Geleneksel Türk Tiyatrosu

ÖZET Köy seyirlik oyunları dayandıkları temel itibariyle insanların geçmişi ve bugünü arasında bağ kuran birer araç olmanın yanında özellikle kırsal kesimde yaşayan halkın sosyalleşme ve eğlenme unsuru olarak da iş görürler. Bu oyunlar, içerisinde barındırdıkları semboller, hareketler ve görünümler itibariyle geçmiş dönemdeki inanışlar, ritüeller ve uygulamaların birer yansıması olarak bilinirler. Güncel anlamda oyunlar daha çok eğlence amacıyla oynansa da bazı bölgelerde oyunlar hala bu inanç yapılarını korumaktadır. Oyunlar genellikle erkekler tarafından icra edilmekte ve izlenmektedir fakat kısıtlı bir bölümünde kadınlar da rol almakta hatta bazı oyunlar sadece kadınların olduğu alanlarda kadınlar tarafından icra edilmektedir. Bu yazıda da köy seyirlik oyunlarından birisi olan Gogucu oyunu incelenecektir. Oyunun incelemesi için gerekli olan bilgiler derleme çalışması ile elde edilmiş ve halkbilimi kuramları dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Gogocu adındaki bu oyun da Balıkesir'de kadınlar tarafından icra edilen içerisinde korku unsurları barındıran, çeşitli simgesel unsurlarıyla dini-ritüel kategoride değerlendirilebilecek bir seyirlik oyundur. Aynı zamanda isimlendirilmesinde kullanılan kelimenin farklı Türk toplulukları arasında korku ile olan bağlantısı yapılan incelemelerde görülmüştür. Bu yazıda da bu köy seyirlik oyununun adının kelime kökeni, icrası, bağlamı ile birlikte etki ve işlevleri tartışılacaktır, toplumsal açıdan köy seyirlik oyunlarının işlevleri ve farklı coğrafyalara yayılımı tartışılacaktır.

Bu tez, Haldun Taner’in Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım ve Esegin Gölgesi
oyunlarının, Bertolt Brecht’in Üç Kurusluk Opera ve Sezuan’ın yi nsanı
oyunları ile karakter ögesi bakımından karsılastırılmalarına dair analitik bir
incelemeyi içerir. Oyunların diyalektik düsünce üretme konusunda, karakterlerin
etkisinin açıga çıkarılması, karakterlerin yaratımında yazarların basvurdugu yollar
incelenerek, oyunların elestirisinin ortaya konmasında karakterlerin ne derece ve
nasıl etken olabildigi arastırılmıstır. ki yazarın karakterlerinin, oyunlarda hizmet
ettigi durumlar incelenerek, birbirleriyle benzedikleri ve ayrıstıkları noktalar
belirtilmistir.
Anahtar kelimeler: Haldun Taner, Bertolt Brecht, Epik Tiyatro, Karakter Ögesi,
Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım, Esegin Gölgesi, Üç Kurusluk Opera,
Sezuan’ın İyi İnsanı

This thesis includes an analytic review about the evaluation of character
as an element of drama in the plays Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım
(I Close My Eyese I Do My Duty) and Esegin Gölgesi (Shadow of the
Donkey) by Haldun Taner, and Threepenny Opera and The Good Person
of Szechwan by Bertolt Brecht. In the thesis, researches how and how
much the characters affect the critisizm within the plays’ through an
observation of the methods used by the writers for creating these
characters. The thesis also tries to shed light on how characters trigger off
dialectical thinking. Both writers’ chacaracters and their purposes in the
plays have been observed. And their similarities and differences have
been indicated.
Key words: Haldun Taner, Bertolt Brecht, Epic Theater, Character, Gözlerimi
Kaparım Vazifemi Yaparım, I Close My Eyes I Do My Duty, Esegin Gölgesi,
Shadow of the Donkey, Threepenny Opera, The Good Person of Szechwan

