Kılıç Ali

T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH ANABİLİM DALI SÜLEYMAN ASAF (KILIÇ ALİ) HAYATI VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK İLE ANILARI HAKAN ÇOKGENÇ BİTİRME TEZİ BALIKESİR, 2022 T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH ANABİLİM DALI SÜLEYMAN ASAF (KILIÇ ALİ) HAYATI VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK İLE ANILARI HAKAN ÇOKGENÇ BİTİRME TEZİ Prof. Dr. Zeki Çevik BALIKESİR, 2022 2 İçindekiler Kısaltmalar..........................................................................................................................................5 ÖNSÖZ ................................................................................................................................................6 Giriş ....................................................................................................................................................7 1. Kılıç Ali (Süleyman Asaf 1888-1971) Kimdir? ...................................................................................8 2. Anılar ........................................................................................................................................... 11 2.1. Mustafa Kemal'le nasıl tanıştım? ........................................................................................... 11 2.2. Mustafa Kemal Paşa'yı öldürmek için 6 bin altın .................................................................... 15 2.3. "Kılıç! ... Kendini ateşe atabilecek misin?" ............................................................................. 20 2.4. Maraş-Antep Cephesi Milis Kuvvetleri Komutanlığı ................................................................ 22 2.5. Maraş'ta yazılan destan ......................................................................................................... 25 2.6. Yozgat ayaklanması ve Boğazlıyan baskını .............................................................................. 31 2.7. "Senin boyun mu uzadı?" ....................................................................................................... 35 2.8. Çerkez Ethem'in Mustafa Kemal'i öldürme planı .................................................................... 36 2.9 Meclisi Sarsan Olay ................................................................................................................ 38 2.9. "Kesin zaferi kazanamazsam yaşayamam " ............................................................................ 40 2.10. Gazi'nin önerisiyle istiklal madalyası alıyorum ...................................................................... 41 2.11. Dr. Reşit Galip Olayı ............................................................................................................. 45 3. İstiklal Mahkemeleri ..................................................................................................................... 47 3.1. İstiklal Mahkemeleri nasıl çalışırdı? ........................................................................................ 48 3.2. Ankara İstiklal Mahkemesi ..................................................................................................... 50 4. Füreya KORAL............................................................................................................................... 51 4.1. Ankara Yılları (1935-1938) ..................................................................................................... 58 5. Latife Hanım ................................................................................................................................. 59 5.1. "Bütün Adana alt katta bizi dinliyor! ... .................................................................................. 61 5.2. Fikrîye dramı.......................................................................................................................... 63 6. SABAH KEYFİ ................................................................................................................................ 64 6.1. BİR HAKİKİ MİLLET BABASI ..................................................................................................... 65 6.2. Maraşlıların Kahramanca Mücadelesi .................................................................................... 66 6.3. ANTEP GAZİLERİ CEPHEDE:Alçak Düşman Gel Sen De Süngüle …..…...…………………………………………………………………………………………………………………………………………..66 7 6.4. ERKEN DAĞITILAN MEMURİYETLER........................................................................................ 69 6.5. “…ÇÜNKÜ BUNA MÜSAADE EDEMEZDİM!” ............................................................................ 70 6.6. O NE BÜYÜK ADAMDI ............................................................................................................ 71 6.7. SUİKASTÇI HAİNLER, GAZİ' NİN HUZURUNDA ......................................................................... 72 3 6.8. MENBA-I FEYZ-Ü İRFAN.......................................................................................................... 72 6.9. "BİR HAFTA ZARFINDA...”....................................................................................................... 73 6.10. “…ONLAR BECEREMEZLER” .................................................................................................. 74 6.11. “ …BES ALTI GÜNDE YAPIVERDİK” ........................................................................................ 74 6.12. "HATAY İŞİ BENİM ŞAHSİ DAVAMDIR”.................................................................................. 75 6.13. “BEN HATAY'I ALACAĞIM” ................................................................................................... 76 6.14. MUSTAFA KEMAL'İN ANADOLU'YA GEÇİŞİ............................................................................ 77 6.15. "SABRETMEK LAZIM! ... " .................................................................................................... 79 6.16. LAİKLİK DERSİ ...................................................................................................................... 80 6.17. "DEMEK Kİ HENÜZ İNKILABIMIZ YERLEŞMEMİŞ... " ............................................................... 81 6.18. EN BÜYÜK İNKILAP ESERİ ..................................................................................................... 82 7. DİN LÜZUMLU BİR ŞEY MİDİR? Halifeliğin Kaldırılması İyi mi Olmuştur .......................................... 82 7.1. İNKILAPLARIN, CUMHURİYETİN İSTEDİGİ GENÇLİK ................................................................. 84 7.2. HAK VE ADALET ..................................................................................................................... 85 7.3. PROTOKOL TALİMATNAMESİ ................................................................................................. 86 7.4. RECEP PEKER KÂZIM DİRİK’İ ATATÜRK’E ŞİKAYET EDERDİ ..................................................... 887 7.5. “…MİLLETLERİN SİYASETİNDE ANCAK MENFAATLERİ VARDIR” ............................................... 89 7.6. "MUSSOLİNİ İYİ BİLMELİDİR Kİ...” ........................................................................................... 91 8. Mektuplar .................................................................................................................................... 92 9. Ziyaretler ................................................................................................................................... 138 10. Atatürk’ün Savarona’da 56 günlük hayatı ................................................................................. 160 10.1. Atatürk hasta ..................................................................................................................... 163 10.2. Atatürk'ün Karın Boşluğunda Sıvı Birikmesi ve Ponksiyonlar: .............................................. 165 10.3. NE YAPILACAKSA ÇABUK YAPILMALI... ............................................................................... 167 10.4. Ölüm Döşeğinde Çenesi Bağlanmış Yatarken ......................................................................... 170 11. İstanbul Yılları (1939-1946) ..................................................................................................... 171 11.1. Paris (1950-1951) .............................................................................................................. 172 11.2. Ateşin Kızı .......................................................................................................................... 174 Sonuç.............................................................................................................................................. 177 12. K A Y N A K Ç A ......................................................................................................................... 178 13. EKLER I. .................................................................................................................................... 181 14. Görseller .................................................................................................................................. 181 4 Kısaltmalar Bs: Baskı C: Cilt Fr: Fransız Haz: Hazırlayan Kum: Kumandan Mv: Milletvekili TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi Y.D: Yüce Divan 5 ÖNSÖZ Bu çalışmada, Asker, siyaset ve devlet adamı fakat en önemlisi Atatürk’ün sırdaşı Ali Kılıç’ın hayatı, Mustafa Kemal Atatürk ile yaşadıklarını ve mektuplaşmaları, Güney Cephesinde halkımızın yaşadığı zorlukları, milletvekilliği sırasında mecliste yaşanan olayları ve İstiklal Mahkemelerinin işleyiş ve amacı ele alınmaktadır. Kılıç Ali, Atatürk’ün ölümüne ve son nefesine kadar, en sadık arkadaşı olarak, yanında bulunmuştur. Tez çalışmamda planlanmasında, araştırılmasında, yürütülmesinde ve oluşumunda ilgi ve desteğini esirgemeyen, engin bilgi ve tecrübelerinden yararlandığım, yönlendirme ve bilgilendirmeleriyle çalışmamı bilimsel temeller ışığında şekillendiren sayın hocam Prof. Dr. Zeki ÇEVİK’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım sırasında bana destek veren değerli arkadaşlarım Kübra KIRTAŞ, Halil Baykal ve sevgili aileme teşekkürü borç bilirim. Hakan ÇOKGENÇ BALIKESİR- 2022 6 Giriş Bu çalışmada Atatürk’ün sırdaşı Kılıç Ali’nin hayatı, Güney Cephesindeki faaliyetleri, meclis yılları ve İstiklal Mahkemelerindeki yılları konu alınmıştır. Kılıç Ali, Atatürk’ün yakın arkadaşı olup yaşadığı her anı kaleme almıştır. 