Osmanlı Modernleşmesi

Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce külliyatının Modernleşme ve Batıcılık cildini inceleyeceğiz. Bu cilt dizinin diğer kitapları gibi çeşitli düşünürlerin yazılarından oluşmaktadır. Külliyat siyasi fikirlere odaklanmışken bu cildin de Türkiye’nin batılılaşma çabasındaki siyasi durumu ele aldığı görülmektedir.

Bu çalışmada 19. Yüzyıl Osmanlı tarihyazımında kadın görünürlüklerinin tarihyazımı araştırmaları ve kamusal alan tartışmaları için barındırdığı imkân, Tarih-i Cevdet ve Tezakir üzerinden incelenmiştir. 19. Yüzyıl Osmanlı Tarihyazımı örneklerinden olan Tarih-i Cevdet ve Tezakir’deki kadın görünürlükleri araçsallaştırılarak söz konusu tarih metinlerinde, tarihyazıcılığındaki geleneğin izi sürülmüş ve yine tarihyazıcılığındaki modernleşmenin de işaretleri aranmıştır. Tarihyazıcılığı ile kamusal alan arasındaki doğrudan ilişki dolayısıyla tarih anlatılarındaki kadın görünürlükleri, kamusal alandaki değişimin de habercisi olacağından; 19. Yüzyıl Osmanlı toplumunun kamusal alanında geleneğin izleri ve modernleşmenin işaretleri de söz konusu anlatılar üzerinden araştırılmıştır.

Bu yazının amacı Osmanlı Hanedanlığının son halifesi olan Abdülmecid Efendi’nin bir hanedan mensubu ve halife olarak siyasal kişiliğine ve Osmanlı hanedanından çıkmış bir ressam olması kapsamında da sanatsal kişiliğini inceleyerek bu iki konu üzerinden onun hakkında bilgi sahibi olmaktır. Bu kapsamda Abdülmecid Efendi’nin hayatını ele alarak onun yaşamına ve eğitimine bakıldıktan sonra bir hanedan mensubu, veliaht ve son halife olmasıyla da siyasal kişiliği ele alınacak sonrasında ise onun sanatsal kişiliğini ele alarak onun sanatçı kimliği incelenecektir. Böylece Abdülmecid Efendi’nin siyasal ve sanatsal iki kişiliği inceleme altına alınmış olacaktır.
Osmanlı Hanedanlığının son halifesi olan ve hanedan mensubu olmasının yanı sıra döneminin önemli ressamları arasında yer alan Abdülmecid Efendi’nin bu iki kimliğini ele alırken onun döneminin sanat ve siyasal ortamına etkisi de gözlemlenecektir. Abdülmecid Efendi’nin sanatını anlamak için onun siyasal kişiliği ve sanatsal kişiliği arasındaki bağlantılara değinilecektir. Sonuç olarak ise Osmanlı Hanedanlığının son halifesi olan Abdülmecid Efendi’yi iki farklı kimliğiyle ele alarak onun farklı yönleriyle ve kişilikleriyle gözlemlemiş olarak Abdülmecid Efendi hakkında bilgi sahibi olunacaktır.

