Idealizacyjna Teoria Nauki

Przedmiotem pracy jest problem osobliwości rozwojowych społeczeństw środkowo-europejskich: Czech, Węgier i Polski, która rozpatrywana jest w perspektywie metodologicznej, teoretycznej i historiograficznej. Książka składa się z wprowadzenia i trzech zasadniczych części. W części wstępnej pt. Wprowadzenie. Konceptualizacje odrębności historycznej Europy Środkowej krytycznie analizuję występujące w literaturze przedmiotu koncepcje wyjaśniające odrębność naszej części kontynentu. W części pierwszej Założenia metodologiczne analizuję osobliwości i rozmaite sposoby zastosowania metody modelowej w historii gospodarczej i naukach historycznych. W rozdziale tym opierając się na idealizacyjnej teorii nauki identyfikuję pewną osobliwość procesów historycznych. Polega ona z grubsza na tym, że struktury esencjalne zjawisk przyrodniczych są tak zbudowane, że wystarczy określenie wpływu czynnika głównego (czynników głównych) by uzyskać zadowalające wyjaśnienie zachowania danego zjawiska. W procesach historycznych nie zawsze tak bywa. Nawet jeżeli da się zidentyfikować czynniki główne to bardzo często skumulowany efekt działania czynników ubocznych osłabia, a nawet przeważa nad działaniem czynników głównych. Paradoks ten da się wyeksplikować w aparaturze pojęciowej idealizacyjnej teorii nauki. Opierając się bowiem na tej koncepcji można wyróżnić zjawiska posiadające dwa typy struktur esencjalnych: zdominowane przez czynnik główny i zdominowane przez klasę czynników ubocznych. W pierwszym typie struktury esencjalnej moc wpływu czynnika głównego dla danego zjawiska przeważa nad sumą mocy wpływów czynników ubocznych. Natomiast w drugim typie struktury esencjalnej suma mocy wpływów czynników ubocznych przeważa nad mocą wpływu czynnika uznawanego za główny dla danego zjawiska, choć moc jego wpływu jest wyższa od wpływu każdego, wziętego z osobna czynnika ubocznego. Struktury esencjalne zdominowane przez czynnik główny charakterystyczne są – jak wspomniano - dla nauk przyrodniczych, a zdominowane przez czynniki uboczne - dla nauk społecznych. W tym ostatnim typie struktur esencjalnych może dojść do zjawiska, który nazywam procesem kaskady. Polega ono na tym, że stopniowo kumulujące się rozmaite czynniki uboczne w pewnym momencie przeważają wpływ czynnika głównego. Tak skonceptualizowana koncepcja kaskady wykorzystywana jest w wyjaśnieniu dualizmu gospodarczego w Europie w XVI - XVII wieku. W płaszczyźnie teoretycznej za wyjściową teorię rozwoju historycznego przyjmuję nie-Marksowski materializm historyczny, której krytyczną analizę i pewne rozwinięcia przedstawiam w drugiej części (Założenia teoretyczne). Modyfikuję wyjściowy model rozwoju ekonomiczno-społecznego, poszerzając go o koncepcję dwóch typów rewolucji ekonomicznych oraz konstruuję dwa nowe modele społeczeństwa ekonomicznego: z nadmiarem i z niedoborem siły roboczej. Model z nadmiarem siły roboczej, który wycinkowo tylko aproksymuje rozwój społeczeństw zachodnioeuropejskich zakłada pogorszenie położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów oraz zaostrzenie konfliktu społecznego pomiędzy tymi ostatnimi a właścicielami. Natomiast model z niedoborem siły roboczej zakłada poprawę położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów i złagodzenie form konfliktu społecznego. W części trzeciej Próba konceptualizacji środkowoeuropejskiej odrębności rozwojowej opierając się na literaturze przedmiotu przedstawię aplikacje skonstruowanych modeli. W historycznej rzeczywistości Europy Środkowej model gospodarki z niedoborem siły roboczej jest jednak w stanie wyjaśnić tylko fragment dziejów społeczeństw tej części Europy, mianowicie okres kolonizacji na prawie niemieckim w XIII - XIV w., w którym nastąpiła znaczna poprawa położenia ekonomicznego chłopstwa. Dalszy rozwój społeczeństw środkowoeuropejskich przeczy tendencjom rozwojowym zakładanym przez ten model. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej interpretować bowiem można jako pogorszenie, a nie poprawę sytuacji chłopstwa. Przyczyniła się do tego kaskada czynników ubocznych, których łączny wpływ przeważył działanie podstawowych mechanizmów rozwojowych zakładanych przez model. W XII-XIV w. niedobór siły roboczej wpłynął nie tylko na poprawę sytuacji chłopstwa ale i na warunki powstawania miejskiej sfery gospodarki w Europie Środkowej. Spadek alienacji pracy ograniczył rozmiary migracji chłopskich do miast. To zaś wpłynęło na słabszy rozwój sfery miejskiej i zachwiało równowagę społeczną pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą. Pozwoliło to tej ostatniej klasie społecznej podporządkować swoim interesom władzę. Dominacja polityczna szlachty umożliwiła dalsze ograniczanie rozwoju miast oraz zaostrzenie poddaństwa i wprowadzenie folwarku pańszczyźnianego. Dalszy wzrost wyzysku ekonomicznego następował w instytucjonalnych ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Dopóki szlachta pozbawiona była wsparcia państwa, dopóty prowadziła politykę ustępstw wobec chłopstwa. Kiedy jednak zdobyła wyłączny wpływ na władzę państwową, zdołała ograniczyć przywileje mieszczaństwa oraz wycofać się z ustępstw wobec wsi. Procesom tym towarzyszył wzmożony popyt na zboże Europy Zachodniej. Czynniki te działały w każdym z wyróżnionych społeczeństw środkowoeuropejskich. Jednakże w historii każdego z nich można wyróżnić pewne czynniki specyficzne. W przypadku Polski będzie to na przykład nierównomierne zaludnienie, które przesunęło walkę klasową z centrum na peryferie, w przypadku Czech - dominacja Habsburgów i skutki wojny 30 - letniej, w przypadku Węgier - okupacja turecka, itd. Wpływ tych czynników powodował dalsze różnicowanie ewolucji każdego z omawianych społeczeństw ale już w ramach środkowoeuropejskiej ścieżki rozwojowej.

