Türkiye Tarih Atlası Çalışmaları

TÜRK~YE TAR~ H ATLASI ÇALI~MALARI" OSMAN GÜMÜSÇÜG~R~~~ ~çinde bulundu~umuz bilgi ça~~ nda, bilgi toplama, toplanan bilgiyi h~zl~~ve etkili bir biçimde i~leme ve de~erlendirme ihtiyac~~ her geçen gün artmaktad~r. Bu h~zl~~ ve yo~un bilgi i~leme sürecinde görsel materyal kullanmak yani, körselle~tirme' günlük ya~ant~m~z için oldu~u kadar bilim ve e~itim hayat~~için de giderek daha fazla önem kazanmaktad~r. Çünkü yap~lan ara~t~rmalarda görsel materyallerin yaz~ya oranla daha geni~~bir kitle taraf~ndan daha kolay anla~~ld~~~~ve sözel dü~üncelerin kavrama düzeyini art~rd~~~~gerçe~i tespit edilmi~tir. Ayr~ ca, görsel materyallerin bir ileti~im arac~~olarak yaz~l~~ materyallere göre daha evrensel oldu~u söylenebilir. Winarski, 'bir resim binlerce kelimeye e~de~erdir' (ayn~~ ~ekilde K. Tucholsky de bir resim bin sözcükten daha fazlas~n~~söyler) derken bir ileti~im arac~~olarak resimlerin ifade gücünden bahsetmektedirl. Genel olarak görselli~e e~ilimli bir ça~~ve toplumda ya~amaktay~z, dolay~s~yla görselli~e dayal~~deneyimlerimiz gün geçtikçe artmaktad~r. Televizyondan, kitaplardan, gazete, dergi ve bilgisayarlardan ald~~~m~z görsel iletiler taraf~ndan giderek daha çok ku~aulmaktay~z. Günlük ya~am~m~ zda yolda yürürken bile bilboardlar, afi~ler, yol ve trafik i~aretleri yard~m~yla görsel ileti bombard~man~ na tutulmaktay~z. Konuya ö~retim aç~s~ndan bakt~~~m~zda ise, birçok ki~ inin görsel olarak çok daha iyi ö~rendi~i bilinmektedir. Bu çal~~ ma, XVI. Türk Tarih Kongresi'nde sundu~umuz ayn~~ isimli bildirinin geni~letilmi~~hali ve ayr~ca, taraf~m~zdan yürütülmü~~"Aç~klamal~~Türkiye Tarih Atlas~/ATTAP" isimli TÜB~TAK projesinin giri~~bölümünden bir kis= gözden geçirilmi~~ve geni~letilmi~~ halidir. ** Prof. Dr., Çank~r~~Karatekin Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Co~rafya Bölümü, Çanlur~/TÜRK~YE, [email protected]. Kar~~la~t~rma ve geni~~bilgi için bkz: A. ~. i~ler, "Yaz~l~~Ders Materyallerinde ~llüstrasyon Kullan~m~n~ n Yeri ve Önemi", Milli E~itim Dergisi, sy. 15 (2003) s. 55-63. 262 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Gerçekten de ki~iler dinlediklerinin % 10'unu, gördüklerinin ise % 80'inden fazlas~n~~ö~renmektedirler2. Yukar~da belirtildi~i üzere görselle~tirme, günümüzde hayat~m~= içine girmi~~önemli konulardan biridir ve bu konu co~rafya biliminin de temel unsurlar~ ndan biri durumundad~ r. Hatta birçok durumda görselle~tirme ile co~rafi görselle~tirme ayn~~ anlamda da kullan~lmaktad~r. Co~rafi görselle~tirme, somut görsel sunumlar kullanarak, mekansal konu ve problemleri görsel hale getirip insanlar~n çok güçlü bilgi i~leme yeteneklerini gözle görerek kullanmalar~~ ~eklinde tarif edilmektedir. Co~rafi mekamn görsel sunumlan olarak haritalar, co~rafi ara~t~rmada, henüz co~rafya= modern bir bilim dal~~olarak do~'-mas~ ndan çok öncesinden beri önemli bir kö~e ta~~~ görevi görmektedir. Co~rafi görselle~tirme denildi~inde ilk akla gelen unsurlar atlaslar, haritalar, taslaklar, krokiler, foto~raflar, resimler, hava ve uydu görüntüleri, model küreler ve zihin haritaland~r3. ~mgelerin tan~kl~~~~ço~u kez göz ard~~edilmi~~ve kimi zaman da reddedilmi~tir. Tarihçilerin imgelerin sundu~u kan~tlar~~hala yeterince ciddiye almad~ldan do~ru olabilir, bu yüzden de son zamanlarda süregiden bir tart~~mada körselin görünmedi~i'nden söz edilmektedir. Hatta tarihçiler, imgelerden yararland~klar~nda bile, bunlar~~kitaplar~nda yorumsuz bir ~ekilde kullan~ r ve tasvirlere sadece bir resim olarak yakla~~rlar. ~mgenin metin içinde ele al~nd~~~~durumlarda, bu kan~ tlar yeni bilgiler sunmak veya yeni sorular yöneltmekten ziyade, yazar~n ba~ka yollarla zaten varm~~~oldu~u ç~kar~ mlan göstermek amac~yla kullan~l~r'. Ayn~~konu Türkiye için de geçerli olup Faroqhi, "ülkemizdeki tarihçiler, Osmanl~~ar~iv kay~tlar~~alabildi~ine zengin oldu~u için olsa gerek, görsel kaynaklara genelde 'üvey evlat' muamelesi yapm~~lard~r. Oysa Osmanl~larda XVL yüzy~la kadar geriye giden bir haritac~hk ve tabii Kanuni ile ondan sonra hüküm süren padi~ahlann sipari~iyle yap~lm~~, a~a~~~yukar~~o zaman~n olaylar~n~~resmeden minyatürler vard~r"' diyerek, görsel materyallerin kullandmamasm~~ele~tirmektedir. 2 336. F. Ünal, "E~itim ~leti~iminde Görsel ~leti Tasar~m~", s. 325. Kurgu, sy. 18 (2001) s. 325- ' Halil ~brahim Ta~, "Zihin Haritalar~ , Harita Okuma Becerisi ve Görselle~ tirme", Co~rafya O~retiminde Yöntem ve Yakla~~mlar, (2008), s. 137. Peter Burke, Tarihin Görgü Tan~klan, çev. Z. Yelçe, Tarih Vakf~~Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 2003, s. 208 ve 9; Jeremy Black, Maps and Hista~ y Constructing Images of the Past, Yale University Press, New Haven 1997, s. VII. Suraiya Faroqhi, Osmanl~~Tarihi Nas~l incelenir?, çev. Z. Altok, Tarih Vakf~~Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 2001, s. 22. TÜRK TAR~H ATLASI ÇALISMALARI 263 Son birkaç ku~akta, tarihçiler ilgi alanlar~n~~büyük ölçüde geni~letip sadece siyasi olaylar, ekonomik trendler ve toplumsal yap~ lana yetinmeyerek zihniyetlerin tarihi, günlük ya~am~n tarihi, maddi kültür tarihi, bedenin tarihi gibi alanlara da ilgi göstermeye ba~lad~ lar. Bu tarihçiler kendilerini yönetimlerin üretti~i, onlar~n ar~ivlerinde muhafaza edilen resmi belgelerle k~s~tlamaya kalk~~salard~, görece yeni say~labilecek bu alanlarda ara~t~rma yapmalar~~mümkün olmayacakt~. Bu nedenle, gitgide daha geni~~bir kan~tlar yelpazesinden yararlan~l~yor; edebi metinler ve sözlü tan~kl~klar~n yan~nda, görsel materyallerin/imgelerin de kendilerine ait bir yerleri var art~ k. Bizatihi kendileri hem tan~k hem de tarih olan geçmi~ten bugüne kalan imgeler, sözcüklere dökülmemi~~olan ~eylere tan~kl~k ederek geçmi~i daha canl~~ bir ~ekilde hayalimizde canland~rmam~z~~ sa~larlar6. Bir tarih dersi kitab~nda, metnin ve ikonografinin yan~~ s~ra kullan~lan küçük ölçekli haritalar, bir olay~~ mekan içine yerle~tirmenin yan~nda, bir ~eyleri temsil etme, onlar~~insan~n kendi zihninde tasarlama arzusuna da yan~t verirler'. ~mgeler de t~pk~~metinler ve sözlü ifadeler gibi önemli bir tarihsel kan~t türüdür ve bunlar görgü tan~kl~~~n~~ kay~t alt~na al~rlar. Estetik niteli~i ne olursa olsun, herhangi bir imge tarihsel bir kan~t olarak kullan~labilir. Haritalar, bezemeli tabakalar, adak imgeleri, ta~~bebekler ve erken dönem Çin imparatorlar~mn mezarlar~na gömülen pi~mi~~toprak askerler; hepsinin de tarih ara~t~rmac~lar~na söyleyecek bir ~eyi var. ~mgelerin geçmi~e ili~kin tan~kl~klar~~ gerçekten de~er ta~~r, yaz~l~~ belgelerin sundu~u kan~tlar~~desteklemenin yan~~ s~ra onlar~~tamamlar. Özellikle de olaylar~n tarihi söz konusu oldu~unda, imgelerin metinlere a~ ina olan tarihçilere zaten bildikleri ~eyler söyledikleri do~rudur. Ancak bu gibi durumlarda bile imgelerin söyleyece~i ~eyler vard~r. Geçmi~in ba~ka kaynaklar~n ula~amad~~~~yönlerine girme imkan~~ sa~larlar. imgelerin sundu~u ba~ka avantajlar da bulunmaktad~r. Örne~in belgesel kan~tlara, ço~u kez, ancak belgenin bulundu~u ar~ive gitmeye haz~r olan biri ula~abilir ve belgenin okunmas~~ saatler alabilir; oysa bir tabloya veya foto~rafa, özellikle de ço~alt~lm~~~haline ula~mak genellikle kolayd~r ve içerdi~i mesaja da nispeten daha süratli bir ~ekilde ula~~l~r8. Haritalar, yeryüzündeki unsurlar~n çizgi, ~ekil ve renk gibi sembollerle ifadesi oldu~undan, bir anlamda ikon vazifesi görürler. ~konlar~n anlat~m ve iletim gücü ise tarihi dönemlerden bu yana bilinen bir gerçektir. Ayr~ca Burke, a.g.e., s. 8-33. Etienne Copueax, "Bir Haritan~n Tarihi I", Defter, sy. 32 (1988), s. 82. Burke, a.g.e., s. 13-16 ve 209-210. 264 OSMAN GÜMÜSÇÜ haritalar~n içerdi~i mesaj~~ h~zl~~ iletmeleri yan~nda bilgi ve güç aç~s~ndan sa~lad~~~~üstünlükleri de vurgulanmal~d~r9. Resimlerin bir ileti~im ya da ö~reti arac~~olarak kullan~lmas~~teknolojik ve toplumsal geli~meler paralelinde zamanla de~i~im gösterse de önemini hiçbir zaman yitirmemi~tir. Çünkü resimler duygu ve dü~üncelerin `sembolik kristalle~mesi' olarak kabul edilebilir. Nokta, çizgi, ~ekil, renk, biçim, doku gibi tasar~m elemanlar~ndan olu~an görsel materyalinfillüstrasyonlarmi° duygu ve hisleri harekete geçirmede yaz~ya göre daha etkili oldu~u dü~ünülmektedir. Bu konuyla ilgili olarak Arnheim, 'ihtiyaç oldu~unda, insan beyninin farkl~~alanlar~na depolanan bilgilerin tekrar geri ça~r~ld~~~n~~ve bilgi ile birlikte depolanan duygu ve hislerin daha önce geldi~ini' ifade etmektedir. Dolay~s~yla, sade ve net illüstrasyonlar daha uzun süre akl~m~zda kal~rken, ihtiyaç duyuldu~unda kolayca hat~ rlanabilmektedir. Bu nedenle, metni destekler nitelikteki resimlerin do~ru ve etkili bir biçimde kullan~ld~~~~e~itim materyallerinin görsel hat~rlama için bir köprü i~levi görebilece~i söylenebilir. K~saca özetlemek gerekirse, yaz~l~~ ders materyallerinde metni destekleyici unsur olarak do~ru ve etkili illüstrasyon kullan~m~n~ n önemi ~u ~ekilde s~ralanabilir: Kavramaya yard~mc~~ olma, daha dikkat çekici olmakla birlikte motive etme, soyut ve karma~~k kavramlar~~daha etkili görselle~tirme, yo~unla~t~r~lm~~~bilgi içermeleri nedeniyle kolayca yorumlanabilme, daha fazla interaktif e~itim ortam~na yönelik materyal geli~tirme potansiyeline sahip olma, hat~rlamay~~kolayla~t~rma I I. Konuya biraz geni~~anlam~yla yakla~~ld~~~nda ayn~~ zamanda bir resim, imge, ikon, illüstrasyon, grafik-tasar~m ve nihayet hepsini kapsayan bir görsel materyal niteli~inde olan haritalar, bu özellikleri nedeniyle sanatsal içeri~i de bulunan bilgi ve ileti~im arac~d~rlar. Dolay~s~yla bu gerçeklerden yola ç~ karak harita bahsini biraz açmak, okuyucu aç~s~ ndan çok faydal~~olacakt~r. Harita ve Harita Çe~itleri Harita, yeryüzünün tamam~n~ n ya da bir bölümünün, ya da bir gök cisminin veya Gökküresi'nin belli bir ölçe~e göre küçültülmü~~ve az çok yal~nla~t~r~lm~~~olarak aktar~lm~~~izdü~ümdür12 . Türkiye'de büyük ölçekli J. B. Harley, "Maps, knowledge, and power", The Iconography of Landscape, Cambridge University Press, Cambridge 1988, s. 277-312. ") Ünal, a.g.e., s. 328-329. II i~ler, a.g.e., s. 56-63. 12 Ferruh San~r, Co~raha Terimleri Sözlü~'ii, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 2000, s. 137; R. Johnston vd., The Dictionaiy of Human Geography, Wiley-Blackwell 2000, s. 471-475. TÜRK TAR~H ATLASI ÇALISMALARI 265 topo~rafya haritalar~mn tek üreticisi ve haritac~l~k aç~s~ndan en yetkin kurulu~~olan Harita Genel Komutanl~g~'n~n web sayfas~nda harita ~öyle tan~mlanm~~t~r: "insano~lunun ya~ad~~~~veya ilgilendi~i alan~n tamam~nda veya bir k~sm~nda yer alan fiziksel detaylar~n, bu detaylarla ilgili bilgilerin veya bu alanda meydana gelen olgularla ilgili bilgilerin, genellikle düz bir yüzey üzerinde, belli bir ölçekte gösterimidir. Detaylar ve bilgiler sembollerle gösterilip, yönlendirme ve bir referans sistemine göre konumland~rma da yap~lmaktad~r'. Harita, yeryüzünün seçilmi~~bir taraf~n~~temsil eden grafiklerdir. Haritalar, seçilmi~~olan fiziki ve be~eri özellikler hakk~ndaki co~rafi bilgiyi temsil ederler. S~n~flarda harita, hem çok çe~itli co~rafi bilgiler havuzu olarak hizmet eder hem de bu bilgilerin zaruri olanlar~n~~ ö~rencilere aktarma görevi görür. Bu yönüyle haritalar, cog-'rafya e~itiminin en kritik elementlerinden birini olu~turmaktad~rlar". Co~rafyac~lar ve haritac~lar için "harita" kavram~, asl~nda co~rafi bir alan~n genellikle düz bir yüzey üzerindeki modeli ya da temsilidir. Genellikle haritan~n üzerindeki her nokta belirli ölçü ya da izdü~üm sistemine göre dünya üzerindeki gerçek bir co~rafi konumu kar~~lamaktad~r. Haritalar, da~~l~~~biçimlerinin incelenmesini sa~layarak, "ara~t~rmac~lar~n olas~~ ili~kileri ortaya okarmalar~", "ara~t~rma sonuçlar~n~n daha genelle~tirilmi~~bir ~ekilde iletilmesi" ve "co~rafi verilerin kay~t edilmesi için bir taban" görevi görmektedir'. Harita haz~rlamak, bölgesel ara~t~rmalardaki durumun tespit edilerek eksiklikleri ortaya ç~karman~n en iyi yöntemi olmas~~nedeniyle ara~t~rmac~lar~~ yeni mekan ve konularda çal~~ma yapmaya yöneltir. Ayr~ca, yapt~~~~çal~~malarda araziyi bilmeyen ve co~rafi ölçe~e göre mekan~~ tan~mayan ara~t~rmac~lar, alansal olarak co~rafi mesafeleri, do~al kaynaklar ve topografik engelleri vb. göz önünde tutarak dü~ünmeyi ög-'renirler. Böylece bilinen veya ortaya ç~kar~lan gerçekleri, iyi bir topografik haritada göstermek suretiyle, konuya tümüyle yeni bir yorum da getirilebilir'. Haritalar, çok miktarda bilgiyi yo~un olarak içerdiklerinden, co~rafi bilginin ve harita yap~mc~s~n~n ait oldu~u toplumun de~erlerinin incelenmesinde zengin bir kaynak görevi görecekleri kesindir. Her harita belirli bir dünya görü~ünü yans~tm~~~ve bu yüzden birçok haritan~n tasar~m~~dinsel '3 http://www.hgk.mil.tr/haritacilik/geneligenelharitacilik.pdf. Halil ~brahim Ta~, "Co~rafya E~itiminde Görselle~tirmenin Önemi: Mekansal Alg~lamaya Pedagojik Bir Bak~~", Do~u Co~rafya Dergisi, sy. 16, (2005), s. 337-338. '5 John Picldes, Uzamlann Tarihi, çev. K. I~~k, YKY, ~stanbul 2011, s. 69-70. 16 H. Kopp-O. Erol, "Tübingen Ortado~u Atlas~~Disiplinleraras~~Bir Ara~t~rma Projesi", ~.Ü.Deniz Bilimleri ve Co~rafya Enstitüsü Bülteni, sy. 7 (1991), s. 159-162. 14 266 OSMAN GÜMÜSÇÜ fikirlere göre yap~lm~~t~r. Haritalar zaman~~ve mekan' birlikte göstermi~~ve haritan~n yap~ld~~~~toplumun ülkesi haritada tam ortada yer alm~~t~r". Haritalann konuya aç~kl~ k getirmek için ne kadar önemli oldu~u ortadad~r. Bu yüzden haritalar konular~~basitle~tirerek anla~~lmas~n~~sa~larlar. Haritalar ço~u zaman sadece bir ya da iki konu üzerine vurgu yaparlar. Sadece ya~~~~miktar~n~~göstermek için bir renk tonland~rmas~, yükseklik için ba~ka bir renk tonland~rmas~~kullan~rlar. K~saca belirtilirse, haritalarda konu ile ilgili bütün detay harita üzerinde aktar~lmaz, bundan dolay~~her zaman genellemeler vard~r". Sa~duyuya ve ço~u ileti~im teorisine göre harita gerçeklik hakk~nda yap~lm~~~bilimsel bir soyutlamad~r. Harita sadece, "orada" nesnel bir tarzda zaten var olan ~eyi temsil eder'. Haritalar, dünya ile ilgili 'mallar~~ yans~t~rlar. Harita yap~malan da insan olduklar~na göre, J. K. Wright'~n aç~klad~~~~gibi, her harita "k~smen objektif -nesnel- gerçekleri yans~t~rken, k~smen de subjektif -öznel- elemanlar~n bir yans~mas~~olacakt~r'. Haritalar iki farkl~~yönden kültürel olarak kodlanm~~~ve olu~turulmu~tur. Önce haritan~n betimledi~i do~al çevre toplumca ovalara, da~lara vb. ayr~larak adland~r~lm~~, yani kültürel olarak yorumlanm~~t~r. ~nsan yap~s~~ çevrenin kendisi ise tarihseldir ve do~rudan bir kültürel üründür. Kültürün ürünü olan ve kültür taraf~ ndan yorumlanan her iki çevre de harita üzerinde betimlenirken ikinci kez kodlanmaktad~r. Harita kulland~~~~i~aretlerle ikinci kez kodlamay~~yaparken, haritan~n kültürel içeri~i do~alla~t~nl~r. Bu do~alla~t~rrna seçilen i~aretlerin simgesel olmas~~ ve onlara mitsel anlamlar yüklemesiyle sa~lan~r. Haritan~n etkili bir kültürel araç olmas~, gerçe~i yans~tmas~~ s~ras~nda bir seçicili~i içermesi dolay~s~ylad~ r. Bir haritadan d~~~mekansal gerçekli~i tüm karma~~kl~~~yla betimlenmesi beklenemez ki, böyle bir durum imkans~zd~r. Seçici olmas~~kaç~n~lmazd~r. Haritan~n kullan~~l~~olmas~~ için böyle bir seçicilik ve basitle~tirme gerekir. Ama bu seçicilik tarafs~z de~ildir. Bir yarar~~ya da ç~kan (amac~) içermektedir. Seçilmi~~imgeler kullan~larak do~alla~t~r~lm~~~olmas~~ haritan~n ç~ kar boyutunun görülmesini büyük ölçüde engeller". Harita nesne, bilgi ve kavramlar~n sembolize edilmi~~hali, ayn~~zamanda olay ve nesnelerin "harita dili" ad~~da verilebilecek simgelerle ifadesidir. "Nazmiye özgüç-Erol Tümertekin, Co~rafya, Çantay Kitabeyi, ~stanbul 2000, s. 57-58. la Tas, a.g.e., s. 341. 19 Pickles, a.g.e., s. 168. " Öz,gtiç-Tümertekin, a.g.e., s. 58. 2I ~lhan Tekeli, "Bir Toplumsal Yorum Olarak Haritalar", Mekansal ve Toplumsal Olan~n Bilgibilimi Yaz~lan, Tarih Vakfi Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 2010, s. 70. TÜRK TAR~H ATLASI ÇALISMALARI 267 Ara~t~rmac~ lar için oldukça faydal~~ve zaman kazand~ ran bir kaynak olmas~~ yan~nda, mükemmel bir e~itim gereci olarak harita ve harita koleksiyonu durumundaki atlas, hem büyük yararlar hem de önemli s~n~rlamalar ta~~maktad~ r. Haritalar, birçok hareketten elde edilen bir film karesi, foto~raf makinesi ile gerçek hayattan al~ nan bir enstantane gibidirler, belli bir an~~ dondururlar ve belli bir zaman diliminde olan biteni belirlememize izin verirler. Geçmi~te ne oldu~unu ve olanlardan sonra neyin gelebilece~i hususunda biraz ipucu verirler. Kapsaml~~bir zaman çizelgesi gibi, bir harita da kendince yan ba~lant~lar ("ayn~~zamanda A bölgesinde ba~ka ne oluyordu" tarz~nda bilgiler) sunar. Haritalar~ n aksine metinler ve dersler, bu i~ i daha az etkin bir biçimde yerine getirirler. Örne~in, Asya'n~n bir ba~~ndan öbür ba~~ na Avrupa'ya akan kavimler göçünün hareketlerini ve Roma imparatorlu~u'nda meydana getirdi~i etkileri resmeden haritalar~ n görsel etkisi, bu dönem Avrupa's~n~ n vaziyetini özlü bir biçimde gösterir. Esasen, göç ve arkas~ ndan gelen sosyo-ekonomik ve siyasi de~i~im, haritalar olmadan anla~~lmaz. Ayn~~~ekilde ~lkça~~devletlerinin kurulup y~k~lmas~, dinlerin yay~lmas~, ~ehirle~menin ilerlemesi, üniversitelerin geli~mesi, -kara ölüm- vebamn yay~lmas~~ gibi di~er olgular da haritalar yard~ m~yla daha iyi anlat~labilir ve anla~~labilir. Yani kurulu~lar~n, olaylar~ n yerlerini ve tarihlerini kaydederek sosyal geli~im ve de~i~ imin kabataslak bir resmi Amaçlar~na, boyutlar~na, yap~m tekniklerine vb. aç~ lardan yola ç~k~larak haritalar çe~itli ~ekillerde tasnif edilmektedirler. Bu tasnif aras~nda yer alan önemli haritalardan biri "zihin haritalar~"d~r. Ki~ilerin duygular~~ yoluyla çevreden uyar~c~~ alarak dünya hakk~ nda bilgi edinme olgusu "çevresel alg~" olarak isimlendirilmektedir. ~çinde ya~an~ lan, ziyaret edilen yerler, kitaplardan bilinen, sanat eserlerinde görülen, hayal gücüyle ve fanteziyle yarat~lan yerler zihindeki do~a ve insan imajlar~na ayr~~ ayr~~ katk~da bulunurlar. Çevresel alg~~ sonucunda d~~ar~ daki dünya ile kafam~ zdaki resimler aras~nda önemli farklar ortaya ç~ kar ki, co~rafyac~lar taraf~ndan kafam~zdaki bu resimlere "zihin haritalar~" ad~~verilmektedir. Zihin haritalar~~ (mental maps) ya da bilme-ö~renme haritalar~~ (cognitive maps), insanlar~n kendi mekansal çevreleri hakk~ nda bilgiler edinme, bu bilgileri depolama, ça~r~~~m yapma ve de~i~tirmeyi mümkün k~ lan bilme-ö~renme süreçlerini içine alan bir yap~~ olarak tan~mlanmaktad~r". 22 A. Jotischky-C. Hull, The Penguin Historical Atlas of the Medieval World, Peng-uin Books, New York 2005, s. 9. 23 Erol Tümertekin-Nazmiye Özgüç, Be~eri Cografta, Çantay Kitabevi, ~stanbul 2002, s. 53-55. 