Celali

Şah Abaasın  Kürd Emiri  ile itiifak yapması  ve sonrasında  Safevilerin osmanlı savaşı için Kürd Emir handan yardım taleb etmesi sonucu Kürdlerin osmanlı ile savaşa taraf olmadığı için isyan ederek  dimdim kalesinde 6 ayı süren direniş göstermeleri sonrasında Kürdlerin Sah Abbas tarafından Horasan a sürülmesi .

ÖZET Osmanlı Devleti'nde ilk büyük celâlî isyanı XVI. yüzyılın sonlarında Karayazıcı lâkabı ile bilinen Abdülhalim tarafından başlatılmıştır. Resmî bir görevi olan Karayazıcı'nın isyan etme sebebi tam olarak bilinmemekle beraber, Osmanlı Devleti'nin yüzyılın ortalarından itibaren geçirdiği dönüşümün bir sonucu olduğu söylenebilir. 1599'larda Urfa'da isyan eden Karayazıcı, kısa zamanda gücünü ve nüfûzunu artırdı ve 1,5 yıl süreyle Urfa'ya hakim oldu. Osmanlı Devleti isyanı, celâlî liderine sancakbeyliği vermek suretiyle önlemeye çalıştı. Ancak Karayazıcı, Amasya ve Çorum'da sancakbeyliği yaptığı dönemde de halka baskı ve zulümde bulunmuş, etrafı tahrip etmiştir. Faaliyetlerini Sivas ve Dulkadir eyaletlerini içine alacak şekilde genişleten Karayazıcı ve birlikleri, bölgedeki halkı tehdit ederek ağır salmalar toplamışlar, mal ve erzak yağma etmişlerdir. Halk celâlîlerin korkusundan toprağını terk ederek müstahkem şehir ve kasabalara firar etmiştir. Üzerine gönderilen Osmanlı kuvvetlerine karşı zaman zaman başarı kazanan bu celâlî lideri, son muharebesinde Bağdat valisi ve celâlî serdarı Hasan Paşa'ya mağlup olmuş ve 1602'de, kaçtığı Canik dağlarında ölmüştür.

The XVIth Ottoman society has been scrutinized in various aspects. This era is significantly mobile due to the boarders the Ottoman state reached, the wars against Austria and Iran, the roles of the Sultan Soliman during his 46- year reign in the European policy, etc. On the other hand, at home there is a different mobility. In this unseen mobility from the outside point view; factors such as the increases of price in goods and services, the population growth, the gradual transition of the transhumance to sedentary and agricultural life, the emergence of new social communities, the increasing effectiveness of Janissaries in the central administration brought about social unrests. Especially, the western anatolian provinces have seen many anarchies and social unrests caused by students and student candidates of madrasa due to such reasons as the imbalance between the population growth and the agricultural areas and productions, the fact that the young and the dynamic population sought ways to gain a new social status apart from the agricultural occupations, the fact that the rigid and harsh conditions in the activities of agriculture affected the farmers and the desires of the young village population to get rid of this pressure or the arrival of this new
generation to the front of the madrasa in order to get a new social status and the fact that the madrasas fall short of meeting these demands. It is necessary to examine and evaluate these student movements relying on new findings from a different point of view, which is an indication of Celali Rebellions to take place towards the end of XVIth Century.

Yıl 1609, uzuncadır Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ve Rumeli’de tarihçilerin verdiği adıyla “Celâlî” ayaklanmaları yaşanmakta. Çeşitli tarihçilere göre bu “isyanlar” (devlet tarafından bakınca isyan; diğer taraftan bakınca ise mücadeleler) siyasî ve ekonomik sebeplerden dolayı çıkmış.  Bunları burada sıralayacak değilim ancak tarihçi Mustafa Akdağ’ın bu olaylar için kullandığı terimi aktarmakta yarar görüyorum: “Türk halkının dirlik düzenlik kavgası”. Bu isyanların sayısı az değil; Moğolların atlarla yoldaş olmasından dillerinde ata dair birçok kelimesi olması gibi, bu dönemde de Osmanlı devlet vakanüvislerinin kelime haznesi isyan ve asilerle haşır neşir olmaktan bu konuda  benzer  bir zenginliğe sahip.