The first part of this book contains a selection of Leszek Nowak’s (1943-2009) works on non-Marxian historical materialism, which are published here in English for the first time. In these papers, Nowak constructs a dynamic model of religious community, reconstructs historiosophical assumptions of liberalism and considers the methodological status of prognosis of totalitarization of capitalist society. In the second part of the book, new contributions to non-Marxian historical materialism are presented. Their authors analyze mechanisms of the oligarchization of liberal democracy, the democratization of real socialism, and the development of early modern Ottoman and post-war Chinese societies.

Leszek Nowak – jeden z najwybitniejszych polskich filozofów powojennych – jest twórcą trzech oryginalnych i wnikliwych teorii filozoficznych: nie-marksowskiego materializmu historycznego, negatywistycznej metafizyki unitarnej oraz idealizacyjnej teorii nauki (ITN). Poniższa praca ma być rekonstrukcją podstawowej struktury oraz najważniejszych filozoficznych założeń, które legły u podstawy ITN oraz dowodem na możliwości jej praktycznej aplikacji. Struktura wywodu jest następująca: pierwsza część przedstawia sylwetkę Nowaka oraz umieszcza jego teorię naukową w powiązaniu z jego radykalną metafizyką. Część druga sytuuje ITN w kontekście szerszego problemu modelowania w nauce. Trzecia, zasadnicza część, jest rekonstrukcją najważniejszych idei idealizacyjnej teorii nauki. W części czwartej przedstawione zostaną przykłady praktycznego wykorzystania tej teorii – w fizyce i filozofii społecznej. Część piąta jest projektem rozszerzenia teorii Nowaka do ogólnego modelu epistemologicznego, w ramach którego można rozwiązać dylemat niezgodności wolności woli z uniwersalnym determinizmem.