268 OSMAN GÜMÜSÇÜ Hiçbir bilgi birikimi olmayan bir kimse dahi ya~am~n~~ sürdürüp yönlendirebilmek için zihninde ya~ad~~~~çevrenin bir haritas~n~~ olu~turmaktad~r. Ki~ inin çevresini ö~renirken, bilgilerini sistemle~tirebilmesi, ya~ama ili~kin senaryolar olu~ turabilmesi ve güzergahlar çizebilmesi ancak bu halde gerçekle~ebilir. Ki~inin zihninde olu~an bu harita özneldir, ki~iye özgü de~erlerle yüklüdür. Bu haritan~n baz~~yerleri belirgin, baz~~yerleri belirsiz ve hatta bo~luklarla doludur. Bu haritalarda çevrenin de~i~ik nesneleri aras~ndaki uzakl~klar ve aç~lar gerçe~e göre önemli sapmalar gösterse de nesnelerin göreli konumlar~~ aras~nda büyük bir tutarl~l~ k vard~r. ~nsanlar günlük ya~amlar~ ndaki kararlar~n~~ bu haritalara göre verirler fakat insan~n bir ba~kas~yla ili~ki kurabilmesi, anla~abilmesi ve mekansal koordinasyonu sa~layabilmesi için bu zihinsel haritalar üzerinde bir uzla~man~n bulunmas~~ gerekir. Bu uzla~ma, günlük dilin kavramlar~yla ancak belli bir ölçüde sa~lanabilir. Bunun ötesinde bir benzerli~in sa~lanabilmesi için, bu haritalar~n nesneler üzerine çizilmesi, zihinden d~~salla~t~r~lmas~~gerekir. Böyle bir d~~ salla~t~rma, insanl~~~n geli~iminin ilk a~amalar~ ndan beri ancak simgesel i~aretlerle yap~labilir. Zihin haritalar~n~n d~~salla~t~r~ lmas~, bilgileri ba~kalanyla bölü~ülür hale getirir, insanlar~ n davran~~lar~n~n bir k~sm~n~~anla~~l~r k~lar". ~u durumda harita sadece co~rafyac~ larm bilmesi ve görmesi gereken bir konu de~ildir. Dünya üzerindeki herkes bir ~ekilde ya~ad~~~~mekan~~ zihin haritalar' ile d~~salla~t~rd~~~~gibi, baz~~bilim adamlar~~ ara~t~rmalar~ nda haritalar~~ kullanmaktad~r. Ça~da~~veya tarihi mekanlarda çal~~ma yapan bütün bilim dallar~~ bir ~ekilde harita yapar veya haritaya ihtiyaç duyar. Bir biyolog, bir bitki türü çal~~~ rken, bu bitkinin mekanda nerelerde yeti~ti~ini harita yard~m~yla görebilir/gösterebilir. Bir tarihçi, anlatt~~~~uygarl~~~n nerede ve nas~ l bir mekanda devlet kurdu~unu, önemli bir sava~~ n cereyan etti~i arazinin durumunu vb. konular~~ sadece haritalar yard~m~yla görebilir/gösterebilir. Yine bir ~ehirde ya~ayan herkes, bir ~ehir plan~na ihtiyaç duyabildi~i gibi; bir ~ehirden di~erine giden herkesin de karayollar~~ haritas~ na gereksinimi olabilir. Bu türden örnekleri art~ rmak mümkün olup sadece bu sebeplerden harita bilgisi, her fert için ö~renilmesi gereken önemli genel kültür bilgileri aras~nda yer almaktad~r. Atlas, Atlas Çe~itleri ve Tarih Atlas~~ Atlas, ço~unlukla sözlüklerde ciltlenerek bir araya getirilmi~~harita ya da ~ema denemesi ~eklinde tarif edilmektedir. Dolay~s~yla, ~imdiye kadarki 24 Tekeli, a.g.e., s. 69. TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI 269 uygu1amas~yla içerisinde harita, ~ekil, ~ema bulunduran her bilim dal~~için atlas haz~rlanm~~~olup co~rafya yan~ nda, tarih, anatomi, bitkiler, astronomi, dilbilim vb. adaslarm~n varl~~~ , bu konunun en iyi kamt~d~r. Adaslar, ba~lang~çta sadece co~rafya haritalanndan yap~hyorken, görsel malzemelerin üstünlü~ü ile kullan~m~n~n kolay ve i~levsel olmas~ndan dolay~~zamanla birçok konuda atlas haz~rlanm~~t~r. Bilimsel ara~t~rma ve uzmanl~k alanlar~~say~s~n~n da art~~lyla adaslar, harita ve ~emalarm yan~~s~ra resim, istatistik yerleri ve çe~itli bilgiler ile yer adlar~~dizinlerini de içerir hale gelmi~lerdir. Konu olarak en fazla haz~rlanan anatomi ve co~rafya adaslar~m tarih atlaslan takip etmi~, kapsam olarak ise, dünya adas~~ya da bölge adas~~ve ülke adas~~ biçimlerinde eserler haz~rlanm~~ t~r". Yunan mitolojisinden ad~n~~alan atlas, Titan Iapetos ile su perisi Klymene (Nympha)'nin (ba~ka bir kayna~a göre Asia'mn) o~lu ve insano~lunun öncüsü Prometheus'un karde~idir. Homeros'~m yap~tlarmda gök ile yeri birbirinden ay~ran direkleri omzunda ta~~yan bir deniz yarat~~~~olarak anlat~l~r. Önceleri bu direklerin dünyan~n bat~~ucundaki ufkun hemen ard~nda, denizin içinde oldu~una inarnhyordu; daha sonra Atlas ad~~Afrika'n~n kuzeybat~smdaki bir s~racia~a verildi. Bu inan~~a göre, bölgenin kral~~olan Atlas'm konuk sevmezfi~ini cezaland~rmak isteyen kahraman Perseus, görüntüsüyle insanlar~~ta~a çeviren Gorgo'nun ba~~n~~ Atlr~s'a göstererek onu kayal~k bir da~a dönü~türmü~tür. Yunan ~airi Hesiodos ise, Atlas'm Zeus'a kar~~~sava~an Titanlardan biri oldu~unu ve bu yüzden gökyüzünü s~rt~nda ta~~makla cezaland~r~ld~~~n~~ anlat~r". Asl~na bak~l~rsa haritalarm bir araya getirilmesiyle haz~rlanan ilk eserler Eski Yunan dönemindeki müellifiere kadar uzan~r. Baz~~kaynaklarda günümüze gelebilen, birçok harita içeren en eski adas~n, 1375'te Fransa kral~~V. Charles için Mayorka'da yap~ld~~'127, ifade edilse de modern anlamda adaslann ortaya ç~kmas~~için XVI. yüzy~l~~beklemek gerekmi~tir. Co~rafi bilgilerin geni~leyerek haritaal~~~n ilerlemeye ba~lad~~~~bu dönemde, hantalan bir araya getirerek bir atlas haz~rlayan ilk ki~i A. Ortelius'tur (15271598). Gerçek ~u ki, Ortelius, haz~rlad~~~~"Theatrum Orbis Terrarum" isimli 25 Fazla bilgi ve kar~~la~t~rma için bkz: Komisyon, "Atlas", AnaB~itannica, C. 3, Hürriyet Yay~nlar~, ~stanbul 1997, s. 285-286; Komisyon, Türk Dili Sözlü~ü I, Ankara 1998, s. 160, Cevat Rü~tü Gürsoy-Mesut Elibüyük, Yeni Türkiye Adas~~Hakk~nda Dü~ünceler, DTCF Yay~nlar~, Ankara 1979, s. 9. " Fazla bilgi için bkz: AtzaBritannica, C. 3, s. 285-286; ayr~ca Azra Erhat, Mitoloji Sözlü~ü, Remzi Kitabevi, ~stanbul 1997, s. 67-69. Avrupas~", Atlasl~~Büyük Uygarliklar Ansiklopedisi, C. 6, 22 Donald Matthew, "Ortaça~~ ~leti~im Yay~nlar~, ~stanbul 1988, s. 221. 270 OSMAN GÜMÜSÇÜ eserinde 'atlas' tabirini kullanmad~~~~için, 'atlas'~n isim babas~~ olma ~erefi onun ça~da~~~olan G. Mercator'a (1512-1594) aittir. Dolay~s~yla 'atlas' ad~, XVI. yüzy~lda G. Mercator'un The Atlas of Europe (1550-1572)' eseri ile ba~latt~~~, harita kitaplar~n~ n kapaklar~ nda, yerküreyi omzunda ta~~yan Titan Atlas fig-ürüne yer verme gelene~inden kaynaklanmaktad~r". ~u halde, haz~rlad~~~~co~rafya haritalar~~ için 'atlas' ad~n~~ilk kullanan müellif Mercator olsa da", tamamlanan ilk tarih atlas~n~~Ortelius haz~rlam~~t~r. Ortelius'un `Theatrum Orbis Terrarum' isimli eserinin parças~~ olarak haz~rlay~ p 1579 y~l~nda Antwerp'te bast~rd~~~~ 'Parergon' isimli eser ilk tarih atlas~~kabul edilmektedir. 1624 y~l~ ndan itibaren ayr~~bir kitap olarak bas~lmaya ba~lanan bu eser, zamanla sonraki benzerlerine örnek olmu~tur». XVIII. yüzy~l ba~lar~ndan itibaren yeni bir ivme kazanan tarih atlas~~çal~~malar~, H. A. Chatelain taraf~ndan 1705 y~l~nda haz~rlanan 'Atlas Historique' (Amsterdam) isimli atlasta ilk defa 'tarihi' ibaresinin kullan~m~yla' bugüne kadar bu ismin yayg~nla~mas~na öncülük yapm~~t~r. 1763 y~l~nda dünyada ilk defa kronolojik/ard~~~ k/s~ral~~ (sequential) dünya tarih atlas~~ haz~rlan~rken, ayn~~y~llarda Fransa için de böyle bir s~ral~~tarih atlas~~bas~lm~~t~r. Bu yüzy~ l içerisinde haz~rlanan çok say~ daki eser, özellikle Ortaça~lara ait tek haritalar ve küçük harita setleri dikkati çekmektedir. Bütün bu çal~~malar~n ard~ndan XIX. yüzy~l, 'tarih atlaslar~n~n re~it oldu~u ça~' ad~~verilecek kadar önemli geli~melere sahne olmu~ tur. Gerçekten de Emmanuel de Las Cases taraf~ndan 1801 y~l~nda haz~rlanan `Genealogical, Chronological, Historical, and Geographical Atlas' isimli atlas ile ba~layan bu dönem, kapsaml~~ tarih atlaslar~n~n haz~rlanmas~~ ile yeni bir formata girmi~tir». Avrupa'daki di~er milletler gibi Almanlar da, bu y~llarda tarihlerini haritalarla anlatman~n önemini kavram~~lar ve hem e~itim sürecinde hem de ara~t~rmac~lar ve genel okuyucular için çok say~ da atlas haz~rlam~~ lard~r. Karl Von Spruner'in Black, ag.e., s. 9-10; Walter Goffart, Historical Atlases The First Three Hundred Years, 1570-1870, The University of Chicago Press, Chicago 2003, s. 1-9; J. R. Akerman, "From Books with Maps to Books as Maps: The Editor in the Creation of the Atlas Idea", Edt. J. Winearls, Editing Early and Historical Atlases, (1995), s. 3-48; J. R. Akerman, "Atlas, Birth of a Title", Edt. M. Watelet, Mercator Atlas of Europe: facsimile of the mr~ps by Gerardus Mercator contained in the Atlas of Europe, circa 1570-1572, Pleasant Hill, Walking Tree Press (1997), s. 1530; ayr~ca bkz: www.walkingtree.com. 29 Bu konuda fazla bilgi için bkz: Goffart, a.g.e., s. 3-4; Akerman, "From Books", s. 3-48; Akerman, "Atlas, Birth", s. 15-30. " Jeremy Black, "Historical Atlases", The Historical Journal, 37/3, (1994), s. 643-667; Black, a.g.e., s. 2; Goffart, a.g.e., s. 1-9. Black, a.g.e., s. 18; Goffart, a.g.e., s. 132-135. 32 Goffart, a.g.e., s. 303-314. 28 TÜRK TAR~H ATLAS! ÇALI~MALARI 271 1837-1846 aras~nda haz~rlad~~~~ve kendinden sonra birçok defa örnek al~nan `Historisch-geographischer Hand-Atlas' bu dönemin en iyilerindendir. Yap~lan çal~~malar~n art~~~na ba~l~~ olarak, Smith'in 'Classical Atlas' (London,1809), A. Arrowsmith'in `Atlas of Ancient Geography' (London, 1842), Philips'in School Classical Atlas (Liverpool, 1855), Kiepert'in Atlas von Hellas und den Hellenischen Kolonien (Berlin, 1851) ve Atlas Antiquus (1854), H. Guthe'nin Bibel Atlas in 21 Haup-und 30 Nebenkarten (Lepizig, 1911), C. V. Monin'in Atlas classique de la geographie, ancienne, du Moyan age, et Moderne (Paris, 1847-48), A. P. Houze'in Atlas universal historique et geographique (Paris, 1837-38), G. Droysen'in Allgemeiner historischer Handatlas (Bielefeld ve Leipzig 1886), gibi örneklerin bas~lmas~~sayesinde art~k çok daha geni~~ perspektifier ile bir tarih atlas~~gelene~i ve pazar~~olu~mu~tur33. XX. yüzy~lda daha da artarak devam eden atlas çal~~malar~~ sonucu, hem dünya tarihini bütün olarak ele alan hem de ulusal tarihleri inceleyen çok say~da tarih atlas~~ haz~rlanm~~t~r. Öyle ki, özellikle II. Dünya Sava~~'ndan sonra, ticari hedefler do~rultusunda haz~rlanan tarih atlaslar~, çok say~larda bas~lmaya ba~lanm~~t~r. Bu dönemde ayn~~zamanda askeri-siyasi konular d~~~nda haz~rlanan tarih atlaslar~nda önemli bir art~~~ya~anm~~t~r. Hatta takip eden y~llarda, dünyan~n genel tarihi veya bir ulusal tarih d~~~nda, sadece bir konuyu ele alan tarih atlaslar~~ haz~rlanmaya ve çok say~da sat~lmaya ba~lanm~~t~r. Son dönemlerde ara~t~rmalar yan~nda teknolojinin de geli~imi sayesinde haritalar~n çizimi, renkleri, ~ekiller, grafikler, foto~raflar ve tatmin edici aç~klamalar ile donat~lan tarih atlaslar~, her anlamda okuyucu için doyurucu bir seviyeyi yakalam~~t~r. Dünya'da ya~anan bütün bu geli~meler, ne yaz~k ki ülkemiz için geçerli olmay~p Türkiye'de tarih atlas~~ haz~rlama çal~~malar~~ oldukça geç bir tarihte ba~lam~~; kalite, içerik, gösterim tarz~~ve eser say~s~~bak~m~ndan hala da dünyadaki geli~mi~~seviyeyi yakalayamam~~t~r. Atlaslar, hem co~rafya, hem de tarih dersinin hedef davran~~~n~~kazand~rmada etkili birer araçt~rlarm. Görsel-i~itsel araçlardan yararlanma derste yap~labilecek etkinliklerin ba~~nda gelmektedir. Görsel-i~itsel araçlar~n verimli kullan~labilmesi için o arac~n kendi özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bazen çok basit gibi görünen bu özellikler hem araçtan yararlanmay~~ hem de dersin niteli~ini büyük ölçüde etkilemektedir. Görsel-i~itsel araçla" Black, a.g.e., s. 27-51; Goffart, a.g.e., s. 187-379; D. E. Pitcher, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Tarihsel Co~rahas~, çev. B. T~rnakg, YKY, ~stanbul 1999, s. 38. " Veysel Sönmez, Sosyal Bilgiler Ö~retimi ve Ö~retmenlik K~lavuzu, MEB Yay~nlar~, ~stanbul 1994, s. 162. 272 OSMAN GÜMÜSÇÜ r~n faydalar~n~~ k~saca ~öyle s~ralamak mümkündür: Zamandan ve sözden ekonomi sa~larlar, belli bir fikrin göz önünde canland~r~lmas~na yararlar, karma~~k fikirleri basite indirgeyerek aç~klarlar, i~lemleri basitle~tirirler, fikir, i~lem ve süreçlerin s~ras~n~~gösterirler, ö~retimi canl~~ve aç~k hale getirirler, ö~rencilerin ilgi ve dikkatlerini art~r~rlar, ö~renme arzusu yarat~rlar, ö~renilecek konu üzerinde pratik yapma imkan~~ saklarlar, ö~retimi zenginCo~rafya, tarihi olay ve süreçlere bir arka plan veya arkadaki fon olmaktan daha öte bir anlam ta~~maktad~r. Tarih atlaslar~, mekan~~ve mekansal ili~kiler anlay~~~m~z~n yap~s~n~n do~urabilece~i sonuçlar ve bunlar~n zaman içerisinde nas~l de~i~ti~ini anlamam~z~~ temin ederler. Hepsinden önemlisi tarih atlaslar~, geçmi~in temsili ve anla~~lmas~n~n yollar~n~~ sa~larlar'. Bu aç~klamadan da anla~~laca~~~gibi, tarih atlas~~ asl~nda tarihi co~rafyan~n konusu içindedir. Çünkü tarihi co~rafya, bugünkü co~rafya ilke ve yöntemlerine göre geçmi~~bir zaman diliminde yap~lan co~rafi ara~t~rma oldu~una ve co~rafyan~n konular~~ aras~nda da sosyal, ekonomik, siyasi bütün sahalar bulundu~una göre, asl~nda tarih atlas~~ do~al olarak tarihi co~rafyan~n geçmi~teki kendisidir. Nas~l co~rafya atlas~n~~ ça~da~~co~rafyac~~ yap~yorsa, tarih atlas~n~~ da tarihi co~rafyac~~yapmaktad~r ve bunun da dünyada çok say~da örne~i bulunmaktad~r. Tarih atlaslar~, insanlar~n dü~ünce, tutum ve davran~~lar~yla Ça~lar boyunca neden olduklar~~olaylar~~ve ortaya koyduklar~~ eserleri belirgin olarak gözler önüne sererler. Yine, atlaslar~n görsel yolla k~sa sürede tarih ö~reniminde oldu~u kadar, genel kültür aç~s~ndan da e~itici özellikleri büyüktür. ~yi düzenlenmi~~nitelikli haritalardan olu~mu~~atlaslar, bilgiyi haf~zaya yerle~tirmede son derece etkilidirler". Tarih atlaslar~n faydalar~~ ara~t~rma ve etkili ö~retimdeki yeri böyle oldu~u halde, ne yaz~k ki ülkemizdeki durum biraz üzüntü vericidir. Çünkü bir tarihçi konuyla ilgili olarak aynen ~u ifadeleri kullanmaktad~r: "Co~rafias~z bir tarih ö~retimi, bu ülkenin çocuklar~~ve gençlerine kuru bir ezbercili~in yan~~ s~ra, görmeden bakmay~~da a~~l~yor. "Bir musibet bin nasihattan evlad~r" diyebiliyoruz da, "o picture is worth a thousand words/bir resim bin sözcü~e bedere dönmüyor Leyla Küçükahmet, Ö~retim& Planlama ve De~erlendirme, Nobel Yay~n Da~~t~m, Ankara 2006, s. 119. 36 Black, a.g.e., s. VII. 87 Hüseyin Da~tekin, Genel Tarih Adas~, ink~lap Yay~nlar~, ~stanbul 2006, s. III. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇAL~~MALAR~~ 273 dilimiz'. Ayn~~konuyu yak~n geçmi~te Atlas dergisi taraf~ndan verilen bir tarih atlas~na önsöz yazan ~. Ortayl~, ~u ~ekilde ifade etmektedir: Tutarl~~bir tarih e~itiminin iki unsura ihtiyac~~vard~r; co~rafya ve dil bilgisi... Toplumun ayd~n bireylerinin, insanl~~~n maceras~n~~zamanlarda ve mekanlarda izleyebilmesi için bu iki dalda çok sa~lam e~itim görmesi gerekir. Aç~kt~r ki Türk gençli~i iyi co~rafya ö~renemez; dünyay~~ gezmesi son zamanlara ait bir geli~imdir. Hatta yurdun gezilmesine e~lik edecek rehber kitaplar~n dahi geçen as~rdan beri önce yabanc~~ yazarlarca kaleme al~nd~~~~aç~kt~r... Tarih kesinlikle co~rafya bilgisi gerektirir; tarihi co~rafya dal~nda tespitler yapmayan, geçmi~te siyasal ve kültürel mekan~n nas~l ~ekillendi~ini kavrayamayan bireylerin tutarl~~ bilgiye ve yoruma ula~amayaca~~~aç~kt~r... Bir toplumun tarihini co~rafya üzerinde ve senkronolojik, yani e~zamanl~~olarak dü~ünememesi, onun tarih bilmedi~ini ve bu nedenle de tarihi yorum yapmaya kabiliyeti olmad~~~n~~gösterir... Türk akademik hayat~nda tarihi co~rafya diye bir dal mevcut de~ildir. Tarihçilerin içinde baz~~meslekta~lar~n tarihi co~rafya bilgisinin güçlü olmas~~tesadüflere ve ki~inin kendine ba~l~d~r. Akademik hayatta bu dal~n olmamas~~hiç ku~kusuz ortaö~retime de yans~m~~t~r. Ço~u zaman uluslar~n adlar~~ve co~rafya adlar~~bilinçsizce tekrarlamr. Bu kitle ileti~imine kadar yans~m~~t~r. `Damascusla '~am'~n ayr~~ yerler oldu~u san~lmaktad~r. Türk çocu~unun o kadar ezberledi~i Atatürk'ün ~talyanlara kar~~~sava~t~~~~`Trablusgarp', havaalanlar~m~z ve baz~~ bas~n organlar~m~zda 'Tripoli' olarak an~l~r. Çok aç~kt~r ki biz tarih ve hatta ülkeler co~rafyas~n~~haritas~z ö~reniyoruz ve ö~retmeye çal~~~yoruz. ~ahsen ö~retim hayat~mda en seçkin üniversitelerde dahi Akdeniz co~rafya= zihninde çizemeyen ö~rencilerin ço~unlukta oldu~unu gördüm. Bunun çarp~m cetvelini bilememekten fark~~yoktur. Bu bütün Akdeniz ve Ortado~u ülkelerinde genel bir hastal~kt~r. Dedeleri tarih yapan ve bu co~rafyay~~yaratan milletlerin gençleri maalesef bu miras~n muhasebesini tutacak, bilançoyu yapacak durumda de~ildirler. Biz Türkler de ulus olarak bu camiaya dahiliz"". Tarih derslerinde harita ve atlas kullan~m~n~n önemi oldukça fazla olmas~na ra~men, ne yaz~k ki ülkemizde hem derslerde hem de tarihi ara~t~rmalarda bu tür kaynaklar pek kullamlmamaktad~r. Oysaki bat~daki e~itim sürecinde ve bat~l~~ ara~t~rmac~lar~n çal~~malar~nda hem kaynak olarak hem de ara~t~rma içerisinde haritalar s~kça kullamlmaktad~rlar. Braudel, Faroqhi ve hatta bu tarz çal~~an di~er tarihçiler, ara~t~rmalar~nda hemen her konu ile ilgili haritalar haz~rlam~~lar ve bunu metin içinde kullanm~~lard~r. Halil Berktay, "Vizörden Bizans: Haritalarla Dü~ünmek", Cogito, 17 (1999), s. 69. " ~lber Ortay11, "Önsöz", Dünya Tarih Atlast içinde, Do~an Burda Dergi Yay~nc~l~k, ~stanbul 2006, s. V. Belleten C.DCWI, 18 274 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Braudel'in Akdeniz' kitab~nda 64 tane ve Faroqhi'nin Osmanl~'da Kentler ve Kentliler' kitab~nda da bir o kadar haritan~n bulunmas~, konuyu vurgulamaya yeterlidir". Asl~na bak~l~rsa, haritas~z tarih ö~retip ara~t~rma yapt~~~m~z~, ülkemizde hala nitelikli bir tarih atlas~n~n olmamas~ndan da anlamak mümkündür. A~a~~da görülece~i üzere Osmanl~~ döneminde çok geç ba~layan tarih adas~~ haz~rlama çal~~malar~, cumhuriyete zengin bir miras b~rakmam~~t~r. Cumhuriyet döneminde haz~rlanan ilk tarih atlaslar~~1931'de bas~lan Türk Tarihinin Ana Hatlar~~Atlas~, 1941 tarihli Türk Tarih Tezi Atlas~~ ile bas~m~ ndan sonra uzun süre kullan~lan Faik Re~it Unat'~n bast~~~~Tarih Adas~' d~r (1951). Önsözünde belirtildi~i üzere bu atlas ortaokul seviyesine göre haz~rlanm~~' olmas~na ra~men, sonra haz~rlanan atlaslar~n da ondan çok üstün olmamalar~ndan dolay~, bu atlas~n 1951 y~l~ndaki ilk bask~s~n~~takiben 1955, 1960, 1964, 1976, 1980, 1983, 1991, 1993 y~llar~nda ve sonras~nda defalarca bas~lmas~~ve hala kullan~lmas~~ dü~ündürücüdür. Ba~ka bir ifade ile bugün bile hala akademik ihtiyaçlara cevap veren bir tarih atlas~mn bulunmay~~~, Türkiye'de bu konuda ne kadar eksi~in oldu~unu göstermektedir. Türkiye Tarih Atlaslan Kuramsal olarak, dü~ünebildi~imiz her ~eyin bir tarihi vard~r ve tarihe aittir; sadece krallar, sava~lar, ekonomik güçlerin de~il, giysiler ile ba~tan ç~kartman~n, ray dö~eme ile satranç oynaman~n, matematik ile sözcüklerin anlam~n~n, askeri strateji ile y~llanm~~~ ~araplar~n, k~talar~n hareketi ile ay~n yüzeyinin, bunlar~n hepsinin de bir tarihi vard~r. Ama her konuyu bu tarihsel yolla incelemeye zaman~m~z olmad~~~~için, bizi en çok ilgilendiren konunun tarihini ö~renmeyi tercih ederiz". Bu noktadan hareketle, tarih atlaslar~n~n da bir tarihi oldu~u ve Türkiye'de üzerinde pek durulmayan bir konu oldu~u belirtilmelidir. Tarih atlaslar~~ için Dünya'daki durum yukar~da verildi~inden, buradan itibaren Türkiye'deki durum ele al~nacak; bu sayede Fernand Braudel, //. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas~~ çev. M. A. K~l~çbay, ~mge Kitabevi, Ankara 1993. Suraiya Faroqhi, Osmanl~da Kentler ve Kentliler, çev. N. Kalayc~o~lu, Tarih Vakf~~ Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 1993. 19 Bu konu hakk~nda fazla bilgi için bkz: Osman Gümü~çü, "Tarihi incelemelerde Arazi Ara~t~rmas~~ ve Harita Kullan~m~", Erdem, sy. 51 (2008), s. 111-136. " Faik Re~it Unat, Tarih Atlas~ , Kanaat Kitabevi, ~stanbul 1993. J. Barzun-H. F. Graff, Modern Ara~t~rmac~, çev. F. Dilber, TÜBITAK Yay~nlar~, Ankara 1993, s. 9. TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI 275 Türkiye'deki tarih atlaslar~n~ n dünyadaki yeri de k~saca de~erlendirilmi~~ olacakt~r. Yukar~da görüldü~ü üzere, dünyada XIX. yüzy~l tarih atlaslar~~ ça~~~ ad~n~~almaktad~r. Türkiye'de bu yüzy~lda tarih atlas~~henüz ortaya ç~kmam~~sa da, co~rafya atlaslar~~ aç~s~ndan önemli geli~melerin ya~and~~~~bilinmektedir. Osmanl~'da haz~rlanan atlaslara bak~ld~~~nda, ba~lang~c~ndan XX. yüzy~la kadar haz~rlanan atlaslar~n tamam~n~n co~rafya adas~~oldu~u hemen dikkati çekecektir. En eski devirlerden XVIII. yüzy~ l sonuna kadar haz~rlanan bu atlaslar~n da el yazmas~~ ~eklinde oldu~u ve matbaada bas~m i~ine ancak XIX. yüzy~l ba~lar~nda geçildi~i bilinmektedir. Ülkemizde bas~lan ilk co~rafya atlas~~1801-1803 y~l~nda haz~rlanm~~~ve uzun süre kullan~lm~~t~r. Dolay~s~yla, XIX. yüzy~l, bas~l~~co~rafya atlaslar~~ve bu arada tarih atlaslar~~ için bir haz~rl~k dönemi olup bizim çal~~mam~z~ n konusu da bu dönem sonlar~nda ortaya ç~kan resimli-harital~~tarih kitaplar~n~n arkas~ndan ilk defa 1910 y~l~nda bas~lan tarih atlaslar~d~r. Bilindi~i üzere, genellikle Türk modernle~me/bat~l~la~ma tarihinin ba~lang~c~~da say~ lan Tanzimat ile birlikte hukuktan, idareye, e~itimden ekonomiye, askeri sahadan adli sahaya, tar~ mdan bilime, devlet kurumlar~ndan toplumsal yap~ya kadar hemen her sahada bir de~i~im ve dönü~üm süreci ya~anmaya ba~lanm~~t~r. Dolay~s~yla bu dönemden itibaren her alanda ba~layan de~i~im, bazen h~zl~~bazen yava~~bir ilerleme kaydetmi~, hatta baz~~ sahalarda günümüzde de kaydetmeye devam etmektedir. Tanzimat'~n en fazla etkili oldu~u sahalar aras~nda bilim ve e~itim hayat~~önemli bir yer tutmaktad~r. Gerçekten de bilim ve e~itim tarihimize bak~ld~~~nda kurumlardan, e~itim sistemine, e~itimcilerden bilim adamlar~na kadar her alanda yava~~ama sürekli bir de~i~im-dönü~ümün ya~and~~~~gözlenmektedir. Tarih haritac~l~~~~aç~s~ndan Tanzimat döneminde hem nicelik hem de nitelik bak~m~ndan büyük bir geli~me ya~anm~~t~r. Bir taraftan yabanc~lar~n çal~~malar~~ h~zla artarken, bir taraftan da yerli co~rafya ve harita eserleri ço~alm~~t~r. II. Mahmut'tan itibaren ilkö~retimin zorunlu hale getirilmesi, bu dönemde orta ve yüksek dereceli okullar~n artmas~, birçok eserin bat~l~~ kaynaklardan yararlanarak haz~rlanmas~na veya çeviri faaliyetlerinin artmas~na hizmet etmi~~ve eserler, 'okul kitaplar~' ~ekline dönü~mü~tür'. Haz~rlanan ders kitaplar~n~n art~~~n~~co~rafya atlaslar~~ takip etmi~~ve özellikle de Hüseyin Da~tekin, "Bizde Tarih Haritac~l~~~~ve Kaynaklar~~Üzerine Bir Ara~t~rma", VIII. Türk Tarih Kongresi (1977) Bildirileri II. Cilt, s. 1141-1181, TTK. Yay~nlar~, Ankara 1981, (Ayribas~m) s. 20. 