28 Ekim 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paşa tarafından Maraş, Antep yöresinde Ayıntab-Maraş ve Havalisi Kuvâ-yi Milliye Komutanı olarak Kuvâ-yi Milliye'yi kurmakla görevlendirilmiştir. 5 dönem Gaziantep Milletvekilliği yapmış, Ağrı İsyanı sırasında kurulan İstiklal Mahkemeleri'nde üyelik yaptı. Başarılarından ötürü 21 Ekim 1923 tarihinde Kırmızı-Yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile taltif edildi. II. Dönem Ankara İstiklâl Mahkemesi Üyeliği yapmıştır. 1919 yılından 1938 yılına kadar Atatürk' ün yanından hiç ayrılmamıştır. Atatürk'ün 1938 yılında ölümünden sonra Cumhurbaşkanı İnönü tarafından 1939 seçimlerinde aday gösterilmemiştir. 7 Haziran 1934 tarihinde Milis Albay rütbesiyle ordudan emekli oldu. Kılıç Ali İş Bankası'nın da kurucu üyelerindendir ve banka yönetim kurulunda 1960 yılına kadar görev yapmıştır. 1961'de Yeni Türkiye Partisi'nin kurucuları arasında yer aldı. 7 1. Kılıç Ali (Süleyman Asaf 1888-1971) Kimdir? Asıl adı Süleyman Asaf olan Kılıç Ali 1888 yılında İstanbul’da doğdu. Baba tarafı Rodos’tan göç etmiştir. Hüsrevoğulları sülalesine mensup olan Tevfik Beyin oğludur. Anne tarafı ise Kafkasya’dan, 1890’larda göç ederek Hendek’e yerleşmiştir. Annesi Demsaz Hanımdır. Babası Tevfik Bey Asker olmuş ve Saray Muhafız Kıtası’nda albay rütbesine kadar yükselmiştir. Tevfik Bey ve Demsaz Hanım evliliğinden bir erkek üç kız çocuğu dünyaya gelmiştir. Kılıç Ali ailenin tek erkek çocuğudur. Kılıç Ali Bey Gedikli Küçük Zabit Mektebi’nden 1906 yılında mezun olmuş. Harp Okulu mezunu olmamasına rağmen, başarılı hizmetleri nedeniyle 1909’da teğmenliğe, 1915’te üsteğmenliğe yükselmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi’nde görev yaptığı sırada bacağından yaralanmış ve Almanya’da tedavi olduktan sonra 1916 yılında yurda dönmüştür. 1918 yılında yüzbaşılığa terfi eder. Bu rütbede iken “Birinci Sınıf Harp Nişanı” ile taltif edilmiştir. Bu arada Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın kardeşi, Nuri Paşa’nın yaveri olmuş, Nuri Paşa’nın Komutanı olduğu Kafkas İslam Ordusu’nun Azerbaycan’ı Ermeni ve Rus işgalinden kurtarma harekâtında görev alarak 14-15 Eylül 1918 çarpışmalarından sonra kurtarılan Bakü’ye gitmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi hükümleri gereği Osmanlı kuvvetlerinin Kafkaslardan çekilmesi öngörüldüğünden Kılıç Ali Bey de İstanbul’a dönmüştür. Birinci Dünya Savaşı’nda uğranılan hezimet vatanperver Türk subaylarını derinden etkilemiş, İstanbul’da huzur bulamayan idealist genç subaylardan Yüzbaşı Selim (Yörük), Yüzbaşı Osman (Tufan) ve Yüzbaşı Asaf (Kılıç Ali) vatanın kurtuluşu için birlikte mücadeleye atılmışlardır. Bu askerler Kurtuluş Savaşı yıllarında “Galip Hoca” diye anılan Celal (Bayar)’in yönlendirmesiyle, Millî Mücadeleye katılmaya karar vererek 1 Eylül 1919 tarihinde Mustafa Kemal’in Sivas’taki karargâhına ulaşırlar. Mustafa Kemal Paşa, bu genç subayları geçmişte Nuri Paşa’nın yakınında olduğundan “Enver Paşa’nın adamları” olarak görmüş ve başlangıçta onlara fazla ilgi göstermemişti. Ancak Yüzbaşı Asaf, Mustafa Kemal Paşa’nın verdiği bütün görevleri başarıyla yerine getirmiş, sonra da huzurunda büyük bir sınavdan geçmiş ve başarmıştır. Bu arada Mustafa Kemal Paşa, Yüzbaşı Asaf’ın adını Kılıç Ali olarak değiştirmiş (soyadı kanunundan sonra Ali Kılıç olmuştur) ve kendisini iki arkadaşıyla birlikte Güney Cephesi’nde Antep ve Maraş bölgelerinin kurtuluş mücadelesinde görevlendirmiştir. Kılıç Ali Bey, yanında Osman Tufan ve Selim Yörük olduğu halde görev bölgesine gelerek Antep-Maraş ve Havalisi Kuvayı Milliye Komutanı olarak Fransızlara ve Ermenilere karşı yürütülen savunmayı örgütlemiştir. Fransızları Maraş’tan çıkardıktan sonra emrindeki kuvvetlerle 12 Şubat 1920’de Antep’e gelmiş ve şehrin savunmasına güç vermiştir. Kuvayı Milliye birlikleri, bu iki şehirde olağanüstü 8 bir savunma örneği vererek Fransa’yı Ankara Antlaşmasını imzalamaya mecbur bırakmışlardır. Kılıç Ali Bey; 4 Nisan 1920’de yapılan Büyük Millet Meclisi seçimlerinde Antep Milletvekili olmuş ancak, Meclis’ten izinli olarak cephedeki görevini sürdürmüştür. Kurtuluş Savaşı’nın en kritik döneminde Yozgat’ta Çapanoğulları’nın isyan çıkarması üzerine, fırka komutanı yetkisiyle askerî kuvvetleriyle bölgeye intikal etmiş ve aynı amaçla görevlendirilen Çerkez Ethem kuvvetleriyle birlikte; söz konusu isyanın bastırılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Bu sırada, bölgenin Sıkıyönetim Amirliği’ni yapmıştır. İsyanın bastırılmasından sonra, 25 Temmuz 1920 tarihinde Ankara’ya gelen Kılıç Ali Büyük Millet Meclisi çalışmalarına katılmıştır. 22 Eylül 1920 tarihinde ise Ankara İstiklal Mahkemesi’ne üye seçilmiş ve bu görevini İstiklal Mahkemesi devam ettiği sürece aralıklarla yürütmüştür. Kılıç Ali; Antep’in 8 Şubat 1921’de Fransızlar tarafından işgali üzerine, 14 Şubat’ta Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Muhafız Bölüğünden emrine verilen 30 kişilik süvari müfrezesiyle tekrar bu yöreye gönderildi. Ancak Fransızlarla anlaşma sürecine girilmesiyle Meclise döndü ve İstiklâl Mahkemesindeki görevine devam eder 3. ve son toplantı yılında Millî Savunma Komisyonunda çalıştı. 2. dönemde yeniden Gaziantep Milletvekili oldu. İstiklâl Savaşı’nda gösterdiği olağanüstü fedakârlık ve yararlılık nedeniyle, TBMM’nin 24 Ekim 1923 tarihli kararıyla Kırmızı-Yeşil Şeritli İstiklâl Madalyası ile ödüllendirilen ilk üç kişi arasında yer aldı. Madalyası TBMM Genel Kurulunun 23 Mart 1925 tarihindeki birleşiminde ilk kez yapılan törende göğsüne takıldı. Kılıç Ali bu dönemde de Millî Savunma Komisyonundaki çalışmasını sürdürdü. Takriri Sükûn (Huzurun Sağlanması) Kanununun kabulünden sonra kurulan, Ankara İstiklâl Mahkemesi Üyeliğine tekrar 7 Mart 1925’te seçilerek Meclisten ayrıldı. Asker kaçakları, soygun ve öldürme olayları yarımda Terakkiperver Cumhuriyeti Fırkasının kapatılması, komünistler, saltanat ve hilafeti geri getirmek isteyenler, şapka giyilmesine, tekke ve zaviyelerin kapatılmasına karşı gelenler ve nihayet İzmir’de Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya suikast girişimi ve uzantısı olan ittihatçılar davalarının yargılamalarında bulunarak mahkemenin görevinin sona erdiği 7 Mart 1927’de tekrar yasama görevine döndü. III üncü, IV üncü ve V inci dönemlerde tekrar Gaziantep’ten Milletvekili seçilerek 1939 yılına kadar parlamentodaki görevini sürdürdü. Aynı yıl yapılan milletvekili seçiminde aday gösterilmedi. Diğer taraftan farklı bir görev olarak 26 Ağustos 1924’te kurulan Türkiye İş Bankasının kurucuları arasında yer aldı. 17 Mart 1939’a kadar Yönetim Kurulu Üyeliğini sürdürdü ve bazı banka kuruluşların murahhas azalığını yaptı. 7 Haziran 1934’te süresini doldurduğundan söz ederek ordudan emekliliğini istemesi üzerine; 1919’da Maraş ve Antep yöresi Kuvayı Milliye Komutanlığı, 1920’de TBMM Başkanlığının emirleri ile Yozgat Tedip Kuvvetleri ve Sıkıyönetim Komutanlığındaki hizmetleri nedeniyle 9 408 sayılı Kanunun 3’üncü maddesi gereğince milis miralayı (Albay) sayıldığı bildirilerek emeklilik işlemi yapıldı. 26 Nisan 1952’de tekrar Türkiye İş Bankası Yönetim Kurulu Üyeliğine seçildi. 2 Haziran 1960’ta bu görevinden istifa etti. Uzun süre aktif olarak politikaya girmedi. Ölümünden kısa süre önce, Tevfik Rüştü Aras ve bazı arkadaşlarıyla Yeni Türkiye Partisine katılarak seçimlere girdi ama bir sonuç alamadı. Kılıç Ali Bey, 14 Temmuz 1971’de İstanbul’da vefat etti. Dört kez evlenmiş, ilk eşi Hümeyra Hanım’dan Fahir, Gündüz, Mahmut Keskin ve Altemur adında dört erkek çocuğu dünyaya gelmiştir. Kılıç Ali Bey, 1919’dan 10 Kasım 1938’e kadar, kelimenin tam anlamıyla kendisini Atatürk’e adamış, O’nun yanından hiç ayrılmamış ve onun sadık arkadaşı olmuştur. 1 Altemur Kılıç ise vefatından sonra şunları yazmıştır: Bizlere çok az maddi miras, ama değeri ölçülemeyecek derecede çok şerefli bir isim bıraktı. Ailemizin gurur kaynağı olan bu şerefli ismin yanı sıra, çeşitli savaş madalyaları, miraslarının en görkemlisiydi. Bu nişanlardan bir tanesi ise, bizim için dünyaya bedeldi. Bugün evimizin en seçkin köşesini şereflendiren kırmızı- yeşil şeritli İstiklal Madalyası, evlatlarının gurur kaynağı olmaya devam ediyor. Atatürk'ün manevi evladı Sabiha Gökçen Hanımefendi'nin bir televizyon programında ifade ettiği gibi, Kılıç Ali, Atatürk'ün en denenmiş ve sadık arkadaşıydı. Tarihi Park Otel'in sahibi olan Ermeni asıllı vatandaşımız, yıllar önce bana şu öyküyü anlatmıştı: "Atatürk, otelde arkadaşlarıyla yemek yerken, birden elektrikler söndü. Birkaç dakika sonra yine geldi. Ortalık aydınlandığında görünen manzara şu idi: Atatürk 'ün yanında bulunan Kılıç Ali ve diğer kişiler, ellerinde çıplak tabancaları, Gazi'nin üzerine vücutlarını siper etmiş, bekliyorlardı. " Atatürk'ün son yıllarında, gazeteler, daima yanında bulunan kişilerden söz ederken zevat-ı mutade tanımlamasını yaparlardı. Babam Kılıç Ali en çok bu unvanı ile iftihar etmişti. 2 Nasır Yüceer, Atatürk Ansiklopedisi, Kılıç Ali (Süleyman Asaf 1888-1971) Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 16-17 1 2 10 2. Anılar 2.1. Mustafa Kemal'le nasıl tanıştım? Çanakkale Alçıtepe savaşlarında yaralanmıştım. Bursa Askeri Hastanesi'nde dört aylık tedaviden sonra, Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa'nın komutanlığına getirildiği Mavera-yı Kafkas Ordusu kumandanlık yaverliğine tayin edilmiştim. Tarih 1918 Haziran’ı idi. Rusya'da Bolşevik ihtilali olmuş, Brest-Litovsk Antlaşması'nı imzalamıştık. Ruslar, Doğu Anadolu ve Karadeniz kıyılarımızı boşaltmışlardı. Kars-ArdahanSarıkamış için plebisit yapılacaktı. Bizim görevimiz, "Turan" yolunu açmak için Kafkasya'da dövüşen kuvvetlerimizin, yeni kurulmuş Azerbaycan-Gürcistan devletleri topraklarında kalmış olanını mümkün olursa geri çekmekti. 