Tel: 0 (232) 285 62 64 Faks: 0 (232) 247 60 40 www.izmirkitap.net [email protected] Tarihsel Süreç Ýçinde KONAK MEYDANI Dr. Fikret Yýlmaz Baský Stil Matbaacýlýk A.ª.-Ýstanbul 2200 adet basýlmýºtýr Eylül 2003 SUNUª Bilindiði üzere Konak Meydaný, Ýzmir'le bütünleºmiº bir kamusal alan... Yaklaºýk iki yüz yýl önce oluºmaya baºlayan meydan, etrafýndaki Hükümet Konaðý, Saat kulesi, Yalý camii,ne yazýk ki 1955 yýlýnda yýktýrýlan Sarý Kýºla ve onunla ayný sonu paylaºan Adliye binasý gibi yapýlardan oluºan Devlet Sitesi arasýnda tanýmlý bir mekan özelliði kazanmýºtý. Oluºmuº ºekliyle, kentin hem yönetsel hem de fiziksel merkeziydi. Kentlerin kamusal hayatýnda, meydanlar özel iºlev ve anlam taºýyor. Kentlilerin hepsinin ortak kullanýmý söz konusu olduðundan, kamusal niteliði de bulunan meydanlar, bu özellikleriyle adeta bulunduklarý kentlerle özdeºleºmiºlerdir. Meydanlar ve kamusal merkezler, kentlilerin yaºamlarý boyunca oturduklarý mahallenin sokaklarý kadar çok uðradýklarý ve anýlarýndaki olaylarýn pek çoðunun geçtiði mekanlar olduðundan ortak referans kaynaklarýdýr. Konak Meydaný da, Ýzmirlilerin hafýzalarýnda yer bulmuº anýlarýn ortak mekanýdýr. Bu nedenle dünyadaki örneklerinden izlendiði kadarýyla, meydanlarýn formlarý ve fiziksel yapýlarýna müdahale edilmez. Çünkü, her müdahale sonucu ortaya çýkan deðiºiklik, önceki dönemin ortak belleðinin tahrip edilmesine ve kentsel kimliðin geliºiminde kesintiye neden olur. Kentlilerin aidiyet baðlarý oluºturduklarý ortak alanlar tahrip edildiðinde, kentle kentliler arasýndaki iliºki de kesildiðinden, kentli bilincinin geliºmesi zorlaºýr. Bütün bunlara raðmen, Konak Meydaný'nýn tanýmlý formu ve bütünlüðü, 1955 yýlýnda Sarý Kýºla'nýn yýktýrýlmasýyla bozuldu. Kentin ortasýnda modern bir merkez yaratýlmasý için "Ýzmir'e yakýºmadýðý" yargýsýyla yýktýrýlan Kýºla'nýn arsasý ve talimhanesinin üzerinde, uygulanmasý öngörülen projelerden hiçbirisi gerçekleºtirilemedi. Bir baºtan diðer baºa yol geçirildi; köprüler inºa edildi; otobüs ve minibüs duraklarý yapýldý. Formu defalarca deðiºtirildi, hatta yýllarca kentin ortasýnda büyük bir boºluk olarak kaldý. Bütün bunlar dikkate alýndýðýnda, Ýzmir'in en eski kamusal meydanýnýn yeniden ele alýnýp düzelenmesi, yapýlmasý gereken çalýºmalar arasýnda öncelikli nitelenmesini hak etmekteydi. Meydan'ýn Ýzmir için taºýdýðý anlam ve tarihsel birikim dikkate alýnarak yapýlacak çalýºmayla, yeniden kentin hayatýna kazandýrýlmasý kaçýrýlmazdý. Gümrük önünden eski Bahribaba Parký'na ve Kemeraltý giriºinden denize kadar uzanan alanýn her bölgesi, bir bütünün parçalarý olarak düºünüldü. Baºta meydan olmak üzere, Kemeraltý bölgesi yeniden denizle buluºturuldu. Hükümet Konaðý önü ve Saat Kulesi çevresi, eski meydanýn sýnýrlarý dikkate alýnarak ortaya çýkarýldý. Bunlarýn yanýnda, baºta Tarih Parký olmak üzere yaratýlan diðer parklarda, kent geçmiºinin izleri yansýtýlmaya çalýºýldý. Bu özellikleriyle meydan, Ýzmir'in kimliðiyle ilgili referanslarý da barýndýran bir kamusal alan olarak kent hayatýna yeniden katýlýyor. 1955 yýlýndan beri Ýzmir ve Ýzmirlilerin hayatýnda bir belirsizlik sembolü olan Konak Meydaný'nýn düzenlenmesinde emeði geçen tüm çalýºma arkadaºlarýma teºekkür ediyor, Ýzmir'e yaptýklarý katkýdan dolayý kutluyorum. ÖNSÖZ Konak Meydaný'nýn oluºmaya baºladýðý yýllardan, yeniden düzenlenerek açýldýðý bugüne kadar geçen zaman diliminde yaºadýðý süreç, üniversitelerde örnek ders olarak okutulmayý hak edecek kadar ilginç bir geçmiºi barýndýrýyor. XIX. yüzyýl baºlarýnda, Osmanlý Ýmparatorluðu'nun modernizasyonu baðlamýnda yapýlan reformlarýn, kentin kamusal merkezi olan Konak Meydaný'nýn ortaya çýkýºýndaki etkisi, taºýdýðý tarihsel önemin baºka bir boyutunu oluºturmakta... Yaklaºýk iki yüz yýldýr kentin hem fiziksel hem de yönetsel merkezi olan bu alan ve ona eklemlenen bölge, çevresindeki yapýlarýn gündelik ve sembolik iºlevleriyle Ýzmir'i kentsel mekan organizasyonu bakýmýndan da etkilemiºtir.Güzelyalý'ya kadar uzanan alandaki yerleºmeler tramvay hattýyla; Liman, Kordon ve Alsancak Garý yine tramvay hattýyla; Kadifekale altýna kadar uzanan yerleºim alanlarý açýlan yollarla; Basmahane Garý açýlan bulvarla kentin merkezine yani Konak Meydaný'na baðlanmýºtýr. Tarihsel iº merkezi Kemeraltý çarºýlarý ise zaten meydana doðal olarak eklenmiº olduðundan, Konak hem iº alanlarý hem de meskun bölgelerin buluºtuðu kentsel bir odak olmuºtur. Geliºimi tamamlanmýº kentsel merkezlere hangi amaçlarla olursa olsun yapýlan müdahale olumsuz sonuçlar doðurur. Her ºeyden önce müdahale öncesindeki yapýyla iliºki ve anýlar sistematiði bozulur ki, insan-kent açýsýndan onarýlmasý ve geri dönüºümü mümkün deðildir. Üstelik Konak Meydaný örneðinde yaºanan sürecin olumsuzluklarý sadece bununla da sýnýrlý deðildir. Konak Meydaný'na yapýlan müdahaleler sonucu, kentin mekan organizasyonundaki uyum bozulmuº; meydan özelliðinin ortadan kalkmasýyla adeta koordinatlarýn ortasýndaki bileºke noktasý kaybolmuº gibi bir etki yaºanmaya baºlanmýºtýr. Sonuç aðýr olmuº ve Ýzmir, merkezi bulunmayan bir salýným refleksinin hakim olduðu kentlerden birine dönüºmüºtür. Son proje 1955'ten beri yaºanan süreci sona erdiriyor. Ýlk defa mekansal baðlantýlarý ve tarihsel özellikleriyle ele alýnan Meydan, Ýzmir'in kentsel yaºamýndaki yerini yeniden alýyor. Konak Meydaný kentle yeniden buluºurken, bu süreci hazýrlayan ve emeði geçen herkese teºekkür etmenin zevkli bir görev olduðunu belirtmek istiyorum.