Özet 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren toplum hayatına giren sinema, ürünlerini bilim, kültür ve sanattan faydalanarak üretmektedir. İçinde bulunduğu çağın nabzını tutarak toplumun ilgisini hangi içerik ve teknikle çekeceğini analiz etmektedir. Türk sinemasının gelişimi de geleneksel Türk tiyatrosunun sinemada kullanılmasıyla başlamıştır. Edebiyatı ve geleneksel unsurları kullanarak seyircinin dikkatini çekme ve sinema aracılığıyla mesaj verme amacına yönelik olarak Türk sineması ürünlerini vermeye devam etmiştir ve etmektedir. Özellikle 1970'lerden itibaren Türk sinemasında geleneksel Türk tiyatrosuna ait mahallî tipler sık sık kullanılmıştır. Mahallî tiplerin halkta samimi bir intiba uyandırması 1990'larda çekilen uzun soluklu dizilere de yansımıştır. 1980-2000 yılları arasında sinemada yeterli düzeyde kullanılmayan geleneksel Türk tiyatrosu unsurları 2006'dan itibaren daha profesyonel şekilde eserlere hâkim olmaya başlamıştır. Bu çalışmada, Türk sinemasının gelişim süreci ve geleneksel Türk tiyatrosu unsurlarının sinemada hangi yönleriyle kullanıldığı incelenecektir.
Abstract Having entered into social life starting from the second half of the 19 century, cinema produces its products using science, culture and art. Catching up with the modern life which it exists in, cinema analyses ways and technics of how it can attract attention of the society. Development of Turkish cinema has started with the use of traditional Turkish theater in cinema. Turkish cinema still continues to produce its products aiming to draw attention of the audience and to give messages using the literature and traditional elements by means of cinema. Especially starting from the 1970's, local types characteristic to the traditional Turkish theatre have been used in Turkish cinema very frequently. The fact that local types made an impression on people had found their reflection on long lasting TV series of the 1990's. The elements of the traditional Turkish theater that were not used satisfactorily in cinema between the 1980's and the 2000's have started to dominate in works after 2006 more professionally. In this study we are trying to investigate the process of development of Turkish Cinema and the ways the elements of traditional Turkish theater have been used in cinema.

Bu derste Tanzimat döneminde ilk örnekleri görülen “Batılı tarzda” Türk tiyatrosunun bugüne kadarki serüveni incelenecektir. İlk önce tiyatronun ne olduğu üzerinde durulacak; dünya tiyatro tarihinin belli başlı akımları ve yazarları, Türk tiyatrosuna etkisi olanlara odaklanılarak anılacaktır. İki oyunla örneklenecek Cumhuriyet öncesi Türk tiyatrosuna geçmeden önce, okunulacak oyunların birçoğunu etkileyen Karagöz ve ortaoyununun özellikleri tartışılacaktır. Asıl üstünde durulacak dönem Cumhuriyet dönemidir. Tiyatro türünde yetkin olan yazarların eserlerinden –mümkün olduğunca–  tiyatro metinlerindeki genel yapının izlenebileceği eserler ve bu eserlerle ilgili ikincil kaynaklardan parçalar/ makaleler okunulacaktır. Bahsi geçen metinler hem tematik açıdan, hem dönemlerine göre, hem de tiyatro yazınının özellikleri göz önünde bulundurularak tartışılacaktır. İlk metinler sade ve kolay gelecek, ancak daha sonra eserler yoğunlaşıp muğlaklaşacak. Özellikle oyunlar okunmaya başlandığında dersler tamamen karşılıklı fikir alışverişi şeklinde geçecek. Bu yüzden DERSE METİNLERİ OKUYARAK GELMENİZ ÇOK ÖNEMLİ.