1914'ten 1918'e kadar dört yıl sürmüş Birinci Dünya Savaşı'nda müttefiklerimiz Almanlar, Avusturyalılar, Macarlar ve Bulgarlarla birlikte kesin yenilginin eşiğindeydik. Hareket hazırlığımız uzun sürdü ve 30 Ekim 1918 'de Mondros Mütarekesi'ni imzalayarak silahları bıraktık. Komutanımız Nuri Paşa, kurmay heyetiyle Bakü'ye geçmiş, ben, harekât şubesi müdürü Kaymakam (Yarbay) Bekir Sami Bey'le Harbiye Nezareti'nin mütareke komisyonu ile kararlaştıracağı hükümleri almak için kalmıştım. Özellikle İngilizler, Kafkasya'daki kuvvetlerimizin Anadolu'ya geçmelerini istemiyorlar, oyalıyorlardı. Günler geçiyordu. 15 Mayıs 1919'da İzmir işgal edilmiş, bir gün sonra 16 Mayıs 1919'da Mustafa Kemal Paşa, ordu müfettişi unvanıyla Samsun'a hareket etmişti. Dayızadem Muzaffer, Paşa'nın ikinci yaveri olarak yanındaydı. Resmen değil ama fiilen işgal altındaki İstanbul'da durulacak ve yaşanacak hal yoktu. Üç arkadaş, Teşkilat-ı Mahsusa'dan Yüzbaşı Dayı Mesud, Yüzbaşı Yörük Selim ve ben Yüzbaşı Emrullahzade Asaf Tevfik (Kılıç Ali), Yunan işgaline karşı yerel savunmalar oluşturmuş Ege cephesindeki durumu da görerek, Erzurum'dan Sivas'a yola çıkacağını duyduğumuz Mustafa Kemal'e ulaşmaya karar verdik. Ben oradan Bakü'ye geçecek, yaveri olduğum Nuri Paşa'yı bulacaktım. Ege' de Yunanlılar, Akhisar cephesinde durdurulmuşlardı. Bu cephenin kumandanı Mahmut Celal (Bayar) Bey'di. Teşkilat- ı Mahsusacı Dayı Mesud, kendisini İttihat ve Terakki Ege katibi mesullüğü döneminden tanıyordu. Bandırma'dan güçlükle Akhisar'a geldik ve Celal Bey'i bulduk. Bizi konuk etti, ilgi gösterdi. Mustafa Kemal'e gitmekte olduğumuzu öğrenince Ege cephesi hakkında bilgi verdi, bu bilginin kendisine aktarılmasını istedi. 11 Paramız yoktu. İkinci Balıkesir Kongresi ile adeta orada devlet kurmuş olan teşkilatın kasasından ihtiyacımızı temin etti. Celal Bey'le sabaha kadar dertleştikten sonra yola çıktık. Salihli'de Çerkez Ethem karargâhında dört gün konuk kalışımızın ardından Afyon'a hareket ettiğimiz sırada ilk ciddi tehlike baş gösterdi. Afyon ve Eskişehir'de İngiliz kuvvetleri vardı. Ali Fuat Paşa (Cebesoy) ise topladığı bir kuvvetle Sivrihisar üzerinden Eskişehir'e iniyordu. Sağladığımız sahte kimlik belgeleriyle Eskişehir'e indik. Eskişehir sevinç içindeydi. Birkaç gün önce İngiliz işgali altındayken Ali Fuat Paşa'nın kumandasındaki milli kuvvetlerin müdahalesiyle işgalden kurtarılmıştı. Burada birkaç gün kaldıktan sonra dört günlük yorucu bir araba yolculuğuyla Ankara'ya geldik. Ankara' da daha sonra Düzce isyanında şehit düşen kahraman Tümen Komutanı Mahmut Bey'le görüştük. Ankara'ya gelişimizin ikinci günü Mahmut Bey'in yardımıyla Sivas'a harekete hazırlanırken, Eskişehir' den muzaffer dönen Ali Fuat Paşa ile tanıştık. Ali Fuat Paşa bizi içtenlikle ve dostça kabul etti. "Ben de Sivas'a gideceğim, bir iki gün bekleyin, birlikte gidelim " dedi. Bekledik. İki gün sonra da Ali Fuat Paşa, Hakkı Behiç (eski İçişleri Bakanı) ve Ali Fuat Paşa'nın yaveri Saim Bey kumandasında bir süvari müfrezesi de beraberimizde olduğu halde Sivas'a hareket ettik. Böylelikle, kendi kaderine terk edilmiş Anadolu'yu aşarak 1 Eylül 1919'da Sivas'a varabildik. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları Sivas'a üç gün önce gelmişler ve kongre hazırlıklarına başlamışlardı. Sonradan öğrendim: Mustafa Kemal Paşa, dayızadem Muzaffer'den Kafkasya'ya ordu yaverliği göreviyle gideceğimi öğrenince, "Benimle konuşmadan gitmesin. Bir sebep bul, çağır" demiş. Paşa'yı, Anafartalar zaferini kazanmasından sonraki geçit resminden beri görmemiştim. İdadi (lise) binasının üst katındaki Heyet-i Temsiliye odasına girdiğimde, yarı sivil-yarı asker kıyafeti içinde, ama hangi şart içinde olursa olsun karşısındakine kendisini kabul ettiren tavrı ve bakışı ile karşılaştım. İlk sözü, gülerek: "Maşallah. . . Siz Muzaffer'in iki katısınız! ... " demek oldu. Karşısında yer gösterdi. Maroken eskisi dar sandalyeye ancak sığabildim. "Batum'a gidiyormuşsun. Niçin? " Görevimi anlattım. Dikkatle dinledi. Başını sallayarak, biraz üzgün bir tavır ve ses tonuyla konuştu: "Biz burada yetişmiş dost insan ihtiyacı ile kıvranıyoruz. 12 De ki Kafkasya 'ya gittin, döndün . . . Döndüğünde burada işgal edilmemiş vatan toprağı bulabilecek misin? Yorgunsun . . . Bu gece düşün, yarın konuşuruz. " Karargahtakilerin çoğu eski dostlardı. Dayızadem Muzaffer aynı zamanda iaşe amiriydi. "Karargâh tabldotundan yiyeceğine göre iki yüz kuruş vereceksin Ağabey . . . ·" dedi ve yaverlik odasının rafına sıralanmış sarı defterlerden birini çıkararak adımı son sayfaya yazdı. Bu sarı defterler, başkası bulunamadığı için Heyet-i Temsiliye'nin boş sayfalarını doldurduğu Resmi Arşivdi! Nasıl inanılmaz olanaksızlıklar içinde, nasıl olanaksız gibi görünen kutsal bir amacın kucaklanmakta olduğunun tablosu olarak . . . Mustafa Kemal Paşa'nın askerlikten istifa ve mücadelesine bir ferd-i mücahit olarak devam kararından sonra, Ordu Müfettişliği kadrosunda olan subaylar başka yerlere tayin edilmişlerdi. Biri hariç hiçbirisi O'nu yalnız bırakmamıştı. Başka hiçbir dayanakları olmayan bu çoğu genç ve aralarında evliler de bakmakla yükümlü oldukları insanlar da olan yiğit askerler, gözlerini kırpmadan, "Bu vatan kurtarılacaktır" diyen muzaffer komutanın çevresinde kenetlenmişlerdi. Şehri dolaşıyordum. Yoksulluk elle tutuluyordu, ama güvendikleri bir insanın ardında harikalar yaratma fıtratına sahip büyük bir milletin azim ve iman havası teneffüs ediliyordu. Beden yapım içinde kıyafetimin düzgünlüğü ve özeni dikkati çekiyordu. Olumlu cevap aldıklarında memnun olacaklarmışçasına soranlar oldu: "Paşa'nın karargahına mı geldiniz? " Bana "Bu gece düşün de yarın konuşalım " demişti ama buna hiç gerek yoktu. Akşam yemeğinde Reşit Paşa da vardı. Zaten her akşam bir iki sivil şahsiyet bulunuyormuş. Sarı deftere onlar Paşa Hazretleri'nin misafirleri olarak kaydediliyordu. İdadinin yatılı öğrencileri için yapılmış olan yemek salonu büyük ve rahattı. Birleştirilmiş masalarda karşılıklı oturuyorduk. Yer olmadığı için Başyaver Cevat Abbas ile İkinci Yaver kardeşim Muzaffer beni odalarına aldılar. Her üç saatte bir, ikisinden biri, iki saat için elinde silah dışarı çıkıyor, dönünce de sadece çizmelerini çıkararak tahta kerevet üzerindeki saman yatağa uzanıyordu. Gerçeği ertesi sabah öğrendim: Ordu Karargahı'nı koruyacak nöbetçiler yeterli değildi. 13 Yanımızdaki odada yatan Binbaşı Hüsrev (daha sonra Berlin ve Tokyo Büyükelçisi olan Hüsrev Gerede) ve Yüzbaşı Kemal (daha sonra Korgeneral Kemal Doğan) bizimkilerle nöbetleşe elde silah bekliyorlardı. Daha sonra bu görevi de paylaştık. Uykusuz geçen bir gecenin şafağında, kalıyorum demek için Mustafa Kemal Paşa'nın karşısındaydım. Hiç yadırgamadı. Sadece hafifçe güldü. Olumlu olmasını dilediği cevapları istediği gibi almak, tanık olduğum güzel kaderiydi. Şimdi bu sayfalarda satırlaşanlar, hayat boyu sürmüş yanı başında kalabilmiş olma mutluluğunun, gönlünden geçenleri dilediğince cümleleştirmesini pek beceremeyen eski bir askerin ciltlere sığmayacak duygularıdır. Karşısında yer göstermişti. Önündeki kâğıdı uzattı. Bu, benim kısa bir özgeçmişimdi. Ve İsmi karşısındaki, asıl adım Asaf Tevfik silinmiş, onun yanındaki, Harbiye'nin geleneği gereği nüfusa kayıtlı olduğum Beşiktaş'ın Kılıç Ali semt adı kalmıştı. Beğendiği bir şeyi yaptığı zaman gözlerini daha da renklendiren bakışı üzerimde dolaştı: "Artık Asaf Tevfik yok. . . Sadece Kılıç Ali var. . . Ne güzel isim. . . Malumundur ki, Hazret-i Ali'nin diğer adı da Kılıç'tır. Hem de Allah'ın keskin kılıcı. . . Böyle bir birleşme olur da insan Asaf'ı falan nasıl taşır? Hele senin gibi savaşmış bir asker olursa. . . " O kadar mahcup olmuştum ki, kızardığımı ve terlediğimi hissediyordum. Benim ardı ardına "Aman Paşam, iltifat buyuruyorsunuz " dememi dinlemedi bile. Ordu Müfettişliğinin harekât şube müdürü olarak kendisiyle Samsun'a çıkmış Hüsrev Bey'i çağırttı: "Benden arkadaş istiyordun. İşte sana değerli, tecrübeli bir dost. . . Kılıç Ali! . . Tanırsın değil mi? " Hüsrev Bey'in adımı duyduğu andaki şaşkınlığı hala gözlerim önündedir. Paşa güldü: "Asaf masaf değil, Kılıç Ali! ... " Soyadı Kanunu çıkınca da "Ali Kılıç" diyecekti. Hüsrev Bey’le yanından ayrılırken: 14 "Nuri Paşa'ya kararının nedenlerini ayrıntısıyla bildir. Yurtsever adamdır, memnun olması lazım " dedi. 3 2.2. Mustafa Kemal Paşa'yı öldürmek için 6 bin altın Hüsrev Bey'le, binanın arka tarafındaki depo iken tadil edilerek büro haline getirilmiş, geniş tek odalı çalışma yerine geldiğimizde Dr. İbrahim Tali (Öngören) Bey'i bizi bekler bulduk: "Ali Galip yola çıkmış. . . Malatya' dan haber var. . . " dedi. Hep birlikte Paşa'nın yanına döndük ve durumu anlattık. İbrahim Tali Bey'i yanında alıkoydu ve bize şu emri verdi: "Malatya'daki 12. Süvari Alayı kumandanından gerçeği öğrenin ve gerekirse buradaki mevcudu alarak, gelenleri şehrin mümkün olduğu kadar dışında durdurun. Bu mel'un adam böyle bir çılgınlıkta bulunabilir. " Zaten ayaktaydım. Selam durumunda emirlerini alıp ayrılmak üzereyken şu uyarıyı yaptı: "Kılıç!... Bu tilki gibi bir adamdır. Beni burada aldattı ve Harput'a gitme imkânı buldu. Sizleri de oyalayabilir, çok dikkatli olun. . . " Daha sonra öğrenecektik ki, Ali Galip, Mustafa Kemal'e verdiği namus ve şeref sözünü çiğneyerek, bağımsız Kürt hükümetini kurmak için, İngiliz binbaşısı meşhur casus C.E. Noel'i ve yine İngiliz himayesinde kurulmuş bir cemiyetin temsilcilerini de yanına alarak, çevreden topladığı aşiret kuvvetleriyle Sivas'ı basıp Mustafa Kemal'i tutuklamak ve kongrenin toplanmasını önlemek için Malatya'ya doğru yola çıkmıştı. Sivas telgrafhanesi, karargâh subaylarının kordonu altındaydı. Hüsrev Bey beni bekliyordu. Malatya'da 12. Süvari Alay Komutanı Binbaşı Cemal Bey'i makine başına davet ettik ve önce, telgrafhane müdür ve memurlarından görüşmelerin tamamen gizli kalacağı yolunda yeminli güvence alınmasını istedik. Sonra Ali Galip ve yanındakilerin durumunu sorduk. İbrahim Tali Bey'in aldığı haber doğruydu. Öğrendiklerim cidden ibret vericiydi. Adı alay olan birliğin, bütün kuvveti nazariye haline gelmişti. Mevcudu olan sadece karargâh bölüğüydü. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI,2007), 51-56 3 15 O da ancak on beş, yirmi askerlik kuvvet çıkarabiliyordu. Subay kadroları da bomboştu. Alay kumandanı, bu kadarcık kuvvetle Elâzığ valisi ile ona katılmış Malatya mutasarrıfını, İngiliz binbaşısını ve Kürt Teali Cemiyeti mensuplarını tutuklayamayacağını, mutlaka kuvvete ihtiyacı olduğunu bildiriyordu. İttihat ve Terakki dağılmış, yerine muhalifi Hürriyet ve İtilaf şehirlerde duruma hâkim olmuştu; bunlar iktidarda olan Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin taraftarı idiler. İşgallere karşı direnişin olanaksız olduğu inancıyla karşı safta bulunuyorlardı. Nitekim alay kumandanı, gelenlerin karşılandığını ve halen Malatya Hürriyet ve İtilaf Fırkası başkanının evinde ziyafet verildiğini bildirdi. Zaman yoktu ve durum gerçekten nazikti. Paşa'nın verdiği emri yerine getirebilir, beni tanımadıkları için İstanbul'dan gelmişçesine onları oyalayabilirdim. Hüsrev Bey'i orada haberleşme için bırakıp sonucu arz etmek için çıkmak üzereydim ki, önce Cevat Abbas, ardından hemen Paşa geldi. Durumu kısaca arz ettim. Paşa, haberleşme salonunda servis kâğıtlarından birini aldı, üzerine yazdığı cümleyi okumadan ve tekrarlamadan emretti: "Bunu hemen alay kumandanına şifre ediniz. Alay kumandanı Malatya telgrafhanesini kontrol altında tutsun. Adamları da adım adım izlettirsin. Cevat burada kalsın. Sen Hüsrev'le bu notu şifrele, sonra hemen gel! ... " İçeriğini yüksek sesle tekrarlamadığı için, aynı dikkatle, Malatya'daki alay kumandanına ilettiğimiz mesaj şuydu: "Kuvvet yoldadır... " Böyle bir kuvvet yoktu ve yolda değildi. Ama alınan bütün önlemlere ve hatta yeminlere rağmen Malatya’dakiler ne miktarı ne de içeriği belli olmayan yola çıkmış kuvvet haberi karşısında kararsızlığa düşeceklerdi. Fakat hissediyordum ki, Mustafa Kemal Paşa, kongrenin güvenlikle toplanabilmesi için çözülmesi gerekli bu kronik sorunun kökünden hallini sağlayacak kuvveti, gerekirse bizi göndererek bulup çıkaracaktı. Buhranlar içinde, insanların başlarındaki kişiye böylesine güvenmeleri ne güzel şeydi. İdadi binasına geldiğimizde Paşa, iki gün sonra toplanacak kongreye katılmak üzere ülkenin örneğin Denizli, Aydın, Manisa gibi işgal edilmiş yerlerin den bile gelmiş delegelerle, kongre için acele hazırlanmış salonda görüşme halindeydi. Çalışma odasına geçtiğimizde hemen konuya girdi: 16 "Şimdi siz ikiniz başta, üç subay arkadaş daha seçiniz. Benim otomobilimi alacaksınız. Refet' in bilgisi var. Size mümkün olduğunca efrad (erler) verecek. Yanınıza makineli tüfek mekkâreleri de (kira ile tutulmuş beygir, merkep) katılacak. Yani, sefere çıkmış olma şekli içinde şehirden çıkacaksınız. Biraz uzakta konaklarsınız. Akşamüzeri karanlıkta, ayrı ayrı yönlerden ve mümkün olduğunca seyrek gruplar halinde şehre esas görevlerinize döneceksiniz. " Sonra bana döndü: "Kılıç ... Sen Malatya'ya doğru mümkün olan hızla gideceksin ... Sen kal... " Emirleri açık ve basitti. Beni gerçekten tanımıyorlardı ve üzerimde Kafkas Ordusu yaverliği resmî belgesi vardı. İstanbul’dan yeni geliyordum. Sivas'a doğru yürümelerini engelleyecek haberleri iletirken, süvari ve piyade kuvvetlerinin yolda olduğunu söyleyecek ve öğreneceklerimi Sivas'a ulaştıracaktım. Çevredeki birliklerin kumandanlarının adları, şifre miftahları yanımdaydı. Kuvvetlerin bulundukları merkezlerden, verilecek yeni talimatı alacaktım. Her şey Sivas'tan Malatya'ya kuvvet gönderildiği haberinin oradakilere ulaştırılmasını sağlayacak şekilde hazırlanmıştı. Otomobilin içinde beş subay ve bir makineli tüfek ve cephane, arkamızda gece dönecekleri için mümkün olduğunca derlenmiş atlı-yaya kuvvet, yola çıktık. Bizi Refet Bey uğurladı. Aradan zaman geçecek, hazırlanan senaryoya, inandırılmak istenenlerin tam inandıklarını, Hürriyet ve İtilaf Başkanı Halid Bey'in, Malatya'daki partisinin başkanına bizi koyuna benzeterek "Başlarında çobanlarıyla iki yüze yakın bir sürü yolda... " diye telgraf göndereceğini öğrenecektik. Sivas'taki telgrafhanede sansür olmasına rağmen bu masum haberin içyüzünü ancak böylesine şartlar içinde doğruluğuna inandıkları davalarını yürütenler anlayabileceklerdi. Sivas'la Malatya arası o günlerin ulaşımına göre üç günlük yoldu. Konvoyumuz kararlaştırıldığı gibi gece karanlığında, ayrı ayrı şehre dönerken, ben yol üzerindeki bir köyde şafağı bekledim ve altımdaki cins atın sürati ile ikindiye doğru, ilk kaza merkezi Kangal'a eriştim. Burada kadrosu yine nazarileşmiş bir tabur vardı. On dört olması gereken subay kadrosu sadece üç mevcutlu idi. Elâzığ' dan, gerçekten de Alay Kumandanı İlyas Bey'in kumandasında doksan kişilik bir kuvvet Malatya'ya doğru yola çıkmıştı. Hiçbir yerde durmadan Malatya'ya ulaşmam emrediliyordu. Sivas'tan hareketimde, Malatya'ya kadar izleyeceğim güzergâhı, çevreyi iyi bilen Jandarma Kumandanı Asım Bey'le belirlemiş ve Hüsrev Bey'e bildirmiştim. 17 Paşa'nın bir talimatı olacaksa Hekimhan Askerlik Şubesi'ne ve üçüncü durağım Akçadağ'a şifrelenecekti. Yolları bugünün nesline anlatmak güçtür, hatta olanaksızdır. Yüzyıllarca huzur ve güvenlik içinde yaşayan azınlıklar vahşileşme ile nitelendirilebilecek şekilde şımarmışlardı. Dağlar eşkıya doluydu. Jandarma ve polis yetersizdi. Geceleri seyahat adeta olanaksızlaşmıştı. Belki bundan yararlanarak, Kangal'dan şafakla çıktım ve gecenin ileri saatinde Hekimhan'a arızasız ulaştım. Zamanın deyimiyle Ahz-ı Asker Dairesi Reisi Balkan Savaşı malulü Yüzbaşı Esad Bey'di. Eski tanıdık çıktık. Beni beklediğini ve miftahını (anahtar) çözemediği bir şifre olduğunu söyledi. Bu konuda hobi sınırını aşkın merakı olan Hüsrev Bey'in düzenlediği şifremizi basit anahtarı ile çözerek öğrendiklerimle huzur ve ferahlık duydum. 15. Alay Kum. İlyas Bey, makineli tüfekli iki manga ve elli iki atlı ile Kâhta üzerinden Malatya'ya hareket etmişti. Güzergâhımı değiştirerek kendileriyle buluşmam bildiriliyordu. Hiç zaman kaybetmedim ve bildirilen yönde yoluma devam ettim. Askerlik Şubesi başkanından, Ali Galip ve beraberindekilerin Malatya'dan civar kazalara gönderdikleri genelgenin suretini alarak şifreledim. Genelgede, Dâhiliye Nezareti'nin bölgede hükümetin emir ve kararlarını uygulamaya yetkili Harput (Elâzığ) Valisi Ali Galip Bey'i memur ettiği, kendisine azami yardım için Harbiye Nezareti'nin askeri makamlara emir verdiği bildiriliyordu. Böyle bir emir gelmemişti. Şifremde bunu da belirttim. Gerçekten büyük bir şans eseri, İlyas Bey'in kumandasındaki kuvvet Kâhta' dan hareket etmek üzereyken kendisine yetiştim. Beni ve görevimi bilmediğinden bir yanlışlığa meydan verilmemesi için gelişim hakkında kendisine bilgi verilmişti. Kanaatini şöylece açıkladı: "Malatya civarında kalabalık aşiretler vardır. Bunlardan Hacı Kaya ve Hacı Bedir Ağalar üç bine yakın atlı çıkarabilirler. Ali Galip'in ve özellikle Malatya Mutasarrıfı Halil'in bunları elde etmiş olmalarından endişe ediyorum. Yanımdaki kuvvetin yetersizliğini görüyorsunuz. İngiliz Binbaşısı Noel de bunlarla beraberdir. Bu adamın daima kalabalık silahlı adamları olduğu bilinmektedir. Biz Aziziye' den mevcut kuvvet ne bulursak alacağız. Bence siz, yine münferit olarak ve planınız üzere, kendinizi İstanbul mensubu gösterip, yolda büyük kuvvetler gördüğünüzü ifade ederek beldeyi terke ikna etseniz daha uygun olacağı düşüncesindeyim. " 18 Durum gerçekten nazikti. Karşımızdaki Ali Galip, tecrübeli bir askerdi. Harp-darp görmüş kurmay albaydı. Atak ve pervasızdı. Mustafa Kemal çapındaki insanı kelimenin tam anlamıyla kandırabilmiş, elinden sıyrılmış, Harput'a geldikten sonra da verdiği sözün tam aksi doğrultuda hareket etmiş, kongreye engel olmak ve Paşa ile beraberindekileri tutuklayıp İstanbul'a götürmek üzere yine yola çıkmıştı. Bu kararda olan bir adamın, hele karşısındakini tanıdıktan sonra hazırlıksız olması mümkün, müydü? Paşa bunları bildiği için, beni, İstanbul'dan doğruca kendisine gelmiş gibi, aşırı cesur ve aynı ölçüde tehlikeli görevle yola çıkarmıştı. İlyas Bey'le şunu kararlaştırdık: Ben daha önceden gidecektim. Karşımızdakilerin kuvvet durumunu öğrenmeye çalışacaktım. Eğer tahminlerimizin dışında hazırlıklı değilseler veya hazırlıklarını tamamlayamamışlarsa, baskın şeklinde harekete geçerek kendilerini elde etmeye çalışacaktık. Başa çıkamayacağımız kuvvete sahipseler şahsen teşebbüse girişecektim. Ali Galip, Malatya Mutasarrıfı Halil, İngiliz Binbaşısı Noel ve beraberindekiler, Hürriyet ve İtilaf Reisi Değirmenci Mehmet Efendi'nin konağında ziyafette imişler. İlyas Bey'in yakın arkadaşı Jandarma Kumandanı Halis Bey' den bunu ve yanlarında ürkülecek kadar kuvvet olmadığını öğrendik. Alay kumandanına Karahan geçidinde katılarak, Halis Bey'in tavsiyesi üzerine önce Mutasarrıf Halil'in evini sarıp telgraf hattını kestik. Şehirde bazı şeyler olduğundan şüphelenen Ali Galip, yanına Noel'i alarak hükümet binasına gelmiş ve adeta zorla getirdiği mal müdürüne vezneyi açtırarak mevcut parayı almak istemişti. Mutasarrıf, evini jandarmanın manyetolu telefonu ile aratmıştı. Hatların kesildiğini anlayınca öylesine telaşlanmışlardı ki, hükümet konağının önünde bekleyen atlarına binerek, yanlarında altı muhafızla şehri terk etmişlerdi. İlyas Bey memnun ve rahattı, ben değildim. Paşa'nın, Ali Galip'i ve bu arada İngiliz Binbaşısı Noel'i ele geçirmek istediğini biliyorduk. İlyas Bey'in kaygılarına katılmamak mümkün değildi. 