276 OSMAN GÜMÜSÇÜ XIX. yüzy~l sonlar~~ile XX. yüzy~l ba~lar~nda çok say~da co~rafya adas~~ bas~lm~~t~r. Bilhassa ö~retim hayat~nda kullan~lmas~~ için çe~itli seviyelerdeki okullar~n ihtiyac~na gidermek amac~yla çok say~da co~rafya atlas~~ ortaya ç~km~~t~r. Bu geli~meler ya~an~rken, co~rafya atlaslar~n~n artmas~~ ve tarih ders kitaplar~ndaki yal~nl~~~~ortadan kald~rmak amac~yla konuyla ilgili baz~~ haritalar~n metin aras~na al~nmas~~ile resimli ve harital~~ tarih kitaplar~~ ortaya ç~km~~t~r. Böylece "tarih atlaslar~na haz~rl~k" niteli~inde olabilecek çok say~da harital~~ tarih kitaplar~~ haz~rlanm~~t~r. Bu bilgilerden sonra, Türkiye'yi konu alan ve ülkemizde haz~rlanan tarih atlaslar~n~n haz~rlanma sürecinin nas~l ve ne zaman ba~lad~~~~ve nas~l bir geli~im sürecini takip etti~i incelenecektir. Yapt~~~m~z ara~t~rmalar~n sonuçlar~na göre, Türkiye'de haz~rlanan tarih atlaslar~n~ n ortaya ç~k~~~süreci iki k~s~mda ele al~nabilir. ilki, tarih atlaslar~na haz~rl~k niteli~inde olan "harital~resimli tarih kitaplar~n~n" haz~rlanmas~~ ve arkas~ndan ise "tarih atlaslar~n~n" haz~rlanmas~d~r. Tarih Atlaslar~na Haz~rl~k: Harital~~ve Resimli Tarih Kitaplar~~ Öncelikle burada, dünyada çok erken tarihlerde ba~layan tarih atlas~~ haz~rlama gelene~inin Türkiye'de neden geç ba~lad~~~~konusuna de~inmekte fayda vard~ r. Bize göre bu gecikmenin en önemli sebebi Osmanl~~bilime~itim anlay~~~ ndan kaynaklanmaktad~ r. Öncelikle, co~rafya dersinin medreselerde okutulan bir ders olmamas~" geleneksel olarak eskiden beri haritac~l~kla iç içe bulunan co~rafyac~l~~~n geri kalmas~na ve dolay~s~yla sadece co~rafyada de~il birçok sahada ihtiyaç hissedilen haritadan ve haritac~l~ktan yoksunlu~a yol açm~~t~r. Osmanl~'n~ n parlak devirlerinde e~itim sistemi, dönemine göre iyi olmas~na ra~men, y~llar boyunca di~er alanlarda oldu~u gibi e~itim ve bilim hayat~~ da ça~da~lar~ndan geride kal~nm~~t~r. Ba~ka bir ifade ile Osmanl~~ e~itim sistemi, zamana ayak uyduramam~~, y~llard~r süregelen geli~melerin ve yeniliklerin gerisinde kalm~~t~r. Böyle bir e~itim sisteminden yeti~en bilim adamlar~~da yeterli seviyelere ç~kamay~p bat~l~~meslekta~lar~na göre oldukça zay~f kalm~~lard~r. Mehmed E~ref in ifadesiyle, "muallimler, derslerini yaln~ z tarihi hikayeler ve vakalara ait ~airlerin k~talar~n~~talebelerinin defterlerine kaydettirmekle vakit geçirirler, dini menkabeler ve milli hamasetlerle süsleyerek ders anlat~rlard~"' . Bilim ve e~itim hayat~n~n geri oldu~u dönemlerde yürütülmekte olan e~itim Bu konuda bkz: Osman Gümü~çü-Abdullah Balc~ogullar~, Co~rafiaya Giri~, Bilge Yay~nlar~, Ankara 2006, s. 62. 'Enver Behnan ~apolyo, E~ref Albat~~Hat~ralar~, Yeni Matbaa, ~stanbul 1945, s. 36-41. TÜRK TAR~ H ATLAS! ÇALISMALARI 277 sistemine göre, bu ~ekilde yap~ lan derslerde harita veya ba~ka bir görsel malzemeye ihtiyaç duyulmad~~~ ndan, tarih derslerinde atlaslara ihtiyaç hissedilmesi ancak Tanzimat'~~ takip eden yeniliklerden sonrad~r. Bu konu devlet s~n~rlar~ , sancak s~n~rlar~ , köy s~n~rlar~~ile tarla, arsa mülkiyetini kan~tlayan tapular için de geçerlidir". Geçmi~~y~llarda s~n~ rlar belirlenirken, harita üzerinde göstermek yerine 'X da~~, V akarsuyu, E anayolu, F ~aks~n~n bahçesi vb.' arazideki gerçek unsurlar~ n yaz~l~~ belgelere kaydedilmesi yolu takip edildi~inden, günlük hayatta da harita yoktu ve daha ötesi ihtiyaç da hissedilmiyordu. Ayr~ ca ihtiyaç hissedilse bile Osmanl~'da modern haritac~l~k bat~ya göre gecikmeli olarak ba~lad~~~ ndan (1895) nitelikli memleket haritas~~ olmadan tarih atlaslar~~da üretilememi~ tir. Gerçekten de Türkiye'nin 1/200.000 ölçekli modern haritalar~mn haz~rlanmas~~1911 y~l~nda ba~lam~~~ve ancak 20 y~ll~ k bir sürede tamamlanabilmi~tir. Dolay~s~yla bu tarihe kadar eldeki haritalar ya do~rudan yabanc~ lar taraf~ndan çizilmi~~ya da onlardan faydalamlarak çizilmi~~örneklerdir". Co~rafya= ve co~rafyac~l~~~n geri olmas~ , Türkiye'de tarihi co~rafya ara~t~rmalar~n~ n da geri olmas~ na ve oldukça geç tarihlerde ülkemize girmesine yol açm~~, dolay~s~yla tarih atlas~~ çal~~malar~~da gecikmi~tir. Asl~na bak~l~ rsa, cumhuriyet döneminde haz~rlanan co~rafya atlaslar~m~z~ n durumu da pek farkl~~ de~ildir. F. S. Duran taraf~ndan haz~ rlanan atlastan sonra bas~lan co~rafya atlas~~say~s~~çok fazla olmay~ p bu atlas halen kullan~mdad~r. Dolay~s~yla co~rafyac~ lar taraf~ndan çok say~da co~rafya atlas~~ haz~rlanmad~~~ndan tarih atlas~~i~ine giri~en de olmam~~t~ r. Son olarak okuyucunun akl~na harital~~tarih kitaplar~~ile tarih atlaslar~n~n birbirinden ne fark~~var gibi bir soru akla gelebilir ve bu ba~lamda hanital~~tarih kitaplar~n~ n da tarih atlas~~say~lmas~~ gerekti~i ileri sürülebilir. Ama bu ~ ekilde bir kabul bize göre mümkün de~ildir. Çünkü harital~~ tarih kitaplar~ nda esas olan metindir ve haritalar metinden neredeyse ba~~ms~z bir ~ekilde, tamamen kitab~n renkli ve çe~ itli bir hale getirmek amac~yla bulunmaktad~ r. Oysa tarih atlaslar~ nda esas olan haritad~ r ve metin tamamen haritalara göre ~ekillenmektedir. Bu konuda geni~~bilgi için bkz: Osman Gümü~çü, "The Concept of Village Boundary in Turkey from the Ottoman Times to the Present", Archivum Ottomanicum, sy. 24 (2007), s. 3760; Osman Gümü~çü, "Siyasi Co~rafya Aç~s~ndan S~n~ rlar ve Tarihi Süreç içerisinde Türkiye'de S~n~r Kavram~", Bilig, 52 (2010), s. 79-104. 19 Bu konu hakk~nda bkz: Gümü~çü-Balc~o~ullar~, a.g.e., s. 310. 278 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Tanzimaetan sonra e~itim-ö~retim hayat~n~n modemle~tirilmesi kapsammda yeni okul ve sistemler yan~nda ders kitaplar~n~n da yenilendi~i görülmektedir. Gerçekten de özellikle yüzy~l sonlar~na do~ru çok say~da ders kitab~n~n bas~ld~~~~ve ders kitaplar~n~n say~sm~n çoklu~u yan~nda çe~it ve kalite aç~s~ndan da önemli iyile~melerin oldu~u bilinmektedir. Bu ba~lamda, tarih ders kitaplarmda harita, resim gibi geçmi~te pek kullan~lmayan görsel malzemeler de kullan~lmaya ba~lanm~~t~r ki, bu gidi~~zamanla tarih adaslarm~n do~mas~na yol açm~~t~r. Gerçekten de ula~abildi~imiz bas~lm~~, haritah Osmanl~~tarihi ve di~er tarih kitaplanna bak~l~rsa, bu tarzdaki eserler tarih atlaslarmdan önce haz~rlanm~~~olup ilk eser 1889 y~l~nda Ali Naz~ma taraf~ndan bas~lm~~ t~r. Takip eden y~llarda ba~ka müellifler taraf~ndan daha hacimli ve iyi haz~rlanm~~~haritah tarih kitaplar~~da yay~nlanm~~t~r". Bu kitaplar, o dönem için önemli bir ihtiyac~~kar~~lam~~~olsalar da, bir ada50 Bu türden eserlerden baz~lar~~ ~unlard~r: Ali Naz~ma, 'Harita!! Küçük Tarih-i Osmani', 1306/1889, A. Maviyan ~irket-i Mürettibiye Matbaas~, 47+1 sayfa. - Ali Naz~ma, 'Haritah Küçük Tarih-i Osmani', 1309/1892, Ni~an Berberyan Matbaas~, 48 sayfa. - Ali Nüzhet, 'Resimli ve Haritait Osmanl~~Tarihi', 1328/1326/1910, ~ems Matbaas~, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 1. Cilt, 6+519 sayfa. - Ahmed Rasim, 'Resimli ve Haritah Osmanl~~Tarihi', 1328/1326/1910, ~ems Matbaas~, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 2. Cilt, 523-1008 sayfa. - Ahmed Rasim, 'Resimli ve Haritah Osmanl~~Tarihi', 1329/1327/1911, ~ems Matbaas~, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 3. Cilt, 1011-1524 sayfa. - Ahmed Rasim, 'Resimli ve Harital~~OfflatIl~~Tarihi', 1329/1327/1911, Matbaat-~~Ebüzziya, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 4. Cilt, 1527-2287 sayfa. - Ali Re~ad-Ali Seyid, Umumi Kurun-t Ula, Kurun-~~Viista, Kurun-~~Cedide Hakk~nda, Haritah ve Resimli, Mekatib-i Rü~diyye Üçüncü senesi için tertib edilmi~tir, 1327/1911, Kanaat Kütübhanesi, 192 sayfa (kitab~n sonu eksiktir). - Ahmed Rasim, 'Resimli ve Haritah Osmanl~~Tarihi', 1328/1912, Artin Asaduryan ve Mahdumlan ~irket-i Mürettibiyesi, 196 sayfa. - Ahmed Refik (Alt~nay), 'Resimli ve Haritah Tarih-i Umumi. Ezmine-i Kaditne', Mekatib-i ~dadiye Sm~flarma Mahsustur, 1328/1912, Agob Matyosyan Matbaas~, Kitabhane-i ~slam ve Askeri ~brahim Hilmi, 416 sayfa. Ahmed Rasim, 'Resimli ve Harita!: Osmanl~~Tarihi', 1330/1328/1912, ~ems Matbaas~, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 1. Cilt, 6+616 sayfa. - Ahmed Re~id. Waritali ve Resimli Ayine-i Tarih-i Osmani', 1328/1912, Artin Asaduryan ~irket-i Mürettibiye Matbaas~, 224 sayfa. - Ahmed Re~id. 'Harika: ve Resimli Mükemmel Tarih-i Osmani', 1328/1912, Artin Asaduryan ~irket-i Mürettibiye Matbaas~, Tefeyyüz Kütübhanesi, 1. Cilt, 398 sayfa. - Ahmed Re~id. Warital~~ve Resimli Mükemmel Tarih-i Osmani', 1328/1912, Artin Asaduryan ~irket-i Mürettibiye Matbaas~, Tefeyyüz Kütübhanesi, 2. Cilt, 573+3 sayfa. - Ahmed Rasim. 'Resimli ve Haritah Küçük Tahh-i ()mani. Umum Mekatib-i ~btidaiyyede Tedris Edilmek Üzere', 1329/1913, ~kbal Kütübhanesi, 82 sayfa. - Mehmed Abdülkadir, 'Çoc~~klartma Küçük Resimli ve Haritah Osmanl~~ Tarihi', 1329/1913, Mürettibin-i Osmaniye Matbaas~, 72 sayfa. - Ali Nüzhet (Göksel), 'Harita!: ve Resimli Tarih-i ~slam', 1329/1913, Kasbar Matbaas~, 143 sayfa. (~kinci bask~~1332/1916, aynen). - Ali Seydi, '~btidailere Mahsus Harita!: Tarih-i Osmani', 1330/1914, Kanaat Matbaas~, 62 sayfa. - Ahmed Hilmi, 'Resimli ve Harita!: Yeni Küçük Osmanl~~Tarihi', 1330/1914, Kasbar Matbaas~, 144 sayfa. ... 'Haritah ve Resimli Yeni Tarih-i ~slam', 1331/1915, Vezir Han'~nda 48 numaral~~matbaa, 191 sayfa. - Ahmed Rasim, 'Resimli ve Harital~~Osmanl~~Tarihi', 1335/1917, Sancakayan Matbaas~, ~kbal Kütübhanesi Sahibi Hüseyin, 2. Cilt, 583 sayfa. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇAL~~MALAR~~ 279 s~n yerini tutmalar~~mümkün olmam~~t~r. Çünkü bu kitaplar~~haz~rlayanlar~n hiçbiri, elindeki eserine 'atlas' ad~n~~verme bilinç ve vukufiyetinde de~ildi. Dolay~s~yla say~~ ve nitelikleri yeterli olsa da, bunlara tarih atlas~~demek mümkün de~ildir. Atlaslar içerdikleri haritalar vas~tas~yla, metinde sayfalar dolusu verilebilecek bilgiyi k~sa yoldan ve süratle verebilme ve mesaj~n~~güçlü bir ~ekilde iletme gibi üstünlüklere sahiptir. Ayr~ca atlas haz~rlamak ve harita çizmek, kitap yazmaktan oldukça farkl~~ve ayr~~uzmanl~k gerektiren bir i~tir. Yukar~da belirtildi~i üzere Osmanl~~ döneminde eski tarihlerden beri co~rafya adas~~ haz~rlayanlar ç~km~~sa da, tarih derslerinde atlas~n ihtiyaç hissedilerek bu alanda çal~~anlar~n yeti~mesi için uzun süre beklemek gerekmi~tir. Tarih Atlaslar~~ Yukar~da belirtildi~i üzere bas~l~~ ilk co~rafya adas~~1801-1803 y~l~nda haz~rland~~~na göre, ülkemizde haz~rlanan tarih atlaslar~n~n bas~lmas~~ için oldukça uzun bir süre geçmi~tir. Hatta sadece co~rafya atlas~ndan sonra de~il, harital~~tarih kitaplar~ndan sonra bile yine uzun bir sürenin geçmesi gerekmi~tir. Gerçekten de bahsedilen süre, tarih atlaslar~na haz~rl~k niteli~indeki harital~~tarih kitaplar~n~n ilkinin bas~ld~~~~1889 y~l~ndan 1910 y~l~na kadar oldukça uzun bir aral~kt~r. Bu süre XIX. yüzy~l gibi birçok yenilik ve de~i~imin çok h~zl~~ya~and~~~~bir dönem için oldukça uzundur. Ama bundan daha ilginç olan~, ad~~geçen ilk tarih (Mehmed E~ref 1910 ve 1913 ile Abdülkerim Nadir 1915) atlaslar~n~n haz~rlanmas~ndan sonra yeni bir tarih adas~n~n haz~rlanmas~~için de 1930'1u y~llar~n beklenmesidir. Yapt~~~m~z ara~t~rmalarda, Türkiye'de bas~lan çok say~da atlas~n oldu~u tespit edilmi~tir. Kütüphanelerde yapt~~~m~z ara~t~rmalar ve Milli Kütüphane taraf~ndan haz~rlanan 'Eski Harfi Türkçe Basma Eserler Bibliyograftas~' isimli kataloga göre, ülkemizde tam 95 tane bas~l~~ atlas kayd~~bulunmaktad~r. Ama bu kay~tlar incelendi~inde, bunlar~n büyük k~sm~n~n mükerrer kay~tlar oldu~u veya ayn~~müellifin sonraki y~llara ait yeni bask~lar~~ oldu~u hemen göze çarpmaktad~r. Kay~tlar içerisinden öncelikle mükerrer olanlar ay~kland~~~nda geriye 68 tane atlas kayd~~ kalmaktad~r. Sadece müellifler esas al~n~p atlas haz~rlam~~~ki~iler ay~kland~~~nda geriye sadece 32 tane kay~t kalmaktad~r ki, bu da 32 müellif taraf~ndan haz~rlanan atlas kay~tlar~n~n 95 tane oldu~u anlam~na gelmektedir. Bu atlaslar~n büyük k~sm~~okullar için haz~rlanan co~rafya atlaslar~~olup belli bir i~~için veya yine ö~retim s~ras~nda ~ekil gerektiren di~er baz~~dersler için haz~rlanan (örne~in jimnastik atlas~) atlaslar~n da san~ld~~~ndan daha fazla say~da oldu~u dikkati çekmektedir. Bütün bu kay~tlar aras~nda 'tarih adas~' ibaresi ta~~yan sadece Mehmed E~ref 280 OSMAN GÜMÜSÇÜ ve Abdülkerim Nadir'e ait atlaslar olup, yapt~~~m~z ara~t~rmada ba~ka hiç bir tarih atlas~~ kayd~na rastlanmam~~t~r. Bunlardan sonraki tarih atlaslar~~ise ancak Cumhuriyet'in ilan~ ndan ve Latin harflerinin kabulünden sonra haz~rlanm~~t~r31 . Burada, Türkçe-Osmanl~ca bas~lmad~~~~ve ülkemizde haz~rlanmad~~~~ için bu katalogda yer almayan fakat Osmanl~~ imparatorlu~u için kaleme al~nan bir atlastan bahsetmeden geçmek do~ru olmayacakt~r. Çünkü konuyu yak~ndan takip edenlerin bildi~i bir eser olarak 1843 ve 1844 y~llar~nda J. J. Hellert taraf~ndan haz~rlanan Wouvel atlas physique, politique, et historique de l'Empire Ottoman et des tats limitrophes en Europe, en Asie, et en Afrique' isimli ve dönemine göre muhte~em say~labilecek atlas üzerinde durulmaya de~erdir. Bu atlas, Joseph von Hammer-Purgstall (1774-1856) taraf~ndan haz~rlanan ve orijinali Almanca (10 cilt) yaz~lan ve Frans~zca'ya çevirisi 18 cilt, Türkçe'ye çevirisi 11 cilt halinde bas~lan Osmanl~~tarihi için haz~rlanm~~t~r. Hammer'in, eskimi~~olmakla beraber halen a~~lamayan bu önemli eseri, Osmanl~~Devleti'nin kurulu~undan 1774 Küçük Kaynarca Antla~mas~'na kadar gelen, Almanca olarak kaleme ald~~~~ `Geschichte des Osmanischen Reiches' ad~ndaki tarihidir (GOR, I-X, Pesth, 1827-1835). Frans~ zca tercümesi J. J. Hellert-L. Dochez taraf~ndan gerçekle~tirilen eserin (Histoire de l'empire ottoman, I-XVIII, Paris, 1835-1844) önemli bir k~sm~, bu tercümeden Mehmed Atâ Bey taraf~ndan baz~~notlar ilavesiyle Türkçe'ye çevrilmi~, 'Devlet-i Osmâniyye Târihi I-X' ad~~ile (~stanbul 1329-1337, XI. cilt 1947'de) haz~rlanm~~t~ r'. Hammer eserini 1835 tarihinde tamamlam~~~oldu~una göre, eserinde konuyu daha anla~~l~r k~lacak haritalar~n eksikli~ini fark etmi~~ olacak ki, k~sa süre sonra Frans~zca çevrisi yap~l~rken ek olarak bir de atlas haz~rlatt~rmaya giri~mi~tir. Hellert taraf~ndan haz~rlanan bu eser, bir yabanc~~ taraf~ndan kaleme al~nm~~~olsa da Türkiye için haz~rlanm~~~ilk atlast~r. Ba~ka bir ifade ile sadece Osmanl~~ imparatorlu~u'na ayr~lmas~~ bak~m~ndan bir ilk özelli~indedir. Bu dönemde, Avrupa'da haz~rlanan çok say~da co~rafya ve tarih atlas~~varsa da, bunlar~n ço~unlu~u haz~rlayanlar~n kendi dü~ünce ve ihtiyaçlar~na cevap verir nitelikte ve hepsi de Osmanl~~co~rafyas~na ve tarihine ancak birkaç Kar~~la~t~rma için bkz: Milli Kütüphane, Eski Harfi Türkçe Basma Eserler Bibliyograhas~. ~lber Ortayl~, "Hammer-Purgstall", D~A. C. 15, (1997), s. 490; Zeynep Durtok-Abac~, "Avusturyal~~ Osmanl~~Tarihçisi Joseph von Hammer Purgstall'~n Bursa izlenimleri (A~ustos 1804)", U.Ü. Fen-Edb. Fak. Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 15 (2008), s. 398. 51 32 TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI 281 haritada yer veren çah~malard~r. Bu kural~n d~~~na ç~kan en önemli istisna, Hammer'in me~hur Osmanl~~tarihi kitab~n~n Frans~zca tercümesi için haz~rlanan atlast~r. J. Von Hammer, bu geni~~kapsaml~~eseri için, Frans~zca çevirisinin ekinde J. J. Hellçree bir atlas haz~rlatt~rm~~t~r. Eserin Frans~zca'ya çevrilmesi i~i, Hellert'i kitab~n Almanca baslus~nda yer alan yarars~z ve kötü haritalarm hepsini eleyerek yeni bilgiler do~rultusunda bir atlas haz~rlamaya yöneltmi~tir. Bizzat Hammer'in denetimi ve gözetimi alt~nda 1843 ve 1844 y~l~nda iki ayr~~cilt halinde bas~lan bu atlas Wouvel atlas physique, politique, et historique de l'Empire Ottoman et des 6tats limitrophes en Europe, en Asie, et en Afrique' ismini ta~~maktad~r". "Hammer'in Frans~zca çevirisinde yer alan bu mükemmel ek bölüm, imparatorlu~un II. Mahmut dönemi sonundaki bütün bölgelerinin aç~k, ayr~nt~l~~ve kusursuz olarak bas~lm~~~büyük ölçekli haritalann~~içermektedir. Bu atlas, o zamana kadar Osmanl~~için haz~rlanan en iyi tarih adas~~durumundad~r. Zaman~na göre oldukça iyi haz~rlanm~~~olan atlasta bulunan aç~klamalar ve tablolar konuyu izah etmek ad~na çok yararl~d~r"TM. Bu ahnt~da görüldü~ü üzere Pitcher ve Da~tekin bahsi geçen esere "tarih adas~" deseler de bize göre tarih adas~~olarak kabul etmek biraz zorlama olacakt~r. Çünkü 1843 ve 1844 y~l~nda iki cilt halinde ve 35x52 cm boyudannda bas~lan bu atlas, Osmanl~~Devleti'nin geçmi~i/tarihi hakk~nda de~il, adam haz~rland~~~~dönem yani ça~da~~dönemi ele almaktad~r. Atlas~n 1843 y~l~nda bas~lan cildi tamamen haritalardan olu~makta ve toplam 39 yaprakta harita bulunmaktad~r. Eserin özünü Osmanl~~Imparatorlu~u'nun 1843 y~l~ndaki s~n~rlar~~ve bu s~n~rlar içinde kalan sahan~n incelenmesi olu~turmaktad~r. E~yükselti e~risi yöntemi" ile harita yapmak henüz yayg~nla~mad~~~~ için hepsi de tarama yöntemi ile haz~rlanan atlasta yer alan 39 haritadan 23 tanesi co~rafya haritas~d~r. Tamam~nda çizgi ölçe~in kullan~ld~~~~haritalann 53 J. J. Hellert, Nouvel atlas physique, politique, et historique de l'empire Otto~nan et d~s 6tats limitrophes en Europe, en Asie, et en Afrique. Bellizard, Paris 1843 ve 1844. Pitcher, a.g.e., s. 38; ve ayr~ca, Da~tekin, a.g.e., s. 20; H. Da~tekin, "Günümüzde Tarih Haritacil~~mm Durumu ve Biz", /X. Türk Tarih Kongresi (1981) Bildirileri, s. 1451-1504, 'TTK. Yay~nlar~, Ankara 1989, s. 1453. 55 AsImda, e~yükselti e~risi/izohips ile ilk defa harita yapma fikri Fransa'da ç~km~~t~r. 1782 y~l~nda Frans~z, Jean-Louis Dupain-Triel (1772-1805), Marcellin Ducarla'nm fikrini benimseyerek 'izohips' teorisini ileri sürmü~~ve 1791 y~l~nda da bu teoriyi uygulayarak Fransa'n~n izohipsli bir haritas~n~~haz~rlam~~t~r. Bu denemeye ra~men, uzun süre yeni tarzda yükselti gösterimi bir türlü yayilamam~~ur. Gerçek yükseltileri bilinen yerlerin pek az olmas~~ belki buna sebep olmu~tur. Do~u k~sm~~hariç Avrupa gibi büyük bir saban~n yükseltilerinin bu yöntemle gösterilmesine ancak 1824 yilmda ba~lanm~~ur. Bu da Danimarkal~~J. H. Bredstorff ile O. N. Olsen sayesinde olmu~tur. Fazla bilgi için bkz: Gümü~çü-Balc~o~ullar~, a.g.e., s. 335336. 282 OSMAN GÜMÜSÇÜ büyükleri 48x63 cm, 39x78 cm veya 48x63 cm ve küçükleri ise 27x32 cm boyutlar~ndad~ r. Tarama yöntemi ile gösterilen röliyef üzerinde ~ehirler, kasabalar ve ölçe~i uygun olanlar~ nda önemli köylerin gösterildi~i haritalarda akarsular, göller, yollar ve baz~lar~nda s~n~rlar da belirtilmi~tir. ~lk haritada o tarihteki Osmanl~~ ~mparatorlu~-u'nun tamam~~ gösterilmi~~ve arkas~ndan ayr~nt~ya girilerek her bölgeye yer verilmi~tir. Osmanl~~topraklar~n~ n gösterimi bittikten sonra Avusturya, Rusya, Kafkasya, K~r~m, Tataristan ve Türkistan ile Iran yani Osmanl~'n~n ili~kide oldu~u veya kom~u topraklar~~ele al~nm~~t~r. Bu haritalar yan~ nda 57x67 cm boyutlar~ nda çizgi ölçekli olarak haz~rlanm~~~mükemmel bir ~stanbul plan~~verilmi~ tir. Lejant içerisinde ~stanbul, Beyo~lu ve Üsküdar'~ n idari birimleri ve bunlar içerisinde kalan mahallelerin listesi verildi~i gibi ayn~~bilgiler Eyüp, Hasköy, Kas~mpa~a, Tophane ve F~nd~kl~~ gibi ~ehrin yak~n~ ndaki yerler için de kaydedilmi~tir. ~stanbul'dan sonra 27x31 cm boyutlar~ nda Çanakkale bo~az~n~ n da haritas~~verilmi~~ve arkas~ ndan 16x26 cm boyutlu bir Viyana plan~~verilmi~tir. Bu üç harita ile birlikte yukar~ da belirtilen 23 harita tamamen ça~da~~bilgileri verdi~inden tarih haritas~~de~il co~rafya haritas~d~r. Atlasta geçmi~ e ait, yani tarihi harita niteli~inde olan örnekler de bulunmaktad~r. Tamam~~ sava~~alan~~ kroki/planlar~~ ile ku~atma kroki/planlar~ndan olu~an bu örnekler aras~nda; Kosova sava~~~krokisi (ölçeksiz yap~ld~~~ndan plan de~il krokidir), Ni~bolu sava~~~krokisi, Ankara sava~~~ krokisi, Varna sava~~~krokisi, Mohaç sava~~~krokisi, Gotthard sava~~~plan~, Zenta sava~~~plan~~ve Belgrad sava~~~(1717) plan~~ bulunmaktad~r. Sava~lardan sonra ku~atmalara geçilmekte ve ~stanbul ku~atma plan~, ~~kodra ku~atma krokisi, Rodos ku~atma krokisi, Viyana ku~atma plan~~ ve Seged ku~atma plan~~verilmektedir. 