Bu çalışmada, Osmanlı modernleşmesinin, özellikle Tanzimat reformları kapsamında, Osmanlı şehirlerinde ürettiği kentsel değişimler, ekonomik ve politik etkenleri ile mekânsal ve hukuksal sonuçları ışığında, kentleşme deneyimleri ile yerel yönetim kurumları örnekleri üzerinden ele alınacaktır.

Mülki idare, mülkileşme, mülki yönetim, teritoryal, teritoryal yönetim, taşra yönetimi, il idaresi, vilayet idaresi, mahalli idare, merkezileşme, adem-i merkezileşme, yerel yönetim, yerelleşme, kamu yönetimi reformu, idare tarihi, vilayet nizamnamesi, 19. yy'da Osmanlı

Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya yönelişindeki nüveyi, askerî müesseseler oluşturur. I.
Dünya Savaşı’na gönüllü olarak katılan tarîkat mensupları ve özellikle ordunun kayıtlı, resmî bir
tümen olan ‘Mevlevî Alayı’ ise “modern dünya”nın tesir sahasının vüs’atını göstermesi hasebiyle
önem arzetmektedir.
Almanlarla ittifak yapmış Osmanlı Ordusu’ndaki dervişler, bu tartışmaların ne denli
çok bileşeni olduğunu kanıtlayan bir modeldir. Değişen toplumda, bizatihi “muhafazakârlığın”
nesnesi addedilebilecek tarîkatları, ‘gelenekçi’ veya ‘yenilikçi’ diye tasnif etmenin güçlüğü açıkça
görülmektedir. Bu sebepledir ki Mevlevî Alayı’na dair yapılacak çalışmalar, ordu ve tarîkat ekseninin
dışına taşan, sosyal yapının değişimine dair izler de taşır.
I. Dünya Savaşı’ndaki en kalabalık nüfusu ihtiva eden Osmanlı Ordusu’nda askerlerin iaşesi
kadar, maneviyatlarını tahkim ve cephe hattına sevk etmek de mesele olmuştur. Bu yönüyle Mevlevîler
sadece ateş hattında değil, “modern zamanların” farklı cephelerinde de görev îfâ etmiştir.
Mevlevî Alayı’nın ihdası ve ordu içindeki faaliyetleri üzerine odaklanan çalışmada, iktidarla
olan ilişkiler, ordu hiyerarşisine intibak veya sorumluluk sahaları da anlaşılmaya çalışılmıştır.
Münferit veya milis olarak savaşan tarîkat mensupları, konu ile ancak dolaylı olarak ilgilidir. Zira
‘resmî tümen’ ile ‘milis kuvvet’ farklılığının zihinsel arka planını anlamaya çalışmak öncelikli hedef
olmuştur.

Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği tarafından Oktay Özel'in danışmanlığında hazırlanan "Tarihin siyaseti, siyasetin tarihi" adlı podcast dizisi çerçevesinde Alphan Telek'in sorularına 11 Kasım 2020 tarihinde verilen cevapların 4 Aralık 2020 tarihinde yayınlanan ses kaydı: https://soundcloud.com/heinrcihb-llstiftung-tr/modernlesme-kimin-hikayesi-baki-tezcan & https://open.spotify.com/episode/5OZ388XPQd4aek5Xk7ntra

Muhafazakâr Düşünce dergisi, Osmanlı ve Cumhuriyet Modernleşmesi sayılarını ardı ardına yayınlayarak Osmanlı‐İslam‐Türk modernleşmesinin değişik aşamalarını şekillendiren ideolojik‐politik ve kültürel kopuşlar ile her türden sürekliliğin topografisini oluşturmaktadır. Hem Osmanlı modernizminin Cumhuriyet açısından sonuçlarını hem de Cumhuriyet’in şekillendirdiği yeni ideolojik‐politik
ortamın özgünlüklerinin canlı bir resmini ortaya koymaya çalışan çalışmaların bir araya getirildiği Cumhuriyet modernleşmesi sayısındaki çalışmaların ortak teması, Batı‐dışı toplumların özgün sosyal formasyonlarını anlamak için siyasal, kültürel ve ekonomik modernitenin bu coğrafyalarda ortaya çıkan özgün biçimleri ile bu biçimleri kavramaya yönelik tekil ideolojik‐felsefi ve siyasal bakış açıları üzerinde yoğunlaşmalarıdır. Böylelikle bu sayıda yer alan çalışmalar yolu ile bir yandan  Cumhuriyet modernleşmesinin Batılı kaynaklarına dikkat çekilmekte diğer yandan da oluşturduğu kendisine özgü ideolojik‐politik dili çözümlenmeye çalışılmaktadır.
Muhafazâkar Düşünce