13. Kolordu Komutan Vekili Miralay (Albay) Cevdet Bey, Paşa'ya şifresinde civarda bazı kumanda değişiklikleri yapılmadan kesin bir hareket yapmanın doğru olmayacağını bildirmişti. Bu da İlyas Bey'in kaygısına haklılık kazandıracak düşündürücü bir durumdu. İlyas Bey şehrin başlıca merkezlerini elindeki mütevazı kuvvetle, bir-iki askerle tutarken, ben yanımda dört asker, hükümet konağına elimizde fenerler girdiğimizde köşeye sinmiş yaşlı bir siville karşılaştık. Bu, ziyafetin sahibi Hürriyet ve İtilaf reisi, un fabrikatörü Mehmet Bey'di. Titrek sesiyle, yemeğin sonuna doğru mutasarrıfın evinin kuşatıldığını öğrendiklerini, vali ile mutasarrıfın ve yanındakilerin ellerini yıkamaya bile fırsat bulamadan atlarına binip hükümet dairesine geldiklerini, bir gün önce almayı 19 kararlaştırdıkları ve mal Müdürü’ne senet vererek çıkın yaptırdıkları altı bin altını vezneden çıkarttıklarını, fakat nal seslerini duyunca paranın da senedin de veznede kaldığını söyledi. Hürriyet ve İtilaf reisinin söyledikleri doğruydu. Masanın üzerinde bulduğumuz senette aynen şu satırlar yazılıydı: "Mustafa Kemal ve avenesinin yakalanıp katledilmesi karşılığı altı bin altın alınmıştır. " Senedin altında, bir tarafta Vali Ali Galip'in, öte tarafta Mutasarrıf Halil Rami'nin imzaları vardı. Altı bin altın, her biri biner liralık altı çıkın halinde sıralanmıştı. Malatya telgrafhanesinden durumu Sivas'a kısa bir şifre ile bildirdim. Paşa, kaçakların mümkünse kovalanmalarını istiyordu. Yakalanmalarının inandırıcı bir kuvvet gösterisi olacağına ben de inanıyordum. Ne yazık ki mümkün olmadı. Kısa sürede Sivas'a dönmem emredildi. Yorgundum ama mutluydum. Malatya' dan Sivas'a altı bin altın lirayı da götürdüm. Paşa'nın emriyle altın çıkınını Heyet-i Temsiliye kasasına teslim ettim. Bu servet, Ulusal Kurtuluş Mücadelesinin adeta sermayesi olacaktı. Paşa, paranın miktarını duyunca gülerek şunları söyledi: "Bu, çok büyük bir para. Bizimkilere birdenbire söyleme. Yüreklerine iner. " Ali Galip olayının son perdesi de böylece kapanmıştı. 4 2.3. "Kılıç! ... Kendini ateşe atabilecek misin?" Gammazlık ve çekememezlik her büyük insanın çevresinde kaçınılamaz hastalıktır. Mustafa Kemal Paşa bu illeti en aza indirmişti. Bu gerçeği, bana maddi olmaktan çok ruhi acı veren ve yapısında biraz saflık, hatta çocuksu haysiyet duygusu olan, belki milyonların varlığında yaşanmamış bir biçimde tecrübe ettim. Olay şöyle cereyan etti: Samsun'dan döndüğümün ertesi günüydü. Yavaş yavaş derlenip toparlanıyorduk. Çoğu kimse nereye doğru gittiğimizi bilmiyordu. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 56-62 4 20 Gecenin ilerlemiş saatiydi. Yatmak üzereydim. Ali Çavuş, Mustafa Kemal Paşa'nın beni emrettiği haberini getirdi. Tek başına ve düşünceliydi. Masanın üzerinde altı sedef kolonlu sekiz numara lamba yanıyordu. Her zamanki gibi "otur" demeden: "Kılıç! ... Sana vereceğim tehlikeli bir görevi kucaklayabilir misin? Kendini ateşe atabilir misin? " sorusunu sordu. Parmağıyla yanan lambayı işaret ediyormuş gibi geldi bana… Cevap vermeden ani hareketle sağ elimde yanan lambanın şişesini kavradım. Saatlerce yanan ve eskilerin deyişiyle nar-ı beyza haline gelmiş şişeye elim yapıştı. Yanı k bir et kokusu bir anda çevreye yayıldı. Kavrulan derimi sert bir hareketle şişeden nasıl kurtardığımı bilemiyorum. Yalnız sesini duydum: "Çocuk. . . Ne yaptın?" Ne yaptığımı ben de bilmiyordum. Neden böylesine bir soruya cevap almaya ihtiyaç duymuştu? Belli ve somut bir olay, kendisine ulaştırılmış ve içinde benim görev aldığım, O'nu huzursuz eden bir ihbar mı vardı? Mustafa Kemal'in emrine girmeden önceki görevim, Mavera-yı Kafkas Ordusu Kumandanı Nuri Paşa'nın yaverliğiydi. Nuri Paşa, bilindiği gibi, Enver Paşa'nın kardeşiydi. Enver Paşa o tarihte henüz Rusya' dan Buhara'ya geçmemişti. Bakü'de toplanan Şark Kongresi'ne katılmıştı. Kongrede, değişen rejimi ne olursa olsun, Türkiye ve Türkler üzerinde de değişmeyecek politikasının gereği Rusya, Anadolu'nun bağrında başlamış ulusal hareketi etkisi altına almak istiyordu ve Enver Paşa bu açıklanmayan istek adına Moskova için en mükemmel kozdu. Ama. Ben bu olayların tamamen dışındaydım ve bunu kanıtlamıştım. Acaba Paşa'ya ulaştırılan bu muydu? Zannetmiyorum. Ne o gün ne de ondan sonra asla üzerinde durmadım ve her şeyi en büyük hakem olan zamana bıraktım. O da hassas ruhunu hiç şüphesiz derinden etkilemiş, ama o ani hareket içinde, ruha hâkim ebedi kararı tescil ettirebilmiş olmanın inancını aziz hayatının sonuna kadar zerrece zedelenmemiş, iddiasız ömrümün tek övüncü sevgi ve güvenini esirgememiş olmakla gösterdi. Biz, Sivas'tan ayrılış hazırlığı içindeyken özellikle İstanbul' dan, hatta Yunan işgaline düşmüş Ege beldelerinden Sivas'a gelenler çoğalmaya başlamıştı. 21 Artık bu topraklarda bağımsız bir Türk Devleti'nin var olabileceğine inananları, O'nun benzersiz kişiliği bir mıknatıs gibi çekiyordu. Amasya'ya hareketinden üç gün önce, İrade-i Milliye' de, gazetenin kendi tespitiymişçesine şu haber çıktı: "Bir süreden beri şehrimizde, vatanın kurtuluşu yolunda Kongre'nin aldığı kararların uygulanmasına ait hazırlıkları tamamlayan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Temsiliyesi'nin Sivas'taki çalışmasını tamamlayarak, benzer sonuçları almak için şehrimizden ayrılma hazırlığında olduğu haber alınmıştır. " Nereye gidileceği açıklanmıyordu. Bizler biliyorduk ki, ilk uğrağımız Amasya'ydı ve yeni kabinenin Bahriye (Deniz İşleri) Nazırı Hulusi Salih Paşa oraya gelecekti. 5 2.4. Maraş-Antep Cephesi Milis Kuvvetleri Komutanlığı Tarih iyi hatırımdadır: 12 Ekim 1919. . . Not defterimdeki kayıt şu: "Paşa yarın şafakla çalışma odasına gelmemi emretti. Demek yine sabahlayacak ve yeni bir görev alacağım. Haydi hayırlısı. . . " Mustafa Kemal Paşa'nın yanına girdiğimde, masanın üzerinde Kiepert haritasının Güney Anadolu bölümü seriliydi. Bir yanda da çözülmüş şifreler, telgraflar, yazışmalar duruyordu. Akıl almaz dikkatli ev sahibiydi. Resmi görevle de olsa, kabul ettiği kimselerin unutmadığı alışkanlık ve tercihlerine göre ikramda bulunurdu. Sordu: "İnşallah kahveni içmişsindir? ... " Benim sabahları fincanla değil de bardakla sade kahve içtiğime dikkat etmiş, nedenini de sormuştu. Hiç düşünmeden: "Kafamı topluyorum Paşam. . . " cevabını verince, gülmüş: Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 80-82 5 22 "İnsanın bardakla kahve içince toplanacak kafası olması ne saadet! ... " demiş, birkaç gün sonra da: "Kılıç, senin bardakla kahve formülün fena değil! ... " deyince denediğini anlamıştım. Kahvelerimizi getiren Ali Çavuş'a emir verdi: "Kimse gelmesin! ... " Ve üste koyduğu telgrafı uzattı: '-"Şunu oku! ... " Önce telgrafın gönderildiği yere göz attım. Antep'ten geliyordu ve şöyle diyordu: "Paşam! Emriniz üzerine şehrimizde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. Fransızlarla Ermenilerin Maraş'tan Antep 'e yürümeye hazırlandıkları, Halep 'ten yeni kuvvetler getirdikleri öğrenilmiştir. Telgrafhane, iki Fransız ve üzerinde Fransız üniforması olan iki Ermeni subayı tarafından sürekli kontrol altındadır. Bir fırsat bulup bu haberi vermekle bendeniz görevlendirildim. Aman Paşam, başımıza teşkilat yapmak güç ve yetenekte subaylar gönderin. Paşam, dışarıda ayak sesleri var, zannederim geliyorlar. - Telgraf Memuru Mahmut Mahir. " Telgrafın okunmasını tamamlamıştım. Mustafa Kemal Paşa emrini tebliğ etti: "Seni, Maraş-Antep havalisinde milli kuvvetler teşkilatını yapman için oraya gönderiyorum. Biliyorsun, her savunma beldesi bir cephedir ve burada görev alanlar, cephe komutanlığı yetki ve sorumluluğuna sahiptirler. Hizmet birliklerinden mümkün olan yardım yapılacaktır. Düşmanların amacı, Ege' de Yunan işgalini serbest bırakırken, kendi ellerindeki toprakları bizden koparacaklarıyla genişletmek ve bağımsız Türk Devleti'ne imkân vermemek... İlk anda Fransızları karşımızda bulluyayız. Telgrafı okudun. Bu millet esir olur mu? Her yer, arkasından gidebileceği asker-sivil insan arıyor. Bugün için en buhranlı bölge Urfa-MaraşAntep... Bu konuda tecrüben var. O bölgenin halkını bilirim. Yiğit, sadık, fedakâr insanlardır. " Gerçekten heyecanlanmıştım. Adeta gözlerim dolmuştu ve zannederim sesim titriyordu: "Elimden geleni yapacağım Paşam... Güveninize ve ilginize layık olacağım. Allah bizimledir.” Başıyla onayladı: 23 "Tabii bizimledir. Biz meşru haklarımızın, vatanımızın kurtuluş mücadelesini yapıyoruz. Bana günü gününe haber vereceksin. Teşkilatını halkın içinde ve onlarla birlikte yap. Onlara hiç çekinmeden gerçekleri söyle... Bu milletin en büyük meziyetlerinden birisi, devletine ait gerçekleri, ne kadar acı olursa olsun bilmesi ve kendinden açık gönülle hizmet istenmesini kucaklamasıdır. Biliyorsun, Ali Rıza Paşa Hükümeti daha Damat Ferit'in ordu birliklerinin başına getirdiği ulusal mücadele aleyhtarı kumandanları yerinden tamamen alamadı. Bazılarına göre de kararsızlıklar devam ediyor. Onun için sen, onların tarzını dikkate alarak ihtiyatlı ol. . . Başardıkça yanında müttefik bulursun... Hiç de geç kalma... Mümkün olan süratle hareket et. Gerekenleri Hüsrev'le görüş, hallet, ondan yeni bir şifre al. Miftahı da Malatya' da olduğu gibi Muzaffer'e vermeyi unutma... " Ne muhteşem hafızası vardı. Malatya'ya Ali Galip olayı için giderken yeni şifrelerin icatçısı olan Hüsrev Bey'den aldığım çözüm tablosunu dayızadem Muzaffer'e vermeyi unutmuştum da halledebilmeleri için Hüsrev Bey'e başvurmaları gerekmişti. İki elini öptüm. Beni kucakladı. Gülerek omuzumu sıvazladı: "Bak Kılıç! ... Başaramazsan ismini geri alırım! ... " Karargâhta yeni görevimin Paşa tarafından öğle yemeğinde açıklandığı saatlerde, Hüsrev Bey'in odasında, Sivas Kongresi'ne Antep'i temsilen katılmış olan Hafız Şahin Efendi'nin yanında getirdiği, havalinin durumunu bildiren rapor üzerinde çalışıyordum. İlk izlenimlerim olumlu değildi. Halep'in düşmesiyle birlikte Antep-Maraş çevresinden Suriye'nin içerilerine gitmiş Ermeniler yerlerine dönmeye başlamışlardı. Mondros Mütarekesi hükümlerine göre, şehirleri dolaşan İngiliz subayları asli kuvvetlerinden önce Antep'e gelmişler ve başta topların kamaları olmak üzere, bir savunmaya imkân verecek silahları toplamışlardı. Halk içinde de ustaca propaganda yapmışlardı: Eğer İngiliz-Fransız işgaline engel olunmaya kalkışılırsa, Ermeniler bu işi Halep önlerine yığdıkları tepeden tırnağa kadar silahlı elli bini aşkın kuvvetleriyle yapmaya kalkışacaklar ve işte o zaman kan gövdeyi götürecek, şehirlerde taş üstünde taş kalmayacaktı. Ne yazık ki, Hürriyet ve İtilaf Fırkası da gerçekle zerre kadar ilişiği olması imkânsız bu propagandayı destekliyordu. Hareket edeceğim sabah, beklemediğim bir konuğum geldi. 