1844 y~l~nda bas~ lan ikinci ciltte, haritalardan daha çok aç~klamalara yer verilmi~ tir. Hammer'in eserinde uzun uzun izah edilen tarihi bilginin k~sa bir özeti ~eklinde kaleme al~nan bu atlas~ n vurgusu, metin içerisinde verilen liste ve tablolar ile daha da kuyvetlendirilmi~tir. Metin sonunda 1843 y~l~nda bas~ lan cildin içindeki haritalara tekrar yer verilerek, önceki ciltte sadece haritalardan olu~an atlas "aç~klamal~~atlas" niteli~ine getirilmi~tir. Fakat haritalar önceki ile ayn~~ oldu~undan, sava~~yeri ve ku~atma kroki/planlar~~ d~~~nda yine co~rafya haritalar~~a~~rl~kl~d~r. ~u durumda 13 tane sava~~yeri ile ku~atma kroki/plan~~ olan atlasta 26 tane ça~da~~co~rafya haritas~~bulunmaktad~r. Ba~ka bir ifade ile atlas tarih atlas~ndan çok co~rafya adas~~niteli~i ta~~maktad~ r. Zaten atlas~n haz~rlanma amac~~Hammer'in eserinin tamamlay~c~s~~ olmak dü~üncesi oldu~undan, içerisinde geçmi~e ait sava~~ve ku~atmalar~n haritas~n~n bulunmas~~son dere- TÜRK TARIH ATLASI ÇALISMALARI 283 ce normaldir. Gerçi bahsi geçen bu son haritalar nedeniyle atlasa, "tarih atlas~" demek de yanl~~~olmayacakt~r. Böyle olmas~na ra~men bu eser, Türkiye'de haz~ rlanan hiçbir tarih atlas~ nda kullan~lmam~~~gibi görünmektedir. Gerçekten de H. Da~tekin d~~~ ndaki müelliflerin hiçbirisi bu atlastan bahsetmezler. Fakat yukar~da belirtilen hususlardan dolay~, elinizdeki çal~~mada bu eser tarih atlas~~ olarak kabul edilmemi~ tir. Bu konuda, W. Goffart taraf~ndan haz~ rlanan ve tarih atlaslar~n~ n ortaya ç~k~~~ ndan itibaren üç yüz y~ ll~k (1570-1870 dönemindeki) geli~imini izleyen geni~~kapsaml~~ çal~~mada Hellert atlas~ ndan hiçbir bahsin geçmemesi de bizi desteklemektedir. Hammer'in Osmanl~~ tarihinin -uzun bir süre sonra olsa da- 1911 y~l~ndan itibaren Türkçe'ye kazand~r~lm~~~olmas~na ra~men, Hellert'in Hammer için yapt~~~~bu atlas nedense günümüze kadar dilimize kazand~r~lmam~~t~r. Üstelik ülkemiz kütüphanelerinde az bulunmas~, büyük boyutlu ve Frans~ zca olarak haz~rlanmas~~ nedeniyle ara~t~rmac~lar~n pek bilmedi~i ve faydalanmad~~~~bir atlas olarak kalm~~t~r. Buraya kadar verilen bilgilerden sonra ~imdi, ilk tarih atlas~ndan ba~lamak üzere, kronolojik bir ~ekilde bütün tarih atlaslar~~ ele al~nacak ve gerekli aç~klamalar ile de~erlendirmeye tabi tutulacakt~r. 1- Mehmed E~ref in Haz~rlad~~~~Tarih Atlas~~(1910 ve 1913) Uzun bir co~rafya atlas~~ gelene~inin ard~ndan ve 1843 y~l~ nda bir Hellert atlas~n~n bas~m~ ndan sonra, bir Türk taraf~ ndan Türkiye'de haz~rlanan ilk tarih atlas~~ Mehmed E~ref in 1910 y~l~nda bast~rd~~~~eserdir'. Dönemin iyi okullar~ ndan olan Harbiye'yi bitirerek burada tarih ve co~rafya e~itimi alan Mehmed E~ ref' [Albat~ r (1283/1867-1945'de sa~), mezuniyeti Mehmed E~ref in atlaslar~~için ayr~ca bkz: Osman Gümü~çü-Seda Önger, "Osmanl~'da Tarih Dersi Ö~retiminde Kullan~ lan Yeni Bir Unsur: Tarih Atlaslar~", 100. Y~l~nda Il. Me~rutiyet Uluslararas~~Sempozyumu, Bildiriler, ~stanbul 2009, s. 303-320. 1283/1867 y~l~~ Muharreminin üçüncü günü ~stanbul'da ~ehzadeba~~'nda do~du. Be~ikta~~Askeri Rü~ tiyesi (1298/1872), Kuleli Askeri ~ dadisi ve Harbiye'yi (1304) bitirdi. Mektepten ç~ kar ç~ kmaz Rumeli Hassa Ordusu'na tayin edildi, Selanik'e gitti. Topta~~~Askeri Rü~ tiyesi dahiliye zabiti, Eyüp Baytar ve Eczac~~Askeri Rü~tiyesi (1307) görevinde 14 y~l hizmet ederek 1321 y~l~ nda baytar mektebinden Topta~~~Askeri Rü~tiyesi'ne, bir y~ l sonra da Harbiye Mektebi dahiliye kola~al~~~ na nakledildi. Me~rutiyetin ilan~ ndan sonra Kuleli Askeri idadisi tarih muallimli~ine tayin olundu. 'Tarihi Umumi' ve 'Osmanl~~Adas~' isimli eserlerini bu s~ rada yazm~~t~ r. Ayn~~zamanda Harbiye'de o mektebe ba~l~~ olarak ~ehzadelerin talim ve terbiyesi için aç~lan s~n~flarda da hocal~ k yapt~. 1922'de zatürre geçirdi~i için muallimlikten ayr~ld~~ ve emekli oldu. Fazla bilgi için bkz: ~apolyo, a.g.e., s. 3. eserleri için 3" E. ~hsano~lu ve arkada~lar~~ taraf~ndan haz~rlanan ve Osmanl~~ co~rafya Literatürü Tarihi Co~rafya olan Osmanl~~ ~~ en iyi bibliyografya ve biyografya kitab haz~rlanm~~~ isimli çal~~mada; Mehmed E~ref in hayat~~ hakk~ nda sadece, 'Mekteb-i Saadet ders naz~r~, 284 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ takiben yapt~~~~çe~itli görevlerden sonra &deli Askeri ~dadisinde tarih muallimli~ine ba~lad~ . Burada verdi~i tarih ve co~rafya derslerinde görsel malzeme ve bu arada harita ve atlas yoklu~u büyük s~k~nt~~yarat~yor, ö~rencilerin dersi anlamas~m güçle~tiriyordu. Bu s~k~ntly~~gidermek dü~üncesiyle öncelikle co~rafya derslerinde kullan~lmas~~için co~rafya adas~~haz~rlama giri~imlerine ba~lad~. ~nceledi~imiz ve künyesine ula~abildi~imiz bas~lm~~~ atlaslara bak~l~rsa M. E~ref in 1908 y~l~nda haz~rlad~~~~ilk co~rafya atlas~, 32 sayfa ve 12 haritadan olu~an küçük bir çal~~mad~r. Ayn~~y~l ayr~ca iki co~rafya adas~~daha haz~rlam~~~olup sonraki y~llarda da çal~~ maya devam ederek, bazen birkaç ki~i ile ortak co~rafya adaslar~~haz~rlam~~t~r». Mehmed E~ref in tarih adas~~ile ilgili çal~~malar~ , ta~ihçilik anlay~~~, o dönemde yap~lan yeniliklerle ilgili söyledikleri aç~klamalar ve hat~ralar~nda kulland~~~~ifadeler, genel olarak tarih atlaslarmm ortaya ç~k~~~~yani Türkiye'de bas~lan ilk tarih adas~n~n haz~rlan~~~sebepleri ile ortaya ç~k~~~sürecini çok iyi ifade etti~inden aynen buraya almakta fayda vard~r: Harbiye mektebinden sonra Kulefi Askeri ~dadisi'ne tarih mualfimi olarak tayin edildim. Mekatib-i Askeriye Naz~n Ferik Fatihli Tevfik Pa~a, askeri idadilerinde bir ~slahat yaparak, burada derslerin yeni usul üzere yap~lmas~n~~arzu ediyordu. Bu sebeple askeri idadilerinden birçok muallim ç~kar~lm~~, yerlerine de daha yüksek bilgili mualli~mler tayin edilmi~ti. ~~te ben de bunlar arasmda Kulefi Askeri ~dadisi'ne tarih muallimi tayin edildim. Eskiden askeri idadilerde tarih iki gruba ay~stanbul Askeri ~dadisi tarih hocas~~ve binba~~~oldu~undan ba~ka bilgi bulunamam~~t~r' (OCLT II, s. 472) denilmi~se de, 1945 y~lmda E. B. ~apolyo tarafindan haz~rlanan ve do~rudan Mehmed E~refin a~andan hat~ralar~n~~yazd~~~~kitaba ula~~lmad~~~~anla~~lmaktad~r. Burada Prof. Dr. Ali Birinci vas~tas~yla Enver Belman ~apolyo taraf~ndan haz~rlanan kitab~~bulmak için hiç zaman kaybedilinemi~tir. Bu vesile ile Say~n Birinci'ye burada te~ekkür etmeyi bir borç biliriz. " Bunlar~~ ~öyle s~ralamak mümkündür: ~irket-i Mürettebiye matbaasmda bas~lan 1324/1908 tarihli 'Co~rafya-y~~ Umumi Adas~' 32+12; 'Rii~diye Derecesinde Bulunan Mekadb ~çin Co~rafya-y~~Umumi Adas~', 1324/1908, As~r Matbaas~, Karacao~lu Matbaas~, 32, 13 çift sayfa; 'Mükemmel ve Mufassal Co~rafya-y~~Umumi Adas~', 1324/1908, Milretebiye Matbaas~, Karacao~lu Matbaas~, 5+188+2, 37 pafta harita; 'Mükemmel ve Mufaml Co~rafya-y~~Umumi Adas~', 1325/1909, As~r Matbaas~, Karacao~lu Matbaas~, 197+3, 37 pafta harita; '~hnum Vilayat-~~~akaneyi Ham ICit~ük Adas-Un~und 1<üçük Atlas', 1325/1909, ~irket-i Mürettebiye, Karacao~lu Matbaas~, Tefeyyüz Kitabhanesi, 32+32+127; M. E~refin ortak haz~rlad~~~~ilk atlas, Binba~~~Mehmed Nasrullah, ve Kola~as~~Meluned Rü~dü ile birlikte haz~rlad~~~~~u eserdir: `Me~nalik-i Mahrube-i ~ahaneye Mahsus Mükemmel ve Mufassal Atlas', 1325/1909, ~irket-i Mürettebiye Matbaas~, Tefeyyüz Kitabhanesi, 133+6 sayfa, 34 pafta; 'Mükemmel ve Mufassal Co~rafya-y~~Umumi Adas~', 1330/1914, Karacao~lu Matbaas~ , Tefeyyüz Kitabhanesi, 192+pafta harita; Rü~diye Deretesinde Bulunan Mekatib ~çin Co~rafya-y~~Umumi Adas~', 1330/1914, Necm-i istikbal Matbaas~, Karacao~lu Matbaas~, Tefeyyüz Kitabhanesi, 31,11 çift sayfa. TÜRK TAR~ H ATLAS! ÇALISMALARI 285 r~lm~~t~: Umumi tarih ve Osmanl~~tarihi. Yeni usulde tarih dersi haritalar üzerinde takip ediliyordu. Ben de tahtaya önceden çok güzel haritalar yap~yordum. Bununla beraber bir devrin muharebesini anlat~rken, kom~u devletler ve onlar~n takip ettikleri harp usulleri ve bize kar~~~olan harici siyasetleri ve muharebeler neticesinde yap~lan muahedeler de ayr~ca gösterilmek suretiyle tarih derslerinde bir ink~lap yap~llyordu60. Mehmed E~ref, tarih derslerini anlat~ rken, görsel malzeme ve bu arada tarih atlas~~eksikli~ini nas~l çözümledi~ini ve böylece haz~rlad~~~~atlas~n yap~m a~amalar~n~~aynen ~öyle ifade etmektedir: Kuleli Askeri ~dadisi'nde tarih derslerini verme~e ba~lad~~~m zaman talebede tarihe kar~~~büyük bir alaka uyanm~~t~. Dersten önce tahtaya anlataca~~ m bahse ait haritalar~~da yap~yordum. Talebeler de bu haritalar~~ büyük bir alaka ile defterlerine çekiyorlard~. Bir gün bu haritalar~~talebenin birisinde toplu bir halde görünce, bir araya toplayarak ne~retmeyi dü~ ündüm. O zamanlar Kuleli ~dadisi'nin co~rafya muallimi Remzi Bey bana Almanca bir tarih atlas~61 verdi. Bu eserden de ilham alarak bir tarih atlas~~haz~rlay~ p, Mekteb-i Harbiye matbaas~nda bast~rd~m. Eserimin ad~~ Tarih-i Umumi ve Osmanl~~Atlas~' idi. Bugüne kadar Türkiye'de bir tarihi atlas yazmak kimsenin akl~na gelmemi~, hiçbir yay~nc~~da böyle k~ymetli bir eseri ne kimseye yapt~ rabilmi~~ve ne de bast~rabilmi~ ti. Tarih tedrisat' bak~ m~ndan mühim olan bir bo~lu~u bu atlas doldurmu~ tu. Tarih, geçmi~~insan cemiyetlerinin hayatlar~n~, kültür ve medeniyetlerini zaman ve mekan göstererek yaz~l~~vesikalarla ara~t~r~ p nakleden bir ilimdi. Tarih, vakalar~~ zaman s~ras~yla kronolojik bir ~ekilde tespit etti~i gibi, vakan~n zaman~~yan~nda mekan~n~~ da tayin etti~i takdirde vakalar tarihi bir mahiyet alabiliyordu. Tarihi vakalar~n zaman~~kronoloji cetvelleri ile vakalar~n vukua geldi~i yerler de tarih atlas~~ile gösterilirdi. Avrupa memleketlerinde tarih derslerine ba~layan her talebe daha ilk s~n~flarda bir kronoloji kitab~~ ile bir tarih atlas~~ alarak derslerine ba~l~yor, vakalar da tarih atlas~~ile takip ediliyordu. Halbuki Türkiye'de o zamana kadar böyle bir tarih atlas~~ yoktu. Haz~rlam~~~oldu~um atlas bütün askeri idadilerle beraber bütün rü~tiye ve sultaniyelerde kabul edildi. Bu tarih atlas~ m okumayan veya görmeyen münevver kalmad~62. "Atlas~n umumi k~s~mlar~ nda Naci Pa~a'n~n Atlas Historik'ten63 etti~i tercümeler dolay~s~~ile himmetlerine mazhar olduk. Derslerimizi ° ~apolyo, a.g.e., s. 36. Bu tarihe kadar Almanca bas~ lm~~~çok say~da tarih atlas~~vard~r. ~apolyo, a.g.e., s. 36. 63 Hangi atlas oldu~u tespit edilememi~tir. 6 61 62 286 OSMAN GÜMÜSÇÜ bu atlas üzerinden takip ettik. Askeri idadilerde tarih derslerinde yap~lmas~~arzu edilen ~slahat da yap~lm~~~oldu. Eski muallimler bu ~ekilde ders vermezler, derslerini yaln~ z tarihi hikayeler ve vakalara ait ~airlerin k~talar~n~~talebelerinin defterlerine kaydettirmekle vakit geçirirler"O zamanlarda tarih adas~~yazmam bir mesele oldu. Herkes atlas kelimesini, bildi~imiz atlas' zannediyordu. Onlara bir tarih atlas~~ nedir, faydalar~~nedir anlatana kadar çok zahmet çektim. Çünkü Türkiye'de kimse tarih adas~~nedir henüz bilmiyordu. Atlas yazmak ihtiyac~n~~ bana talebelerim hat~ rlatt~. Onlar~n, tahtaya çizdi~im haritalar~~ bir araya toplamalar~, bana bu eseri meydana getirme~e vesile oldu. Bu eseri pek zorluklara katlanarak vücuda getirdim. Bütün haritalar~n~~ben yapt~ m. O zamana kadar mevcut bir tek tarihi atlas olmad~~~ndan, bunlar~~ benim yapmam icap ediyordu"'. "Nihayet bu adas~~Harbiye Mektebi matbaas~n~ n müdürü Ahmet Bey'in yard~m~yla basmaya ba~lad~k. Matbaada ta~~üzerine bütün renkleri ben yapt~ m. Birinci tabi 1.500 adet bas~ld~. Memlekette bu atlas büyük bir ra~bet gördü. ~ehzadelerden tutun da, bütün askeri kumandanlar, sivil ve askeri talebeler de bu eserden elde etmek arzu ediyorlard~ . Nihayet Maarif Nezareti de müracaat ederek o da bast~rmak istedi. Fakat kitaba konulacak fiyat meselesinden bast~rmad~lar. ~ kinci tabi 5.000 adet üzerine bas~ld~. ~~te zaman~m~ za kadar bu atlas sat~ h maktad~r"". Mehmed E~ref in haz~rlad~~~~atlas~n" ilki `Muhtasar Tarih-i Umumi ve Osmani Adas~' ad~yla 1326/1910 y~l~ nda ve toplam 98 haritadan meydana gelen bir atlas olarak bas~lm~~t~ r". Bu haritalardan 32 tanesini Avrupa ve dünya tarihine, 55 tanesini de Türk tarihine ay~rd~~~ na ve Türk tarihi ile ilgili olanlar~~kendisi çizdi~ine göre, bu atlas~ n önemli bir k~sm~~Mehmed E~ref in ara~t~rma ve çal~~malar~n~ n ürünüdür. Mehmed E~ ref, çal~~malar~ na devam ederek eserlerini daha iyi bir seviyeye ç~ karmaya gayret eden bir 64 ~apolyo, a.g.e., s. 41. Burada 'bildi~imiz atlas' ile kastedilen co~rafya atlas~d~ r. "~apolyo, a.g.e., s. 40. 67 ~apolyo, a.g.e., s. 41. 68 M. E~ref in hat~ralar~n~~ kaleme alan E. B. ~apolyo, Mehmed E~ref in yapt~~~~i~lerin önemini ~u ifadelerle v~~rgulamaktad~r: "~imdiye kadar Türkiye'de bu kadar nefis bir tarih atlas~~ daha bas~lmam~~t~. E~ ref Bey, bu eseri ile uzun seneler u~ra~arak, Türk irfan hayat~na mühim bir eser kazand~ rmak ~erefimi kazanm~~t~ r. Umumi ve bilhassa Türk tarihi ile me~gul olanlara bu eserden mühim bir rehber olamaz...". Bkz: ~apolyo, a.g.e., s. 40. " Mehmed E~ref, Muhtasar Tarih-i Umumi ve Osmani Adas~, Dersaadet Askeri ~dadisi tarih muallim binba~~. Mekteb-i Harbiye Matbaas~, ~stanbul 1326. 65 TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI 287 müellif oldu~undan ilk atlas~n ad~ndaki muhtasar ibaresini kald~r~p geni~leterek 'Tarih-i Umumi ve Osmani Adas~' ad~yla yeni bir tarih atlas~~ haz~rlam~~t~r. ~lkinden üç y~l sonra 1329/1913'de bas~lan geni~letilmi~~ikinci bask~da toplam 150 harita yer alm~~t~r". Bu bask~da Avrupa ve dünya tarihine ay~rd~~~~harita say~s~n~~sabit tutarak (32), Türk tarihi ile ilgili haritalara ilaveler yapm~~~ve bu konuya ait 106 tane harita çizmi~tir. Böylece atlas, hem içerik olarak geni~lemi~~hem de Türk tarihine ayr~lan sayfalar artm~~t~r. Boyutlar~~ 17x25 cm olan ve ilki 46 sayfa ve ikincisi 64 sayfadan olu~an her iki atlas da incelendi~inde, Mehmed E~ref in hem nicelik hem de nitelik anlam~nda eserinin kalitesini art~rd~~~~rahatl~kla görülmektedir. Harita ba~l~klar~, incelenen konular ve gösterim tarzlar~~bahsedilen geli~meyi çok net bir ~ekilde kan~tlamaktad~r. Haritalarda kullan~lan renkler, ba~l~klar~, i~aretler k~sm~~ve kullan~lan kesir ölçek gibi özelliklere bak~l~rsa, Mehmed E~ref in hem harita hem de tarih alan~nda kendini iyi yeti~tirdi~i söylenebilir. Türkiye'de haz~rlanan ve bas~lan ilk tarih atlas~~olmas~na ra~men, yukar~da belirtilen niteliklerinden dolay~, uzun süre kullammda kalm~~~ve ancak Latin harflerinin kabulünden sonra ikinci plana itilmi~tir. Dönemin karakterine ve tarihçilik anlay~~~na uygun olarak ço~unlukla askeri-siyasi tarih konular~ndan olu~an atlas~n önemi, sadece Türk Tarih Atlaslar~~içinde ilk defa bas~lmas~~ile de~il, ayn~~ zamanda eserin nitelik aç~s~ndan da oldukça yüksek bir seviyede bulunmas~ndan kaynaklanmaktad~r. 2- Abdülkerim Nadir'in haz~rlad~~~~Tarih Atlas~~(1915) ~imdiye kadar yapt~~~m~z ara~t~rmalarda hayat~~hakk~nda hiçbir bilgiye ula~amad~~~m~z ve Türkiye'de haz~rlanan ikinci tarih adas~n~n' müellifi Abdülkerim Nadir'dir". Atlas~n üzerinde de belirtildi~i üzere, müellif Üsküdar Mektebi Sultanisi'nde müdürlük yapm~~t~r. Ald~~~~e~itim ve haz~rlad~~~~eser gere~i tarihçi oldu~unu dü~ündü~ümüz Abdülkerim Nadir yine o dönemde tarih derslerinde tarih atlaslar~~eksikli~ini görerek, muhtemelen Mehmed E~ref in yapt~~~~atlas~n önemini anlayarak ve hatta ondan esinlenerek kendisi de bir atlas haz~rlam~~t~r. 1331/1915 y~l~nda bas~lan atlas~na, 'Mükemmel ve Mufassal Tarih-i Osmani Adas~' ismini vererek ülkemizde ilk defa Osmanl~~ tarihine münhas~r milli bir tarih atlas~~ haz~rlam~~t~r. Muhte" Mehmed E~ref, Tarih-i Umumi ve Osmani Atlas~, Dersaadet Askeri ~dadisi tarih muallim binba~~. Mekteb-i Harbiye Matbaas~, ~stanbul 1329. Abdülkerim Nadir'in adas~~için ayr~ca blcz: Gümü~çü-Önger, a.g.e., s. 303-320. 72 Osmani Adas~, Üsküdar Mektebi SultaAbdülkerim Nadir, Mükemmel ve Mufassal nisi Müdürü Abdülkerim Nadir Bey taraf~ndan tertip ve tersim edilmi~tir. Tefeyyüz Kütübhanesi, ~stanbul 1331. (26 sayfa, 30 harita). 288 OSMAN GÜMÜSÇÜ melen M. E~ref in adas~n~n Türk tarihine hasredilmemi~~olmas~ndan hareketle haz~rlanan bu atlas, M. E~ref ten daha sonra bas~lmas~na ra~men, ne yaz~k ki içerik, bask~~kalitesi ve gösterim tarz~~olarak ayn~~kaliteyi yakalayamam~~t~ r. Çünkü öncelikle oldukça uzun bir süreyi kapsayan Osmanl~~ tarihine hasredilmi~~olmas~na ra~men sayfa say~s~~ 26 ve toplam harita say~s~~ 37'dir. Boyutlar~~ 18x30 cm olan bu atlas~ n nicelik özelliklerinden sonra niteli~e bak~ld~~~nda, özellikle muahede/antla~ma haritalar~n~n çizilmesinden de anla~~laca~~~gibi fazla u~ra~madan kolay yoldan eser haz~rlama yoluna gidilmi~tir. Ba~ka bir ifade ile Osmanl~'n~n sahip oldu~u topraklar~~ ele alan da~~n~k ve sistemsiz yöntemlerle haz~rlanan tarih kitaplar~n~~okuyarak s~n~rlar~~ belirlemek yerine, antla~ma maddelerine bak~larak sahip olunan topraklar k~sa yoldan belirlenmi~tir. Toplam 26 sayfada 37 haritadan müte~ekkil bu tarih adas~, Kay~han a~iretinin Anadolu'ya geli~i ile ba~lat~lm~~~ve Berlin muahedesi ve 1327 y~l~ndaki hali haz~r durumun gösterildi~i harita ile bitirilmi~tir. Renklerin soluklu~u ve çizgi d~~~na ta~mas~~ gibi bask~~ hata ve yetersizlikleri yan~nda, as~ l önemli sorunlardan biri haritalarda hiçbir ölçe~in kullan~lmamas~d~r. Bu eksiklerine ra~men, genel tarihe ait olmay~p sadece Osmanl~~ Devleti'ne ayr~lmas~~ bak~m~ndan ilk olmas~~ (her ne kadar Mehmed E~ref in ilk adas~~ da ba~l~k olarak sadece Osmanl~'ya ayr~lm~~~gibi görünse de, içerik olarak genel tarih atlas~d~ r) bu eserin en önemli üstünlü~ü durumundad~r. Sonuç itibariyle, kalite aç~s~ ndan Mehmed E~ref ten geri kalan bu atlas~n muhtemelen az say~da bas~lmas~~ve kaliteli olmamas~ndan dolay~, gerek H. Da~tekin'in çal~~malar~nda gerekse de ba~ka bir yerde kullan~ld~~~~veya kaynakçada verildi~i tespit edilememi~tir. 3- Türk Tarihinin Anahatlar~~Atlas~~(1931) ve (Türk Tarih Tezi) Tarih Atlas~~(1941) Cumhuriyetin ilan~ndan sonra, birçok sahada ba~lat~lan yenilikler özellikle bilim ve e~itim alan~nda daha fazla hissedilmi~tir. Bu ba~lamda bizzat Atatürk taraf~ ndan, dönemin ilgililerine verilen görevlerden biri Türk tarihi ve dilinin ça~da~~bilimsel yöntemlere uygun bir ~ekilde ara~t~r~lmas~d~r. Bu ba~lamda 1930'1u y~llarda Atatürk'ün destekledi~i Türk Tarih Tezi ara~t~rmalar~~ gere~i, yap~lan bir dizi çal~~ma vard~r ki, bu kapsamda yürütülen çal~~malar içinde tarih atlas~~ da bulunmaktad~r. Türk Tarih Tezi" 193011u y~llarda Türkiye'de ortaya at~ lan ulusçu bir tarih yorumu olup Osmanl~~ tarih Bu konuda fazla bilgi için bkz: E. Copeaux, Türk Tarih Tezinden Türk-~slam Tez ne, çev. A. Berktay, Tarih Vakf~~Yurt Yay~ nlar~, ~stanbul 1998. 289 TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI yaz~m~n~n miras~~ olan ~slam merkezli tarih yorumlar~na ve Avrupa merkezli tarih yorumlar~na kar~~~alternatif bir ulusçu yorum geli~tirilmesi amac~yla ortaya at~lm~~t~ r. Türk Tarih Tezi'nin iki temel amac~ndan söz edilebilir: 1-Türk ulusunu odak alarak tarihi yeniden yazarak bir Türk ulusal kimli~inin yarat~lmas~na katk~da bulunmak, bu ~ekilde Cumhuriyet'in temel amac~~olan ulus-devlet yaratma sürecine tarihsel bir referans olu~turmak. 2-Türklerin dünya uygarl~klarm~n geli~iminde önemli bir yere sahip oldu~u tezini kan~tlayarak Türkiye Cumhuriyeti'nin me~ruiyetinin tarihsel olgularca do~ruland~~~m göstermek. Bu ba~lamda yürütülen çal~~ malardan evvel, Türk tarih tezini ele almak için haz~rlanacak kitaplarda kullan~lmas~~ amac~yla, 1931 y~l~nda öncelikle numune bir tarih atlas~~bas~lm~~~olup bu atlas~n önsözünde aynen ~u ifadeler kullan~lm~~t~r: "Bu atlas Türk Tarihi Tetkik heyeti azas~ndan tarih ve medeni bilgiler muallimi Afet Han~m ile riyaseti cumhur umumi katibi Mehmed Tevfik, Çanakkale mebusu Samih Rifat, ~stanbul mebusu ve Ankara Hukuk mektebi profesörlerinden Akçora Yusuf, Ayd~n mebusu Dr. Re~it Galip, Bolu mebusu Hasan Cemil, Ankara Hukuk Mektebi profesörlerinden Sadri Maksudi, Sivas mebusu ~emsettin, ~zmir mebusu Vas~f ve ~stanbul Hukuk Fakültesi profesörlerinden Yusuf Ziya beyler taraf~ndan haz~rlanan 'Türk Tarihinin Ana Hatlar~' isimli eserin mütealas~n~~kolayla~t~rmak maksad~~ile tertip edilmi~tir. Bugünkü ~ekli ile bir müsveddeden ibaret olup kitab~n tetkik ve tenkidi kendilerinden rica edilmi~~olan zevata ayn~~ suretle tetkik ve tenkidi temennisi ile tevzi edilmek üzere yaln~z 150 nüsha basurilini~ur"74. Yukar~da ad~~geçenlerin olu~turdu~u komisyon taraf~ndan haz~rlan~p o dönemdeki ad~~ile Harita Umum Müdürlü~ü'nde bas~lan bu atlas, belirtildi~i gibi bir ön çal~~mad~r. Bir kainat çizimi ile ba~layan atlas içerisinde, bunun d~~~nda toplam 57 adet harita vard~r. Türklerin anayurdu ve muhaceret yollar~~ile ba~layan haritalar, Türkiye Cumhuriyeti ve Gazi Mustafa Kemal'in milli mücadele te~kilat ve zafer yollar~~ haritas~~ile tamamlanmaktad~r. Harita say~s~~az ama büyük boy olarak haz~ rlanan bu atlas, "Türk Tarihinin Ana Hatlar~' isimli eserin haz~rlanmas~~ a~amas~nda kullan~lm~~~ve eserin tamamKomisyon, Türk Tarihinin Ana Hatlar~~Atlas~, Ankara 1931, s. Önsöz. 