana Alp Arslan'a zaman kaybettirmesiydi. Özellikle seferin tüm kaderine etki eden ve çalışmamızın da merkezinde yer alan Halep Mirdasî Emiri Mahmud b. Nasr'ın ilginç direnişiydi. İlginç olarak nitelendirmemizin sebebi, Mahmud'un Sultan Alp Arslan'a itaatini arz etmesi, adına hutbe okutması, değerli hediyeler göndermesi fakat tüm bunlara rağmen kaleden çıkıp huzuruna gitmemesiydi. Bu gelişme Mısır'ın ele geçirilmesi hedefini olumsuz etkilemiş olsa da Malazgirt savaşı için olumlu gelişmelere vesile olmuştu. Ayrıca bu konu çerçevesinde Sultan Alp Arslan'ın istihbarat hakkındaki uygulamaları ve fikirleri ele alınmaya çalışılmıştır.

Araştırmamızla Büyük Selçuklu Sultanlarına ait kitabelerin bir envanteri yapılarak yayınlaması
ile Selçuklu araştırmalarına bir katkı yapılması amaçlanmaktadır. Ayrıca İran, İrak, Türkiye ve
Suriyede bulunan Büyük Selçuklu devrin Sultanları tarafından yazdırılan kitabelerin konumları ve
içerikleri hakkında bilgiler verilecektir. Kitabelerin Ülkelere göre dağılımı ise şöyledir: Türkiye (Ani 1
ve Diyarbakir 8) olmak üzere 9 kitabe, İran’da 9, Suriye’de 13 ve Filistin’de 1 kitabe bulunmaktadır.
En eski kitabe olan Şam’daki 475 (1082 tarihli) kitabeden başlanarak en son kitabe olan 524 (1132)
tarihli yine Şam şehrinde Bab-el-Barid medresesi kitabesine kadar 32 kitabe tanıtılacaktır. Kitabelerde
isimleri geçen Selçuklu Hükümdarları Alpaslan, Melikşah,Tutuş Dukak ve Sultan Muhammed Tapar
ve Sultan Mahmud’dur. Kitabelerde verilen bilgilerle yazılı kaynaklarla karşılaştırılarak kitabelerin
selçuklu tarihini aydınlatmaya katkıları üzerinde durulacaktır

It is the beginning of the most difficult periods of the Byzantine Empire. IV. Romanos Diogenes was ascended the imperial throne with pressures and high hopes by the military wing. Since the emperor’s accession to the throne, his only aim has been to expel Turks from Anatolia and recover the deteriorated law and order. For this purpose, he spends most of the Byzantine treasury, which almost becomes empty, on war preparations and the army. This is because it is countless and endless raids and incursions of Seljuk, which frustrates Byzantine the most. it is very formidable for the central Byzantine forces to catch up with these raids as these raids are fast and well-designed for its purpose. Not only does Diogenes prepare the army, but he also struggles with the situations that Byzantium is in. Sultan Alp Arslan continues campaigns outside Anatolia during this period, and he is also very occupied with revolts. There have been encounters of all sizes emerging frequently, however the most crucial war that determines the fate of both Anatolia and the sides has been the Battle of Manzikert. The Byzantine suffers the defeat although its army is outnumbered in the Battle of Manzikert. There are main several reasons leading to the defeat of the Byzantine army. One is that Sultan Alp Arslan in advance coming to the plain of Manzikert deploys the ambush tactic, which is one of the Central Asian steppe war tactics, on the prominent hills and that the army embraces especially the unity of ideal Turk, struggle, and religious faith in the army even though they are few in number. Other is that in the Byzantine army, the soldiers are recruited from various nations, some of the Turkish nobles Uzes and Patzinaks in the army refuses to fight against their kin before the war, and the other part passes to the Seljuk ranks during the war. In 1071, the Turkish Sultan wins the last and great battle in the Manzikert plain.