24 Benim Sivas'ta olduğumu öğrenen ve benden önce Bakü'ye giden Mavera-yı Kafkas Ordu Kumandanlığı Başyaveri Kaymakam (Yarbay) Mümtaz Bey'in durumu öğrenmek üzere gönderdiği Batumlu mücahit Ali Çavuş... Bu yaşlı, fakat çok cesur ve çok çevik, gerilla savaşlarında usta Teşkilat-ı Mahsusacıyı da yanıma alarak Elbistan'a doğru yola çıkmadan önce, son emirlerini almak ve elini öpmek üzere Paşa'nın huzuruna çıktım. Görevimin önemini ve başarılı olacağıma inandığını anlattıktan sonra, bütün mücadelemde bana güç veren şu cümleyi ekledi: "Haydi, Allah yüzünüzü ak etsin!" 6 2.5. Maraş'ta yazılan destan Sivas'tan 16 Ekim 1919'da çıkmıştım. Beş gün sonra, 21 Ekim'de Elbistan'a vardım. Heyet-i Temsiliye, görevimi yerel Müdafaa-i Hukuk Merkezlerine bildirmiş, bütün olanaklarıyla yardımcı olmalarını ve kararlarımın yerine getirilmesini istemişti. Elbistan'da halk şaşkın ve ümitsizdi. Fakat bu görünüm altında ırkına has kükreyiş için öncü bekliyordu. Fransızlar Urfa gibi Maraş'ı da işgal etmişlerdi. Durumu, Sivas'tan Amasya'ya gelmiş olan Mustafa Kemal Paşa'ya bildirdim. Aldığım cevap kesin bir emirdi: "Fransızları Antep 'e sokmayınız! ... " Teşkilatımızı bilinçli ve mantıklı bir şekilde oluşturabilmek için, düşman tarafından kandırılarak aleyhimize çevrilen Çerkez ve Kürt ileri gelenlerinin ve ulusal mücadeleye karşı gibi görünen Elbistan kaymakamının oradan uzaklaştırılması gerekiyordu. Bu konuda önlemler aldık. Fransız müfrezesiyle birlikte Pazarcık'a gelen Maraş Mebusu Hırlakyan'ın damadı Ohannes'i müfrezesiyle birlikte tutukladık. Bölgenin genel Kuva-yı Milliye Kumandanı olarak duruma el koydum ve aşağıdaki 1 numaralı bildiriyi yayınladım: "Muhterem kardeşlerim, Fransızların kimseye sormadan, yerden göğe kadar haksız olarak kendi başlarına işgal kararlarına karşı, biz vatanın asıl sahipleri ses çıkarmayacak olursak, Anadolu'muzun en güzel yerlerini işgal ve istilaya devanı edeceklerdir. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 82-85 6 25 Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin bu konuda aldığı kararlara uygun olarak, milletimiz bütün gücüyle bu haksız işgali reddetmez ve silaha sarılmazsa, Paris Barış Konferansı'nın bir diyeceği olmaz. O zaman medeni âlem, 'Eğer Türkiye Müslümanları Fransız işgalini hoş görmemiş olsalardı, Fransızları kendi topraklarından fiilen çıkarırlardı' demeye mecbur kalacaktır. Fedakâr kardeşler! Ey Müslümanlar! Gafil durmak, uyumak zamanı değildir. Fransızlar, 'Maraş, Antep, Urfa ve Adana vilayetlerini geçici olarak işgal ediyoruz' diyerek bizleri aldatırken, diğer taraftan Ermenileri silahlandırıp üzerimize saldırtıyorlar. İşte Haruniye olayı. Haruniye'de Müslümanların evleri yakılıp yıkılmıştır. Fransızlar bu mübarek toprağımızı Ermeni nüfuz ve idaresine vermek ve bu şekilde buralardaki Müslümanları ortadan kaldırmak istiyor. Kardeşler! Artık hiç durmayınız ve bu haksızlığa sessiz kalmayınız. Düşmanlarımızın zalimane haksızlıklarına hiçbir Müslüman göz yummamalıdır. Allah'ın yardımıyla başarıya ulaşacağımıza iman edelim. Bu kutsal görev için kuvvetlerimiz hazırdır. Anadolu'nun her tarafında… Kutsal amaç uğrunda büyük bir arzu ve kararlılıkla halk sürekli silahlanıyor. İşte bunlardan bir kısmı, siz kardeşlerini kurtarmak üzere binlerce kilometre uzak yerlerden kalkıp Pazarcık ve Maraş'a geldiler. Sizler de hemen hazırlanın. Teşkilatınızı tamamlayın ve genişletin. Size gösterilecek yerlerde toplanmak gayret ve fedakârlığını gösterin. Aynı amaçla ben de bütün gücümle yanınızdayım. Bir avuç Müslüman'ı mahvetmek isteyen zalim düşmanı Allah’ın yardımıyla içimizden sürüp çıkaralım. Allah yardımcımız olsun. Hepinize saygılar sunar, teşkilatınıza hazır olduğunuza dair bilgi beklerim. Maraş ve Antep Havalisi Umum Kuva-yı Milliye komutanı Kılıç Ali Teşkilatlanmanın ve harekâtın sağlıklı şekilde yürütülmesi için, Maraşlı ve Antepli üçer kişiden oluşan heyet kurdum. Maraş'tan eski Milletvekili Arslan, şehit merhum Evliya ve ulemadan Hafız Ali Efendilerle, Antep'ten Heyet-i Merkeziye'den Sadık, Kasım ve Mülazım (Teğmen) Mustafa Efendileri çağırttım. Küçük kongre niteliğinde bir toplantı yaparak her iki şehirde hareket tarzımızı belirledik. Yeni semt ve mahalle savunma teşkilatları ile herhangi bir kuşatmaya karşı alınacak önlemleri görüştük. Bu kararlarımızla, şehirlerin savunma ve direnme yeteneklerini güvenilir bir şekle sokmuş oluyorduk. 26 Fransızların silahlandırdığı Ermeniler o günlerde iyice azıtmışlardı. Ve Maraş ayaklanma ve direniş hareketini doğuran olay ela o sırada başladı. Biz Elbistan'da silah dağıtıp teşkilatımızı tamamlamaya çalışırken Osmaniye' deki Fransız hükümet temsilcisi, Osmaniye Jandarma Kumandanı Binbaşı Sıtkı Bey'i ve gönüllü Çerkez süvarileriyle ileri gelenlerden Sakçagözlü Hurşit Ağa ve maiyetini yanına alarak Maraş'a geldi. Fransız hükümet temsilcisi, mutasarrıfa bir nota verdi. Ertesi gün öğleye doğruydu. Bir Fransız müfrezesi kaleye giderek Türk bayrağını indirdi, yerine Fransız bayrağını çekti. O gün cuma idi. Yüzyıllardan beri Maraş kalesinde dalgalanmakta olan bayraklarını göremeyen halk, çıldırmış gibiydi. Sokakları, meydanları doldurmuştu. Büyük bir kalabalık, müthiş bir uğultu halinde kaleye doğru aktı. Yollarda kendilerini engellemek isteyen Fransız müfrezelerini ve Çerkez gönüllülerini çiğneyip geçerek kaleye vardılar. Tepe üzerinde yüzyılların gururunu taşıyan şanlı Türk bayrağı bir dakika içinde çekilmiş ve artık ok yaydan çıkmıştı. Bu olay, Kayzer ordularına benzeyen Fransız askerinin saldırgan ve küstah kumandanını tam bir acz ve utanç içinde bıraktı. Maraş'ta ansızın ve bir volkan şiddetiyle patlayan bu olay, Maraş'ın fedakâr telgrafçıları tarafından hemen bana haber verilmişti. Maraş mutasarrıfını makine başına çağırdım. Durum hakkında bilgi istedim. Önce bu olay hakkında bilgi vermek istemedi. Dedim ki: "Millet davası için millet adına sorulan soruya cevap verecek cesaretin yoksa çekil! Milli azim ve cesareti temsil eden belediye başkanı gelsin! " Bunun üzerine mutasarrıf, önemli bir olay olmadığını, asayişin sağlanması için çalışıldığını söylemek zorunda kaldı. Fakat bu cevap da durumu idare etmekten ibaretti. Antep ve Maraş'taki teşkilatla sağlıklı bir şekilde haberleşebilmek için Fransız askerlerinin uyku saatlerinde şehir dışındaki telgraf hatlarını kesiyor, bunlara telefon bağlayarak haberleşme olanağı sağlıyorduk. Bu dikkate değer faaliyetlerimizin yanı sıra, düşmanın moralini iyice bozmak için toplu kuvvetlere ihtiyacımız vardı. Bu kuvvetleri oluşturmak kolaydı, ama onların ihtiyaçlarını sağlamak çok zor olacaktı. Bölgedeki ağalar ve seçilmiş kimseler arasından yardım toplanmıştı ve kendi aralarından seçtikleri heyetler vasıtasıyla bu da gerçekleştirildi. Bu sayede düşmanın bağlantı yolları üzerine ve Kayabıyıklı bölgesine ihtiyat subaylarının komutasında birer müfreze yerleştirmeyi başardım. Fransızlar Maraş'a takviye kuvvetleri göndermeye devam ediyorlardı. 27 Bunun üzerine Maraş mutasarrıfını ve oradaki Fransız kumandanını makine başına çağırdım. Yalnız asayişin korunmasından sorumlu olduklarını söyledikleri halde, kuvvetlerini günden güne yoğunlaştırmaları ve yollarda masum insanların kanına girmeleri, ırza, namusa saldırmaları aklın almayacağı rezillik boyutuna ulaştığından, bu şekilde devam olunduğu takdirde aynen karşılık vereceğimizi söyledim. Düşman artık istediği gibi hareket etmeye cesaret edemiyordu. İslâhiye' den Maraş'a gelmekte olan ve yol üzerindeki köylerde halka işkence yapan bir Fransız müfrezesi, 3 Ocak 1920'de Eloğlu müfrezemizin şiddetli saldırısına uğradı. Bu ilk çatışmada verdikleri bir ölü, iki yaralı Fransızları büsbütün ürküttü. 10 Ocak 1920'de daha güçlü bir Fransız müfrezesi, Eloğlu üzerinden Maraş'a sevk edilirken, takviye edilen kuvvetlerimiz tarafından yine Eloğlu'nda karşılandı. İki gün süren bir çatışmadan sonra yedi ölü ve yirmi yaralı vererek Maraş'a girebildiler. Maraş ve Antep yolunun Karabıyıklı'da kuvvetli bir müfreze ile tutulduğunu anlayan Fransızlar, Eloğlu'ndaki perişan olmuş birliklerini takviye için, bu kez de Antep'ten Sakçagöz ve İslâhiye yoluyla Maraş'a bir müfreze göndermek istediler. Bu müfreze de 12 Ocak 1920'de Küçük Arabdar'daki ulusal kuvvetlerimiz tarafından yapılan baskınla ağır kayıplar vererek dağıldı. Bu çatışmada ilk kez ganimet alındı. Bunlar iki makineli, çok sayıda piyade tüfeği, cephane ve hayvandı. Bu olaylar üzerine Fransızlar, hedefleri olan Pazarcık'ı vurmak ve oradaki kuvvetlerimizi dağıtmak için hazırlığa başladılar. Maraş Mutasarrıflığı aracılığıyla dağıtılan bildiride, "Eşkıyadan Kılıç Ali Bey'i cezalandırmak amacıyla, Türk jandarmasıyla ortaklaşa bir Fransız kuvveti gönderileceği, halkın işiyle gücüyle meşgul olması ve heyecana kapılmaması, amacın asayişin sağlanması olduğu " bildiriliyordu. Ben de hemen cevabi bir bildiri yayınladım. "Eşkıya gibi gösterilmek istenen kuvvetin, haksız işgaller karşısında hürriyet ve bağımsızlığını mutlaka elde etmek için silaha sarılmış bir millet olduğunu, Pazarcık 'a gönderilecek Fransız kuvveti tek bir askerden ibaret bile olsa mutlaka kurşun ile karşılanacağını " ihtar ettim. Fr. Kumandanına bu hareketin tehlike ve sorumluluğunu da hatırlattım. Pazarcık'a Maraş ve Antep'ten aynı anda iki kuvvet sevk edilebileceğinden, her ihtimale karşı Maraş-Pazarcık yolu üzerindeki Dehliz noktasını tuttum. Maraş ve Antep yolu üzerindeki Aksu civarına da ayrıca bir kuvvet gönderdim. Bu müfrezelere, Pazarcık'ı işgal etmek üzere gelecek düşman kuvvetlerinin mutlaka imha edilmesini emrettim. Bir tek Fransız'ın bile Pazarcık sınırından geçebilmesinin büyük sorumluluk olacağı uyarısını yaptım. Hürriyet ve bağımsızlık aşkıyla dolu kahramanlar bu emir ve uyarılarımı harfiyen yerine getirdiler. 