Sosyal bilimlerin hemen her alanında kaleme alınan yazılarda birbirinden farklı, çok sayıda yaklaşım biçimi bulunduğunu söylemek mümkündür. Ortaya çıkan bu yaklaşım farklılıkları, araştırmacıların akademik eğilimlerinden/konuları ele alma biçimlerinden ya da ele aldıkları konuların ortaya çıkardığı zorunluluklardan/kısıtlardan kaynaklanabilir. Nedenlerinden bağımsız olarak yaklaşım tarzlarının bu çoğul yapısı, meseleleri anlamlandırmak açısından önemli bir avantaj olarak görülebilir. Ancak kimi yaklaşım tarzları vardır ki, sorunların anlaşılmasına katkı sağlamak bir yana sorunların anlaşılmasını güçleştirmekte dahası hatalı anlaşılmasına sebebiyet vermektedir. Osmanlı modernleşmesi üzerine yapılan araştırmalar da kuşkusuz bu riskten muaf değildir. Bu çalışma, Osmanlı modernleşmesi çalışmalarında “sorumlu arayışı” eksenli yaklaşımın sınırlı bir eleştirisidir. Çalışma kapsamında Ş. Mardin ve N. Berkes’in Osmanlı modernleşmesine ilişkin örnek metinleri üzerinden bahse konu yaklaşım
belirli yönleriyle tartışmaya açılacaktır.

Tanzimat ve Islahat Fermanları ile Osmanlı İmparatorluğu, 19. yüzyıl Avrupa sistemiyle bütünleşme sürecine girdi. İmparatorluk, Avrupa devletler sisteminin bir parçasına dönüşürken, Islahat Fermanı ile liberal Avrupa ailesine katıldığını da ilan etti. O yıllarda Avrupa'da "liberal" en itibarlı sözcüktü. Resmi ideoloji olarak benimsenen liberal politika Osmanlı İmparatorluğu'nun hükümet söylemine Babıâli'nin diplomasi kökenli yöneticileri tarafından dahil edildi. Osmanlı İmparatorluğu'na iltifat etmek isteyen Avrupalı siyasetçiler ve diplomatlar Sultan'ın ve nazırlarının ne kadar liberal olduğundan övgüyle söz ediyorlardı.

Islahat Fermanı'nın hazırlanma safhalarını, Büyük Güçler arasındaki çekişmeleri İstanbul konsolosları üzerinden anlatarak başlayan bu kitap, reformlar ve Osmanlı topraklarındaki azınlıklar üzerindeki Avrupa etkisinin, Babıâli'nin reformcu paradigmasının diplomatik arşiv belgelerindeki izlerini sürüyor.

Tarih, çelişkinin çözülmesiyle, başka bir deyişle iki büyük zıt kuvvetten birinin üstün çıkmasıyla ilerler. Bu sırada her iki kuvvetin içinde de birbiriyle mücadele eden zıt kuvvetler vardır ve onların içinde de başka zıt kuvvetler… Bu böyle en küçük ölçeğe kadar devam eder, insanın kendi içine ve eylemlerinin her birine kadar sürer. Tabii burada yan kuvvetler de vardır ama bunların mücadelesinin sonucu esas o büyük kuvvetlerin mücadelesi içinde somut olarak karşımıza çıkar. İşte bu iki zıt kuvvetin arasındaki ilişkiye “çelişki” diyoruz. “Çelişkinin çözülmesi” de bunlardan birinin baskın çıkması ve artık büyük kuvvetlerden birinin, yerini başka bir kuvvete bırakması anlamına geliyor.
Sınıflar, medeniyetler, toplumlar, teknoloji, felsefe vb. işte bu süreç içerisinde gelişti. “İleri” ve “geri” kavramları da ancak bu süreç içerisinde anlam kazandı. Bu açıdan hep tartışılan “ileri”yi ve “geri”yi belirleyen şey aslında bizim güncel çelişkiyi nasıl tanımladığımızdır. Yani derdimizin devasını nerede aradığımızdır. Günümüzde dertlerimizin devasını tartışıyoruz, geçmişte de tartışıyorduk. Bu tartışma süreçlerinin en önemlilerinden biri “Batılılaşma” konusunda özellikle Tanzimat ve sonrasını içeren dönemde yaşandı. Bugün de benzer tartışmalar yaşamamızın yanında, o dönemki fikirlerin etkisini de hissediyoruz. Bu yüzden Tanzimat’ın anlayışını ve bu anlayışın zıddını incelemekte fayda var.

İstanbul'un sur dışı kentleşme sürecinde ilk yerleşim yerlerinden olan Kasımpaşa, burada bulunan tersane ile bugünkü kimliğini kazanmış bir semttir. Semtin coğrafi konumu ve kıyı şekillerinin sağlamış olduğu avantajla, Bizans döneminde küçük bir tersane inşası ile başlayan süreçte Kasımpaşa zaman içerisinde bir endüstri merkezi ve yerleşim alanı haline gelmiş, semtin fiziki ve sosyal oluşumu tersanedeki gelişmelere paralel olarak şekillenmiştir. 17. yüzyıla gelindiğinde Kasımpaşa imarlı bir sur dışı semti halini almış, 19. yüzyıla dek Osmanlı askeri sanayisinin önemli bir kısmı burada oluşmuştur. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, tersanenin teknolojik olarak geri kalması sonucu çeşitli reformlara gidilmiştir. Bu dönemde yalnızca tersanede değil, kentin bütününde yaşanan dönüşüm faaliyetleri ve kent sınırlarının kuzeye doğru büyümesi, Kasımpaşa semtinin de fiziksel ve sosyal dönüşümünü tetiklemiştir. Çalışmada, Kasımpaşa semtinin 15. yüzyıldan itibaren gelişimi ve 19. yüzyıl batılılaşma sürecinde tersane ve kentsel reformlar etkisinde geçirdiği dönüşümler incelenmiştir.