Özet Geleneksel tiyatro, halk edebiyatı araştırmaları içinde önemli bir bölümü teşkil etmektedir. Bu konu sadece Türkolojinin ve halkbiliminin değil radyo-sinema-televizyon ve tiyatro bölümlerinin de çalışma alanına girmektedir. Geleneksel yapı nedeniyle kültür araştırmaları konusunda ön plana çıkan bu yapı güncel tiyatroya etkileri nedeniyle de modern tiyatro araştırmalarının kaynağı konumundadır. Geleneksel Türk tiyatrosu genel ayrım içinde köylü tiyatrosu ve şehirli tiyatrosu olmak üzere iki başlıkta incelenebildiği gibi dramatik olan ve dramatik olmayan oyunlar şeklinde de sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaları bugüne kadar tiyatro alanında çalışmalar yapan araştırmacılar oluşturmuştur, oluşan bu omurga üzerinden de değerlendirmeler yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Farklı alanlardan başka gözlerle bakılsa da bu konu içindeki simgesel yapılar ve etkileri her daim önem arz etmektedir. Köylü geleneğinden başlayan bu simgesel anlatımların temeli eski zamanlardaki çeşitli ritüel veya inanışlara dayandığı gibi zamanla bunlar gündelik kullanımda farklı anlamlar da ifade etmeye başlamıştır. Şehirli tiyatro örneklerinde de dönemsel olarak siyasi, sosyal, ekonomik, dinî konular etrafında şekillenen farklı simgeler, semboller görülmektedir. Bu simgelerden günümüze kadar gelen ve en bilindik olanı ise kavuktur. Orta oyunun karakteri olan Kavuklu'nun kavuğu, geleneksel tiyatronun ve tuluatın simgesi olarak kişiden kişiye aktarılmıştır. İşte bu yazıda da kavuğun bir simge olarak ortaya çıkışı, işlevi, görünümü ve önemi belirtilerek bugüne kadar gelen süreçte kavuğu taşımaya nail olan kişilerin geleneksel tiyatro ile ilgili görüşleri, yapıtları ve modern tiyatroya olan etkileri aktarılmaktadır. Kavuğun simgesel anlamının yanında orta oyunu içindeki durumu ve bu oyunun geleneksel Türk tiyatrosundaki yeri gibi konular da irdelenmektedir. Sonuçta da kavuğun geçmişten bugüne yolculuğu aktarılarak orta oyununun gelişimi ve modern tiyatrodaki yansımalarının ne olduğu gösterilmeye çalışılmaktadır. Abstract Traditional Theatre is an important part of folk literature research. This topic is not only about Turkology and Folklore, but also about Radio-cinema-television and theatre departments. It is the source of modern theatre studies because of its effects on contemporary Theatre. The traditional Turkish Theatre can be examined in two titles, village Theatre and urban Theatre in general, and classified as dramatic and non-dramatic games. These classifications have been made up of researchers working in the theatre field so far, and evaluations have been made on the resulting spine and continues to be made. Although it is looked at with other eyes from different areas, the symbolic structures and their effects in this subject have always been important. The basis of these symbolic expressions starting from the peasant tradition was based on various rituals or beliefs in ancient times, and in time they began to express different meanings in everyday use. Examples of urban Theatre include different symbols and symbols that are periodically shaped around political, social, economic and religious issues. Kavuk is the most familiar of these icons. Kavuk which is the character of traditional 1 Dr. Öğr. Üyesi, Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, E-posta: [email protected].

Özet Kahvehaneler günümüzde insanların dinlenme, sosyalleşme, çeşitli oyunlar oynama alanı olarak iş görmekteyse de onların geçmişinde bu işlevlerin yanında çok farklı unsurların da var olduğu bilinmektedir. Bu mekânların oluşumunu sağlayan şey elbette kahvenin ülkeye gelişi ve onun tüketilmesi ile birlikte ortaya çıkan bir ihtiyacın sonucudur. Kahve ve kahvehane yaklaşık beş yüz yıllık geçmişiyle pek çok alana etki eden iki unsur olarak Türk kültüründe kendine yer edinmiştir. İşte halk edebiyatı da bu iki üründen etkilenmiş ve ürünlerinin içinde kahve ile ilgili şiirler, inanışlar, uygulamalar, gelenekler oluştuğu gibi kahvenin içildiği mekân olan kahvehaneler de halk edebiyatı ürünlerinin yaratılma ve icra mekânı olarak şekillenmiştir. Bu çalışmada kahvehanelerin halk edebiyatı ürünlerinin hangilerine etki ettiği ve onların gelişiminde ne gibi rol oynadığı tartışılacaktır. Zamanla neden bu mekânların dönüşüme uğradığı ve artık bir yaratma-icra mekânından çok bir sosyal alan olarak işlev gördüğü de tartışmalar arasına alınacaktır. Bunun için de literatür taraması etrafında kahvehanelerin gelişim süreci ve halk edebiyatı ürünlerinin buradaki durumu incelenecektir. Genel olarak kahvehaneyi mekân olarak seçmiş olan âşıklık geleneği, geleneksel Türk tiyatrosunun türleri ve tekke tasavvuf edebiyatı ürünleri ve icracıları irdelenecektir. Abstract Coffeehouses today work as a playground for people to play a variety of games, it is known that in addition to these functions, although there are many different elements in their past. It is of course the result of the need for coffee to arrive in the country and its consumption. Coffee and coffeehouse has taken its place in Turkish culture as two factors that influence many areas with its five hundred years of history. The public literature has been influenced by these two products, and the coffee houses, where coffee is the place where coffee is used, are shaped as the place of creation and execution of the public literature. In this work, the influence of coffee houses on the products of folk literature and their development will be discussed. In time, why these spaces have become transformed and are no longer functioning as a social space rather than a creation-execution space, will also be discussed. For this purpose, the development process of coffeehouses and the status of folk literature products will be examined around the literature survey. In general, the tradition of minstrelsy, the types of traditional Turkish theatre and the products and performers of the Sufi literature will be examined.