18 Ocak 1920'de Maraş'tan Dehliz'e ve 19 Ocak'ta Antep'ten Aksu civarına ilerlemekte olan düşman müfrezeleri ağır kayıp vererek yenilgiye uğratıldı. 28 Aksu yoluyla ilerlemekte olan 70-80 kişilik piyade müfrezesi de gönderdiğim Karayılan müfrezesi tarafından tamamen yok edildi. Fransızlar pabucun pahalı olduğunu anlamaya başlamışlardı. Bu başarılar ayrıca Antep ve Maraş halkının moralini yükseltmiş, teşkilatlanmaya ve savunma düzenine hız verilmesine sebep olmuştu. O günlerde Antep teşkilatımız, Şahin Bey adında gayet cesur, her türlü güçlüğü yenebilecek güç ve yetenekte bir arkadaşın kumandasında Kilis-Antep yolu üzerine bir müfreze çıkardı. Bu müfreze, ilk karşılaştığı erzak koluna saldırarak Kilis'e dönmeye mecbur etti. Teşkilatımız mümkün olduğu kadar tamamlanmış ve durumumuz açıklığa kavuşmuştu. Kozan dağlarında bulunan Doğan Bey'in (Miralay Kemal) Urfa civarında harekete geçmek üzere olduğunu haber aldım. Bütün faaliyetlerimizi Mustafa Kemal Paşa’yla 3. Kolordu Komutanı Selahattin Bey'e de yazıyordum. Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa, " Yürütmekte olduğu kahramanca hareket takdirle karşılanmıştı: Başarılarının devamını dilerim " diyordu. Selahattin Bey ise sürekli olarak bizi soğukkanlılığa davet ediyordu. Saldırıya geçilmemesini, zorunlu durumlarda bile ateşle değil, düşmanın silahlarını toplayarak karşılık verilmesini öğütlüyordu. Henüz genel teşkilatlanma sağlanamadığı için, hareketimizin saman alevi gibi sönmeye mahkûm olduğunu iddia ediyordu. Elbistan'daki kolordunun askeri temsilcisi de uykudaydı. Bu kadar çatışmaya, bu kadar çabaya ve bu kadar başarıya karşılık, kolordudan bir tek fişek bile alınamamıştı. Gerektiğinde yapılan yardım çağrılarına kuru bir cevap bile verilmiyordu. Selahattin Bey'in emir ve bildirilerine hiç önem vermedim. Aksine bütün bölgede başlayan kutsal ihtilali sürdürebilmek için, teşkilatıma, nerede rastlanırsa rastlansın, Fransızlara sürekli saldırılması emrini verdim. Teşkilatlandırma ve silahlandırma çalışmalarındaki başarılarımızdan ürken Doğu Bölgeleri Komutanı General Querette karargâhını 20 Ocak 1920'de Antep'ten Maraş'a nakletti. Generalin Maraş'a gelmesiyle düşman faaliyetleri daha da yoğunlaştı. Ermeniler aileleriyle birlikte kiliselerde toplanıyor Fransızların işgalindeki bölgelerde yoğun bir faaliyet gözleniyordu. General Querette, bir bildiri yayınlayarak gün batımından sonra şehre girecek herkesin sorgusuz sualsiz kurşuna dizileceğini ilan etti. Ben de hemen karşı önlemler almaya başladım. Maraş Heyet-i Merkeziyesi'nden iki kişiyi çağırdım. Evliya Efendi ile Hafız Ali Efendi geldiler. Bir iki gün içinde karılı bir çatışmanın başlayacağı anlaşılmıştı. Böyle bir durumda şehrin her köşesinde saldırıya geçilmesi ve ilk silah patlar patlamaz görülecek her Fransız devriyesinin esir alınması, sokakların ısrarla savunulması emrini verdim. Ermenilerin şehirde bir yerden başka yere gitmesine izin vermeyecektik. Fransızların işgalindeki evler ve kiliseler kuşatılacaktı. 29 Fransızların işgalindeki kışlanın batı ve güneyi ile Maraş'ın güneyindeki Mercimek tepesine güçlü müfrezeler yerleştirdim. Harekâtı bizzat izlemek ve yönetmek için kuvvetlerimle birlikte karargâhımı Maraş yakınlarındaki Dehliz bölgesine naklettim. General Querette, Maraş'ta terör havası estirmeye başlamıştı. Şehrin ileri gelenlerini çağırtmış, onlara, Kılıç Ali adındaki eşkıyanın ortadan kaldırılması için herkese görev düştüğünü söylemişti. Müftü Rafet Bey, Fransız işgalinin haksız olduğunu, Kılıç Ali'nin ortadan kaldırılması gerekiyorsa bunu kendisinin gidip yapması gerektiğini söyleyince de toplantıyı terk etmiş, kapıdaki muhafızlara, içeride olanların tutuklu olduğunu bildirmişti. Bu tutuklama halkın yoğun tepkisine yol açtı. Heyecanlı bir bekleyiş içinde olan halk, bu haksız tutuklama kararından sonra artık ayaklanmaya başlamıştı. General Querette'in emriyle Fransızlar Maraş'ı top ve makineli ateşine tuttular. Yirmi gün sürecek ve Fransızların belkemiğini kıracak Maraş direnişi başlamış oldu. Bütün kuvvetlerimle hemen Maraş'a gittim. Haznedarlı mahallesinde karargâh kurdum. Kanımızın son damlasına kadar çarpışacağımıza ve Fransızları Maraş'tan kesinlikle atacağımıza dair bir bildiri yayınladım. Harekâtı fiilen yönetmeye başladım. İtilaf devletlerine ve Amerika'ya halkın tepkisini belirten protesto telgrafları çektirdim. Fransız Generali Querette'e de aşağıdaki ültimatomu verdim: "Kumandan Efendi! Askerlerinize derhal ateş kestirmez ve haksız olarak işgal ettiğiniz topraklarımızı yirmi dört saat içinde terk etmezseniz, sizi kuşatmış olan Müslüman savaşçıların şiddetli saldırılarına maruz kalacaksınız. Dökülecek kandan siz sorumlu olacaksınız. Önerimi kabul ettiğiniz takdirde hiçbir saldırıya uğramadan ülkemizden çıkmanızı sağlayacağımı garanti ediyorum. Umumi İslam Mücahitleri Reisi Kılıç Ali" Verdiğim süre dolduğu halde Fransızlarda bir teslim belirtisi görülmüyordu. Sadece çatışmanın ilk günü kışlada hapsettikleri mutasarrıf vekilini serbest bıraktılar. Bütün kuvvetleriyle şehri bombardıman etmeye devam ediyorlardı. Maraş sokaklarında şiddetli çarpışmalar oluyordu. Antep'ten Fransız takviye birliklerinin gelmesini engellemek için, Antep-Maraş yolu üzerindeki köprüleri tahrip ettirdim. Gönderdiğim müfreze, Aksu köprüsünü korumakla görevli Fr. Müfrezesini tamamen imha etti. Çarpışmaların üçüncü günü, 25 Ocak 1920'de, İslâhiye- Maraş yolu üzerinden güçlü bir Fransız birliğinin gelmekte olduğunu gözlemledim. Bu durum canımı sıktı, çünkü bu birliğe karşı koyabilecek gücümüz yoktu. 30 Yanımda bulundurduğum iki hafif makineliyi, düşmanın geleceği alana hâkim olan Haznedarlı Camii'nin önüne yerleştirdim. Belli etmeden şuradan buradan topladığım kuvvetlerin bir bölümünü şehrin olduğu tarafındaki şose girişinin iki yanına, Zeytinlik ve Şeyh Adil mezarlığına mevzilendirdim. Posta görevi için bulundurduğum Kürt süvarilerinden bir kısmını da ilerlemekte olan düşmanın arkasına düşecek şekilde Haznedarlı'nın kuzey sırtlarına sürdüm. Bunlar varlıklarını düşmana belli etmeyeceklerdi. Şehrin girişine kadar direnişle karşılaşmadan yaklaşan Fransız kuvvetlerine yapılan ani baskın onları şaşkına ve bozguna uğratmıştı. Gerideki süvarilerin de katılmasıyla perişan olan düşman müfrezesi imha edilmiş, kurtulabilenler Haznedarlı çiftliğine sığınmıştı. Onlar da bir baskınla imha edildi. Bu çatışmanın lehimize sonuçlanması, hiçbir yerden destek alamayan mücahitlerimizin moralini yükseltmişti. Her taraftan kuşatılmış olan düşman kuvvetlerinde yorgunluk belirtileri görülmeye başladı. Şehrin önemli yerleri tek tek elimize geçiyordu. Ermeni komitacılarıyla General Querette, Amerikan Koleji'ne sığınmışlardı. Fransızlar son bir ümitle, 12 Şubat 1920'de güçlü bir takviye birliğini Maraş'a soktular. Birlik, şehrin güneyindeki Elbistan kuvvetlerini oradan atarak tepeyi ele geçirdi ve şehirde kuşatılmış durumdaki askerlerini ateşle koruyarak kaçırmayı başardı. Fransızları Maraş'tan çıkarmıştık. Şehirde asayiş ve güvenliği sağladık. Çeşitli yerlere sığınarak inatla direnen Ermenileri de bertaraf ettik. Şehrin denetimini sağlamak için hemen sıkıyönetim ilan ettim. Sıkıyönetim Komutanlığı'na Göksu Askerlik Şubesi Başkanı Binbaşı Cemil Bey'i atadım. 7 2.6. Yozgat ayaklanması ve Boğazlıyan baskını Aralarından ayrılacağım haberi, Antepli mücahit kardeşlerimin gönüllerinde üzüntü yaratmıştı. Benim gıyabımda toplanan Müdafaa-i Hukuk Heyeti, yerimde bırakılmam için doğrudan Mustafa Kemal Paşa'ya başvurma kararı almıştı. Hakkımda kullandıkları lütufkâr cümleleri sonradan öğrendim. Elinden geleni yapmaya çalışmış vatandaş olmaktan başka bir iddiası olmayan bir emektar için ortaya konulan güven hissine karşı Paşa'nın cevabı, eğer ruh yapısını bilmesem beni üzerdi. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 85-94 7 31 Bu cevapta, O'nun, değeri kendi indinde ne ölçüde takdir kazanmış olursa olsun, ülke sorunlarının kişilere asla bağlanamayacağının ibret dersi olmaya layık açıklaması vardır: "Kılıç Ali Bey'in Gazi şehrin savunulmasında gösterdiği şecaat ve dirayet malumdur. Bugünkü olaylar kendisinin ülkenin diğer bölgelerinde görevlendirilmesini gerektirmiştir. İçinizde çok Kılıç Ali'ler vardır. Bu gerçeğin tecellisine kani olarak hepinizin gözlerinden öperim. " Mücadele arkadaşlarıma, Paşa'nın bu ümidini gerçekleştirmiş olmanın, O'nun vatana adadığı ömrünün en büyük ödülü olacağını anlattım ve siyasi hayattan çekilinceye kadar milletvekili olmaktan onur duyduğum Gazi şehre veda ettim. Maraş-Antep Bölgesi Genel Kuva-yı Milliye Komutanlığı vekâletini Nizamiye Tabur Komutanı Binbaşı Reşit Bey'e verdim. Kendisini aynı zamanda kaçmakta olan düşmanı izlemekle görevlendirdim. Ertesi gün Maraş'a hareket ettim. Maraş'ta iki gün kaldıktan sonra Kayseri'ye geldiğimde, Mustafa Kemal Paşa tarafından makine başında "Yenihan'da başlayan isyanın Yozgat iline sıçramakta olduğu " bildiriliyor ve "derhal olay yerine giderek duruma hâkim olmam" emrediliyordu. Ayaklanmalar o kadar tehlikeli bir hal almıştı ki, emirler doğrudan Mustafa Kemal Paşa ve genelkurmay başkanı tarafından veriliyordu. O tarihte Genelkurmay Başkanı, İsmet İnönü'ydü. Mareşal Fevzi Çakmak ise hem Milli Savunma bakanlığı hem de başbakanlık anlamına gelen İcra Vekilleri Heyeti başkanlığı yapıyordu. Maiyetimde bulunan elli süvariyle birlikte Kırşehir üzerinden Mucur'a, oradan da 1 Haziran 1920'de Yozgat'a yetiştim. Hayret, hatta dehşet içindeydim. Ali Galip olayı Sivas Kongresi'nin toplanmasını bile tehdit ederken, yollar bu kadar tehlikeli değildi. Yanımda Maraş-Antep savunmasının seçkin fedaileri vardı. Hepimiz dişimizden tırnağımıza kadar silahlıydık. Yol üzerinde karşılaştığımız her vatandaşın ilk kaygısı, ülke içindeki bu kana ve kine dönüşmüş ayrılığın nasıl giderileceğiydi. Ne olmuştu bu ülkeye? Dünya yüzünde bağımsız bir Türk Devleti bırakmamak için yemin etmiş olan düşmanlarımızın amaçlarına ister istemez alet olma felaketinin asıl kaynağı neydi? İhanet tahriklerinin sahipleri kimlerdi? Bunlar Anadolu' da zaman zaman huzuru bozmuş eşkıyalık hareketleri de değildi. Bu, devlet otoritesi denilen kutsal varlık elden gitti mi, ardından neler gelebileceğinin acı tablosuydu. Çocukluğumdan bilirim. Bizim Beşiktaş'ta Kılıç Ali semtinde, daha sonra oturduğumuz Bakırköy' de, Ermeni komşularımız vardı. Gül gibi geçinirdik. Hatta bir Ermeni papazı bana Fransızca dersi vermişti. Ermeni arkadaşlarımın Türkçeden başka dil konuştuklarını hatırlamam. Evlerinde de öyleydi. 