Modern kapitalizm, kadınların işgücüne katılımını tarihin hiçbir döneminde görülmemiş şekilde arttırmış; Osmanlı çalışma hayatında da benzer biçimde ücretli kadın emeği kapitalist üretim biçiminin gelişmesine paralel olarak ortaya çıkmıştır. Öte yandan Osmanlı ekonomisinde öteden beri kadın emeğinin öneminin azımsanmayacak boyutlarda olduğunu da belirtmek gerekir. Küçük üreticiliğin oldukça yaygın olduğu Osmanlı ekonomisinde yüzyıllar boyunca tarım, kadınların en önemli çalışma alanı olmuştur. Tarımsal işletme birimlerinde ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadınlar, tarımın ticarileştiği ve proleterleşmenin yaşanmaya başladığı bazı bölgelerde zaman içinde ücretli tarım işçisi haline gelmişlerdir. Tarımsal üretim gibi sınai üretimin de ayrılmaz bir parçası olan kadınlar, uzun bir dönem evde kurulu tezgahlarda dokumacılık alanında üretim sürecine katılmış; dokumacılık faaliyeti zamanla ev dışına, atölyelere taşınmıştır. Tarım dışı alanlarda ve ev dışında çalışan kadınların dokumacılık dışında en fazla istihdam edildiği bir diğer sektör ise gıdadır. Fabrikalarda çalışan kadın işçilerin ortaya çıkması ise 19. yüzyılın ortasından itibaren ve gayri Müslim Osmanlı kadınlarını içerecek şekilde gerçekleşmiştir. Ardı ardına yaşanan savaşlarla birlikte durum değişmiş; Müslüman-Türk kadınlar da artık fabrikalarda ve kamu kurumlarında çalışmaya başlamışlardır. 20. yüzyıla gelindiğinde ise ücret karşılığı çalışan kadınların çalışma hayatındaki yeri hiç de azımsanmayacak bir düzeye varmış durumdaydı. Osmanlı Devleti'nin ilk modern sanayi istatistikleri olan ve en önemli sanayi kuruluşlarını kapsayan 1913-1915 Sanayi Sayımı'na göre 1915 yılında sanayi kesiminde çalışan kadınların sayısı %30'a ulaşmıştı. Bu dönemde ücretli kadın emeğinin artmasının en önemli sebebi, savaş yıllarında erkek işgücünün silahaltına alınmasına paralel olarak emek arzının azalmasıdır. Öte yandan ucuz ve uysal bir üretim faktörü olması sebebiyle istihdam edilen kadınlar, oldukça uzun çalışma süreleri karşılığında erkek işçilere göre çok daha düşük ücretlerle çalıştırılmışlardır.

Ömer Karaoğlunun, Osmanlı’nın iktisadi tasavvurundaki dönüşümü modernleşme süreci bağlamında ele aldığı “Osmanlı İktisat Tasavvuru ve Modernleşme” isimli kitabında; modernleşme sürecinin başladığı 19. yüzyılda neşet eden ve bu dönüşümün gerçekleşmesine neden olan bir dizi makale, sergi, kitap ve olaylardan kesitler sunulup bu süreçteki dönüşüm tablolaştırılmaktadır. Liberalizm, Sosyalizm, Milliyetçilik, İslamcılık gibi akımlara mensup olan ve dönemin iktisadına ilişkin bir takım görüşler serdeden fikir adamlarının görüşlerinin farklı bölümler altında mütalaa edildiği kitap; bu ideolojilerin tasavvur dünyamıza kattıklarıyla ya da ondan çıkardıklarıyla, Osmanlı İktisat tasavvurunun geçirmiş olduğu dönüşümü bir tablo halinde incelenmeye sunmaktadır. Bu çalışmada ise bahsedilen bu tablonun değerlendirmesi yapılacaktır.