1930 y~l~nda sadece 100 adet bas~lan bu eser 478 sayfad~r. Atatürkçü önderlerin ve seçkin tarihçiler tarafind.an incelenmek üzere az say~da bas~lan bu kitap, bahsi geçen ki~ilere kendi aralar~nda tart~~malar~~ için bir çerçeve sunmu~tur. Mustafa Kemal ve arkada~lar~~ bu kitap ile öncelikle Milli bir tarih yazmay~~hedeflemi~lerdir. Ayr~ca, dünya uygarl~~~n~~ Roma-Atina ' Belleten C.LXXVI, 19 290 OSMAN GÜMÜSÇÜ lanmas~ndan sonra, elbette bu atlas~~olu~turan haritalar da hem say~~ hem de kalite aç~s~ndan oldukça geli~tirilmi~tir. Gerçekten de ad~~geçen tarih kitab~~ bittikten sonra, liselerde okutulmak üzere dört ciltten olu~an 'Tarih' kitab~~ bas~lm~~~ve bu kitapta kullan~ lan haritalar sonradan atlas olarak bas~lm~~t~ r'. Bu defa normal kitap boyunda bas~ lan atlas, muhtemelen daha sonra geli~tirilmek üzere yine müsvedde tarz~nda bas~lm~~~olmal~d~r. Ne önsöz, ne bir aç~ klama hiçbir bilgi verilmeden sadece kapa~~nda 'Tarih Adas~' ibaresi bulunan atlasta içindekilerin ard~ ndan hemen haritalara geçilmektedir. Üzerinde sadece tarih atlas~~ ibaresi bulunan bu atlasa, ait oldu~u tez dolay~s~yla 'Türk Tarih Tezi Adas~' ismi taraf~m~zdan verilmi~tir. Toplam 94 adet" haritamn bulundu~u bu atlas öncekinin devam~~ve tamamlay~c~s~~ durumundad~r. H. Da~tekin taraf~ndan bu atlas üzerine yap~lan de~erlendirme aynen ~u ~ekildedir: "Atatürk'ün 'Türk Tarihinin Anahatlar~ ' isimli kitap için bir de atlas haz~rlatt~~~~bilinmektedir. Türk tarihi ve Türk kültürü üzerine bütün gücü ile e~ilen Atatürk, Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti'ne (Türk Tarih Kurumu) haz~rlatt~~~~ve ad~~ "Cumhuriyet Tarihleri" olarak tan~nan dört ciltlik lise tarih kitaplar~ na bol miktarda tarih haritalar~~ konulmas~na da çal~~m~~t~ r. Bu sayede ilk ciltte 22, ikincide 49, üçüncüde 19 ve son ciltte de 8 olmak üzere toplam 98 harita bas~lm~~t~ r. K~sa sürede ve h~zl~~ bir ~ekilde haz~ rlanan bu haritalarda pek çok yanl~~l~klar vard~, ama bunlar~n o s~ ralarda ortaokul ve liselerde bulunan ö~renciler üzerine etkileri pek büyük olmu~ tur. Daha sonra bu kitaplardaki haritalar, deneme mahiyetinde atlas ~eklinde haz~rlan~p bas~lm~~t~r. Fakat çok az say~da bas~ld~klar~ ndan elde etmek oldukça zordur"78. Cumhuriyet'in ilan~ ndan sonra Türkiye'de bas~lan ilk tarih atlas~~ olan bu eserler, dönemin en iyi bilim adamlar~~ taraf~ndan haz~rland~~~~için oldukça iyi bir çal~~mad~ r. Türk tarih tezi için haz~rland~klar~~halde, atlasta yer alan haritalara bak~ld~~~ nda Türk tarihi d~~~na da ç~k~ld~~~~ve böylece genel tarih atlas~~ niteli~i kazand~klar~~ hemen dikkati çekmektedir. Ara~t~rma ve haz~rl~~~n~n iyi oldu~u anla~~lan bu atlas, belki de daha sonra geli~tirilece~i ekseninde aç~klayan Avrupamerkezci tarihçili~in kar~~s~ na Asya-Afrika eksenli bir uygarl~k teziyle 91rm~~lard~ r. 7" Türk Tarihinin Ana Hatlar~~isimli kitaba dayan~larak haz~rlanan ve 1931-41 y~llar~~ aras~nda bas~lan bu kitaplar~ n birinci cildi 473 sayfa, ikinci cildi 600 sayfa, üçünci cildi 478 sayfa ve dördüncü cildi 564 sayfad~r. Bu kitaplarm tamam~~Kaynak Yay~ nlar~~ taraf~ ndan 20002001 tarihlerinde yeniden bas~lm~~t~r. 77 Bu atlas~ n içindekiler k~sm~ nda yer alan baz~~ haritalar, eserin içerisinde bulun~namaktad~r, dolay~s~yla Da~tekin'in verdi~i rakamlar ile bir un~msuzluk söz konusudur. Da~tekin, "Bizde Tarih Haritac~l~~t", s. 33. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇALISMALARI 291 dü~ünüldü~ünden renkler, gösterim tarz~~ve çizgi ölçek yerine kesir ölçek kullan~lmas~~nedeniyle bat~l~~örneklerine göre iyi atlaslar s~n~f~nda de~ildir. 4- Faik Re~it Unat'~n haz~rlad~~~~Tarih Atlas~~(1951) F. R. Unat (1899-1964)79 tarih e~itimi alm~~~olmas~na ra~men, derslerde ihtiyaç hissetti~inden harita ve atlas haz~rlama i~ine de girmi~tir. ÖnÖncelikle tek tek co~rafya haritalar~~haz~rlay~p bast~ran Unat, daha sonra bu haritalar~~ birle~tirerek co~rafya atlas~~ haline de getirmi~tir. Co~rafya atlas~~ olarak ilk çal~~mas~n~~1930 y~l~nda bast~rm~~~olup `~lkmektep Adas~' ad~n~~ ta~~yan bu eser 16 sayfadan ibarettir. Harita ve atlas haz~rlama da biraz tecrübe kazan~nca, bu defa tarih derslerindeki ihtiyaca binaen ilk tarih atlas~n~, üzerinde duraca~~m~z ve 1951 y~l~nda ilk bask~s~~ yap~lan 'Tarih Adas~' isimli çal~~mas~n~~ haz~rlam~~t~r. 8+48 sayfa hacimle bas~lan bu atlas~n ilk 8 sayfas~~ Ahmed Said Matbaas~nda bas~lm~~t~r. Geriye kalan haritalar k~sm~~ise, Kanaat Yay~nlar~~ile Viyana'daki `Geographisches Institut' ortakl~~~~ile haz~rlanm~~t~r. Milli E~itim Bakanl~~~'nca ortaokullar ile liseler için yard~mc~~ders arac~~ olarak kabul edilen bu eser, daha sonraki y~llar boyunca günümüze kadar defalarca bas~lm~~t~r ve bas~lmaya da devam edilmektedir. Unat'~n atlas~n~~ de~erlendirmeden önce belirtilmesi gerekli olan bir husus vard~r. Bu atlas, Wilhelm Schier'in "Atlas zur Allgemeinen und 3 Nisan 1899'da ~stanbul'da do~an Faik Re~it'in Edirne, Bursa ve Istanbul'da devam eden e~itimi, 1917'de mezun oldu~u ~stanbul Muallim Mektebi'nde sona erdi. Birinci Dünya Sava~~nda yedek subay olarak hizmetini yapan Faik Re~it, sava~~n bitiminden sonra 1919-1923 y~llar~~ aras~nda Istanbul'da Büyük Re~it Pa~a okulunda göreve ba~lam~~~ve e~itim sektöründeki hizmetleri ö~retmenlik ve müdürlük olarak devam etmi~tir. 1923-1926 y~llar~~ aras~nda Milli E~itim Bakanl~~~'nda mümeyyizlik, okullarda ö~retmenlik ve müdürlük yapt~ktan sonra, 1926 y~l~ndan 1941 y~l~na kadar Milli E~itim Bakanl~~~~Yay~m Müdürlü~ü görevinde bulundu. Bu arada 1940'ta DTCF, Tarih bölümünü bitirdi. Yine bu süre içinde liselerde tarih ve co~rafya ö~retmenli~i yapm~~t~r. Daha sonra Milli E~itim Bakanl~~~~Talim ve Terbiye Kurulu üyeli~inde (1941-1946) ve Yüksek Ö~retim Genel Müdürlü~ünde (1946-48) bulundu. 1948 y~l~nda Gazi E~itim Enstitüsü'nde ders vermeye ba~lad~~ ve 1957'de buradan emekliye ayr~ld~. TDK, TTK, Türk Co~rafya Kurumu ve Birle~mi~~Milletler E~itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Türkiye Milli Komisyonu üyesi olan Unat, burada ba~kan yard~mc~l~~~~görevinde de bulunmu~tu. Unat'~n ilk yaz~s~~ 1927'de Maarif Düstünfnda yay~mland~. E~itim tarihi, Osmanl~~ tarihi ve Türk devrim tarihi üzerine çe~itli dergi, gazete ve ansiklopedilerde yaz~lar yazd~. ~lkokullar ve ortaokullar için tarih ve co~rafya kitaplar~, çe~itli harita ve atlaslar haz~rlad~. Fazla bilgi için bkz: M. Gökman, "Faik Re~it Unat (1899-1964)", TTK Kurulu~~Amac~~ve Çal~~malar~, TTK Yay~nlar~, Ankara 1983, s. 452-468; AnaBritannica, C. 31, s. 4. 292 OSMAN GÜMÜS0:1 Österreichischen Geschichte"" isimli atlas~ndan -intihal seviyesine varacak kadar- çok geni~~oranlarda faydalan~larak haz~rlanm~~~bir eserdir. Atlas~n boyutundan, içindeki haritalara, sayfa mizanpaj~ndan/düzeninden harita ba~l~k ve renklerine kadar tamamen ayn~~olan bu çal~~ma, sadece Schier'in Avusturya için haz~rlad~~~~ayr~nt~l~~ haritalar~n ç~kar~larak Türk tarihine ili~kin haritalar~n konulmas~yla ondan ayr~lmaktad~r. Ama önsözde bu faydalanmaya dair bir ifade olmad~~~~ve atlas~n kaynakças~~ da bulunmad~~~ndan bu durumu görmek için ilki 1935 y~l~nda haz~rlanan ve daha sonra yeni bask~lar yapan Schier atlas~n~~incelemek gereklidir. Önsöz d~~~nda hiçbir aç~klama, dipnot veya kaynakças~~olmayan tarih atlas~nda Unat, yapt~~~~çal~~may~~ ~u ~ekilde takdim etmektedir: "Tarih ö~retiminin yard~mc~~ vas~talar~~ aras~nda, iyi tertip edilmi~, didaktik vas~flar~~ tamam haritalar~n, konuyu kavratmakta ve onu ana çizgileriyle haf~zaya gere~i gibi yerle~tirmekteki rolü malumdur. Hele bu yolda haz~rlanm~~~haritalar~, sistemli ~ekilde bir araya toplayan ve her zaman el alt~nda bulundurulmas~~mümkün olan bir atlas~n, faide ve lüzumunda ise tereddüt gösterilmez. ~~te tarih ö~retimimizde kendini kuvvetle hissettiren bu ihtiyac~~ k~smen olsun gidermek iste~iyle, 'tarih atlas~'n~~ haz~rlam~~~bulunuyorum. Memleketimizde Türk harfleriyle bas~lm~~~ilk tarih adas~" olan bu küçük eserin, daha iyileri ortaya ç~k~ncaya kadar, kendi sahas~nda bir bo~luk dolduraca~~n~~ ummaktayim"82. "Bu atlas, bugüne kadar tan~nm~~~ve muhtelif memleketlerde çe~itli dillerde bas~lm~~~olan klasik tarih atlaslar~ndan çok farkl~~bir karakter ta~~maktad~r ve kelimenin tam manas~~ ile sadece bir tarih atlas~d~r. Gayesi: çok cepheli olan tarih olaylar~n~ ; milli hareketler, siyasi geli~meler, ekonomik yay~lmalar, kültürel tesir ve münasebetler bak~m~ndan mümkün oldu~u nispette mü~ahhas bir hale getirerek kolayca ve devaml~~ kalacak bir ~ekilde ö~rencinin haf~zas~na mal etmektedir. Bu sebeple atlas~n haritalar~, bugüne kadar al~~~lan ~ekilde oldu~u gibi, imkan nispetinde çok ismi içine alan, en küçük teferruat~~ bile tespit etme~e çal~~an ve kartografik s~hhatinden hiçbir fedakarl~k yapmayan küçük ihtisas haritalar~ndan tamamen ayr~d~r. Ve sadece ilgili bulundu~u konuyu gere~i gibi canland~rmay~~ hedef tutan, ~ematik ve " Schier, Wilhelm (Bearb.), Atlas zur allgemeinen und österreichischen Geschichte. Kleine Ausgabe. Hölzel Wien 1935. (Tit., Index, 32 farb. 1Karten, Okart., schwache Lichtu. Gebrauchsspuren. Beilieg. ein 16seit. Beiheft). 81 Kendisi de faydaland~~~~halde Unat'~n, Türk Tarih Tezi için haz~rlanan atlaslar~~ yok say~yor olmas~~son derece ilginçtir. 82 Faik Re~it Unat, Tarih Adas~, Kanaat Yay~nlar~, ~stanbul Tarihsiz, s. Önsöz. TÜRK TARIH ATLAS! ÇALISMALARI 293 imkan derecesinde sade ve az yaz~l~~ haritalard~r. Bunlarda konu için lüzumu olmayan yer adlar~, ö~rencinin co~rafya bilgisinin temelini te~kil eden ba~l~ca deniz, nehir ve da~~adlar~~ gibi onun bu konudaki co~rafya bilgisini cesaretle kullanmak ve kontrol etmek imkan~n~~ s~k s~k veren isimler; haf~zada yük te~kil etmekten ba~ka faidesi olmayan di~er her türlü teferruat terk edilmi~tir. Buna kar~~l~k haritalara mavi renkle bas~lan ve bugünkü co~rafi durumla devaml~~ ~ekilde ve kolay mukayese yapmay~~ sa~layan ve mümkün oldu~u kadar gerek saha, gerek ölçek bak~m~ndan, ancak konunun icab~na göre, de~i~iklik gösteren yaz~s~z birer zemin esas tutulmu~tur. Genel olarak ö~rencilerin co~rafya derslerinde kulland~klar~~atlaslar~n haritalar~n~n kartografik çizgilerinden ba~ka bir ~ey olmayan bu yaz~s~z zemin haritalar~nda, mazi ve hal aras~ndaki mukayeseyi sa~lamak üzere bugünkü siyasi s~n~rlar da, oldu~u gibi gösterilmi~~bulunmaktad~r'. H. Da~tekin, Unat tarih atlas~~için ~u ifadelere yer vermektedir: "Faik Re~it Unat'~n, Mehmed E~ref ten yakla~~k 40 y~l sonra, yani 1951'de yay~mlad~~~~ikinci tarih atlas~m~z", tarih haritac~l~~~m~z aç~s~ndan büyük bir a~ama te~kil eder. ~lk bask~s~nda 49, son bask~s~nda (1976 için) 59 harita (her zaman piyasada satabilmek için tarih belirtmeden) ve büyük boy (21x30 cm) halinde yap~lan güncel bask~s~nda harita say~s~~tekrar 56'ya inmi~~olup atlas, genellikle Putzger'in okul tarih atlas~ndan ve Cumhuriyet Tarihleri haritalar~ndan yararlan~lmak suretiyle haz~rlanm~~t~r85. Haritalar~n kanevalar~, bask~~ ve ka~~t, gösterilen özen takdir edilmekte ise de, artan harita say~s~na pek kullan~lmayan haritalar~n eklenmi~~olmas~; son bask~s~nda baz~~ de~i~iklikler yap~lm~~~ olmas~na ra~men, kalanlarla yeni eklenenlerin olu~turdu~u yan~lg~lar~~ da artt~rmaktan ba~ka bir yarar sa~lamam~~t~r. Gerçi bu eser, orta dereceli okullara göre düzenlenmi~tir; ancak, ö~retmen bir konuyu tüm olarak anlatabilmek için baz~~ co~rafya isimleriyle yer adlar~na da gerek duyacakt~r. Bunlar ise yeterli görülmemektedir. Birinci haritada kronoloji bir yana b~rak~ld~~~~gibi, baz~lar~~ e~itim ve ö~retim bak~mlar~ndan, baz~lar~~ da bilimsel aç~dan örneklerindeki yanl~~lar~~ aktarmaktan öteye geçememi~lerdir. Yak~n tarihimizle ilgili olarak, 83 Unat, a.g.e,. s. Önsöz. " H. Da~tekin, Türk Tarihinin Anahatlar~~ için haz~rlanan atlas~~ yok say~yor olacak ki, burada Unat adas~na ikinci atlas olarak kabul etmektedir. 85 H. Da~tekin, Unat'~n Putzger'den faydaland~~~n~~söylese de yamlmaktad~r. Çünkü Unat atlas~, Schier atlas~n~n her aç~dan aynasidir. Sadece baz~~haritalarda küçük de~i~iklikler olup Schier atlas~~ d~~~nda Da~tekin'in de belirtti~i gibi sadece Türk Tarih Tezi atlaslar~ndan al~nt~lar vard~r. 294 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Mehmed E~ref adas~nda 40 kadar harita kulland~~~~halde, Faik Re~it Unat adas~ nda, cumhuriyet dönemi de dahil 21 harita kullan~lm~~t~r'. Kitapglarda bulunan son bask~ya bak~l~rsa, 21x30 cm boyudarmda, 48 sayfa (sayfa numaralar~~belirtilmemi~) ve bask~~tarihi belirtilmeden bas~lm~~t~r. 58 adet haritan~n bulundu~u bu atlas, 15 ilkça~, 12 ortaça~, 8 yeniça~~ve 14 yalunça~~haritas~ndan olu~maktad~r. Haritalarm % 82'si askeri-siyasi konulara ayr~lm~~~olan bu adasta hiçbir yenilik ve giincelleme yap~lmad~~~ndan, küçük boyda bas~hrken kullan~lan kesir ölçekler büyük boy basluda ya aynen kullan~lm~~~ya da tamamen kald~r~lm~~ur. 49 harital~~ilk baslulara göre 26a-b, 27, 40, 41, 44, 45, 46, 47 numaral~~haritalar~n sonradan eklendi~i anla~~lmaktad~r. Bunlardan yedi tanesi Avrupa tarihine ait olup eski baslularda hakk~nda hiçbir haritan~n bulunmad~~~~Anadolu Selçuklulanna ait bir harita ilave edilmi~tir. ~lk bask~larda yer alan son harita (idari bölünü~~haritas~) ad~~de~i~tirilerek "Hatay'~n Anavatana Kat~lmas~ndan Sonra Türkiye Cumhuriyeti idari Bölünü~ü (30 Haziran 1939)" ba~l~~~~alt~nda 1960'lardaki durum verilmi~tir. Görüldü~ü üzere, temeli Schier taraf~ndan haz~rlanan Avusturya'ya ait bir tarih adas~na dayanan bu atlas, her anlamda art~k devrini kapatm~~, i~levini yitirmi~~bir eser olmas~na ra~men, ne yaz~k ki piyasada bulunan di~er tarih adaslarm~n da bundan çok farkl~~olmamas~~nedeniyle halen kullammdad~r. 5-Af~f Erzen-Ugo Dettore'nin haz~rlad~~~~Tarih Adas~~(1970) 1951 y~l~nda Unat'~n haz~rlad~~~~adastan 19 y~l sonra haz~rlanan bu atlas, ülkemizdeki ortak çal~~ ma sonucu üretilen ilk tarih adas~~karakterindedir. Yine bir ilk olmak üzere, haritalar için k~sa da olsa aç~klamalar yap~lm~~t~r. Ama bu özellikleri d~~~ nda ne içerik olarak ne de gösterim tarz~~olarak yenilik getirmeyen, derslerdeki tarih adas~~ihtiyac~n~~kar~~lamak amac~yla haz~rlanm~~~bir çal~~mad~r. H. Da~tekin, bu atlas için ~u de~erlendirmeleri yapm~~t~r: "Afif Erzen ile Ugo Dettore taraf~ndan haz~rlanan Büyük Tarih Adas~", üçüncü tarih adas~m~zd~r. ~talya'da 'Institut° Geografico de Agostini' arac~l~~~~ile bast~r~lan bu atlas büyük boyda (21 x29 cm) olup, 48 sayfa ve 86 haritadan ibarettir. Unat adas~nda önsöz, k~sa bir aç~klama ve isim dizini bulundu~u halde, bu adasta buna gerek duyulmam~~t~r. Kanevalarda enlem ve boylam çizgileri yoktur. Renkler cans~z, yaz~lar Da~tekin, "Bizde Tarih Haritac~l~~t", s. 34. Af~f Erzen-Ugo Dettore, Büyük Tarih Adas~, Ark~n Ofset Bas~mevi, ~stanbul 1970. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇAL~~MALAR~~ 295 estetik görünümden yoksundur. Haritalar~n say~s~~ yeterli olmakla beraber, yaz~lar çok azalt~lm~~t~r. Atlas~n en takdire de~er özelli~ini bol i~aret ile aç~klay~c~~ bilgiler olu~turmaktad~r. Milli tarihimizle ilgili haritalardaki yanl~~l~klar, ne yaz~ k ki, bu atlasta da aynen tekrarlanm~~t~r. Unat adas~ ndaki 59 haritadan 21'i tarihimizle ilgili oldu~u halde, bu atlas~n 84 haritas~ ndan ancak 25'i milli tarihimizle ilgilidir. Üstelik bunlar~n hiçbiri de doyurucu ~talyan meslekta~~~ile birlikte çal~~ an A. Erzen, bu atlas ile Türkiye'de ilk defa tarih atlaslar~ nda yer alan haritalara aç~klamalar yapm~~t~r. Aç~klamalar k~ sa ve birçok durumda yetersiz kalsa da, Türkiye'deki daha önce ve sonra haz~rlanan tarih atlaslar~ ndan bu özelli~i ile ayr~lmaktad~ r. Genel bir tarih adas~~ olarak haz~rlanm~~~bu atlas, dönemine göre iyi kabul edilebilse de, günümüz ~artlar~nda iyi bir tarih atlas~~olmay~~hak etmemektedir. Unat atlas~ndan sonra 1970 y~l~nda bas~lmas~yla ilk olan atlas~n takip eden çe~itli y~llarda bask~s~~tekrarlanm~~t~ r. Fakat büyük boyutu ile, k~sa aç~klamalar~~ ve çok say~daki haritas~~ile Unat atlas~ndan a~a~~~kalmasa da onun kadar çok bask~s~~yap~lmam~~t~ r. Çünkü gazete ve dergiler taraf~ ndan promosyon olarak birçok defa verilen bu atlas, bu sebepten fazla say~da bas~lmam~~t~r. Yine haz~rland~~~~y~ llarda ülkemizdeki tarihçilik anlay~~~ nda hala askeri-siyasi tarihçili~in a~~r basmas~na ba~l~~olarak askeri-siyasi haritalar~n büyük ço~unlukta oldu~u bir eserdir (toplam 86 haritamn 78 tanesi bu sahaya ayr~lm~~t~ r). A. Erzen'in çal~~ ma sahas~na ba~l~~ olarak haritalar~n en büyük k~sm~~ilkça~a (34) ayr~lm~~~geriye kalan k~s~ m ise, ortaça~~(24), yeniça~~(6) ve yak~nça~~ise 24 harita ile temsil edilmi~ tir. 6- D. E. Pitcher ve 'An Historical Geography of the Ottoman Empire' (1972) Bu çal~~man~n ad~na atlas denilmemi~se de, içerik olarak bir atlast~r ve üstelik Osmanl~~ tarihine hasredildi~i için, bu anlamda Cumhuriyet döneminde haz~rlanm~~~ilk Osmanl~~ tarih atlas~~ durumundad~r. D. E. Pitcher" taraf~ndan 1950 y~l~nda haz~ rlanan, fakat onun ölümü nedeniyle 1967 y~l~nda e~inin yazd~~~~bir te~ekkür yaz~s~~ile ancak 1972 y~l~nda bas~lan eserin tam ad~, "An Historical Geography of the Ottoman Empire From Earliest Times to the end of the Sixteenth Century"dir. Kitab~n ~ ngilizce orijinali büyük boyda olmas~na ra~men nedense Türkçe'ye çevrilirken küçültülmü~tür (24x31 cm). Da~tekin, "Bizde Tarih Haritacil~~t", s. 34-35. Bu eserin geni~~bir tan~t~m ve ele~tirisi için bkz: Osman Gümü~çü, "Tarihi Co~rafya ve ü, 'An Historical Geography of the Ottoman Empire' (D. E. Pitcher) Üzerine", Türkiye Günlü~~ sy. 61 (2000), s. 85-92. 88 89 296 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Dokuz bölümden olu~an eser ~u ~ekilde k~s~mlara ayr~lm~~t~ r: Giri~'in ard~ndan, 1- Tarihsel temel, 2- Osmanl~~egemenli~inin kurulmas~ , 3- I. Murad ve I. Bayezid'in fetihleri (1362-1402), 4- Ankara yenilgisinin ard~ndan toparlanma süreci (1402-1451), 5- ~kinci geni~ leme dönemi (1451-1503), 6- Sultanl~ktan imparatorlu~a (1503-1520), 7- imparatorlu~un ba~ar~s~n~ n doruk noktas~na ula~mas~~ve kesilmesi (1520-1606), 8- imparatorluk yönetiminin siyasi co~rafyas~, 9- XVI. yüzy~lda Osmanl~~Eyaletleri. Pitcher kitab~ nda, öncelikle Osmanl~~ egemenli~inin kurulu~unu, arkas~ ndan gelen bütün bölümlerde ise Osmanl~~fetihlerini/toprak kazan~mlar~n~~ ele alm~~t~r. Ba~ka bir deyi~le Osmanl~'n~n kurulu~undan XVI. yüzy~l sonlar~na kadar imparatorlu~un 'toprak/mekansal geni~lemesini' incelemi~tir. Zaten Pitcher da, kitab~nda yazd~~~~önsözde bizi hakl~~ç~karacak ~ekilde a~a~~daki aç~klamay~~yapm~~t~r: "Bu çal~~man~n metin k~sm~n~, Osmanl~~ imparatorlu~unun yükseli~inin, tarihi co~rafya bak~m~ndan bir dökümünü olu~ turmaktad~r. Belki çok az yeni dü~ünce ya da kuram bu k~s~mda yer almaktad~ r. Ancak buradaki as~ l amaç, pek çok kaynaktan taranmak suretiyle toplanan ve Osmanl~~ geni~leme sürecini olabildi~ince tutarl~~ anlatmak üzere düzenlenen olaylar~n ele al~nmas~yla s~n~rl~d~r. Çal~~man~ n bütününde siyasi co~rafya üzerinde durulmaktad~ r. Etnog~-afya, din, ticaret ve iktisadi co~rafya da ayn~~ a~~rl~kta ele al~nm~~~olsayd~~ kitab~n boyutlar~~ya üç kat~na ç~kard~~ ya da bu çal~~ma, özet anlat~ mlar silsilesi halinde sonuçlamrd~". Pitcher çal~~man~ n amac~n~~ve öneminin ~u ~ekilde ifade etmektedir: "Kitapta yer alan haritalar, metnin tersine özgündürler. ~kisi d~~~nda bütün haritalar, eldeki bilgiler do~rultusunda yeni çizilmi~~olup haz~r bir kaynaktan al~nmam~~lard~ r. Söz konusu olan iki haritayla ilgili bilgiler ise aç~klamalar k~sm~ nda verilmektedir. Osmanl~~ tarihçileri bugüne kadar haritalar~n sa~lad~klar~~ kolayl~klar~~pek dikkate almad~ lar. Elinizdeki çal~~ma, a~~rl~kl~~ biçimde bu bo~lu~u doldurmaya ve tarihsel atlaslarda s~ kça kar~~la~~lan yanl~~lar~~gidermeye yönelik olarak tasarlanm~~t~r". Gerçekten de haritalara bak~ld~~~ nda büyük emek ve gayret sarf edilerek yap~ld~~~~anla~~lmaktad~ r. Toplam 36 tane harita haz~ rlanm~~~ve mümkün oldu~unca güzel bir geli~im verilmeye çal~~~lm~~t~r. Konuya Türk tarihinin ilk dönemlerinden ba~lanarak Orta Asya'daki durumun da verilmesi takdire de~er bir dü~üncedir. Daha sonra Osmanl~~ öncesindeki Anadolu verilerek Osmanl~ 'mn tarihi temelleri de ihmal edilmemi~tir. Osman Bey döneminden ba~layarak 1612 y~l~ na kadar imparatorlu~un mekansal geli~i- TÜRK TARIH ATLASI ÇALISMALARI 297 mi verilmi~tir. Ba~ ka bir ifade ile kurulu~tan ba~lamak suretiyle XVII. yüzy~l ba~lar~na kadar idari bölünü~teki de~i~meler ve geli~meler verilmi~tir. Haritalar~n haz~rlan~~~~ve verdi~i bilgilere gelince; öncelikle bütün haritalarda harita için olmazsa olmaz bir unsur durumundaki 'ölçek' bulunmamaktad~r. Örne~in, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 17, 19 ve 24 nolu haritalara ölçek konulmam~~t~r. Di~erlerinde titizlikle ölçek koyulurken -hem km, hem de mil cinsinden- bunlarda ölçe~in bulunmay~~~~herhalde dizgi hatas~~veya dikkatsizlikle ilgili görünmektedir. Yukar~da da söylendi~i üzere Pitcher, kendi dönemine kadar Osmanl~~ tarihçilerinin haritalardan yeterince faydalanmad~~~m söylerken pek haks~z de~ildir. Her nedense ülkemizde geçmi~te yap~lan tarih ara~t~rmalar~nda harita pek kullan~lmam~~ t~r. Hatta daha ileri gidilirse, art~k çok eskimi~~ durumdaki F. R. Unat ve H. Da~tekin taraf~ndan haz~rlanan tarih atlaslar~~ d~~~ nda bu tarz yeni fazlaca eser de yoktur. Gerçi haritalar~n önemi anla~~ld~~~ ndan özellikle ülkemizde son zamanlarda yap~lan baz~~ara~t~rmalarda tahrir defterlerine dayal~~olarak yap~lan çal~~malarda oldu~u gibi- ekler k~sm~nda baz~~haritalar verilmektedir. Ama bu çal~~malarda ço~unlukla metin k~sm~nda haritalardan yararlan~lmad~~~ , haritalara hiçbir gönderme yap~lmad~~~ ndan, haritalar biraz ask~ da kalmaktad~r. Halbuki hangi amaçla yap~l~rsa yap~ls~n e~er konu mekan üzerinde gösterilecekse mutlaka haritaya ihtiyaç bulunmaktad~r. Sonuç olarak, k~saca de~erlendirdi~imiz bu eser, sahas~ nda ilk ve hala tek kitap olmas~~bak~m~ ndan önemlidir. Haritalar~nda yukar~da söylenen hata ve eksikliklerin bulunmas~, durumu pek de~i~tirmemektedir. Çünkü günümüzde bile Osmanl~~ imparatorlu~u hakk~nda bu tarzda haz~rlanm~~~ ba~ka bir eserin olmamas~, özellikle haritalar~n de~erini korudu~unu göstermektedir. 