Ortaoyunu

Ortaoyunu, Batılı tiyatroya en yakın Türk halk tiyatrosu dalıdır. Bu köklü geleneğin çok yönlü olarak araştırılması, sorunlarının tespit ve tahlil edilerek gelecek kuşaklara aktarımının sağlanması büyük önem arz etmektedir. Lakin bugüne kadar yapılan çalışmalar, az sayıdaki ortaoyunu metninin tetkikinden ve belirli araştırmacıların fikirlerinin tekrarından öteye gidememiştir. Bilhassa son dönemlerde yazılan metinlerin hiç dikkate alınmaması, mevcut çalışmaların en mühim eksiğidir.
Elinizdeki bu kitabın en özgün tarafı, bugüne kadar değerlendirmeye tabi tutulmayan ortaoyunu metinlerini de içine alacak şekilde bir yapı ve içerik incelemesine yönelmiş olmasıdır. Ayrıca “estetik uzaklık kavramı” ve “gülme teorileri” üzerinden Batı tarzı tiyatro ile ortaoyununun müşterek yanlarını ortaya koyması, metinlerdeki halk kültürü unsurlarını ayrıntılı bir biçimde ele alması diğer belirgin özelliklerindendir.
Bu eserin, ortaoyunu üzerine yapılacak yeni araştırmalara kapı aralaması dileğiyle...

Tanzimat düzenlemeleriyle tiyatroda da Batılılaşma adımlarının atıldığı dönemlerde yaşamını sürdüren geleneksel formların giderek yok olmaya yüz tutmasına neden olan çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bununla birlikte geleneksel olanın yaşatılması için Batıya tamamen sırt çevirme önerileri de tiyatro anlamında çağın gerisinde kalma tehlikesini beraberinde getirecektir. Tiyatro kuramcılarının bu konuda geliştirdiği en tutarlı öneri gelenekselin çağdaşlaştırılması yolunu tercih etmek olmuştur. Böylelikle hem dünyanın takip ettiği Batılı formlardan uzak kalınmamış hem de Türk insanın geleneksel kodları, onlara ulaşmakta son derece etkili bir araç olarak kullanılabilmiş olacaktır. Günümüzde çok sayıda olmasa da örneklerini gözlemleyebildiğimiz bu anlayışın önemli bir temsilcisi olan Ferhan Şensoy, geleneksel kodları Batılı formlarla başarıyla buluşturarak kendi izleyicisini yaratmış ve oyunlarını uzun süreler boyunca sergileme başarısını göstermiştir. Bu çalışma, Ferhan Şensoy’un “Ferhangi Şeyler” adlı oyununda yer alan Geleneksel Türk Tiyatrosu öğelerini saptayarak, oyunun ilk kez oynandığı 1987 yılından günümüze dek aralıksız olarak sahnelenmesinde bu öğelerin etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada günümüzde gişe başarısı gösterip izlenme süreleri bakımından başarılı bulunan oyunlardan biri olan Ferhan Şensoy’un “Ferhangi Şeyler”adlı tiyatro oyunu, geleneksel olanın çağdaşlaştırılması bağlamında ele alınacaktır. Çalışmada gerçekleştirilecek olan incelemeler, sanatçının tiyatro biçeminin olgunlaşma evrelerine, ve bu biçemin Türk seyircisi üzerindeki etkisine odaklanarak gerçekleştirilecektir. Bu süreçte Geleneksel formlar olan Meddah, Karagöz ve Ortaoyunu hakkında derinlemesine bilgi vermenin konuyu genişletip dağıtacağı düşünüldüğünden bu formların sadece isimlerinin anılarak ortak özelliklerinin detaylı incelenmesi uygun görülmüştür. Nihayetinde Türk seyircisinin geleneksel kodlarının “Ferhangi Şeyler”deki yansımaları öne çıkartılıp eserde kullanılan geleneksel oyunculuk kalıpları da söz ve hareket bağlamında irdelenecektir. Çalışmanın sonucunda Türk tiyatrosuna geleneksel olan ile Batılı olanın sentezlenmesine örnek teşkil ettiği düşünülen Ferhan Şensoy’un Ferhangi Şeyler adlı oyununda kendisine yer bulan bu geleneksel temaların oyunun uzun süreler Türk seyircisi tarafından ilgiyle izlenmesindeki rolü ortaya konulacaktır.

Humor represents a central aspect of everyday conversations.
Therefore, the issues like the reasons of laughter and what constitutes humor have been questioned since Plato and Aristotle and humor has become a field that has been developing continuously ever since. The pleasure people take in laughing is one of the reasons that humor has come out as a theatrical form.
Comedy has gained the place as a popular genre in both pre-Republic and post-Republic periods. Including the humorous elements and local properties, the Ortaoyunu (literally ‘performance in the middle’) is one of the major types of traditional Turkish theatre but at the present time it has disappeared.
Nonetheless, some properties of the Ortaoyunu manifest itself in comedy works formed afterwards. One of the prominent examples for this is the television program called Komedi Dükkânı ‘Comedy Shop’. There are relations and similarities between the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı in terms of their characters, improvisatory structures, decor-costume conceptions, comic elements in movements, creating situation comedy and linguistic properties of humor (verbal humor). In this study, the main theories of humor are reviewed briefly and the similarities between the Ortaoyunu and
Komedi Dükkânı are dealt with by sketching the characteristics. In addition, the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı are compared in the frame of linguistic humor (verbal humor), puns, ambiguities and impoliteness strategies. In general, based on these relations and similarities between the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı, the paper looks for an answer to the question whether Komedi Dükkânı is a modern form of the Ortaoyunu.
Key words: Laughter, Ortaoyunu, verbal humor, puns, impoliteness
strategies