Humor represents a central aspect of everyday conversations.
Therefore, the issues like the reasons of laughter and what constitutes humor have been questioned since Plato and Aristotle and humor has become a field that has been developing continuously ever since. The pleasure people take in laughing is one of the reasons that humor has come out as a theatrical form.
Comedy has gained the place as a popular genre in both pre-Republic and post-Republic periods. Including the humorous elements and local properties, the Ortaoyunu (literally ‘performance in the middle’) is one of the major types of traditional Turkish theatre but at the present time it has disappeared.
Nonetheless, some properties of the Ortaoyunu manifest itself in comedy works formed afterwards. One of the prominent examples for this is the television program called Komedi Dükkânı ‘Comedy Shop’. There are relations and similarities between the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı in terms of their characters, improvisatory structures, decor-costume conceptions, comic elements in movements, creating situation comedy and linguistic properties of humor (verbal humor). In this study, the main theories of humor are reviewed briefly and the similarities between the Ortaoyunu and
Komedi Dükkânı are dealt with by sketching the characteristics. In addition, the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı are compared in the frame of linguistic humor (verbal humor), puns, ambiguities and impoliteness strategies. In general, based on these relations and similarities between the Ortaoyunu and Komedi Dükkânı, the paper looks for an answer to the question whether Komedi Dükkânı is a modern form of the Ortaoyunu.
Key words: Laughter, Ortaoyunu, verbal humor, puns, impoliteness
strategies

Her toplum tarihsel ve kültürel birikimini sanat üretimine yansıtır. Bir boyutu, insanın kendini anlamlandırma ve ifade etme çabası olan sanat, bu birikime göre de şekillenir. “Türk tiyatrosu” olarak ifade edilen Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan geniş coğrafya içerisinde, çok sayıda halkın ve kültürün etkileşimi olarak gelişen geleneksel Türk tiyatrosunun en önemli boyutunu “gelenek” ifadesi oluşturuyor diyebiliriz.

Ortaoyunu; etrafı seyircilerle çevrili yuvarlak/oval bir alanda belirli bir oyun iskeleti doğrultusunda oynanan, musiki, raks ve taklitle yoğrulmuş geleneksel Türk tiyatrosu dalıdır. Temsillerdeki güldürü, genel olarak söz ve hareket komiğine dayanmakta, oyuncuların söz söyleme kabiliyeti ve taklit gücü güldürünün dozunu belirlemektedir. Ortaoyunu gösterilerinde gülme eylemini doğuran insanî duyguları daha net ortaya koyabilmek için, Batılı “gülme teorileri”ne müracaat etmek faydalı olacaktır. Bunlardan biri, uyumsuzluk (uyuşmazlık) teorisidir. Bu teori, “olması beklenen ile olan arasındaki tutarsızlığa” vurgu yapmakta ve kişide oluşan “şaşkınlık/beklenmezlik hissinin” gülmenin kaynağı olduğunu iddia etmektedir. Bu yazıda, varlığından haberdar olunan ortaoyunu metinleri detaylı olarak incelenmiş ve uyumsuzluk teorisine örnek teşkil eden bölümler, örnekler eşliğinde ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Ortaoyunu, seyirci, uyumsuzluk teorisi, inceleme.