The aim of this essay is to emphasize a number of important points that will provide a better understanding of the history of philosophical thought concerning scientific knowledge. The main points made are: (a) that the principal way of viewing abstraction which has dominated the history of thought and epistemology up to the present is influenced by the original Aristotelian position; (b) that with the birth of modern science a new way of conceiving abstraction came into being which is better characterized by the term idealization, the name that was later, in fact, to be used by scientists to describe their scientific activity; (c) that, however, on account of the influence of empirical and inductive philosophy, scientists have often not had sufficient methodological awareness of this new way of viewing abstraction; (d) that this new concept of abstraction has frequently been expressed in the framework of philosophies that lie outside the mainstream of contemporary epistemology or even exhibit marked anti-scientific tendencies; (e) that the theme of idealization has been taken up again in the last few decades and a great contribution in this direction has been made by the so-called Poznaƒ school of methodology.

The aim of this book is to explain economic dualism in the history of modern Europe. The emergence of the manorial-serf economy in the Bohemia, Poland, and Hungary in the 16th and the 17th centuries was the result of a cumulative impact of various circumstantial factors. The weakness of cities in Central Europe disturbed the social balance – so characteristic for Western-European societies – between burghers and the nobility. The political dominance of the nobility hampered the development of cities and limited the influence of burghers, paving the way to the rise of serfdom and manorial farms. These processes were accompanied by increased demand for agricultural products in Western Europe.

Celem książki "O ewolucji solidarnościowej myśli społeczno-politycznej w latach 1980-1981. Studium z filozofii społecznej" jest zaproponowanie pewnego modelu ewolucji ideowej i dokonanie w jego świetle interpretacji ewolucji solidarnościowej myśli społeczno-politycznej. W rozdziale pierwszym „Założenia teoretyczne” przedstawiam typologię rozmaitych form intelektualnych refleksji nad polityką oraz dokonuję konkretyzacji materialistyczno-świadomościowego modelu władzy w nie-Marksowskim materializmie historycznym. Proponowana konkretyzacja pozwala uwzględnić wpływ krytycznej dyskusji ideowej na proces dostosowywania się świadomości społecznej do warunków społecznych. Prowadzi to do wyróżnienia przeze mnie dwóch typów rewolucji pełnej: ze świadomością naiwną, gdzie proces ewolucji świadomości zbiorowej zachodzi metodą prób i błędów i rewolucji ze świadomością krytyczną, gdzie proces ten odbywa się poprzez krytyczną dyskusję ideową. W rozdziale drugim „Wokół fenomenu „Solidarności”. Przegląd konceptualizacji” przedstawiam występujące w literaturze przedmiotu ujęcia „Solidarności” analizujące to zjawisko społeczne w kategoriach ruchu insurekcyjnego, obywatelskiego, postmodernistycznego, religijno-moralnego, republikańskiego, rewolucyjnego i społecznego. W rozdziale trzecim „Ewolucja solidarnościowej myśli społeczno-politycznej w latach 1980-1981. Próba interpretacji” wykorzystuję zmodyfikowany model do interpretacji myśli programowej pierwszej „Solidarności” w której wyróżniam trzy zachodzące na siebie stadia rozwojowe: rewindykacyjny, reformatorsko-ekonomiczny i kooptacyjno-polityczny generujące trzy odrębne cykle krytycznej dyskusji ideowej. Tak zaprezentowana interpretacja pozwala w zakończeniu „O solidarnościowym dziedzictwie słów kilka” zweryfikować stereotypowe przekonania na temat programu i myśli społeczno-politycznej pierwszej „Solidarności”.

Celem artykułu jest prezentacja statusu i zastosowania metody modelowej zakładanej w idealizacyjnej teorii nauki. Artykuł składa się z następujących części: 1. „Modelowanie w nauce. Dwa przykłady”; 2. „Idealizacja a abstrakcja i izolacja”; 3. „Odmiany modelowania. Próba przeglądu”; 4. „Modelowanie w poznańskiej szkole metodologicznej”; 5. „Problem prawdziwości modeli idealizacyjnych”; 6. „Dwa typy modelowania w naukach społecznych”; 7. „Idealizacja a sfery ludzkiej aktywności intelektualnej”; 8. „Metoda modelowa w historii nauki”.