Orhan Okay, sadece Yeni Türk Edebiyatı sahasının değil Türk akademisinin en üretken bilim insanlarından biridir. Akademik hayata adım attıktan sonra alandaki önemli eksiklikleri kapatacak oldukça özgün ve nitelikli çalışmalar yapmıştır. Yeni Türk Edebiyatı sahasında
birçok lisansüstü çalışmalara danışmanlık yaptığı gibi, birçok bilimsel çalışmaya da gönüllü destek vermiştir. Bu çalışmada Prof. Dr. Orhan Okay’ın bilimsel yayınlarından ve danışmanlığını yaptığı lisansüstü çalışmalar örneğinde, bilim insanı portresi tespit edilmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun, Türkiye tarihinin kendinden sonraki dönemine etkileri bağlamında sosyo-ekonomik yapısı ve mirası üstüne, sayılamayacak kadar çok çalışma üretilmiştir.  İdeolojik paradigmaları bakımından gelenekçi, milliyetçi, liberal ve Marksist algılarına ve açıklama biçimlerine bağlı olarak birçok konuda farklılıklar gösteren bu yaklaşımların, neredeyse bir bütün olarak benzeştiği yer, Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupaî anlamda bir toplumsal yapılanma üret(e)mediği, bu bağlamda, kültürel ve ekonomik yapısal özelliklerine dayalı olarak sosyo-ekonomik yapısının kendisine özgü olduğu, bu özelliği ile de Avrupa coğrafyasına özgülenen evrensel sosyal evrim şemasının dışında nitelikler gösterdiği görüşüdür. ‘Özgücülük’ olarak adlandırılan bu ortak açıklamaya göre, tipik bir Türk-İslâm devleti olarak Osmanlı yönetim geleneği de, dinsel inancın gereği olarak Sultan’ın Tanrı adına mutlak yönetiminin, Avrupa’daki gibi devletten özerk bir sivil toplumun gelişmesinin önünde engel oluşturmuştur. Bu nedenle, İmparatorluğun ve devamında Cumhuriyet’in siyasal tarihi, ancak yönetici seçkinlerin ve genel olarak devletin/bürokrasinin iradesi ve eylemleri üstünden okunduğunda anlamlı ve doğru sonuçlar verebilir.
Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nun sosyo-ekonomik yapısı ve mirası üstüne geliştirilen yerleşik yaklaşımları, güncel veriler ışığında tartışmak ve özellikle Batılılaşma/Modernleşme sürecine ilişkin, Osmanlı’nın ‘içsel-sosyo-ekonomik’ kaynaklarına dayalı alternatif bir model önerisini tartışılmaya sunmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Çalışmalarını karşılaştırmalı anayasa hukuku, hukuki gelenekler ve anayasa politikaları gibi alanlarda sürdüren Ran Hirschl, karşılaştırmalı anayasa çalışmalarındaki tartışmaları canlandıran bir eser kaleme aldı. Towards Juristocracy 'de, 1980'li ve 1990 Zelanda ve Güney Afrika'da siyasi-hukuki gücü, temsil yetkisi olan kuvvetlerden yargı kuvvetine devreden anayasal reformları konu alan yazar, bu ülkelerdeki anayasacılığın siyasi kökenlerini ve sonuçlarını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Hirschl araştırmasını üç soru üzerine bina etmektedir (s. 5): 1) Hakların anayasallaşması ve anayasal denetimin kurulması yoluyla yargısal gücün büyümesi bir ilerleme olarak mı yoksa siyaset alanındaki sosyo-politik çatışmaların yeni bir boyutu olarak mı anlaşılmalıdır? 2) Bu büyümenin ulusal yüksek mahkemelerin dağıtıcı adalet fikrini yorumlamaları üzerindeki gerçek etkisi nedir? 3) Bu olgunun siyasi sonuçları nelerdir ve siyasetin yargısallaşması yirmi birinci yüzyıl demokrasisi için neyi işaret eder? Eserin girişinde yazar çağdaş anayasal gelişmelerin ve Amerikan anayasal incelemelerinin bir eleştirisini yapmaktadır (s. 1-6). Ulusal düzeydeki siyasi kararların alınmasında yüksek mahkemelerin ve ulusalüstü yargı mercilerinin etkili birimler haline gelmesi olgusunu olumlu karşılayan bazı araştırmacılar, demokrasinin çoğunluğun idaresi anlamına gelmediğini ve kendisini çoğunluğun tiranlığı hâline gelmekten ancak anayasallaşma ve anayasal denetim vasıtasıyla koruyabileceğini savunmaktadırlar. Hirschl'e göre, içinde Ronald Dworkin'in de yer aldığı bu araştırmacı grubu, anayasallaşma yoluyla yargının güçlendirilmesinin gerçek siyasi kökenlerine dikkat etmemektedir (s. 3). Alanın önde gelen araştırmacılarının zikredilen tarafgirliği kadar, yerelliğinden de söz edilebilir: Amerikan anayasal incelemelerinde ABD dışındaki ülkelerin anayasal gelişmelerini konu alan araştırmaların azlığı, anayasallaşmanın küresel düzeydeki köken ve sonuçlarının ne olduğuna dair ikna edici argümanlar geliştirmeye engel olmaktadır (s. 6). Kitap temelde üç kısımdan oluşmaktadır: İncelenen ülkelerdeki hukuki değişimlerin özetlendiği birinci bölüm; anayasallaşmanın siyasi kökenlerine ilişkin teorilerin ele alındığı ikinci ve üçüncü bölümler; anayasallaş-KİTAP DEĞERLENDİRMESİ Dîvân 2013/1

Kang You Wei is a famous scholar and a stateman who lived in reign of the last dynasty of
China, the Qing Dynasty. Kang You Wei was aware of one of the great power of his time
Ottoman Empire and he was also advocating Ottoman Modernisation can be a proper example
for China, which China and Ottoman Empire had many similarities. Kang You Wei, wrote for
the Emperor about the developments of the West and Ottoman Empire’s process of
modernisation in details. He was exiled in 1898 lived abroad in many countries in 1908 came
to İstanbul and wrote travel notes called “Tu Jue You Ji”.