ustaların elinde en parlak dönemlerini yaşayan ortaoyunu, Tanzimat döneminde ağırlığını hissettirmeye başlayan Batı tiyatrosu karşısında fazla tutunamamıştır. Bir ara, geleneksel tavır ile Batılı tiyatro tekniklerini birleştirerek 'tulûat' adını alıp meydandan sahneye taşınsa da eskisi gibi itibar görememiş; bu olumsuz gidişat Cumhuriyet devriyle birlikte iyice perçinlenmiştir. Bilhassa 1940'lardan sonra, ortaoyununu yeniden eski parlak günlerine döndürmek için çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Metin And, Osman Cemal Kaygılı, Hüsameddin Bozok, Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, Burhan Felek başta olmak üzere pek çok araştırmacı, kaleme aldıkları yazılarla ortaoyunu geleneğini yeniden diriltmenin yollarını aramış; ancak yazılarında dile getirdikleri hususları pratiğe dökmekte çok da başarılı olamamışlardır. Bu bildiride, kökeni yüzyıllar öncesine dayanan geleneksel ortaoyununun günümüzde gözden düşme gerekçeleri irdelenecek; bu geleneği gelecek kuşaklara tanıtmak/aktarmak için yapılması gerekenler üzerinde durulacaktır.

Tiyatro sanatının maskeyle buluştuğu yerde bu oyunun yaşam felsefesi de anlam bulur: Başkası olarak yaşamak sanatı… İlkel toplulukların animist inançlarına göre, yinelenen doğal olayların ruhları, kişilikleri vardı; bu kişiler, sonradan tapınma nesnelerine, tanrılara, peygamberlere, krallara, padişahlara, dokunulmaz kutsal kimliklere dönüşür. Davul, duman, ateş eşliğinde, kılık değişimiyle yapılan Şaman ayini tiyatro için bir başlangıç ânı olarak da tanımlanabilir. İnsanlık kültürü yeryüzünün çok çeşitli yerlerinde birbirlerinden etkilenmeksizin ve taklit etmeksizin de benzer davranış biçimlerine, benzer oyun donanımlarına ulaşabilmişler. Tarih bunun örnekleriyle dolu. Hiçbir kültürel kavram tek bir kaynaktan çıkıp yayılmamıştır; tiyatro da öyle. Bugün Gaziantep yöresinde çokça bilinen bir oyun olan Mangala’nın 60 ülkede birden oynanıyor oluşunun temelinde insan kültüründe birden fazla yerde benzer davranış biçimlerinin doğmuş olması yatar. Eski inançların hemen hepsi görülen "ölme ve yeniden dirilme" teması da, insanlara verdiği kılık değiştirme ve kişileştirme olanaklarıyla, tiyatronun çıkış noktalarından biriydi. Mevsimlerin dönüşü, kışın bahara, bereketli yazın ürün toplanan güze dönüşmesi gibi yinelenen doğa olayları, eski yılı temsil eden kralın yeni yılın kralın karşısında yenik düştüğü bir törensel boğuşmayla temsil edilmesi de farklı bir öğe olarak oyunlaşır. Kralın ya da padişahın attan indirilerek bir delinin kral ilan edilmesi, bir din adamının eşeğe hem de tersten bindirilmesi (bizde Nasreddin Hoca, Hıristiyan kültüründe İsa ve Meryem Ana) daha sonra onun da attan indirilmesi bu oyunların önemli alt başlıklarından biriydi.

Ortaoyunu is the branch of Turkish theatre which is combined with music, dance and mimic, played in accordance with a specific structure of play in a round/oval space surrounded by spectators. Humor in the spectacles is generally based on verbal and movement comic; and the performers' ability to elocution and power of takeoff determine the dose of humor. In order to reveal humanitarian emotions giving birth to the act of laughing in ortaoyunu shows, giving reference to the Western "theories of laughing" will be useful. One of them is the inconsistency (incompatibility) theory. This theory emphasizes the "incoherence between what should be and what it is" and claims that the sense of "surprise/unexpectedness" of the person is the source of laughing. In this paper, recognized ortaoyunu texts have been analyzed in detail and archetypal sections have been presented accompanied with passages.

Ideological theater in Turkey, it is essential to examine the transformation experienced parallel to the politics of the country. In this sense, it is possible to evaluate the history of ideological theater in four separate sections. These sections; Political theater works in the Ottoman Empire, the early Republican history, examples of socialist theater and the new period when alternative centrifugal currents came into play. Especially after the 1980s, nationalist-Islamist right wing fictions, though weak, contributed to the development of the genre. Unfortunately, the first examples of political theater seen in the Ottoman Empire were inhibited without allowing for further development. Nevertheless, it is observed that the repressive environment developed by the state during the Stagnation Period has been alleviated to some extent within the partial irregularity of the Collapse period. Undoubtedly, the contribution of the Ortaoyunu to the socialization function of Turkish theater is not limited to this. It is known that the plays, which are thought to be not easily perceived by the Turkish audience, were brought to the country by playing like the Ortaoyunu by the first hand. When it is remembered that Shakespeare's worldfamous political work "Othello" was played with the title "Revenge of the Arab" by traditional companyes, which were first used in the Ortaoyunu, the political attitudes of the Ortaoyunu's performers who tried to be portrayed as ordinary funny will be more easily understood. It is in the memories that the Kavuk, which is given to the masters of the Ortaoyunu, did not bring any luck to its owners, on the contrary, they barely saved their lives from the executioner and even the famous Karagöz and Hacivat were punished by the state.