ustaların elinde en parlak dönemlerini yaşayan ortaoyunu, Tanzimat döneminde ağırlığını hissettirmeye başlayan Batı tiyatrosu karşısında fazla tutunamamıştır. Bir ara, geleneksel tavır ile Batılı tiyatro tekniklerini birleştirerek 'tulûat' adını alıp meydandan sahneye taşınsa da eskisi gibi itibar görememiş; bu olumsuz gidişat Cumhuriyet devriyle birlikte iyice perçinlenmiştir. Bilhassa 1940'lardan sonra, ortaoyununu yeniden eski parlak günlerine döndürmek için çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Metin And, Osman Cemal Kaygılı, Hüsameddin Bozok, Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, Burhan Felek başta olmak üzere pek çok araştırmacı, kaleme aldıkları yazılarla ortaoyunu geleneğini yeniden diriltmenin yollarını aramış; ancak yazılarında dile getirdikleri hususları pratiğe dökmekte çok da başarılı olamamışlardır. Bu bildiride, kökeni yüzyıllar öncesine dayanan geleneksel ortaoyununun günümüzde gözden düşme gerekçeleri irdelenecek; bu geleneği gelecek kuşaklara tanıtmak/aktarmak için yapılması gerekenler üzerinde durulacaktır.

Amacı: Türkiye turizmi, turist sayısı bakımından önemli bir paya sahip olmasına karşın elde edilen gelirler açısından bu pay daha düşüktür. Türkiye’nin turizm alanında çeşitliliğe gitmesi bu alandaki gelirlerini arttırabilir. Bu çeşitlilik için geçmişi yüzyıllar öncesine götürülebilen, ancak kaybolmaya yüz tutmuş, toplumun başta eğlence olmak üzere birçok ihtiyacını karşılamış, önemli bir somut olmayan kültürel miras olan geleneksel Türk tiyatrosundan faydalanılabilir. UNESCO’nun “Somut Olmayan Kültürel Miras” listesinde yer alan geleneksel Türk tiyatrosunun (Karagöz, meddah, köy seyirlik oyunları, kukla vb.) gelecek nesillere aktarılması, dolayısıyla korunması ancak geleneğin güncellenerek sürdürülebilirliğinin sağlanmasıyla mümkündür. Bunun bir yolu da gösterim ve eğlence unsurlarını içinde barındıran turizm çeşitlerinden biri olan kültür turizmidir. Bu çerçevede çalışmanın temel amacı, somut olmayan kültürel mirasın önemli bir parçası olan geleneksel Türk tiyatrosunun, Türkiye ekonomisinin önemli bir bölümünü oluşturan turizmde inovatif olarak kullanılacağı bir model önerisi sunmaktır.
Araştırma Yöntemi: Model, malzeme, hizmet ve yer sağlayıcılar ve bunları denetleyen bir akreditasyon kuruluşu şeklinde yapılandırılmıştır.
Sonuç ve Öneriler: Bu modelle, geleneksel Türk tiyatrosunun korunması ve yaşatılması sağlanmakla birlikte, somut olmayan miras olan bu ürünlerin inovatif olarak turizme gelir getirici şekilde kullanılmasıyla, yeni iş imkânları ve istihdam olanakları da sağlanmış olacaktır. Bu çalışma, kültürel mirasın korunması ve yaşatılmasına yönelik işbirliğinde bu model yoluyla, turizm ile halk bilimi uğraşanlarını bir araya getirmeyi de hedeflemektedir.

Ideological theater in Turkey, it is essential to examine the transformation experienced parallel to the politics of the country. In this sense, it is possible to evaluate the history of ideological theater in four separate sections. These sections; Political theater works in the Ottoman Empire, the early Republican history, examples of socialist theater and the new period when alternative centrifugal currents came into play. Especially after the 1980s, nationalist-Islamist right wing fictions, though weak, contributed to the development of the genre. Unfortunately, the first examples of political theater seen in the Ottoman Empire were inhibited without allowing for further development. Nevertheless, it is observed that the repressive environment developed by the state during the Stagnation Period has been alleviated to some extent within the partial irregularity of the Collapse period. Undoubtedly, the contribution of the Ortaoyunu to the socialization function of Turkish theater is not limited to this. It is known that the plays, which are thought to be not easily perceived by the Turkish audience, were brought to the country by playing like the Ortaoyunu by the first hand. When it is remembered that Shakespeare's worldfamous political work "Othello" was played with the title "Revenge of the Arab" by traditional companyes, which were first used in the Ortaoyunu, the political attitudes of the Ortaoyunu's performers who tried to be portrayed as ordinary funny will be more easily understood. It is in the memories that the Kavuk, which is given to the masters of the Ortaoyunu, did not bring any luck to its owners, on the contrary, they barely saved their lives from the executioner and even the famous Karagöz and Hacivat were punished by the state.