SUMMARY
Avcı, Yusuf, Ottoman Modernization and the Image of Japan (1839–1908), Master’s Thesis, Advisor: Prof. Dr. Zeliha Etöz, 189 p.
The topic of this thesis is the shifting image of Japan in the Ottoman Empire between 1839 and 1908. The transformation of this image is examined within the context of Ottoman modernization. The image of Japan in the Ottoman Empire historically changes depending on the influence of the Japanese society, the international context and the transformation of the Otoman society itself. Whereas the Japanese society was perceived as “savage” in the Tanzimat era, it was conceived as a society undertaking rapid modernization from the period of Abdülhamid II onwards. The idea that Japan was able to achieve a conservative modernization provided her with a privileged status in the Hamidian period. The emergence of Japan in the late nineteenth century as a strong eastern state holding equal power with the European states in the late nineteenth century has triggered further interest in Japan. The victory of Japan over Russia in the 1904–1905 Russo-Japanese War incited a great admiration for Japan all over the Empire. Furthermore, the representation of Japan as an embodiment of a successful Eastern-Western synthesis, has rendered her a significant reference used in the internal political debates of the Ottoman society. In the first of the three chapters constituting the thesis, the image of Japan during the Tanzimat Era is investigated. The second chapter locates this image in the context of Abdülhamid’s strategic attempt at conservative modernization. In the third and final chapter, the image of Japan is discussed with respect to the conflict between Abdulhamid and the Young Turks............................................................................................................................................................................... ÖZET
Avcı, Yusuf, Osmanlı Modernleşmesi ve Japon İmgesi (1839–1908), Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Zeliha Etöz, 189 s.
Tezin konusu, 1839–1908 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Japon imgesidir. Japon imgesinin dönüşümü, tezde, Osmanlı modernleşmesinin bağlamı içinde incelenmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Japon imgesi hem Japon toplumundan hem uluslararası gelişmelerden hem de Osmanlı toplumunun dönüşümünden etkilenmiştir. Bu çerçevede, Osmanlı modernleşmesinin farklı momentlerinde farklı biçimler almıştır. Japon toplumu, Tanzimat döneminde vahşi bir toplum olarak algılanmış, II. Abdülhamid döneminden itibaren ise hızla modernleşen bir toplum olarak görülmeye başlanmıştır. Japonya’nın muhafazakâr bir modernleşme gerçekleştirdiği düşüncesi, onu II. Abdülhamid döneminde özel bir konuma yükseltmiştir. Ayrıca, Japonya’nın Doğulu bir toplum olarak on dokuzuncu yüzyıl sonundan itibaren Avrupa ülkeleriyle eşit bir büyük güç olarak ortaya çıkması Osmanlı İmparatorluğu’nda Japonya’ya duyulan ilgiyi arttırmıştır. Japonya’nın 1904–1905 Rus-Japon Savaşı’nda Rusya’yı yenmesi ise Osmanlı toplumunun tüm kesimlerinde Japonya’ya yönelik büyük bir hayranlık ortaya çıkarmıştır. Japonların, Osmanlı toplumu için Doğu ve Batı arasında bir sentez başarısını temsil etmesi, Japonya’nın Osmanlı siyasal alanı içindeki tartışmalarda önemli bir yer bulmasını sağlamıştır. Üç bölümden oluşan tezin ilk bölümünde Tanzimat döneminde Japon imgesi incelenmiştir. İkinci bölüm, II. Abdülhamid’in muhafazakâr modernleşme stratejisi ekseninde Japon imgesini ortaya koymaya çalışmıştır. Üçüncü bölümde ise II. Abdülhamid ve Jön Türkler arasındaki mücadele ekseninde Japon imgesi incelenmiştir.

Öz Osmanlı Devleti'nin modern-merkezi devlet araçlarını inşa etme süreci II. Mahmud dönemiyle özellikle 1830'lu yıllardan itibaren resmi devlet politikası halinde ortaya çıkmıştır. Onun başlattığı modernleş-me projesi Tanzimat Fermanı adı altında formülleştirilmiştir. Tanzimat'ın getirdiği reformların bürok-ratik kurumlar üzerindeki ilk etkisi, ana yönetme aygıtı olan Bab-ı Âli'ye danışmanlık ve uzmanlık desteği sağlama amacıyla çeşitli meclislerin kurulmasıdır. Tanzimat'tan hemen evvel kurulan hatta Tanzimat ilkelerinin tespitinde önemli katkıları olan Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye bu anlayışın ilk ürünüdür. Tanzimat bürokrasisinin rasyonel, hızlı, etkili yönetim sistemi kurma çabaları çerçevesinde bu kurumsal yapı da sürekli dönüşümlere, reformlara tabi tutulmuştur. Nihayetinde 1868 yılında modernleşme sürecinin tek bir çatı altında yürütülmesinin faydalı olmadığı görülerek meclis ikili yapı sistemine evrilmiştir. Bir bakıma kuvvetler ayrılığı prensibi üzerinden gerçekleştirilen bu bölünme so-nunda idari işlerin tasarrufuyla mükellef Şura-yı Devlet ve adli konulardan sorumlu Divan-ı Ahkam-ı Adliye ortaya çıkmıştır. Abstract The process of building modern-central state instruments of the Ottoman State emerged as an official state policy, especially from the 1830s, with the period of Sultan Mahmud II. The modernization project he initiated was formulated under the name of Tanzimat Firman. The first effect of the reforms brought by the Tanzimat on bureaucratic institutions is the establishment of various councils to provide councillor and expertise support