7-Tübinger Atlas der Vorderen Orients-TAVO (1977-1993) ve Andreas Birken `Die Provinzen des Osmanischen Reiches' (1976) Tübinger adas~~ve Birken'in yukar~da ad~~geçen çal~~mas~na de~inmeden, y~llar önce me~hur Türkolog F. Taeschner taraf~ndan yap~lm~~~bir giri~imden burada bahsetmeden geçmek do~ru de~ildir. Çünkü Taeschner'in bu giri~imi bir bak~ ma muhtemelen Tübinger Adas~'n~n da öncüsü, fikir babas~~ olarak kabul edilebilir. Gerçekten de bize göre Tübinger Adas~, Taeschner'in sadece Türkiye için planlad~~~~çal~~man~n y~llar sonra daha geni~~bir mekan, Ortado~u için yap~lm~~~daha geni~~konular~n uygulamas~ndan ba~ka bir ~ey de~ildir. 298 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ Asl~na bak~l~rsa bu giri~ im, Taeschner'in 1956 y~ l~nda düzenlenen V. Türk Tarih Kongresi'nde sundu~u ve yapmay~~ planlad~~~~bir Türkiye Tarih Adas~'n~n tan~t~lmas~~ ve ön raporu gibidir. Taeschner'in planlad~~~~çal~~mada, esas olarak, F. S. Duran'~n Viyana'da ne~redilmi~~olan 1/2.000.000 ölçekli Türkiye haritas~~kabul edilece~ini fakat renksiz olarak kullan~laca~~~belirtilmektedir. Bildiride çal~~ man~n nas~l yap~laca~~, kimlerle çal~~~laca~~, hangi konular~n i~lenece~i vb. hemen her ayr~nt~~verilmesine ra~men, ne yaz~k ki sebebini bilmedi~imiz gerekçeler yüzünden böyle bir çal~~ma hiçbir zaman yap~lamam~~t~ r. Sundu~u bildiride Taeschner aynen ~u ifadeleri kullanm~~t~r: "Türkiye tarihi ile ilgili yap~lm~~~ve da~~n~k bir ~ekilde yay~mlanm~~~ olan çal~~ malar, bu konuda inceleme yapmak isteyenler için daima büyük zorluklar ç~karmaktad~r. Bu yüzden ~imdiye kadar yap~lm~~~olan tarihi ara~t~ rmalara istinaden onun neticeleri hakk~nda k~sa bir bak~~~yapmak münasip olur. Bu i~e ancak Anadolu tarihinin her devrine hususi bir pafta ay~ rmak suretiyle tarihi bir atlas meydana getirmek ile kabildir". Bu noktadan hareketle bir planlama yapan ~slam tarihçisi ve Türkolog olan Taeschner, elbette bu i~ i tek ba~~na de~il hepsi de alan~ nda uzman bir ekiple yapmay~~ dü~ünmü~ tür. O, bu çal~~may~~ co~rafyac~~ Herbert Louis, prehistoryan Kurt Bittel, ilkça~~tarihçisi Ernst Kirsten, Bizans tarihçisi Jozef Dölger ile yapaca~~n~~bildirmi~tir90. Taeschner, ayr~ca çal~~mas~n~~ nas~l yapaca~~n~~ da k~saca ~öyle aç~klamaktad~r: "Esas olarak, F. S. Duran'~n Viyana'da ne~ redilmi~~olan 1:2.000.000 ölçekli Türkiye haritas~~kabul edilir, fakat renksiz olarak. Yaln~z arz ve tul dairelerini, deniz k~y~s~~çizgilerini, nehirleri, göl kenar seviyelerini ve hatt~~ bala'y~~ ihtiva edecek. Bunun üzeride me~gul olanlar kendi kay~tlar~ n~~ yazabilsinler. Ne~ir için paftalar muayyen bir ölçüde küçültülecektir. Her pafta üzerindeki i~aretler ayn~~ olacak ve paftalarda ~unlar mevcut olacakt~r: Me~hur ikamet yerleri (~ehirler, eski ça~lara ait kaza yerleri ve saire) ve göze çarpan mühim noktalar, mesela manast~ rlar, tekkeler, hanlar her devrin tarihi isimleriyle, tespit edildi~i derecede kaydolunacak, bundan ba~ka münakalat yollar~ , devletlerin hudutlar~~ve tespit olunabildi~i derecede, idari m~nt~ kalar~n hudutlar~~ ve onlar~n pay~tahtlar~~ ve idare merkezleri ve nihayet, yine tespit edilebildi~i derecede, halk topluluklar~ . Musavi ölçüde tahminen 15-17 paftada Türkiye'nin bugünkü siyasi devlet hudutlar~~ içindeki topraklar~~ 9'1 Franz Taeschner, "Türkiye'nin Bir Tarihi Haritas~~ Plan~", Bildiriler, TTK Yay~nlar~ , Ankara 1960, s. 364-365. Türk Tarih Kongresi TÜRK TAR~H ATLAS! ÇALISMALARI 299 üzerinde cereyan eden tarihinin hususi devirleri de izah edilecektir. Yani paftalarda ezcümle ~unlar izah edilecektir"91: Türkiye'nin tabii co~rafyas~~ Prehistoria devri Büyük Hitit devleti devri Son Hititler ve Frig-ya devleti devri Lidya Devleti ve Arkaik Yunanl~lar devri Klasik Yunanl~lar ve ~ranl~lar devri Hellenistik devir Romal~lar devri (Büyük Konstantin'e kadar) ~lk Bizansl~lar devri (Konstantin'den Heraklius'a kadar) Orta Bizansl~lar devri (Araplar~n fethinden Türklerin Anadolu'yu Fethilerine kadar) 11 ve 12- Son Bizansl~lar ve Selçuklular devri 13- Türk Küçük Beylikler devri ve Osmanl~~beyli~inin zuhuru devri ve onun büyük devlet olmas~na, yani ~stanbul'un zapt~na kadar 14 ve 15- XV. as~rdan XVIII. asra kadar Osmanl~lar~~ parlak devri XIX. as~rda Osmanl~~devleti (I. Cihan harbine kadar) Türkiye Cumhuriyeti Taeschner, bildiriyi ~u temenni ile bitirmektedir: "E~er tamamlan~rsa, bu atlas, bütün Türkiye'nin tarih merakl~lar~ na, hususiyle bizzat Türklere bir hizmet yap~laca~~n~~ümit ediyorum. Dinleyicilerimin bu tarihi atlas~n plan~~hakk~nda ne söyleyeceklerini bilmek beni yak~ndan alakadar edecektir. Böyle bir alaka beni sevindirecektir"". Bu ifadelerden anla~~laca~~~üzere, çok iyi niyetle yola ç~k~lm~~~ve planlanm~~~bir giri~im olmas~na ra~men, ne yaz~k ki Taeschner'in çabas~~sonuç vermemi~, haz~rl~~~~yap~lan, belki de ba~lanan bu çal~~ma hiçbir zaman tamamlanamam~~t~r. Sonuçsuz kalan bu giri~imden sonra, Tübingen Üniversitesi taraf~ndan planlanan ve sonuçland~r~lan bir çal~~ma ile Tübinger Atlas der Vorderen Orients/TAVO' ad~~verilen disiplinleraras~~ bir Ortado~u atlas~~haz~rlanm~~t~r. Tübingen Üniversitesi'nce 1968 y~l~nda haz~rl~klar~na ba~lanan bu atlas, sadece Türkiye'yi ele alan bir atlas olmamakla beraber, Türkiye için haz~rlanan ayr~nt~l~~haritalar~~ile dikkate de~er bir tarih ve co~rafya atlas~d~r. 9 Taeschner, a.g.e., s. 365-366. Taeschner, a.g.e., s. 367. 92 300 OSMAN GÜMÜSÇÜ Uzun haz~rl~klardan sonra 1977 y~l~ nda 1. Lieferung/dosyas~~ bas~lan atlas~n y~llar süren yap~m ve bas~m çal~~mas~~26. dosya ile 1993 y~l~nda tamamlanm~~t~r. 1968-1993 y~llar~~ aras~nda gerçekle~tirilen ve o dönemin paras~~ile 45 milyon DM a~an bütçesiyle co~rafya, botanik, tarih öncesi, arkeoloji gibi toplam 15 bilim dal~ na mensup 100'den fazla bilim adam~n~n kat~l~m~yla tamamlanan Tübingen Ortado~u atlas~, Almanya'n~n Ortado~u'ya verdi~i önemin de göstergesidir. Co~rafya ve tarih olmak üzere iki ana bölümden olu~an atlas içerisinde genel, bölgesel ve yerel ölçekte toplam 346 harita bulunmaktad~r. Co~rafya konular~na ayr~lan 102 harita olup bunu jeoloji, botanik, zooloji, etnoloji, tarih öncesi, bölgesel ilkça~, ~slami bilimler, Ortaça~~ve yeniça~lara ait 204 harita yer almaktad~r. Bu atlas~n harita taslaklar~~ üzerindeki çal~~ malar, birçok bilginin haritalara yans~t~ lamayaca~~m da göstermi~ tir. Bu yüzden toplanan belge ve bilgilerin ayr~ca bir monografi serisinde yay~nlanmas~na ba~lanm~~~ve toplamda 110 kitap bas~lm~~t~r". Tarih ve co~rafya konulann~n bir arada gösterilmesi bak~m~ ndan oldukça önemli olan bu atlas, ne yaz~ k ki, haritalar~n büyük boyutlu (55x75 cm) olmas~, dosyalar halinde bas~lmas~, dolay~s~yla i~levsel bulunmay~~~~ve çok pahal~~ olmas~~ nedeniyle ülkemizde, ö~rencilerin ve genel okuyucunun kolay ula~abilece~i bir kaynak de~ildir. Toplamda 346 harita içeren bu çal~~ mada, tamamen Türkiye topraklar~n~~gösteren veya konu gere~i daha geni~~bir sahan~ n içinde Türkiye'nin de bulundu~u harita say~s~~100 olarak tespit edilmi~tir. Dolay~s~yla bütün Ortado~u'yu kapsayan bu atlas içerisinde Türkiye'nin önemi yakla~~k 1/3 oran~ndad~r. 1993 y~l~ nda tamamlanan bu çal~~man~ n üzerinden nispeten uzun bir süre geçmesine ra~men, daha iyisi yap~lmad~~~ndan halen Ortado~u için haz~rlanan en iyi atlas durumundad~ r. Atlasta yer alan hiçbir haritan~n aç~klamas~~olmamakla beraber, atlas~n baz~~ haritalar~~ve konular~~için ayr~ca kitap bas~lacak kadar detaya inilmi~~ve bu tür konular için çok say~da kitap bas~ larak okuyucunun ilgisine sunulmu~tur. A~a~~da verilen kitap böyle bir çal~~man~ n ürünü olup atlas~n 1. dosyas~ndan bile önce bas~larak 1976 y~l~nda piyasaya sürülmü~tür. A. Birken'in doktora tezi olarak haz~rlad~~~~ Die Provinzen des Osmanischen Reiches" isimli bu çal~~ ma, müellifin sonraki atlas çal~~mas~~için de iyi bir altyap~~ olu~turmu~tur. Tez çal~~mas~n~~ bitirdikten sonra, 1976 y~l~nda Birken taraf~ndan, Tübinger atlas~mn bir parças~~ olarak kaleme al~93 H. Kopp-O. Erol, "Tübingen Ortado~u Adas~~ Disiplinleraras~~ Bir Ara~t~rma Projesi", ~. Ü. Deniz Bilimleri ve Co~rafia Enstitüsü Bülteni, sy. 7 (1991), ss. 159-166. A. Birken, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Dr. Ludwig Reichert, Weisbaden 1976. TÜRK TARIH ATLASI ÇALI~MALARI 301 nan bu kitapta konular; timar sisteminden itibaren Osmanl~~il idare makamlar~, Osmanl~~Devleti'nin hukuki temelleri, Osmanl~~timar~, hiyarar~ik idare, yasal devletler içindeki ve d~~~ndaki il sistemleri, adli düzenleme, Timar sisteminin parçalanmas~~ve XIX. yüzy~l~n ba~lanndaki durum, Tanzimat dönemi, vilayetlerin durumu, vilayetlerin kazalar~~ve idaresi, imtiyazh iller, Osmanl~~imparatorlu~u illerinin listesi, Osmanl~~terimleri ve resmi s~fatlar~n aç~klanmas~, bibliyografya, eyalet ve vilayet vak~flar~, sancak kay~tlar~~ba~l~klar~~alt~nda ele al~nm~~t~r. Kitab~n metin içinde 15 haritas~~ve ek olarak da 6 haritas~~bulunmakta ve böylece konu daha iyi verilmeye çal~~~lmaktad~r. Metin içindeki haritalar~n hiçbirisinde s~n~r belirtilmeden, sadece yerle~me isimleri tespit edilerek tahmini s~n~rlar gösterilmi~tir. Ekteki haritalar~n baz~lar~nda s~n~rlar gösterilmi~~ama bu defa da yerle~me isimleri belirtilmemi~tir. 8- Hüseyin Da~tekin'in haz~rlad~~~~Tarih Atlas~~(1980) H. Da~tekin (1915-1999)95 hem daha önceki tarih atlaslar~~üzerinde çal~~m~~~ve bu konuda kalem oynatm~~~hem de kendisi bir atlas haz~rlam~~t~r. Haz~rlad~~~~atlas~n önsözünde ~u bilgileri vermi~tir: "Milli terbiyemiz, Türkiyemiz ve soyumuzun tarihleri aç~klan~rken yap~lan yeni ara~t~rmalar üzerinde bilhassa önemle durulmu~tur. Ayr~ca 8 A~ustos 1915'te Antalya'da dünyaya gelen Da~tekin ilk ve orta ö~renimini Antalya ve Istanbul'da yapm~~t~r (1936). ~stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih bölümü ile ~stanbul Yüksek Ö~retmen Okulu'nda ta~namlam~~t~r (1941). Mezun olu~unu takiben bir y~l Kabata~~Lisesi'nde tarih ö~retmenli~i yapt~ktan sonra, askerlik görevini (May~s 1941-Eylül 1943) bitirerek Türk Tarih Kurumu, tarihi ve co~rafya haritalar~~kartografl~~~~(1943-1949) yapt~, 1950 tarihinde DTCF, tarih bölümünde asistaill~~a ba~lad~. Yine DTCF'de 1950'de ba~lad~~~~doktoray~~1954 y~hnda tamamlayarak tarih doktoru oldu. 1960 y~l~na kadar buradaki asistanhk görevini sürdürdü. 1963'te görgü ve bilgisini art~rmak üzere ça~r~ld~~~~Almanya'ya giden Da~tekin dönü~ünde ~stanbul Yüksek Ö~retmen Okulu'nda meslek dersleri hocal~~ma getirildi. 1972'de ~stanbul Atatürk E~itim Enstitiisü'ne geçerek 1978'de emekli oluncaya kadar burada göreve devam etmi~tir. Da~tekin'in bugüne kadar yay~nlanm~~~birçok de~erli makale ve eseri bulunmaktad~r. F. Taeschner ve Avrupal~~5 profesör ile "Historischer Atlas der Türkei" isimli adasa 1045-1957 y~llar~~ aras~na ait olmak üzere 21 adet, 1/2.000.000 ölçekli Türkiye tarihi haritalaruu yapt~. 45 adet tarihi duvar haritalar~~(1958) ve tarihe ait birçok atlas, pafta ve etüdler. Özellikle Türk Tarih Kurum~mda çal~~t~~~~dönemde ve daha sonra kurumun yay~nlad~~~~eserlerde 180 kadar tarih haritas~~bas~lm~~~bulunmaktad~r. Bunun iki kat~~kadar da henüz bas~lmam~~~haritalara sahiptir. Genel Tarih Atlas~, bu alanda verdi~i olgunluk ça~~~ ürünlerindendir. Eser, yazar~n henüz bas~lmam~~~bulunan Istanbul'un Fethi Albümü, Osmanl~~ Atlas~~(1299-1453) ve Türk Tarih Atlas~~ile tarihi duvar haritalar~~ad~ndaki eserlerinden de yararlamlarak haz~rlanm~~t~r. Hüseyin Da~tekin 2 May~s 1999'da Ankara'da vefat etmi~tir. Fazla bilgi için blcz: Da~tekin, Genel Tarih Adas~, arka kapak ve Osman Nebio~lu, Türkiye'de Kim Kimdir?, Nebio~lu Yay~nevi, ~stanbul 1961-62, s. 202. 302 OSMAN GÜMÜSÇU belli bir ölçüde tarihimizin ba~l~ca dönem ve konular~~ üzerinde dikkatle durularak, özellikle tarihimizle do~rudan ve dolayl~~ ili~kisi bulunan 51 haritaya yer verilmi~ tir. Cumhuriyet dönemimizde, ilk defa bir Türk taraf~ndan haz~rlanan en büyük tarih atlas~~ özelli~ini de ta~~yan atlas~m~z~n yay~nlanmas~~ ile büyük Atatürk'ün yak~ndan ilgilendi~i Türk Tarih Haritac~l~~~nda da 'bilimselli~i' sayesinde önemli bir yol kat edildi~ine inan~yoruz. Takdir olunur ki, her ~eyi ile Türkün mal~~olan atlas~m~z~n çizimi ve bas~m~, özellikle eleman sa~lanmas~nda kar~~la~~lan güçlüklerden olu~an engellerin a~~lmas~yla mümkün olmu~tur. Böylece, her yönü ile insanl~~~n mal~~ olan ve onun hizmetinde bulunan bilimsel yöntem d~~~nda, yabanc~~ etkisinden uzak, ba~~ms~z ve milli ihtiyaçlar~~ kar~~layabilecek nitelikte bir eserin yap~m~ na çal~~~lm~~t~r"96. Atlas~n ilk (1980) bask~s~nda 64, ikinci bask~s~ nda (1981) da 66 harita yer alm~~~bulunmas~na kar~~, harita say~s~~ (Da~tekin 1999 y~l~nda vefat etmi~tir) bu bask~da 75'e ula~m~~t~r. Bir yandan harita say~s~~ artarken, bir yandan da yeni kaynaklar~n yard~m~yla, ikinci bask~da 3, bu bask~da 2 harita olmak üzere, 5 harita yeniden haz~ rlanarak geli~tirilmi~~ve geni~letilmi~tir. Ayr~ca ikinci bask~da 2 harita artt~~~~halde, bu bask~da 3 harita ile ~ehir ve 5 muharebe plan~~daha ilave edilmi~tir. Böylece, ilk bask~da hiçbir yerde yay~nlanmam~~~milli tarihimizle ilgili 24 harita, bu bask~ da 25'e ç~km~~t~r. Tarihimizle do~rudan ve dolayl~~ olarak düzenlenen haritalar~n say~s~~ilk bask~da 51, ikinci bask~da 53 iken bu bask~da 75'e yükselmi~tir. Bu arada di~er haritalar, uzun ara~t~ rmalar sonucu düzeltilerek büyük de~i~ikliklerle yeniden çizilmi~tir'. Bu atlas Türkiye'de daha önce haz~rlanan atlaslardan baz~~ aç~lardan hemen ayr~lmaktad~ r. Atlasta kaynakça verilmese de, müellifin farkl~~kaynaklar~~kulland~~~~hem haritalar~n zaman ve konular~ndan hem de atlastaki harita kanevalar~mn (temel harita) çe~itlili~inden anla~~lmaktad~r. Öncekilere göre daha fazla ayr~nt~ya girmi~~ve dolay~s~yla yerle~me isimleri bak~m~ndan oldukça zengin bir eser ortaya ç~km~~ t~r. Fakat bazen "Mezopotamya'da Eski Yerle~im Yerleri" haritas~nda oldu~u gibi a~~r~ya kaçt~~~ndan atlas~n indeks sayfa say~s~~neredeyse harita sayfa say~s~na ula~m~~t~r. H. Da~tekin, tarihi haritac~l~k üzerindeki çal~~malar~n~~tamamen milli duygular, milli tarihimize ait bir eser haz~ rlamak ve Atatürk'ün iste~i ve ona duydu~u sevgi nedeniyle yapm~~t~r. Öyle ki, bir yaz~s~nda, "Ne yaz~k ki, kendisine (Atatürk'e) rüyamda vaat etti~im eserimi ve çal~~w~lar~m~~göstermek ve anlatDa~-tekin, Genel Tarih Adas~, s. Da~tekin, Genel Tarih Adas~, s. IV . TÜRK TAR~~H ATLASI ÇAL~~MALAR~~ 303 mak imkanlar~ndan ~imdi yoksun bulunmaktay~m' gibi oldukça duygusal ifadeler kullanm~~t~r. Yukar~da da belirtildi~i üzere, F. Taeschner, 1956 y~l~ nda V. Türk Tarih Kongresi'nde sundu~u 'Türkiye'nin Bir Tarihi Haritas~~Plan~' isimli bildiride, `Historischer Atlas der Türkei' ad~yla bir Türkiye Tarih Adas~~ haz~rlamak istedi~ini belirtmi~~ve bu i~~için de Kurt Bittel, Ernst Kirsten, F. Jozef Dölger ve Herbert Louis (sunulan bildiride H. Da~tekin ad~~ belirtilmemi~~olup muhtemelen Da~tekin kadroya sonradan davet edilmi~ tir) ile Türkiye'den de H. Da~tekin'den olu~an bir ekip kurmu~tur. Fakat sonraki y~llarda yabanc~lar~n hepsi de çe~itli nedenlerle çal~~malar~n~~ sürdüremeyip i~i yar~m b~rakm~~lard~r. Sadece H. Da~tekin üzerine dü~en görevi yaparak yakla~~k Türklerin Anadolu'ya geli~ inden o güne kadar olan süreyi ele alan 21 adet haritay~~çizmi~tir'. H. Da~tekin, 1958-1961 aras~nda yap~lan bu çal~~malarda 1045 ile 1957 y~llar~~ aras~ ndaki dönemi kapsayan 1/2.000.000 ölçekli 21 adet harita haz~ rlam~~t~r. Kendi yapt~~~~çal~~malar için Da~tekin ~öyle demektedir: "Birçok çocuksu u~ra~~lar içinde geçen on y~ll~k (1928-1938) bir haz~rl~k devresinden sonra, 1938-1976 y~llar~~ (38 y~l), büyük k~sm~~yay~mlanm~~~bulunan 400'den fazla tarih haritas~~çizmek suretiyle tarih haritac~l~~~m~za katk~da bulunmu~tur' ). Burada haz~rlan~~~süreçleri anlat~lan haritalar daha sonra Da~tekin'in bast~raca~~~tarih adas~n~ n birer parças~~olmu~lard~r. Nedense Da~tekin, inceledi~i tarih atlaslar~n~~ hep milli tarihe verdi~i önem aç~s~ndan incelemi~, de~erlendirmelerini bu pencereden yapm~~ t~r. Türkiye'de bu anlamda ilk eser Abdülkerim Nadir taraf~ndan haz~rlanm~~~ olup H. Da~tekin bu çal~~may~~bilmedi~i için yaz~lar~nda ondan bahsetmez. Bu eser d~~~nda ~imdiye kadar milli tarih atlas~~ amac~yla hiçbir çal~~ma yap~lmam~~, Da~tekin'inki de dahil Türkiye'deki hiçbir tarih adas~~milli veya Türkiye tarih atlas~~ niteli~inde haz~rlanmam~~t~ r. Hatta yaz~lar~nda sürekli millilik vasf~na at~f yapan Da~tekin'in atlas~n~n içeri~i gibi ad~~da milli tarih atlas~~ de~il genel tarih atlas~d~r. 2006 y~l~nda yap~lan 14. bask~ya göre, 68 (+48 sayfa dizin) sayfa ve 75 haritadan olu~an atlas, (19x28 cm) boyutlar~nda bas~lm~~t~r. Bütün haritalarda çizgi ölçe~in kullan~ld~~~~atlastaki haritalardan iki tanesi Prehistorik döneme, 17 ilkça~, 35 ortaça~, 9 yeniça~, 12 yak~nça~a ayr~lm~~t~r. 75 hanitan~ n 52 tanesi askeri-siyasi tarih konular~na ayr~lm~~, geriye kalanlar ise Da~tekin, "Günümüzde", s. 1451. Da~tekin, "Günümüzde", s. 1494. ' °° Da~tekin, "Bizde Tarih Haritacili~i", s. 38-39. 304 OSMAN GÜMÜSÇÜ idari, sosyo-ekonomik ve ~ehir planlar~ndan meydana gelmektedir. Türkiye'deki hiçbir tarih adas~nda olmad~~~~kadar geni~~bir dizinin verildi~i bu atlas, bahsedilen özellikleri ile piyasadaki en iyi tarih atlas~~ olsa da, art~ k eskimi~~olmas~, haritalar~n büyük k~sm~n~n askeri-siyasi tarihe ayr~lmas~, haritalarda verilen ayr~nt~n~n dengeli olmamas~~ ve aç~klaman~n bulunmamas~~gibi sebeplerle art~k akademisyen ve ara~t~rmac~lar~n ihtiyac~na cevap verebilmekten epeyce uzakla~m~~t~r. 9-Andreas Birken-Hans Henning Gerlach'~n haz~rlad~~~~Tarih Atlas~~ (1999) Türkiye'de faydalamlabilecek doyurucu bir tarih adas~n~n bulunmad~~~~ ve bu sahada da önemli bir bo~lu~un varl~~~n~~bilen A. Birken, biraz da ticari gaye ile Türkçe bir tarih adas~~ haz~rlayarak basm~~t~r'''. Osmanl~~sancaklar~~ile ilgili yapt~~~~ara~t~rma sayesinde konuya vak~ f olan müellif, bu sayede önemli miktarda malzeme toplam~~ t~r. Dolay~s~yla Birken, kendisinin eksik oldu~u karto~rafya konusunda uzman olan arkada~~~Gerlach ile bir araya gelerek Almanya'da Türkçe haz~rlad~~~~bu atlas~, Almanya'da bast~rarak Türkiye'de piyasaya sunmu~tur. Atlas~n önsözünde aynen ~u ifadelere yer verilmi~tir: "Türkçe olarak ilk defa yay~ nlanan bu tarih atlas~~ uzun ve yo~un çal~~malar sonucu bas~ma haz~rlanm~~t~ r. Avrupa, Amerika ve Avustralya'da y~llard~r kullan~lmakta olan bu tür atlaslar, Milli e~itim bakanl~klar~~ taraf~ndan ö~renciler ve tarihle ilgilenenler için özellikle tavsiye edilmektedir. Bu atlas~ n yap~m~nda ~imdiye dek kullan~lan atlaslar göz önünde bulundurularak yep yeni çizimler, tan~ mlar ve de bilgiler günümüze dek uzanan geni~~bir perspektif içinde sunulmu~tur. Bu çal~~mada yay~mc~lar Türk okurlar için iki ana hedefi planlam~~lard~r: Eski atlaslarda bulunmayan ve günümüzün globalle~en dünyas~nda yeniden olu~an devletçikler ve siyasi s~n~rlar özenle belirtilmi~tir. Özellikle Türk ve ~slam dünyas~nda bugüne dek ya~anan tüm olaylar, Avrupa ba~lant~lar~, etkileri, sebep ve sonuçlar~ , gelece~e yans~malar~~ yer, tarih ve zaman belirterek ayr~nt~l~~olarak aç~klanm~~t~r. Bu tarih ak~~~~içindeki olaylar çe~ itli faktörlerin sonucudur. Bu nedenle siyasi olu~umlar, kültür tarihi, ~ehir planlar~, ula~~ m haritalar~~ ve sava~~krokileri özellikle belirtilmi~tir. Titiz bir çal~~ma ile çok geni~~ '°' Andreas Birken-Hans-Henning Gerlach, Tarih Atlan, Mantis Verlag, Almanya 1999. 