In the 11th-12th centuries, the process of transposition of the Turkic tribes migrated to Asia Minor increased. At the same time, they begin to interfere with the local population. In this case, Anatolia initiates large-scale Turkishization. Greeks, Armenians, Greeks, Arabs, Kurds, southern Slavs, Roma, Albanians and other nations, tribes and seeds are also involved in this process.

Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alp Arslan, Türk ve Dünya tarihinin önde gelen hükümdarlarından biridir. Saltanat sürdüğü 1063-1072 yılları arasındaki dönemde çok büyük başarılar elde etmiştir. Hiç şüphe yok ki bu başarılar arasında en önemlisi 1071 yılında kazandığı Malazgirt Savaşı’dır. Zaferin kazanılmasında sultana yardımcı pek çok etken olmakla birlikte, Alp Arslan siyasî ve askeri lider olma vasıflarını en belirgin bir şekilde burada göstermiştir. Bu üstün özelliklerin savaşın kazanılmasında oynadığı rol büyüktür. İşte bu nedenle Alp Arslan'ı büyük bir hükümdar ve kumandan yapan liderlik özelliklerini bu çalışma ile ilgililere ve ilim alemine kaynaklara dayalı bir şekilde sunmaya
çalışacağız.

Öz
Türkler tarih boyunca bulundukları coğrafyalarda birçok devlet kurmuşlardır. Bu devlet kurma geleneği İslâm dinini kabul ettikten sonra da devam etmiştir. Kurdukları devletler ve tarihte oynadıkları rollerden dolayı adlarından sıkça bahsedilen Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinde çeşitli suçlar görülmektedir. Bu suçlardan bir tanesi olan kalpazanlık en eski çağlardan itibaren toplumlarda var olmuştur. Günümüzde olduğu gibi Ortaçağ'da kolay yoldan zengin olmak isteyenler sahte para basıyorlardı. Kalpazanlar, Türk-İslâm coğrafyasının birçok bölgesinde faaliyette idiler. Genelde kalpazanlık faaliyetleri devletlerin çeşitli bölgelerinde görülmekle birlikte özellikle darphanelerin bulunduğu yerlerde daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Toplumun çeşitli kesimlerden insanların veya meslek gruplarının bu tür olaylara dâhil oldukları bilinmektedir Özellikle devletlerin zayıf oldukları dönemlerde görülmekle birlikte devletlerin en güçlü oldukları dönemlerde dahi kalpazanlar sahte para basmışlardır. Devletlerin para politikalarını değiştirdikleri, piyasaya farklı türde para sürme gibi işlemler uyguladıkları dönemler kalpazanların işine yaramıştır. Kalpazanlar piyasaya sürdükleri kalp paralar neticesinde, devletlerin bünyesinde siyasal, sosyal, ekonomik nitelikli sonuçlara neden olmuşlardır. Suçun olduğu her yerde mutlaka bunun bir cezası olduğu gibi devletler de kalpazanlık faaliyetlerinde bulunanlara birtakım cezalar vermişlerdir. Sahte para basımını çok eski tarihlere kadar götürmek ve daha geniş coğrafyaya yaymak mümkündür. Fakat bu daha kapsamlı bir çalışma gerektirmektedir. Bu çalışmada devrin kaynaklarında yer alan kalpazanlık suçunun, Ortaçağ Türk-İslâm devletlerindeki çeşitli örnekleri, ekonomik, sosyal ve kültürel yapı üzerindeki etkileri incelenecektir.

Bizans imparatoru Romanos Diogenes son derece kibirliydi. Kendisine sulh teklifi ile gelen Alp Arslan'ın elçisine; " İsfahan mı daha güzeldir, Hemedan mı, bana bundan haber verin " diye yüksek perdeden sorar. Türk elçisi " İsfahan " diye cevaplar. Bunun üzerine imparator " Hemedan'ın soğuk olduğunu öğrendik, biz isfahan'da konaklarız hayvanlarımız da Hemedan'da kışlar " ifadesini kullanır, sözcüklerinde ve davranışlarında