İttihat ve Terakki Cemiyeti, sonradan Fırkası, iktidarda bulunduğu 1908-1918 yıllarıarasında ve  daha sonra aynı kadrolarla, Bağımsızlık Savaşı’nı izleyerek Cumhuriyet dönemini de kapsayacak biçimde, aynı zamanda yöneticileri olan ordu komutasının iradesine dayalı bir otoriter yönetim sergilemiştir. Bu durum, klasik tarihçiliğimizin muhafazakâr ve modernleşmeci yorumları doğrultusunda, başta Enver Paşa olmak üzere yöneticilerin iktidar istemleriyle veya Jön-Türk geleneğinin batıcılığından kaynaklanan aydınlatma ve uluslaştırma düşüncesinin etkisiyle ve bu bağlamda aydın-asker önderlerin, Osmanlı Devleti’nin çöküşüne karşı çare arayışları ile açıklanagelmiştir. Bu geleneksel açıklayış biçimleri, tarihsel olayın yaratıcı etkenini kişi ve kişisel irade ile sınırlayarak, sosyo-ekonomik koşulların bir üstyapı kurumu olarak siyaset üstündeki belirleyici etkisini göz ardı eden bir yaklaşım sunmaktadır. Bu çalışma, 1908 İhtilâli ile somutlaşan Meşrutiyet idealinin Cumhuriyet’e uzanan etki süreci içinde diktatörlüğe evriminin sosyo-ekonomik nedenlerini tartışmak amacıyla hazırlanmıştır.

Bu makalenin konusu Kıta Avrupa’sın da ki farklı Uygarlıkların, Devletlerin, Krallıkların ve Osmanlı İmparatorluğun da ki anayasal fikirlerin doğuş, gelişim ve etki süreçlerini karşılaştırmalı olarak ele almaktır. Bu karşılaştırmalı çalışma ilk olarak Rönesans hareketi ile temelleri atılan Aydınlanma sürecinin neden ve nasıl geliştiği ve bu süreç doğrultusunda da Modernleşmeyi, ardından da Kapitalizmi ve onun sonucu olarak da ortaya çıkan toplumsal Devrimleri ve bu devrimlerin meyvesi olan Ulus Devlet ve Milliyetçilik fikirlerinin, Yakın Çağ Avrupa’sın da nedenli büyük değişimler ve etkiler yarattığını açıklamaya çalışmak olacaktır. Avrupa’da bütün bu değişimler gerçekleşirken, karşılaştırmalı yöntem kullanarak da bu değişimlerin siyasi, ekonomik ve sosyal olarak da Osmanlı İmparatorluğunu nasıl etkilediğini ve bu değişim sürecinin son evrelerinde de Osmanlı topraklarında yeşeren Ulusalcı fikirlerinin ve onun etkisi ile ortaya çıkan günümüz Modern Türkiye Cumhuriyeti’nin başlangıç n...

In the 19th century, increase in both global trade and migration made it necessary to communicate speedly. The telegraph, which was invented in the mid1830s, extended very rapidly all over the World. The Ottoman State used the telegraph during the Crimean War, for the first time. Later, in a short time the telegraph cables were laid out in Anatolia and Rumeli by the help of public. In Amasya, the telegraph cables were laid out during 1860s.

Tarihin hiçbir belirleyici ve dönüştürücü olayı, her ne olursa olsun anlık kararların yarattığı sonuçların toplamı olarak görülemez. Her değişim ve dönüşümün derin kökleri ve süreçleri vardır. Dolayısıyla Cumhuriyetin modernizasyonu için kullanılan “yukarıdan aşağıya modernleşme” kavramı bu anlamda tartışmaya açıktır. 1808’de II. Mahmut döneminde başlayan modernizasyon çalışmaları, Cumhuriyet’in ilanıyla sonuçlanan birçok dönüştürücü çabanın özünü içerir. Yeniden yapılanma (Tanzimat) fermanı, 1876 Anayasası ile nihayet anayasacılığa (Meşrutiyet) yol açmıştı. İttihad-ı Terakki (İttihat ve Terakki) ve Cumhuriyet döneminde yapılan benzer çalışmalar Mecelle’nin ve bazı uygulamaların doğmasına neden oldu. Tanzimat sonrası eğitim faaliyetleri Rönesans, Reform ve Aydınlanma’dan başlayarak Batı ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki boşluğu doldurmayı amaçlayan modernleşme sürecinin bir parçasıydı. Modernleşme için birçok girişim Cumhuriyet döneminden çok önce başlamış, bu süreç etkisini Cumhuriyet döneminde göstermiş ve halen devam etmektedir. Şimdiye kadar birçok kesin olay ve tartışma din ve eğitim kurumları etrafında dönmüştür.