305 TÜRK TARIH ATLAS! ÇALI~MALARI kapsaml~~ tutulan bu ilk Türkçe modern tarih atlas~, e~itim alan~nda ö~rencilerin yararlanabilece~i yegane bir kaynak olu~turacakt~r. Ayr~ca tarihle ilgilenen herkes için bilhassa gazetecilere, ara~t~ rmac~lara ve ça~da~~yöneticilere güven içinde mesleki çal~~malar~nda ~~~k tutacakt~r. Soyumuzu, kendimizi tan~rken nereden geldi~imiz, kim oldu~umuz, hangi etkile~imlerden de~i~ime u~rad~~~m~z, e~er bizleri ilgilendiriyorsa; bu atlas bizim için ba~ucu kitab~m~z olacakt~r. Asl~m~z~, köklerimizi bilmeden ne bilimin ne ekonominin ve ne de ~u anki varl~~~m~z~n gerçekçi bir tan~m~n~~ yapamay~z. ~lk ça~lardan bu yana süreklilik arz eden ya~am gelecekte de geçmi~in izleri üzerinde ~ekillenecektir. Tarih bilgisine sahip olmayan toplumlar gelece~e yönelik hiçbir çal~~may~~ sa~lam temellere oturtamazlar. Bu atlasta çizimler, sistematik bir ~ekilde de~i~ik renklerde belirtilerek ba~lant~l~~ tarih olaylar~~ tekrar edilip, rahat bir ~ekilde alg~lan~p zihinde kalabilmesi sa~lanm~~t~r." Önsözü, k~saltmalar~, kapsaml~~bir indeksi olsa da bu atlasta da kaynakçaya yer verilmemi~tir. Toplam 85 sayfada verilen 98 haritas~~ ile en fazla harita bulunduran tarih atlaslar~ndan olan bu eser, bask~s~, yer verdi~i konular~, ara~t~rmas~~ ile hemen di~erlerinden farkl~~ oldu~unu hissettirmektedir. Toplam harita içinde 83 tanesinin askeri-siyasi konulara ayr~lmas~, hala geçmi~in tarihçilik anlay~~~n~~ takip etti~ini göstermektedir. Haritalar~n 3 tanesi Prehistorik döneme, 21 tanesi ilkça~, 21 ortaça~, 7 yeniça~~ve 46 tanesi yak~nça~a ayr~lan bu atlas~n önem verdi~i zaman dilimi neredeyse haritalar~n % 50'sinin ait oldu~u Yak~nça~'d~r. Bütün haritalar~n çizgi ölçekli olmas~, gösterim tekniklerinin uygunlu~u, Dünya, Avrupa ve Türk tarihini kapsayan haritalar~~ile gerçekten iyi haz~rlanm~~~kaliteli bir çal~~mad~r. Ama Türkiye'deki tarih ö~retimi ve ara~t~rmalar~ nda pek yer verilmeyen konular~~ da kapsamas~, aç~klama bulunmay~~~, küçük boyutlu (16x23 cm) olmas~~ ve yeterli ayr~nt~ya girilmemesi gibi eksik taraflar~~da bulunmaktad~r. ~imdiye kadar yap~lan, Türkiye için ve Türkiye'de haz~rlanan bütün tarih atlaslar~n~n de~erlendirilmesinden sonra, hem konuya genel bir bak~~~ aç~s~~kazand~ rmak hem de belirtilen ifadeleri rakamlarla desteklemek ad~na, bu atlaslar~n çe~itli nitelikleri rakamlar yard~m~yla verilecektir. Böylece, bütün atlaslar~n say~sal anlamda genel bir de~erlendirilmesi göz önüne serildi~i gibi ayn~~zamanda atlaslar~n birbirleri ile kar~~la~t~r~lmas~~ da yap~lm~~~ olacakt~r. Belleten C.LXXVI, 20 306 OSMAN GÜMÜSÇÜ Tablo 1: Türkiye tarih atlaslar~~hakk~nda genel de~erlendirme. S~ra Atlas Ad~~ Müellifi Bask~~tarihi Muhtasar Tarihi Osmani Atlas~~ Tarih-i Umumi ve Osmani Atlas~~ Mükemmel ve Mufassal Tarihi Osmani Atlas~~ Türk Tarihinin Anahatlar~~ Atlas~~ Türk Tarih Tezi Atlas~~ Mehmet E~ref 1326/1910 Sayfa say~s~~ 46 Mehmed E~ref 1329/1913 64 150 Abdülkerim Nadir Bey Komisyon 1331/1915 26 37 1931 54 57 Komisyon 1941 107 94 Tarih Atlas~~ Faik Re~it Unat 1951 48 49 Büyük Tarih Atlas~~ 1970 48 86 An Historical Geography of Ottoman Empire Die Provinzen des Osmanischen Reiches TAVO Afif Erzen-Ugo Dettore D. Edgar Pitcher 1972 231 36 Andreas Birken 1976 322 22 Komisyon 1977-1993 - 346/100 Genel Tarih Atlas~~ Hüseyin Da~tekin 1980 68 75 Tarih Atlas~~ Andreas BirkenHenning Gerlach Geoffrey Barraclough Collin McEvedy 1999 85 98 1980 356 2003-4 Dünya Tarih Atlas~~ Hermann Kinder 2006 124, 100, 108, 105 660 Bizans Tarih Adas~~ John Haldon 2006 320 Times Dünya Tarih Adas~~ ~lkça~, Ortaça~, Yak~nçag, Modernça~~Tarih Atlas~~ Harita say~s~~ 98 91 TÜRK TAR~H ATLASI ÇALISMALARI 307 Tablo 2: Türkiye tarih atlaslar~ndaki haritalar~n ça~/kronolojik tasnifine göre de~erlendirilmesi. Yak~nça~~ har.talar~~ ~~lkça~~haritalar~~ Yeniça~~ haritalar~~ Preistorik haritalar Ortaça~~ haritalar~~ 1. Mehmed (1910) E~ref 3 20 34 - 7 30 28 10 10 - 2. Mehmed (1913) E~ref 1 32 48 3 8 35 33 33 16 - 3. Abdülkerim Nadir Atlas~~ (1915) - 9 7 7 12 12 16 16 - 4. Türk Tarihinin Anahatlar~~ (1931) 1 15 34 3 - 1 1 6 3 2 5. Türk Tarih Tezi (1941) 3 21 52 3 5 2 2 13 5 8 6. Faik Re~it Unat (1951) - 15 12 1 1 8 7 14 2 3 7. Af~f Erzen-Ugo Dettore (1970) - 32 24 1 2 6 2 24 2 1 8. D.E. (1970) Pitcher - 2 14 2 8 21 21 - - - 9. Andreas Birken (1976) - - - - - 14 14 3 3 - 10. TAVO 1993) (1977- - 24 32 4 4 12 11 11 8 3 11. Hüseyin Da~tekin (1980) 2 17 35 9 7 9 8 12 5 4 12. Andreas BirkenHenning Gerlach (1999) 3 21 21 1 1 7 5 46 11 8 s...rs cip Atlas/Ça~lar a bca c ac d a-Tamam~, b-Selçuklu, c-Os~nanl~, d-Cumhuriyet. •• 308 OSMAN GÜMÜSÇÜ Tablo 3: Türkiye tarih atlaslar~ndaki haritalar~n konu tasnifine göre de~erlendirilmesi. S~ra Atlas/Konular a b c de f g 1. Mehmed E~ref (1910) 98 20 68 90 8 1 1 ula~~m 2. Mehmed E~ref (1913) 150 28 99 85 9 3. 16 12 77 8 9 43 91 3 - 5. Abdülkerim Nadir Adas~~ 37 (1915) Türk Tarihinin Anahatlar~~ 57 (1941) Türk Tarih Tezi (1931) 94 10 2 yerle~me ~ehir 1 ula~~m 1 yap~~ 1 1 ula~~m 15 66 86 6 I 6. Faik Re~it Unat (1951) 49 2 38 82 6 - 7. Afif Erzen-Ugo Dettore (1970) 86 20 58 91 3 1 8. 9. 10. D.E. Pitcher (1970) 36 5 13 50 17 - Andreas Birken (1976) TAVO (1977-1993) 22 100 2 48 O 50 20 11 - 11. Hüseyin Da~tekin (1980) 75 11 41 69 15 2 12. Andreas Birken Henning Gerlach (1999) 98 19 62 83 7 5 4. 1 di~er 1 yerle~me 1 yerle~me 1 ula~~m 1 yerle~me 1 dini 1 ula~~m 1 yerle~me 1 ula~~m 1 nüfus 2 yerle~me 2 di~er 12 di~er 4 fiziki 7 dini 9 yerle~me 2 ula~~m 5 nüfus 5 yerle~me 1 ula~~m 3 yerle~me 2 ula~~m a-Toplam harita, b-Askeri haritalar, c-Siyasi haritalar, d-Askeri-siyasi harita oran~, e-~dari haritalar, f-~ehir ve yap~~planlar~, g-Sosyo-ekonomik ve di~er haritalar. Konuya son verirken burada, içerisinde bir tarih atlas~~ giri~imi de bulunan TÜSOKTAR hakk~nda da k~sa bilgi vermeden geçmek do~ru olmayacakt~r. Y. Halaço~lu'nun proje yürütücülü~ünü yapt~~~~bu çal~~man~n amac~, "Türk toplumunu ve kültürünü bugünkü haliyle, fakat tarihi derinliklerine nüfuz ederek anlamak ve böylece yeni kültürel aç~l~mlara zemin haz~rlamak" ~eklinde belirtilmektedir. Bu amaca ula~mak için projenin ilk a~amas~nda dört hedef belirlenmi~~ve dördüncü hedef içerisinde konu ~öyle ifade edilmi~tir: "... TÜRK TARIH ATLAS! ÇALISMALARI 309 Türk toplum ve kültür tarihi bilgi bankas~~olu~turulmas~; bu bankadaki verilerin farkl~~disiplinlere mensup bilim adamlar~nca tahlil edilmesi ve sorgulanmas~~suretiyle Türkiye'nin sosyal ve kültürel tarihini anlamland~ran terkibi eserler ortaya konulmas~~ve zaman içinde Türkiye'nin Toplum ve Kültür Tarihi Adas~'n~n haz~rlanmas~,,102. Türk Tarih Kurumu'nun yay~n katalogunda, proje kapsam~nda birisi bask~da toplam 13 kitap (ilki 2002 ve sonuncusu 2009 y~l~nda bas~lm~~) bulunan yay~nlar aras~nda henüz bir tarih adas~~yer almamaktad~r. Dolay~s~yla, ~imdilik haz~rlanaca~~~haber verilen bu tarih adas~~hakk~nda bilgimiz sadece bu kadar olup Taeschner'in tarih atlas~~gibi akim kalmay~p tamamlanmas~~ halinde Türk bilim camias~~için yeni bir soluk getirecektir. Di~er Çal~~malar Buraya kadar Türkiye'de veya Türkiye için haz~rlanm~~~tüm tarih atlaslar~~ele al~narak konu tamamlanm~~t~r. Yukar~da belirtilen çal~~malar d~~~nda, tarih adas~~olarak kabul edilmese de bu sahadaki ara~t~rmalara katk~~ yapabilece~i dü~ünülen iki eserden bahsetmek faydal~~olacakt~r. O. Aslanapa, Y. Demiriz ve A. Altun taraf~ndan haz~rlanan ve 1971 y~l~nda bas~lan, "Selçuklular Devri Tarih ve Mimari An~tlar Haritalar~" isimli çal~~ma aslmda temelde bir tarih adas~~olmas~na ra~men, tarih adas~~ad~~ verilmedi~i ve sadece be~~adet haritadan meydana geldi~i için ayr~~bir tarih adas~~olarak de~erlendirilmemi~tir. Yap~~Kredi Bankas~~yay~nlar~~aras~nda ç~kan bu eser, Malazgirt zaferinin 900. y~ldönümü hat~ras~~olarak bas~lm~~~ve muhtemelen y~ldönümünde bir eser ç~kar~lmak istendi~i için be~~harita ve iki adet ~ecere bir araya getirilerek ortaya ç~km~~~bir çal~~ma olarak yay~nlanm~~t~r. Türk Kültürüne Hizmet Vakf~~taraf~ndan haz~rlanan ve toplam 12 cilt olan "Türk Dünyas~~Kültür Adas~" isimli çal~~ma da temelde tarih adas~~niteli~indedir. Fakat yukar~da da dile getirildi~i üzere, bu eser "metin esas olmak kayd~yla" haz~rlanmas~, harita ve di~er görsel malzemelerin metinden neredeyse ba~~ms~z bir ~ekilde kullan~lmas~; tarih adas~~ad~n~~ta~~mamas~, metin ve di~er görsel malzeme yan~nda harita say~s~n~n çok yetersiz kalmas~~nedenle~iyle tarih adas~~olarak de~erlendirilmemi~tir. Çok emek harcan~p masraf yap~ld~~~~anla~~lan bu eser, ~slam öncesi, Selçuklu, Osmanl~, Cumhuriyet ve Türk Devlet ve Topluluklar~~bölümlerine ait 12 ciltten olu~an oldukça kapsaml~~ve büyük bir külliyat halinde yay~nlanm~~t~r'''. 1' Projenin amaç ve hedefleri için, proje kapsam~nda bas~lan eserlere balutuz. Mesela, Özer Ergenç, XVI. Yüzy~l~n Sonlar~nda Bursa, TTK Yay~nlar~, Ankara 2006. 1" Bu eser hakk~nda fazla bilgi için bkz: Türk Dünyas~~Kültür Atlan, ~slam Öncesi Dönem, Selçuklu Dönemi (2 cilt), Osmanl~~Dönemi (6 cilt), Cumhuriyet Dönemi (2 cilt), Türk Devlet ve Topluluklar~, Türk Kültürüne Hizmet Vakf~~Yaymlar~, ~stanbul. 310 OSMAN GÜMÜSÇÜ Ticari Tarih Atlaslar~~ Türkiye nüfusunun fazla ve büyük ço~unlu~unun genç olmas~~dolay~s~yla ö~renci kitlesinin çoklu~u, ticari amaçl~~tarih atlaslar~n~n haz~rlanmas~na sebebiyet vermi~tir. ~ster okullara yönelik haz~rlamp piyasaya sunulsun, isterse gazete ve dergiler taraf~ndan promosyon amaçl~~verilsin, sonuçta her iki durumda da ö~rencilere hitap edilmi~tir. Bu ba~lamda haz~rlanan tarih atlaslar~, ticari amaçlar yüzünden bilimsel katk~~ve yenilikleri ikinci plana itmektedirler. Özellikle okullara yönelik haz~rlanan tarih atlaslar~~ bu anlamda daha geri durumdad~r. Gazete ve dergilerin promosyon olarak verdi~i tarih atlaslar~ndan baz~lar~, yurt d~~~ndan temin edilen çeviri çal~~malar oldu~undan her halükarda yenilik ve bilimsel katk~dan söz etmek mümkündür. ~lk ve Ortaö~retim Ö~rencileri ~çin Haz~rlanan Tarih Atlaslar~~ Ülkemizdeki ilk ve ortaö~retim kurumlar~nda milyonlarca ö~rencinin olmas~~ve ders i~leme s~ras~nda, ders kitaplar~~yan~~ s~ra özellikle destekleyici görsel malzeme ihtiyac~n~n bulunmas~, çok say~daki yay~nevini tarih atlas~~ basmaya yöneltmi~tirl". Tarih derslerindeki ihtiyac~~ kar~~lamak amac~n~~ güden bu eserler, sadece ticari gayeler dü~ünülerek haz~rland~~~~için ne yaz~k ki, hep birbirinin tekrar~~ niteli~indedir. Temelde yukar~daki tarih atlaslar~ndan biri veya birkaç~~ örnek al~n~p baz~~ de~i~iklikler yap~lmas~yla üretilen bu atlaslar~n bilimsel anlamda herhangi bir katk~da bulunduklar~~ve yenilik yapt~klar~n~~söylemek pek mümkün de~ildir. Hatta baz~~durumlarda, gazete ve dergiler taraf~ndan verilen promosyonlar ile ayml~k göstermektedirler. Okullara yönelik haz~rlanan tarih atlaslar~~incelendi~inde, son y~llarda bas~lan atlaslar~n öncekilere göre daha titiz ve kaliteli haz~rland~~~~dikkati çekmektedir. Örne~in, 2008 y~l~nda Sayg~~Yay~nlar~~aras~nda ç~km~~~olan tarih adas~, hem harita ve sayfa hem de kalite olarak eski benzerlerine göre çok iyidir. Gerçekten de bu atlasta yer alan baz~~ haritalar (örne~in, Selçuklu 104 Bu ~ekilde haz~rlanan baz~~ tarih atlaslar~~ ~unlard~r: Anonim, Alt~n Tarih Atlas~, Alt~n Kitaplar, ~stanbul Tarihsiz; Anonim, Milli Tarih Adas~, Ark~n Kitabevi, ~stanbul Tarihsiz; Anonim, Tarih Adas~, Do~an Egmont Çocuk Kitaplar~, ~stanbul Tarihsiz; Anonim, Büyük Tarih Adas~ , Ark~n Kitabevi, 40 s, ~stanbul 1982 (2. bask~~2006); Anonim, ~lkö~retim Tarih Atlan, Ark~n Kitabevi, 28 s, ~stanbul 2006; Anonim, Tarih Adas~, Sayg~~Yay~nlar~, 64 s, ~stanbul 2008; Veli ~irin, Tarih Adas~. Özyürek Yay~nevi, 53 s, ~stanbul 2002; Mükerrem Su-Kamil Su, ilkokul Tarih Adas~. Ark~n Kitabevi, ~stanbul 1977; Baki Kurtulu~, Kurtulu~~Tarih Adas~. Kurtulu~~Yay~nevi, ~stanbul 1977; Anonim, Özetli Tarih Adas~, Emek-~~~Yay~nevi, ~stanbul 1977. TÜRK TAR~ H ATLAS! ÇALISMALARI 311 kervansaraylar~~ ve buna ba~l~~ olan ula~~m haritas~) yukar~da ad~~geçen akademik tarih atlaslar~ nda bile yoktur. Gazete ve Dergiler Taraf~ ndan Promosyon Olarak Verilen Tarih Atlaslar~~ Bu konuda özellikle son y~llarda, gazete ve dergiler taraf~ndan çok sada atlas ve harita promosyon olarak verilmi~tir. Ama tahmin edilebilece~i y~ (gazete ve dergilerin amac~~ve uzmanl~klar~~olmad~~~~için) gibi bu eserlerin hepsi de, daha önce müellifler taraf~ndan haz~rlanan atlaslar~ n aynen veya k~smen yap~lm~~~al~nt~lar~ ndan ibarettir. Al~nt~~yap~ lan kaynaklar hemen hiç belirtilmemi~~olsa da i~leyi~~bu ~ekilde olmu~tur. Örne~in, 1977 y~l~nda bas~ lan 56 harita içeren Özetli Tarih Atlan isimli eser, Unat atlas~n~n kötü bir kopyas~ndan ba~ka bir ~ey de~ildir'. Yine ayn~~ ~ekilde 1987 y~l~nda Güne~~ gazetesi taraf~ndan verilen Büyük Tarih Atlas~, daha önce 1970 y~l~ nda Afif Erzen ve Ugo Dettore taraf~ndan haz~rlanan Büyük Tarih Adas~~ isimli eserin aynen bas~lm~~~bir kopyas~d~ r. Bu atlas daha sonraki y~ llarda da Hürriyet, Milliyet ve Radikal gazeteleri taraf~ ndan da promosyon olarak verilmeye devam edilmi~tir. Ticari amaç güttükleri, as~l i~leri gazetecilik oldu~u ve uzmanlara da ba~v~~rulmad~~~~için promosyon olarak verilen tarih atlaslar~mn büyük k~sm~, faydas~~ çok s~n~rl~~kalan atlaslard~r. Yurt d~~~ndan al~ narak çevirisi okuyucuya verilen örnekler elbette daha niteliklidirler. Ama bu defa da nitelikli eserlerin telif ücretleri fazla oldu~undan bütün promosyonlar~n kaliteli oldu~unu söylemek zorla~maktad~r. Burada de~-inilecek olan ve son dönemlerde verilmi~~iyi örneklerden biri, yabanc~~kaynaklardan al~ narak bas~lm~~~ba~ka bir tarih atlas~d~rl". Bir dergi taraf~ ndan verilen bu atlas, öncekilere göre daha iyi bir çal~~ma olup orta ve ilkö~retim için haz~rlanm~~t~r. 2007 y~l~ nda Atlas dergisi taraf~ ndan verilen bu atlas, en iyi örneklerden biri olmas~na ra~men, ne yaz~k ki daha ba~tan eksiktir. Çünkü Dünya Tarih Adas~~ ad~n~~ ta~~yan bu eserin daha ilk sayfas~nda 'orta ve ilkö~retim için' ibaresinin belirtilmesi konuya yakla~~m~n amac~n~~aç~ kça belli etmektedir. Zira, ilkö~retim ve ortaö~retim için ayn~~ kitab~ n önerilmesi -aradaki ya~, bilgi, seviye vb. farklar dikkate al~nd~~~ndado~ru olmasa gerektir ve tamamen ticari amaçl~~ oldu~unu kan~ tlamaktad~r. Bütün bu eksiklere ra~men, piyasada ö~rencilerin al~ p kullanabilece~i do1°5 Da~teltin, "Günümüzde", s. 1452. 106 Komisyon, Dünya Tarih Adas~, Do~an Burada Dergi Yaymolik, ~stanbul 2007. 312 OSMAN GÜMÜSÇÜ yurucu bir atlas~ n bulunmamas~~nedeniyle ortaya ç~km~~~s~k~nt~lar~ , bu atlasa bir takdim yazan ~. Ortayl~~ taraf~ndan da aç~kça ifade edilmi~ tir. Çeviri Tarih Atlaslar~~ Ülkemizde tarih ders ve ara~t~rmalar~ nda faydalan~ labilecek nitelikli tarih atlaslarm~ n olmay~~~~ve olanlar~ n da eskimesi nedeniyle, özellikle son y~llarda yabanc~~atlaslar~ n çevrilerek dilimize kazand~r~ld~~~~dikkati çekmektedir. Asl~nda bu dü~ünce ile yap~ lan ilk çeviri 1980 y~l~na kadar geriye gitmesine ra~men, devam~n~ n gelmesi için 2000 y~l~n~~geçmek gerekmi~ tir. Sadece, yukar~ da belirtilen ve Birken-Gerlach taraf~ndan haz~rlanan ve do~rudan Türkçe bas~ lan atlas 1999 tarihini ta~~ maktad~ r ama o da zaten çeviri atlas grubunda de~ildir. Çeviri tarih atlaslar~ ndan ilki, ayn~~zamanda bütün dünyada birçok dile de çevrilmi~~olan Times-Dünya Tarihi Atlas~'d~r. Ülkemizdeki tarih atlas~~yay~nc~l~~~~aç~s~ ndan erken bir tarihte -1980 y~l~nda- bas~lmas~ na ra~men, sonraki dönemde pek etkili olamam~~~ve yeni bask~~yapamam~~t~ r. Muhtemelen dünyada birçok dile çevrilme rüzgar~ndan etkilendi~inden Türkçe'ye de erken denilebilecek bir tarihte kazand~r~lm~~t~ r. içeri~i, kapsam~ , geni~çe tutulan harita aç~ klamalar~, haz~rlan~~~, her bölgeye yer verme çabas~~ vb. aç~ lardan dünya için de yeni ve kaliteli olan bu atlas, Dünya'da halen en kaliteli tarih atlaslar~ ndan biri olma niteli~ini ta~~maktad~ r. Belirtilen hususlardan baz~lar~n~~ G. Barraclough, atlas~nda ~u ~ekilde ifade etmektedir: "Kimi durumlarda özenli kabartma haritalar~~ kullan~ld~, kimilerindeyse belli ba~l~~tarihsel olgular~ n ön plana ç~kar~labilmesi için co~rafi ayr~nt~ lardan vazgeçildi. Belki sonuç bazen al~~~lm~~~n d~~~ nda oldu, gene de bunun yeni bak~~~aç~lar~~ getirmesi bak~m~ ndan yararl~~olaca~~na inan~yoruz. Atlas~n haz~rlanmas~~ s~ras~ nda hem yönlenme, hem de bilgi için pek çok tarih atlas~na ba~vurduk. Amac~m~ z, farkl~~oldu~u halde, bu atlaslar bizim için vazgeçilmez birer kaynak niteli~indeydi. Bununla birlikte Times-Dünya Tarihi Atlas~~ bütünüyle yeni bir at~l~ md~r. Atlasta yer alan haritalar~ n tümü özgündür, pek ço~u, bildi~imiz kadar~yla bugüne de~in kartografik aç~ dan ele al~nmam~~~ konulara ili~ kindir ve hepsi dünyan~ n dört bir yan~ ndaki okuyucularm gereksinim ve ilgilerini yan~tlamak amac~yla yazarla- TÜRK TARIH ATLAS! ÇALISMALARI 313 r~n belirledi~i özelliklere uygun olarak ve özel biçimde çizilmi~tir'''. Zeki Okar taraf~ ndan çevirisi yap~lan bu eser, G. Barraclough editörlü~-ünde ve çok say~da ki~inin katk~s~yla haz~rlanm~~t~r. Katk~~yapanlardan 5-6. sayfada ismi verilen 71 bilim adam~~yan~nda, 13 ki~iye de 4. sayfada te~ekkür edilmektedir. ~u durumda teknik ve bask~~ a~amas~nda katk~~yapanlarla birlikte yüzü a~k~n ki~i taraf~ ndan destek verilen bu eserin, Türkiye'deki tarih atlaslar~~ile kar~~la~t~r~ld~~~ nda her aç~dan farkl~~oldu~u görülecektir. Ama format olarak bir dünya tarih atlas~~oldu~u için yabanc~lar taraf~ndan haz~ rlanan bütün tarih atlaslar~~gibi Anadolu ve Türk tarihine ait haritalar çok az say~dad~r. Türkçe'ye çevrilen bask~da, Anadolu'ya ait -geni~~bir alan~n içinde küçük bir saha olarak Anadolu hariç tutulursa- harita say~s~~tamam~~ ~lkça~~olmak üzere 4 ve Osmanl~-Türk tarihine ait harita say~s~~da sadece 3 tanedir. Çeviri atlaslardan ikincisi, 2003 y~l~ na aittir. Yine Times gibi dünya çanda önemli bir kitap üreticisi olan Penguin Yay~nlar~~ aras~nda C. p~ McEvedey taraf~ ndan dört cilt halinde haz~rlanan bu atlas, A. Anadol taraf~ndan dilimize kazand~r~lm~~t~rl". Bu atlaslar için H. Berktay ~u ifadeleri kullanmaktad~r: "Görece~iniz gibi bu Ortaça~~tarihi atlas~, bizde al~~~lm~~~tarih atlaslar~ ndan, hep sabit bir mekan üzerinde yo~unla~mas~yla aynhyor. Hareketsiz bir kameran~n kareledi~i, de~i~mez bir dekor dü~ünün: Eski Dünya'n~n kalbi; Avrupa, Afrika ve Asya'n~n bulu~tu~u geçi~imli alan: Akdeniz'. Berktay bu eseri be~enmi~~olsa da bize göre bu atlaslar, harita çizim yöntemi, detaylar~n gösterilmeyi~i ve renksiz haritalar~~ile di~erlerine göre oldukça dü~ük kalitelidir ve Avrupa'da çok daha iyi tarih atlaslar~~varken neden bunlar~n çevrildi~ini anlamak zordur. Türkçe'ye kazand~r~lan son atlaslar 2006 y~l~ nda bas~lan Dünya Tarih Atlan ile Bizans Tarih Adas~' d~r Almanca'dan yap~lan ilk ve tek çeviri tarih ~, ~stanbul 10' G. Barraclough, Times Dünya Tarih Adas~, çev. Z. Okar, Karacan Yay~nlar 1980, s. 14. 08 Colin McEvedy, Modernça~~Tarih Adas~~1483'ten 1815'e Avrupa, çev. A. Anadol, Sabanc~~ Üniversitesi Yay~nlar~, 105 s, ~stanbul 2003; Colin McEvedy, Yak~nça~~Tarih Adas~~1815'ten 2000'e Avrupa, çev. A. Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~ , 108 s, ~stanbul 2003; Colin McEvedy, ~lkça~~Tarih Adas~, çev. A. Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, 124 s, ~stanbul 2004; Colin McEvedy, Ortaça~~Tarih Adas~, çev. A. Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, 108 s, ~stanbul 2004. 1" Berktay, a.g.e., s. 68. 314 OSMAN GÜMÜSÇÜ atlas~~ olan Kinder-Hilgemann tarih adas~ ' 1964 y~l~ ndan beri defalarca bask~s~~yap~lm~~, kaliteli bir çal~~mad~ r. Küçük boy (19x12 cm), bir sayfa haritas~~ di~er sayfas~~ bu haritan~n aç~klamas~~ tarz~nda haz~ rlanan bu atlas, haritalar~nda birçok ayr~ntly~~ kaç~ rsa da, yine de dünyada haz~rlanan en iyi atlaslar içerisindedir. Birbirinin devam~~ ~eklinde haz~ rlanan iki ciltlik atlas~ n, birinci cildinde 128'i harita, gerisi aç~ klama 289 sayfa; ikinci cildinde 138'i harita gerisi aç~ klama 627 sayfa bulunmaktad~r. Kapsaml~~ indeksi, dünyan~ n her bölgesine yer verilmesi, ö~reticili~i ile önemli bir çal~~ ma olan bu atlasta, di~er dünya tarih atlaslar~~gibi Türk ve Türkiye tarihine oldukça az yer ay~rmas~~önemli bir eksikliktir. Bu bölümde ele alaca~~m~z son çal~~ma, asl~ nda sadece bir konuya hasredilmesi bak~m~ ndan "uzmanl~ k" atlaslar~~ aras~ndad~ r. Bizans tarihine ayr~lan atlas, bu alanda önemli ara~t~rmalar~~ bulunan J. Haldon'a aittir'''. A. Özdamar çevirisiyle Türkçe'ye kazand~r~ lan bu eser, büyük boyutu (22,5x28,5 cm), bask~~ kalitesi ve özeni ile dikkati çekmektedir. 