This paper has two main purposes. Its primary purpose is to present the reception of the discussion between positivism and narrativism in Polish methodology of history. A secondary one is to paraphrase, using the notion apparatus of the idealisational theory of science, the issue of the accuracy of explanation. The paper consists of six parts. In the first, Hempel’s deductive-nomological (or covering law) model of explanation is presented. In the second part, the main tenets and assumptions of the Poznań school of methodology are described. The emergence of this school at the end of the 1960s was one of the most important intellectual phenomena in the cultural history of postwar Poland. However,the influence of the Poznań school postponed the popularisation of narrativism in the Polish methodology of history. The third part analyses the manifold reasons for this delayed reception. The popularisation of narrativism was only possible in Poland after 1989 but it had primarily an imitative character. This outline of the cultural and scientific context allows Chris Lorenz’s proposals (on the problem of the accuracy of explanation) to be put in a wider perspective (part four). Namely, this author describes “a theoretical historical debate” on the status of scientific laws and talks about a post-positivistic approach to science represented by Nancy Cartwright. This approach was to introduce new perspectives to the understanding of lawfulness. In the fifth part of the article, the main assumptions and tenets (for example, the modes of explanation) of another post-positivistic approach to science, namely the idealisational theory of science, are presented and compared with the Hempelian model of explanation. In the final part, Hempel’s explanatory sketch is paraphrased using the notion apparatus of the idealisational model of science which provides a solution to the problem of the accuracy of explanation

Celem artykułu jest analiza użyteczności konceptu totalitaryzmu w badaniach nad systemami komunistycznymi (w szczególności w Polsce). Przedstawiam podstawowe tezy syndromu totalitarnego Friedricha/Brzezińskiego oraz rekonstruuję dyskusję na temat zastosowania tej kategorii w polskiej historiografii (rozdział trzeci). W rozdziale czwartym artykułu przedstawiam najważniejsze krytyki konceptu totalitaryzmu oraz analizuję strategię jego obrony (A. Siegel, M. Thompson), która jest uzależniona od interpretacji metodologicznego statusu syndromu totalitarnego.

The aim of the article is to consider the usefulness of the concept of totalitarianism in explanation of dynamics of the communist system. For this purpose, in the second chapter. I will present Friedrich/Brzezinski’s classic concept of totalitarian syndrome, in the third one – a discussion on the use of this concept in research on the contemporary history of Poland, in the fourth one – the most important critique of the concept of totalitarianism and the strategy of its defense (chapter fifth). The paper is ended by final conclusions."

Praca jest analizą, filozoficzną i metodologiczną, dwóch nurtów współczesnego językoznawstwa ogólnego: generatywizmu i kognitywizmu. Jest ona prowadzona w aparacie Idealizacyjnej Teorii Nauki. Przedmiotem analizy są wybrane założenia filozoficzne obu omawianych nurtów, ze szczególnym uwzględnieniem prac Noama Chomsky’ego i George’a Lakoffa. Omawia się również badania empiryczne prowadzone w ramach obydwu omawianych nurtów. Celem pracy jest wykazanie podobieństw i różnic między generatywizmem i kognitywizmem językoznawczym oraz wskazanie w jakim stopniu założenia filozoficzne determinują metody i zakres badań prowadzonych przez językoznawców. Najważniejszym zatem celem pracy jest odpowiedź na następujące pytania: 1. Jaka jest struktura metodologiczna językoznawstwa generatywnego? 2. Jaka jest struktura metodologiczna językoznawstwa kognitywnego? 3. Czy struktury te są podobne czy odmienne? Część pierwsza niniejszej pracy wprowadza podstawowe pojęcia Idealizacyjnej Teorii Nauki na tle rysu historycznego tej dziedziny. Część druga aplikuje te pojęcia do założeń filozoficznych językoznawstwa generatywnego i kognitywnego. W części trzeciej analizowane są wybrane procedury badawcze, najpierw współczesnego językoznawstwa generatywnego, a następnie kognitywnego.