Öz
Bu çalışmada ilk Osmanlı vak’anüvisi olarak kabul edilen Naîmâ Mustafa Efendi’nin Târih-i Na’îmâ adlı eseri kullanılmıştır. Eserin sıhhatli bir transkripsiyonu 2007 yılında Mehmet İpşirli tarafından yayınlanmıştır. Bu çalışmanın esas malzemesini Mehmet İpşirli’nin yayınladığı çalışmanın 1607-1629 yıllarını kapsayan II. cildi oluşturmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde ilk olarak Naîmâ Mustafa Efendi’nin hayatı biyografik olarak ele alınmıştır. Daha sonra çalışmanın esas kaynağı olan ve tarihi olayları ele alış şekli ile günümüz tarihçileri tarafından da çok kıymetli bir eser olarak görülen Târih-i Na’îmâ adlı eser kısaca değerlendirilmiştir. Birinci bölümde ise Kuyucu Murad Paşa ile başlayıp Hüsrev Paşa ile biten 1607-1629 yılları arasındaki 15 Osmanlı sadrazamına yer verilmiştir. Naîmâ Mustafa Efendi eserinde sadrazamlığa yükselmiş olan Osmanlı bürokratlarının sadarete gelişleri, askeri ve siyasi görevleri, kişilikleri, rakip bürokratlar ile mücadeleleri ve sadarette iken azledilmeleri veya katledilmelerini detaylı bir şekilde kaleme almıştır. Ayrıca bu bölümde araştırma eserleri de incelenerek 1607-1629 yılları arasında sadrazamlık yapmış olan Osmanlı bürokratlarının sadaret makamına gelmeden önce ne tür görevler üstlendikleri de aydınlatılmaya çalışılmıştır. Naîmâ Mustafa Efendi’nin sadaretten önce önemli askeri sefer ve taht değişikliği gibi görevlerde bulunmayan Osmanlı bürokratları hakkında detaylı bilgi vermemesi bunu gerektirmiştir.
Abstract
In this study, the work named Târih-i Na'îmâ by Naîmâ Mustafa Efendi, who is accepted as the first Ottoman vak’anüvis (official historian), was used. A sound transcription of the work was published by Mehmet İpşirli in 2007. The main material of this study is the second volume of the work published by Mehmet İpşirli, covering the years 1607-1629. In the introduction part of the study, first of all, the life of Naîmâ Mustafa Efendi was discussed biographically. Then, the work called Târih-i Na'îmâ, which is the main source of the study and is seen as a very valuable work by today's historians with its way of handling historical events, was briefly evaluated. In the first part, 15 Ottoman grand viziers between the years 1607-1629, starting with Kuyucu Murad Pasha and ending with Hüsrev Pasha, are included.  In his work, Naîmâ Mustafa Efendi wrote in detail the Ottoman bureaucrats who had been promoted to the grand vizierate, their military and political duties, their personalities, their struggles with rival bureaucrats, and their dismissal or murder while in the grand vizierate. In addition, in this section, research works were also examined and it was tried to be clarified what kind of duties the Ottoman bureaucrats, who served as grand vizier between 1607 and 1629, assumed before coming to the office of grand vizier. This necessitated that Naîma Mustafa Efendi should not give detailed information about the Ottoman bureaucrats who were not in important positions such as important military campaigns and change of throne before the grand vizierate.

In the last quarter of the 16th century, the Ottoman Empire had to deal with a variety of problems, including worldwide economic changes and multifaceted wars. The government was forced to dramatically change its strategy in order to maintain its hegemony. Centralization was one of the main devices that the empire used to cope with the changes of the period. As a result of centralization, faction struggles emerged in the Ottoman Palace. In order to maintain their power, ruling élite created new networks of political alliances throughout the empire, even including rebels, of the Celali (Jelali) revolt’s leaders. Karayazıcı (The Black Scribe, called Scrivano Nero in the Italian sources of the period) was a famous leader of a revolt of this kind in the years 1598-1602 who went into alliance with the palace.

The goal of this paper is to analyze the impact of the Karayazıcı rebellions in political relations Particularly, I will shed new light on his relations with the Ottoman court, with the ruling élite and with foreign states on the evidence of the hitherto unexamined documents kept in the Venetian State Archives.  These sources are reports of Venetian ambassadors, who informed the senate about Karayazıcı’s actions on a daily basis, official letters (dispacci), general reports (relazioni), and papers of the Council of Ten and the Bailo a Constantinopoli. They show how the Ottoman ruling élite secured their political and economic investments in Anatolia and how the dynasty attempted to use this rebellion as a pretext to subdue the people in the provinces.  Furthermore, I will demonstrate how these revolts gave an opportunity to the dynasty to maintain its hegemony over.

XVI. yüzyıl, Osmanlı tarihçiliğinin gelişmeye başladığı bir zaman dilimi olarak kabul edilmektedir. Bunun nedeni de dönemin tarihçileri kendilerini ifade biçimi olarak bu yolu seçmiş olmalarıydı. Bu dönemdeki müverrihler veya vakanüvisler eserlerini bizzat padişah emriyle ya da padişaha sunma arzusuyla yazmışlardır. Bu dönemin kronik yazarları, İdris-i Bidlisi, Kemal Paşazade, Şükri, Hadidi, Lütfi Paşa, Celalzade Mustafa Efendi, Hoca Sadettin Efendi, Gelibolulu Mustafa Ali, Selaniki Mustafa Efendi ve Peçevi’dir. XVI. yüzyılın meşhur kronik yazarlarının eserlerine de konu olmuş olan Anadolu’da birbirleriyle bağlantılı birçok isyan meydana gelmiş. Bahsi geçen isyanların en önemlileri arasında Şah Kulu, Celal, Süklün Koca ve Baba Zünnun, Kalender, Kara Yazıcı isyanları yer almaktadır. İsyanlar, Osmanlı iktidarını uzun bir süre meşgul etmiş, devlet için ciddi tehditler oluşturmuştur. Dönemin tarihçileri XVI. yüzyılda Anadolu’nun farklı coğrafyalarında meydana gelen bu isyanları kendi üsluplarıyla kaleme almaya çalışmış, günümüz tarihçileri de bu kaynakları günümüz Türkçesine çevirerek dönem hakkında ayrıntılı bilgiler elde etmeye çalışmışlardır. Bu çalışmada XVI. yüzyıl başlarından XVIII. yüzyıl sonlarına doğru meydana gelen celali isyanlarının ve bu isyanların konu edindiği kaynakları derleme olacaktır.

The second half of the XVIth century is a turning point regarding the mobility amongst the strata of Ottoman society. The dynamic structure of the XVth century was gradually replaced by a relatively static society. This transformation was affected by such general factors as population increase and rise in process in addition to changes in the military-administrative structure of the state. The doors of the military-administrative class one of the most important spheres in changing one’s social status were closed down for the members of subject population. Against this, young population tried to open the doors of the other sphere that would help them change their social status, viz. the madresa. However, the capacity of madresas, which came the only legitimate path in this regard, were limited. This turn became a kind of obstruction for ordinary people and constituted one of the main reasons for the Celali uprisings.