81 harita ba~l~~~~alt~ nda toplam 91 adet haritas~~ile Bizans tarihi için bir hazine niteli~indedir. Haritalar~n k~ smen renkli olmas~~(sadece denizler mavi ile karalar ise gri tonlar~~ile gösterilmi~tir), harita boyutuna ba~l~~olarak baz~~haritalarda ayr~nt~ ya girilmeyip detaya yer verilmemesi, haritalarda röliyefin dikkate al~nmamas~~ vb. hususlar atlas~ n kalitesini dü~ ürmektedir. Haritalar için uzunca aç~klamalar~n yap~lmas~ , Bizans tarihi ile ilgili temel konular~n hepsine yer verilmesi, yetkin bir ~ekilde bütün Bizans tarihinin i~lenmesi eserin sadece atlas olarak de~il uzun süre ayn~~zamanda ba~vuru kayna~~~olarak da kullan~lmas~ na zemin haz~rlam~~ t~ r. Türkiye tarihinin uzun bir k~sm~n~~ Bizans hakimiyeti alt~ nda geçirmesi nedeniyle ülkemiz aç~s~ ndan oldukça önemli bir çal~~ ma olan bu atlas, muhtemelen daha sonra haz~rlanacak uzmanl~k atlaslar~~için iyi bir ba~ lang~çt~r. SONUÇ Sonuç olarak, buraya kadar görüldü~ü üzere, Osmanl~ 'da atlas çal~~malar~, t~pk~~ dünyada oldu~u gibi co~rafya adas~~ ile ba~lam~~t~ r. ~lk örnek Piri Reis'ten itibaren haz~ rlanmaya ba~lanan co~rafya atlaslar~~1801-1803 y~l~na kadar el yazmas~~~eklinde iken bu tarihten itibaren matbaada bas~lm~~lard~r. Tanzimat ile ba~layan hemen her alandaki de~i~im ve yenile~ me hareketleri Hermann Kinder-Werner Hilgemann, Dünya Tarih Adas~, 2 cilt, çev. L. Uslu, ODTÜ Yay~nlar~, (Ed: H. Ba~c~ ), 660 s, Ankara 2006. "1 John Haldon, Bizans Tarih Atlas~ , çev. A. Özdamar, Kitap Yay~ nevi, 320 s, ~stanbul 2006. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇAL~~MALAR~~ 315 içerisinde e~itim sisteminde de önemli geli~meler olmu~~bir taraftan eski e~itim sistemi yenile~tirilirken di~er taraftan yeni okullar, yeni sistemlere geçme çabalar~~ya~anm~~t~r. Bu çabalar çerçevesinde modern anlay~~ta ö~retim kurumlar~~ ve ö~retmenler yan~nda yeni dersler, ders kitaplar~, ders araç-gereçleri e~itim hayat~~içindeki yerini almaya ba~lam~~t~ r. Tanzimat'tan sonra okul kitaplar~n~n çe~itlenerek artmas~na ba~l~~olarak öncelikle co~rafya atlaslar~~ say~~ ve kalite aç~s~ndan geli~me kaydetmi~, onlardan uzun bir süre sonra 1910 y~l~ndan itibaren de tarih atlaslar~~ bu geli~medeki yerlerini alm~~t~r. Mehmed E~ref in an~lar~nda da görüldü~ü üzere, tarih derslerinin kitaplar~ , kitap içerikleri ve takip edilen yöntemde meydana gelen geli~me ve yenile~melere ba~l~~olarak, tarih derslerinde kuru bilgileri s~ralamak ~eklindeki sistemde de yenile~me ve modernle~meler gerçekle~mi~tir. Derslerde anlat~lan tarihi olaylar~n daha iyi anla~~lmas~n~~ sa~lamak amac~yla s~n~fta tahtaya çizilen haritalarla ba~layan süreç, zamanla bunlar~n birle~tirilerek bas~lmas~~ fikrini do~urmu~~ve böylece ilk tarih atlas~~ ortaya ç~km~~t~r. ~lk olmas~na ra~men, Mehmed E~ref in hem co~rafya hem tarih e~itimi almas~, iyi bir e~itimci ve ara~t~rmac~~olmas~, tarih atlas~ndan önce birçok defa co~rafya adas~~ haz~rlam~~~olmas~, iyi ara~t~rmac~l~~~na ba~l~~olarak -yabanc~~ dil bilmedi~i halde- yabanc~~kaynaklardan faydalanmas~~gibi nedenlerle, ortaya dönemine göre oldukça iyi bir atlas ç~km~~t~r. An~lar~nda belirtti~i gibi, bir Almanca tarih atlas~ndan faydalanm~~ , bundan dünya ve Avrupa tarihi ile ilgili haritalar~~ alm~~, ama yabanc~~ atlaslarda Türk tarihi ile ilgili haritalara hiç yer verilmedi~i veya yeterince yer verilmedi~i için Türk tarihi ile ilgili bütün haritalar~~kendisi haz~rlam~~t~ r. Sonuçta, genel tarih ile ilgili haritalar çeviri de olsa, ülkemizde ilk olmalar~~ bak~m~ndan ve hele haritalar~n konu ve gösterim olarak dönemine göre oldukça iyi bir seviyede bulunmas~~ nedeniyle ortaya ç~ kan atlas çok iyi bir örnektir. Zaten k~sa süre sonra geni~letilmi~~ikinci bask~s~n~n yap~lmas~, onun da k~sa sürede tükenmesi, birçok kesimden iyi ele~tiriler almas~~ da atlas~n kaliteli oldu~unu kan~tlayan hususlard~r. Mehmed E~ref in ard~ ndan, ikinci olarak Abdülkerim Nadir taraf~ndan haz~rlanan ve sadece Osmanl~~ tarihine ayr~lan tarih adas~~ dikkati çekmektedir. Dü~ünce olarak iyi olmas~na ra~men, yeterli ara~t~rma ve haz~rl~k yap~lmad~~~ndan olacak, ortaya ç~ kan eser, daha önce yap~lan~~geçememi~tir. Cumhuriyet'in ilan~ndan önce haz~rlanan bu iki tarih atlas~ndan sonra, art~ k yeni yönetimin beraberinde getirdi~i yenilikler devreye girmi~tir. Özellikle bilim ve e~itim alan~na da yans~yan yenilikler ve bu konuda bizzat Atatürk taraf~ ndan desteklenen Türk Tarih Tezi çal~~malar~~ tarih atlaslar~~ 316 OSMAN GÜMÜ~ÇÜ için etkili olmu~tur. Bu tez için haz~rlanacak kitaplarda faydalanmak ad~na bir ön bask~~yap~lm~~~(1931), kitaplarm haz~rlanmas~nda sonra, kitaplar içinde yer alan ha~italarm birle~tirilmesiyle oldukça kapsaml~~bir tarih adas~~ basilm~~t~r. Bu atlaslar her ne kadar Türk Tarih Tezi için haz~rlanm~~larsa da, içerdikleri haritalara bak~l~rsa milli bir atlas de~il, genel tarih adas~~karakterindedirler. 1930'1u y~llarda haz~rlanan geni~~ve kapsaml~~ama oldukça az say~da bas~lan bu atlaslar~~takiben, uzun bir aradan sonra F. R. Unat'm adas~~haz~rlanm~~t~r. Önsözünde 'memleketimizde Türk harfleriyle bas~lm~~~ilk tarih adas~' olarak takdim edilmi~se de, Unat'~n haritalarmdan faydaland~~~~Türk Tarihinin Anahatlar~' atlaslarm~~yok sayd~~~~dikkati çekmektedir. Normal kitap boyutunda, haz~rlanan atlas ilk defa 1951 y~l~nda ve o dönemin ortaö~retim kurumlar~na hitaben haz~rlanm~~sa da, daha sonraki y~llarda daha iyi örnekleri bas~lmad~~~~için uzun y~llar kullan~lmaya devam edilmi~tir. Dipnot ve kaynakças~~bulunmayan bu adas~n, Wilhelm Schier'in ilki 1935 y~l~nda sonra da birçok defa bas~lan tarih atlas~ndan oldukça geni~~oranlarda faydalamlarak haz~rland~~~~anla~~lmaktad~r. Erzen ile Dettore'nin birlikte haz~rlad~~~~tarih adas~, Unat adas~n~~takiben haz~rlanan ilk çal~~mad~r. Asl~nda büyük boy olarak haz~rlanmas~na ra~men, harita içerikleri aç~s~ndan çok zengin olmayan bu atlas, harita yan~nda k~sa k~sa da olsa aç~klamalar~n yap~ld~~~~ilk atlas~m~zd~r. Harita say~s~~ bak~m~ndan Unat adas~na göre oldukça fazla olmas~na ra~men, sonraki y~llarda çok fazla bask~s~~yap~lmam~~t~r. Tabiki bu durumda, gazete ve dergiler taraf~ndan promosyon olarak verilen tarih adas~~olmas~n~n çok büyük bir etkisi bulunmaktad~r. Birken'in çal~~mas~~zaten Tübinger adas~~içerisinde oldu~undan bunlar~n birlikte de~erlendirilmesi gereklidir. Almanya'n~n Ortado~u'ya verdi~i önemin bir göstergesi olan bu atlas, hem co~rafya ve tarih adas~n~n bir arada olmas~~hem de konu zenginli~i ve detaylar~~ile ~imdiye kadar -Türkiye için haz~rlanmasa da- bas~lm~~~olan en iyi atlas durumundad~r. Çok büyük bir ekip ve çok büyük imkanlar ile haz~rlanan bu çal~~ma, çok büyük boyutlu ve bütün Ortado~u'yu kapsayacak ~ekilde çok geni~~bir saha için haz~rland~~~ndan; hem ta~~ma ve kullanmas~~i~levsel de~ildir hem de Türkiye'yi ilgilendiren haritalar bütün içerisinde kaybolup gitmektedir. Pitcher, adasm~~sadece Osmanl~'ya hasrederek, Hellert ve Abdülkerim Nadir'den sonra bu sahada eser veren ilk müellif olmu~tur. ~ngilizce asl~n~n bas~m~n~n çok uzun sürmesi gibi, Türkçe'ye çevrilerek bas~lmas~~da oldukça gecikmi~tir. Dolay~s~yla bu arada yap~lan ara~t~rmalar~~dikkate almayan bu TÜRK TARIH ATLAS! ÇALISMALARI 317 çal~~ma, hem bu sahada ba~ka eser olmad~~~~hem de haritalarda yeterli detaya girmedi~-'i için halen kullammda kalmay~~ba~arm~~t~r. Tarih e~itimi almas~na ra~men kendi özel ilgisi nedeniyle tarih haritalar~~çizme i~ini meslek edinmi~~olan H. Da~tekin bu alanda eme~i geçen en önemli isimdir. Türk Tarih Kurumu'ndaki i~i gere~i tarih kitaplarma harita çizmekle ba~lam~~, Taeschner'in sonuçsuz kalm~~~projesi için üzerine dü~en haritalan çizmekle devam etmi~~ve nihayetinde yapt~~~~haritalar~~toplayarak 1980 y~l~nda tarih atlas~n~~bast~rm~~t~r. Harita ve atlas haz~rlama d~~~nda, tarihi haritac~l~k konusunda kalem oynatm~~~tek müellif olarak VIII, IX ve X. Türk Tarih Kongrelerinde üç tane de bildiri sunmu~tur. Ara~t~rma ve incelemelerinde baz~~hata ve eksiklerden anla~~laca~~~üzere, bu konuda yeterli vukufiyete sahip olmayan Da~tekin, yaz~lar~nda hep 'Milli Atlas'tan bahsetmesine ra~men, haz~rlad~~~~atlas milli de~ildir. Birken-Gerlach tarih atlas~~1999 y~l~nda Türkiye için en son haz~rlanan tarih adas~~olup Almanya'da bas~larak Türkçe haz~rlanmas~~ile dikkati çekmektedir. Harita say~s~~bak~m~ndan M. E~ref ten sonra ikinci s~rada ve konu çe~itlili~i aç~s~ndan en zengin atlaslar içerisindedir. Fakat küçük boy olmas~~ nedeniyle detaylar~n gösterilmedi~i ve konular~n yüzeysel geçildi~i bir atlast~r. ~nceledi~imiz bütün atlaslarda dikkati çeken bir husus, haritalar~n çok büyük bir k~sm~n~n askeri ve siyasi tarihe ayr~lmas~d~r. Atlas~n haz~rland~~~~ dönemin tarihçilik anlay~~~~ile haz~rlayan ki~inin amaç ve tarihçili~ini de yans~tan bu duruma göre sadece Pitcher ve TAVO'da bu manzara de~i~mekte, askeri-siyasi konulara ayr~lan harita oran~~yar~ya dü~mektedir. Di~erlerinde ise bu oran % 69'un alt~na inmemektedir. ~u durumda, ülkemizde haz~rlanan tarih atlaslar~na bak~larak tarihçilik anlay~~~m~z de~erlendirildi~inde, XX. yüzy~l~n ba~lanndan bugüne kadar tarih denildi~inde "askerisiyasi tarih"in anla~~ld~~~~ortaya ç~kmaktad~r. Oysa tarih ara~t~rmalar~nda özellikle 1980'lerden sonra bu anlay~~~n de~i~ti~i bilindi~ine göre, harita ve atlaslar~n ara~t~rmalar~~takip etmedi~i ve çok gerisinde kald~~~~ileri sürülebilir. Görüldü~ü üzere, ülkemizde 1910 y~l~nda haz~rlanan ilk tarih atlas~ndan bu yana -çeviriler hariç- sadece 12 adet tarih atlas~~haz~rlanm~~~olup bilimsel ara~t~rmalar~n çok fazla artt~~~~ve haritac~l~k teknolojisinin de oldukça ileri seviyeye ula~t~~~~günümüz ~artlar~nda hepsi de eskimi~~ve yetersiz kalm~~~durumdad~r. 1999 y~l~nda en son haz~rlanan tarih atlas~n~n bile üzerinden on y~ldan fazla bir zaman geçmi~tir. Bu dönemde ç~kan tarih kitaplar~~say~s~~ve özellikle de yurt d~~~nda bas~lan tarih atlaslar~~ile kar~~la~- 318 OSMAN GÜMÜSÇÜ t~r~l~rsa, bugünkü ihtiyaçlar~~ kar~~layabilecek nitelikte ayr~nt~l~~ve kapsay~c~~ bir tarih atlas~m~z hala bulunmamaktad~r. Zaten bu yüzden 1951 y~l~nda Unat taraf~ndan haz~rlanan atlas da dahil olmak üzere sonrakiler defalarca bas~larak bugüne kadar gelmi~lerdir. Türkiye'deki tarih bölümleri ve tarihçilerin say~s~ndaki fazlal~~a ra~men, neden tarihçilerin tarih atlas~~ haz~rlamad~ldar~~ ayr~ca ara~t~r~lmas~~ gereken bir konudur. Tarihçilerimizin baz~lar~n~n tarih atlaslar~n~~ "geçici" görmeleri, tarihçilerin e~itim ve ara~t~rma sürecinde harita ve atlaslar~~ pek kullanmamalar~~sorunun cevab~ n~~ k~smen yerse de tatmin edicilikten uzakt~r. Co~rafyac~lar ise tarih ile ilgilenmemeleri ve tarihi co~rafya sahas~n~~ ihmal etmeleri nedeniyle tarih atlas~~üzerinde çal~~mam~~lar ve bu yüzden XXI. yüzy~l~n ilk on y~l~n~n bitti~i günümüzde bile Türkiye'nin hak etti~i bir tarih atlas~~haz~rlanamam~~t~r. KAYNAKÇA Abdülkerim Nadir, Mükemmel ve Mufassal Tarihi Osmani Adas~, Tefeyyüz Kitabhanesi, ~stanbul 1331. Akerman, J. R., "From Books with Maps to Books as Maps: The Editor in the Creation of the Atlas Idea", (Ed: J. Winearls) Editing Early and Historical Atlases, s. 3-48, 1995. Akerman, J. R., "Atlas, Birth of a Title", içinde s. 15-30, Edt. M. Watelet, Mercator Atlas of Europe: facsimile of the maps by Gerardus Mercator contained in the Atlas of Europe, circa 1570-1572, Pleasant Hill, OR: Walking Tree Press, 1997. ayr~ca bkz: www.walkingtree.com. Aslanapa, Oktay-Y. Demiriz-A. Altun, Selçuklular Devri Tarih ve Mimari An~tlar Haritalar~, YKY, ~stanbul 1971. Mehmed E~ref, Muhtasar Tarihi Osmani Atlas~, Mekteb-i Harbiye Matbaas~, ~stanbul 1326. Mehmed E~ref, Tarih-i Umumi ve Osmani Adas~, Mekteb-i Harbiye Matbaas~, ~stanbul 1329. Akyol, ~brahim Hakk~, "Co~rafya/Osmanl~~Türklerinde Co~rafya", ~A. C. 3, MEB. Yay~nlar~, (1977) ss. 202-220. Barraclough, Geoffrey, Times Dünya Tarih Adas~, çev. Z. Okar, Karacan Yay~nlar~, M. A. Ertem Matbaas~, ~stanbul 1980. Barzun-H. F. Graff, Modern Ara~t~rmac~, çev. Fato~~Dilber, TÜB~TAK Yay~nlar~, Ankara 1993. TÜRK TARIH ATLAS! ÇALISMALARI 319 Berktay, H. "Vizörden Bizans: Haritalarla Dü~ünmek", Cogito, sy. 17 (1999), ss. 68-110. Birken, A. Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1976. Birken, A.-H. Gerlach, Tarih Atlas!, Mantis Verlag, Almanya 1999. Black, Jeremy, "Historical Atlases", The Historical journal, 37/3, (1994), ss. 643-667. Black, Jeremy, Maps and History Constructing Images of the Past, Yale University Press, New Haven 1997. Braudel, Fernand, ~~. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas~~ I-II, çev. M. A. K~l~çbay, ~mge Kitabevi, Ankara 1993. Burke, Peter, Afi~ten Heykele Minyatürden Foto~rafa Tarihin Görgü Tan~ktan, çev. Zeynep Yelçe, Kitap Yay~nevi, ~stanbul 2003. Copeaux, Etienne, "Bir Haritamn Tarihi 1-Il", Defter, sy. 32 ve 33 (1988), ss. 82-89 ve ss. 115-122. Copeaux, Etienne, Türk Tarih Tezinden Türk-~slam Tezine, çev. A. Berktay, Tarih Vakf~~Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 1998. Da~tekin, Hüseyin, "Bizde Tarih Haritac~l~~~~ve Kaynaklar~~ Üzerine Bir Ara~t~rma", VIIL Türk Tarih Kongresi (1977) Bildirileri II. Cilt, s. 11411181, TTK. Yay~nlar~, Ankara 1981. (Ayr~bas~m s. 1-39). Da~tekin, Hüseyin, "Günümüzde Tarih Haritac~l~~~n~n Durumu ve Biz", IX. Türk Tarih Kongresi (1981) Bildirileri, s. 1451-1504, TTK. Yay~nlar~, Ankara 1989. Da~tekin, Hüseyin, "Günümüzde Tarih Haritac~l~~~m~z Neden ve Nas~l Geli~ti ?", X. Türk Tarih Kongresi (1986) Bildirileri VI. Cilt, s. 26112640, TTK. Yay~nlar~, Ankara 1994. Da~tekin, Hüseyin, Genel Tarih Adas~, ink~lap Yay~nlar~, ~stanbul 2006. Dörtok-Abac~, Zeynep, "Avusturyal~~Osmanl~~Tarihçisi Joseph von Hammer Purgstall'~n Bursa izlenimleri (A~ustos 1804)", UÜ. Fen-Edb. Fak. Sosyal Bilimler Dergisi, Say~~15, (2008), ss. 395-407. Erhat, Azra, Mito/oji Söz/ü~ü, Remzi Kitabevi, ~stanbul 1997. Ergenç, Özer, XVL Yüzy~l~n Sonlar~nda Bursa, TTK. Yay~nlar~, Ankara 2006. Erzen, A.-U. Dettore. Büyük Tarih Atlan, Ark~n Kitabevi, ~stanbul 1970. Faroqhi, Suraiya, Osmanl~da Kentler ve Kentliler, çev. N. Kalayc~o~lu, Tarih Vakf~~Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 1993. 320 OSMAN GÜMÜSÇÜ Faroqhi, Suraiya, Osmanl~~Tarihi Nas~l incelenir?, çev. Z. Altok, Tarih Vakf~~ Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 2001. Goffart, Walter. Historical Atlases, The First Three Hundred Years, 1570-1870, The University of Chicago Press, Chicago 2003. Gökman, M. "Faik Re~it Unat (1899-1964)", (Edt) F. Çoker, Türk Tarih Kurumu Kurulu~~Amac~~ve Çal~~malar~, s. 452-468, TTK. Yay~nlar~, Ankara 1983. Gümü~çü, Osman, "Tarihi Co~rafya ve 'An Historical Geography of the Ottoman Empire' (D. E. Pitcher) Üzerine", Türkiye Günlii~ii, sy. 61 (2000), ss. 85-92. Gümü~çü, Osman, Tarihi Co~rafya, Yeditepe Yay~nlar~, ~stanbul 2006. Gümü~çü, Osman-Abdullah Balc~o~ullar~, Co~rafyaya Giri~, Bilge Yay~nevi, Ankara 2006. Gümü~çü, Osman, "The Concept of Village Boundary in Turkey from the Ottoman Times to the Present", Archivum Ottomanicum, sy. 24 (2007), ss. 37-60. Gümü~çü, Osman, "Tarihi incelemelerde Arazi Ara~t~rmas~~ ve Harita Kullan~m~", Erdem, sy. 51 (2008), ss. 111-136. Gümü~çü, Osman-Seda Önger, "Osmanl~'da Tarih Dersi Ö~retiminde Kullan~lan Yeni Bir Unsur: Tarih Atlaslar~", 100. Y~l~nda IL Me~rutiyet Uluslararas~~Sempozyumu, Bildiriler, s. 303-320. ~stanbul 2009. Gümü~çü, Osman, "Siyasi Co~rafya Aç~s~ndan S~n~rlar ve Tarihi Süreç içerisinde Türkiye'de S~n~r Kavram~", Bilig, sy. 52 (2010), ss. 79-104. Ankara.. Gürsoy, Cevat Rü~tü-Mesut Elibüyük, Yeni Türkiye Atlas~~Hakk~nda Dü~ünceler, Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi Yay~nlar~, Ankara 1979. Haldon, John, Bizans Tarih Atlas~, çev. A. Özdamar, Kitap Yay~nevi, ~stanbul 2006. Harley, J. B., "Maps, knowledge, and power", Edt. D. Cosgrove-S. Daniels, The Iconography of Landscape içinde, s. 277-312, Cambridge University Press, Cambridge 1988. Hellert, J. J., Nouvel atlas physique, politique, et historique de l'Empire Ottoman et des 6tats limitrophes en Europe, en Asie, et en Afrique. Bellizard, Paris 1843ve 1844. ~hsano~lu, E. ve di~. Osmanl~~Co~rafya Literatürii Tarihi I-II, (OCLT) IRCICA Yay~nlar~, ~stanbul 1999. TÜRK TAR~H ATLAS! ÇALI~MALARI 321 I~ler, A. ~. "Yaz~l~~Ders Materyallerinde ~llüstrasyon Kullan~m~n~n Yeri ve Önemi", Milli E~itim Dergisi, sy. 15 (2003), ss. 55-63. Johnston, R. J. The Dictionary of Human Geography, Wiley-Blackwell 2000. Jotischky, A.-C. Hull, The Penguin Historical Atlas of the Medieval World, Penguin Books, New York 2005. Kinder, H.-W. Hilgemann, Dünya Tarih Atlas: 2 cilt, çev. L. Uslu, ODTÜ Yay~nlar~, (Ed: H. Ba~c~), Ankara 2006. Komisyon. Türk Tarihinin Anahatlar~~Adas~, Ankara 1931. Komisyon. (Türk Tarih Tezi) Tarih Adas~, Ankara 1941 Komisyon. Tübinger Atlas der Vorderen Orients, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1977-1993. Komisyon. Türk Dünyas~~Kültür Atlan, 12 cilt, Türk Kültürüne Hizmet Vakf~~ Yay~nlar~, ~stanbul 1997-2003 (~slam Öncesi Dönem, Selçuklu Dönemi (2 cilt), Osmanl~~Dönemi (6 cilt), Cumhuriyet Dönemi (2 cilt), Türk Devlet ve Topluluklar~). Komisyon. "Atlas", AnaBritannica, C. 3, Hürriyet Yay~nlar~, s. 285-286, ~stanbul 1997. Komisyon, Türk Dili Sözlü~ü I-II, TDK Yay~nlar~, Ankara 1998. Komisyon. Eski Harfi Türkçe Eserler Bibliyogruhias~, Milli Kütüphane Yay~n~~ CD. Kopp, H.-O~uz Erol, "Tübingen Ortado~u Atlas~~Disiplinleraras~~Bir Ara~t~rma Projesi", ~. Ü. Deniz Bilimleri ve Co~rafya Enstitüsü Bülteni, sy. 7 (1991), ss. 159-166. Küçükahmet, Leyla, Ö~retimde Planlama ve De~erlendirme, Nobel Yay~n Da~~t~m, Ankara 2006. Matthew, D. "Ortaça~~Avrupas~", Atlash Büyük Uygarl~klar Ansiklopedisi, C: 6, ~leti~im Yay~nlar~, ~stanbul 1988. McEvedy, C. Modernça~~Tarih Atlas~~I483'ten 1815'e Avrupa, çev. Ay~en Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, ~stanbul 2003. McEvedy, C. Yak~nça~~Tarih Atlas~~1815'ten 2000'e Avrupa, çev. Ay~en Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, ~stanbul 2003. McEvedy, C. ~lkça~~Tarih Atlas~, çev. Ay~en Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, ~stanbul 2004. McEvedy, C. Ortaça~~Tarih Adas~, çev. Ay~en Anadol, Sabanc~~Üniversitesi Yay~nlar~, ~stanbul 2004. Belleten C.LXXVI, 21 322 OSMAN GÜMÜSÇÜ Nebio~lu, Osman, Türkiye'de Kim Kimdir, Nebio~lu Yay~nevi, ~stanbul 196162. Ortayl~, ~lber, "Hammer-Purgstall", D~A. C: 15, TDV Yay~nlar~, ~stanbul 1997, s. 490-494. Ortayl~, ~lber, "Önsöz", Dünya Tarih Atlas~~ içinde, s. V, Do~an Burda Dergi Yay~nc~l~k, ~stanbul 2006. Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin, Co~rafya, Çantay Kitabevi, ~stanbul 2000. Pickles, J. Uzamlar~n Tarihi, çev. K. I~~k, YKY, ~stanbul 2011. Pitcher, D. E. Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Tarihsel Co~rafias~, çev. Bahar T~rnakç~, YKY, ~stanbul 1999. San~r, Ferruh, Co~rafya Terimleri Sözlü~ü, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 2000. Sar~cao~lu, Fikret, "Harita (Osmanl~~Dönemi)", Dil, C. 16, TDV Yay~nlar~, ~stanbul 1997, s. 210-216. Sar~cao~lu, Fikret, "Osmanl~lar'da Harita", Türkler, C. XI, s. 303-312, Yeni Türkiye Yay~nlar~, Ankara 2002. Schier, W. Atlas zur allgemeinen und österreichischen Geschichte. Kleine Ausgabe. Wien, Hölzel. Tit., Index, 32 farb. Karten, Okart., schwache Lichtu. Gebrauchsspuren. Beilieg. ein 16seit. Beiheft 1935. Sönmez, Veysel, Sosyal Bilgiler Ö~retimi ve Ö~retmenlik K~lavuzu, MEB. Yay~nlar~, ~stanbul 1994. ~apolyo, Enver Behnan, E~ref Albat~~Hat~ralar~, Yeni Matbaa, ~stanbul 1945. Taeschner, Franz, "Türkiye'nin Bir Tarihi Haritas~~ Plan~", V. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, s. 364-367, 'TTK Yay~nlar~, Ankara 1960. Ta~, Halil ~brahim, "Co~rafya E~itiminde Görselle~tirmenin Önemi: Mekansal Alg~lamaya Pedagojik Bir Bak~~", Do~u Co~rafya Dergisi, sy. 16 (2005), ss. 337-341. Ta~, Halil ~brahim, "Zihin Haritalar~, Harita Okuma Becerisi ve Görselle~tirme", içinde Co~rafya Ö~retiminde Yöntem ve Yakla~~mlar, s. 133-170, Aktif Yay~nevi, ~stanbul 2008. Tekeli, ~lhan, "Bir Toplumsal Yorum Olarak Haritalar", içinde Mekansal ve Toplumsal Olan~n Bilgibilimi Yaz~lar~, Tarih Vakf~~Yurt Yay~nlar~, ~stanbul 2010. Tümertekin, Erol-Özgüç, Nazmiye, Be~eri Co~rafya ~nsan, Kültür ve Mekan, Çantay Kitabevi, ~stanbul 2002. Unat, F. R. Tarih Atlan. Kanaat Yay~nlar~, ~stanbul Tarihsiz. Ünal, F. "E~itim ~leti~iminde Görsel ~leti Tasar~m~", Kurgu, sy. 18 (2001), ss. 325-336.