Jak widzielismy, stosowanie si~ do reguly metodologicznej (M) znajduje swoje uzasadnienie wylll,cznie w przypadku, gdy czynniki okreslajll,ce Sll, Scisle niezaleine wzgl~dem czynnika okreslanego. W6wczas istotnie jest tak, i.Z uwzgl¢nianie czynnik6w wedle ich istotnosci powoduje naj wi~ksze moZliwe przyrosty dokladnosci twierdzen idealizacyjnych. W tym momencie powstac moie wlltpliwosc, czy naukowcy dokonujll,c kolejnych konkretyzacji praw idealizacyjnych, winni kierowac si~ hierarchill, istotnosciowll, czynnik6w czy tei winni uwzgl~dniac te czynniki, kt6re pozwalajll, na otrzymanie cill,gu twierdzen charak teryzujll,cych si~ najwi~kszll, dokladnoscill, na kai:dym poziomie kon kretyzacji (bez wzgl¢u na istotnosc uwzgl~dnianych czynnik6w). Moina wysnuc tu przypuszczenie, ii naukowcy dzielll, si~ na dwa rodzaje: naukowcy teoretycy zainteresowani Sll, strukturll, istotnosciowll, a naukowcy praktycy -strukturll, dokladnosciowll,. W przypadku gdy czynniki Sll, scisle od siebie niezaleine, praktyka eksperymentalna i teoretyczna zbiegajll, si~.

Celem artykułu jest prezentacja trzech wybranych teorii rewolucji i próba porównania ich mocy wyjaśniającej poprzez zestawienie z procesem wyzwalania więźniów w sowieckich obozach koncentracyjnych opisanych w "Archipelagu Gułag" przez Aleksandra Sołżenicyna. W artykule przedstawiona została indywidualistyczna teoria rewolucji Gordona Tullocka traktującą bunt jako rezultat jednostkowych preferencji, psychologiczno-ekonomiczna teoria rewolucji Jamesa Daviesa ujmującą rewolucję jako rezultat pogorszenia się położenia ekonomicznego społeczeństwa po początkowym okresie wzrostu dobrobytu oraz teoria rewolucji Leszka Nowaka, w której to wydarzenie społeczne jest zbiegiem dwóch procesów społeczno-politycznych: obecności w populacji dostatecznej liczby osób opierających się w każdych warunkach zniewoleniu i procesów rewaloryzacji autonomicznych relacji społecznych. Modelowy status prezentowanych teorii prowadzi do ważnych następstw badawczych, mianowicie żadnej z prezentowanej teorii literalnie nie można odnosić do wyjaśnianych przez nie zjawisk, lecz tylko z pewnym przybliżeniem. Stawia to również w innym świetle postawiony przez Poppera problem falsyfikacji teorii. Zgodnie z nim należy odrzucić teorię, dla której został odkryty kontrprzykład. Na gruncie natomiast idealizacyjnej teorii nauki – stanowiącej jedną z filozoficznych interpretacji metody modelowej – odróżnia się kontrprzykłady rzeczywiste od kontrprzykładów prima facie. Jest to jednym, obok odmiennych perspektyw aksjologicznych i ideowych, ze źródeł pluralizmu teoretycznego w humanistyce. Nigdy bowiem nie wiadomo, czy dalsza rozbudowa teorii nie doprowadzi do wyjaśnienia faktów empirycznych dotąd jej przeczących. Nie należy zatem przedwcześnie żadnej teorii odrzucać z dyskursu naukowego.

Celem artykułu jest prezentacja teorii procesu historycznego rozwijanego w ramach poznańskiej szkoły metodologicznej. W tym celu przedstawiona zostanie periodyzacja dziejów przyjęta najpierw w adaptacyjnej interpretacji materializmu historycznego, a później w nie-Marksowskim materializmie historycznym.

Zbiór artykułów jest dyskusją nad książką Chrisa Lorenza, "Przekraczanie granic. Eseje z filozofii historii i teorii historiografii," Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 2009.:

Krzysztof Brzechczyn, Recepcja sporów pomiędzy pozytywizmem a narratywizmem w polskiej filozofii historii, s. 513-518,

Chris Lorenz, Badania pomiędzy historią a filozofią, s. 519-528,

Juliusz Iwanicki, Poza czy pomiędzy pozytywizmem a narratywizmem, s. 529-532,

Ewa Domańska, Idea pojęciowego odwrócenia Chrisa Lorenza, s. 533-536,

Monika Bobako, Teoria postkolonialna i fałszywe dychotomie, s. 537-540

Krzysztof Brzechczyn, ldealizacyjny status praw naukowych a ich zastosowanie w praktyce badawczej historyków, s. 541-548

Aviezer Tucker, O historiograficznej teorii "strudla i jabłek". Odpowiedź Chrisowi Lorenzowi, s. 549-554.

Hayden White, O fazie badań i fazie pisania w pracy historyka, s. 555-560,

Chris Lorenz, Odpowiedź moim krytykom, s. 561-570

Celem artykułu jest prezentacja koncepcji wyjaśniania narracyjnego Paula A. Rotha i zestawienie tego ujęcia z koncepcją narracji historycznego Jerzego Topolskiego oraz idealizacyjnym ujęciem narracji historycznej (Izabela Nowakowa i dalsze rozwinięcia). Zestawienie tak odmiennych perspektyw teoretycznych pozwoli wydobyć ukryte założenia i tezy przyjęte w obu porównywanych stanowiskach. W rozdziale II i III przedstawiona została wizja nauk historycznych Paula A. Rotha oraz rozwijana przez niego koncepcja narracji. W dwóch następnych rozdziałach przedstawię główne założenia idealizacyjnej teorii nauki (rozdział IV) i koncepcję narracji historycznej Jerzego Topolskiego i Izabeli Nowakowej (rozdział V). W rozdziale V przedstawię również próbę własnego rozwinięcia idealizacyjnej koncepcji narracji historycznej o tzw. wariant narracji rozgałęzionej. W rozdziale VI zawarte będą końcowe wnioski i tezy.

The aim of this article is to explicate the basic types of comparative methods used in Theda Skocpol’s States and Social Revolution within the conceptual framework of the Idealizational Theory of Science, and to determine the usefulness and place of the comparative methods in the structure of the idealizational theory. In the introduction, I outline a characterization of comparative-historical sociology. Some classifications of comparative analysis are presented in section
1. An analysis of comparative methods used in Skocpol’s theory of revolutions and what methodological discussion it stimulated is outlined in section 2. Section 3 presents the key tenets of the idealizational theory of science and in section 4 the basic types of comparative analysis (parallel, contrast oriented, and macro-causal) are explicated within the conceptual framework of this theory, thus allowing to locate these methods in the idealizational approach to science. In the
final section, I consider the status of the theory of revolution developed in historical-comparative sociology in light of the vision of the history of scientific knowledge provided by the idealizational approach to science.

The aim of this article is to outline the theory of a historical process developed within the framework of the Poznań School of Methodology, mainly by Leszek Nowak and a team of his co-workers. In the first part of the paper, the meta-philosophical and meta-theoretical assumptions of Poznań school are reconstructed and juxtaposed with the relevant assumptions of Western analytical Marxism. In the central part of the paper, the main ideas of adaptive reconstruction of historical materialism and non-Marxian historical materialism are presented. In its final part, some problems of reception of Leszek Nowak’s theory of historical process in Polish People’s Republic and the Third Republic are discussed.

The aim of this paper is to consider the influence of the methodological status of the concept of the totalitarian syndrome on the strategy of its development. It is argued that the totalitarian syndrome as put forward by Carl J. Friedrich and Zbigniew Brzezinski represented a kind of social modelling. However, there are different approaches to modelling in the social sciences. Modelling, when perceived from a neo-Hegelian perspectives, leads to the elaboration of dependencies between social phenomenon and their main factors. Modelling, when seen from a neo-Weberian perspective, relies on the construction of notions which systematize and order social phenomena. This hypothesis is illustrated by a methodological analysis of the extension of the totalitarian syndrome authored by Achim Siegel and Mark Thompson.

Przedmiotem artykułu jest analiza związków metodologicznych pomiędzy dwiema teoriami rewolucji opracowanymi w socjologii historyczno-porównawczej: Thedy Skocpol i Jacka A. Goldstone'a. W pierwszej części artykułu scharakteryzuję metody badawcze stosowane w socjologii historyczno-porównawczej oraz przedstawię klasyfikację teorii i typów rewolucji. W dalszej części artykułu zostaną przedstawione koncepcje Skocpol i Goldstone'a, zaś w części ostatniej-idealizacyjna rekonstrukcja związków pomiędzy obiema teoriami.

Celem artykułu jest rekonstrukcja koncepcji Piotra Buczkowskiego rozwijanych w ramach adaptacyjnej interpretacji materializmu historycznego. W artykule przedstawiona jest dynamika formacji społeczno-ekonomicznej ujęta w trzech modelach powiązanych ze sobą relacją konkretyzacji oraz również trójmodelowy globalny wymiar formacji społeczno-ekonomicznej.