32 Bende bu birlik ve beraberlik duygusu öylesine yer etmişti ki, Antep'te, Ermenilerin Fransızların önünde bir intikam fırtınası gibi estiklerini görünce, bu kin ve gazabın içyüzünü araştırmak ihtiyacını duydum. Maraş'ta da benzer durum olunca, iki Ermeni papazı ile görüştüm. Onlar birbirlerinden bile çekinerek yalnız kaldıklarında bana şöyle demişlerdi: "Bunlar bizim Ermeniler değil! ... Bunlar Rus Ermeni’si... Allah belalarını versin... Beyinleri yıkanmış! Ne yaptıklarını ne istediklerini bilmiyorlar. Bunların beynini her önüne gelen Türk düşmanlığıyla doldurmuş. " Antep savunmasının ilk günlerinde Fransızları barındıranlar Antep Ermenileriydi. Antepliler de bizim kadar hayretteydiler. Yüzyıllarca kardeş gibi yaşadıkları, huzur ve refah içindeki bu insanlara ne olmuş, kim bunları böylesine canavarlaştırmıştı? Maraş'taki Ermeni papazlarını, gerçekleri burada daha rahat anlatabilecekleri düşüncesiyle Antep'e getirttim. Ermeniler kitle halinde Fransızların elindeki Amerikan Koleji'nin çevresindeydiler. Aramızda adeta silahtan arınmış bölge vardı. Ellerinde beyaz bayraklar, oraya gittiler ve gerçekten bize verdikleri sözü yerine getirerek nasihat ettiler. Hatta çok yaşlı ve kıdemlisi, "Buradan Türkler gitse bile biz birbirimizi yeriz. Dışarıdan Ermeni diye gelenlerin bizlere benzer nesi var? Bunlar bizden değil! Atalarımız burada huzur içinde yaşadı. Türk buradan gitmez ve kovulamaz. Gelin aklımızı başımıza alalım da pişman olmayalım " demiş; fakat üzerine saldırıp neredeyse öldüreceklermiş. 1 Haziran 1920'de Yozgat'a vardığımda durum şöyle idi: Bu bölgede maalesef teşkilatlanmaya önem verilmemiş ve başlangıçta ayaklanma hareketi önemsenmemiş, ihmal edilmişti. Asiler bölgede rahat hareket ediyorlardı. Bütün şehir halkı zehirlenmişti. Askerlik ve vergi muafiyeti vaadiyle kandırılan halk, asilerin tarafına geçmişti. Hükümet zayıf, isyancılar güçlü görülüyordu. Yozgat'ta Çapanzade Halit ve kardeşi Ziya'nın asilere katılmaları ve haklarında hiçbir işlem yapılmaması, halkın kafasını karıştırmıştı. Çerkez Deli Mustafa ile Postacı Nazım adlı başıboşlar, çevrelerine topladıkları önemli kuvvetlerle Yenihan (Yıldızeli) ve Zile havalisinde, Deli Ömer adlı asi ise Akdağmadeni'nde faaliyet gösteriyorlardı. 33 Hemen şehrin ileri gelenlerini, önde gelen devlet memurlarını topladım ve bana katılarak, halka önayak olmak üzere görev almalarını istedim. Başlangıçta kabul ettiler. Çapanzade Halit'in kardeşi Celal'in tezviratıyla, ertesi gün, bana katılmaktan vazgeçtiklerini bildirdiler. Durum tehlikeliydi. Seksen altı kişiden ibaret olan müfrezemle bu çevredekileri kanunlara boyun eğdirmek mümkün değil idiyse de hiç olmazsa şurada burada toplanmaya başlamış asileri dağıtmak ve bu şekildeki güç gösterisiyle bozuk olan halkın moralini yükseltmek gerekiyordu. Bunun için önce Akdağmadeni'ne gidip duruma hâkim olmak ve o civarda Deli Ömer'in faaliyetlerine izin vermemek gerekiyordu. 4 Haziran 1920'de Yozgat'tan hareket ederek iki gün sonra Akdağmadeni'ne vardım. Durumu Genelkurmay'a da bildirdim. Öncelikle Yozgat'ta bulunan Çapanlardan Celal'in tutuklanıp vatana ihanet suçuyla cezalandırılması, bu bölgede üç günlük genel af ilan edilmesine izin verilmesi ve bu süre geçtikten sonra teslim olup af dilemeyenlere gerekli şiddette cezaların verilmesi için bana geniş yetki tanınmasını ve derhal sıkıyönetim ilan edilmesini rica ettim. Büyük Millet Meclisi 9 Haziran 1920'de sıkıyönetim ilan etti ve beni fırka kumandanı yetkisiyle sıkıyönetim amirliğine getirerek duruma hâkim olmamı emretti. Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'ndan mutasarrıflığa gelen emirname şöyle idi: "Asayiş için görülen acil durum üzerine Yozgat ilinde sıkıyönetim ilan edilmiş ve Akdağmadeni'nde bulunan Kuva-yı Milliye Komutanı Kılıç Ali Bey fırka kumandanı yetkisiyle sıkıyönetim amiri tayin edilmiştir. Durumun tarafınızdan bütün memurlara tebliği ve her konuda Kılıç Ali Bey'le iş birliği etmelerinin sağlanmasını rica ederim. " Bu emir üzerine ilde hemen sıkıyönetim ilan ettim. Akdağmadeni'nde bir savaş divanı, Yozgat ve Boğazlıyan'da birer araştırma heyeti oluşturdum. Yozgat ve Akdağmadeni mevki kumandanlıklarına şube başkanlarını, Boğazlıyan Mevki Kumandanlığına ise jandarma bölük kumandanını memur ettim. Maden ile Yozgat arasında faaliyet gösteren ve telgraf hatlarını keserek Boğazlıyan'a doğru sarkmak isteyen Çerkez Deli Ömer'in iki yüz kişilik çetesini takibe başladım. Çeteyi 11 Haziran'da Karamağara civarındaki Divanlı sırtlarında yakaladım. Karamağara, Çonım, Kargalı, Karallı da tümüyle asilere katılmıştı. Beş saat süren çatışma sonunda altı ölü, dokuz yaralı ve on iki esir bıraktırarak asileri dağıttık. Karamağara'ya tamamen hâkim olduk. Kargalı ve Karallı Çerkez köyleri af diletilerek teslim alındı. İki bölük ve iki yüz mevcutlu piyade taburunu oluşturanların tamamı Yozgat ve Boğazlıyanlıydı. Bu nedenle firar olayları çoğaldı ve taburun mevcudu yüz yirmiye düştü. 34 Mevcut subay ve askerlerin de morali bozuktu. Taburu Boğazlıyan'a çektim. Buradaki bütün ihtiyatları ve subayları taburun kadrosunun tamamlanması için göreve çağırdım. Asiler çevredeki köyleri kuşatmaya başladılar. Günden güne kuvvetlerini ve baskılarını artırıyorlardı. Yozgat'ın içinde, Zile ve Yenihan'da yoğunlaştıkları görülüyordu. Boğazlıyan'da hiç ihtimal vermediğimiz bir baskına uğradık. Tümüyle yok olmamız mümkündü. Bizim kılık değiştirmiş Ermeniler olduğumuza varıncaya kadar karşımızdakileri aldatmışlardı. Aralarındaki, Medine'de çavuşum olan Hidayet'ten bunları dinlediğimde dehşet içinde kaldım. Çerkez Ethem Bey emrindeki kuvvetler Yozgat ayaklanmasını bastırmayı başarmıştı. Biz de isyancıların arkalarındaki bölgeden yeni kuvvet almalarını önlemiştik Genelkurmay'ın emri, yolun güvenliğini sağlaya sağlaya Ankara'ya gelmemizdi. Boğazlıyan ve çevresinde asayişin sağlandığını bildirdiğimde yeni bir emir aldım. Zile-Yenihan ayaklanmaları sahasına hızla ulaşmamız isteniyordu. 8 2.7. "Senin boyun mu uzadı?" Ankara' daydım. Ayrılık hiç de kısa sürmemişti. Çankaya'da, o günkü adı Papaz'ın Bağı olan iki katlı evin sağ tarafındaki çalışma odası haline getirilmiş bölüme girdiğimde, Mustafa Kemal Paşa notlar çıkardığı kalın dosyayı kapattı, beni şöyle bir süzdü, gülerek kucaklarken: "Kılıç... Senin boyun mu uzadı? " dedi. Elbette boyum uzamamıştı. Fakat ayağımda yüksek ökçeli Çerkez çizmesi ve yüzümde değirmi simsiyah sakalım vardı. Dünyada hiçbir insanda görülmeyeceğine yemin edebileceğim tertemiz, insanın ruhunu yıkayan, ümitsizlikleri alıp götüren, sadakat ve vefayı aşılayan dost ve insan bakışının üzerimde dolaştığını minnetle görüyordum: "Eh, anlat bakalım. . . Herhalde çok söyleyeceklerin vardır. . . " Anlattıklarım arasında asıl üzerinde durduğu iç isyanlardı. Biri bastırılamadan, hiç umulmayan yerden bir başkasının patlayıverdiği isyanlar arasında gizli bir bağ aradığı belliydi. Ayaklanmaların bastırılmasında başvurulan yöntemler, Müdafaa-i Hukukların emrindeki ulusal kuvvetlerin yönetimi üzerinde durdu, sorular sordu. Kafasının içinde bir şeyler olduğunu Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI,2007), 115-120 8 35 hissettim. Açıklamalarım tamamlanınca bir an düşündü. Sonra adeta kendi kendine söylenircesine: "Düzenli orduyu bir an önce kurmalıyız. . . " dedi. 9 2.8. Çerkez Ethem'in Mustafa Kemal'i öldürme planı Ulusal Kurtuluş Mücadelesinin o çetin günlerinde Mustafa Kemal Paşa'yı en çok uğraştıran kişilerden biri de Çerkez Ethem oldu. Çerkez Ethem, mütareke zamanında İzmir Valisi Rahmi Bey'in küçük yaştaki oğlunu dağa kaldırarak fidye isteyen ünlü bir eşkıya idi. Yüzbaşılıktan istifa eden kardeşi Reşit ve diğer kardeşi Yüzbaşı Tevfik'le birlikte astığı astık kestiği kestik bir çete kurmuştu. İki asker kardeş, ilkel bir adam olan Çerkez Ethem'in o günkü durumundan ve gücünden yararlanarak, onu kendilerine bayraktar yapmış, çevrelerine topladıkları çoğu Çerkezlerden oluşan büyük bir kuvvetle görünüşte Ulusal Mücadele'yi destekliyorlardı. Ayaklanmaların bastırılması sırasında yararlıkları da oldu. Mustafa Kemal, onları ustalıkla kullanıyor ve kendilerinden yararlanıyordu. İsmet Bey'in (İnönü) Garp Cephesi Kumandanlığına getirilmesi, o sırada Kütahya civarında Kuva-yı Seyyare adlı bir kuvvetin başında bulunan Çerkez Ethem ve kardeşlerinin hoşlarına gitmemişti, İsmet Paşa'nın kumandasına girmeyi bir hakaret gibi görüyor ve kabul etmiyorlardı. Çerkez Ethem'i şımartan ve kendisine olağanüstü güç vehmettiren olaylar da olmuyor değildi. Bir gün Meclis'e gelmiş, dinleyici locasında görünmesiyle birlikte bütün Meclis kendisini ayakta alkışlamıştı. Çerkez Ethem'e yakın görünen bazı milletvekillerinin önayak olmasıyla gerçekleşen bu olaydan sonra taşkınlıkları ve şımarıklıkları daha da artmıştı. Hatta Mustafa Kemal'i bile küçük görmeye başlamıştı. Kardeşlerinin ve çevresinin kışkırtmasıyla, bağımsız bir Çerkez devleti kurarak başına geçmeyi bile hayal ediyordu. Bu hayalinin önündeki en büyük engel ise Mustafa Kemal Paşa'ydı. Öyleyse onun ortadan kaldırılması gerekiyordu. Mustafa Kemal Paşa bir gün, böbreklerinden rahatsız olduğu için, istasyondaki konutunda yatıyordu. Çerkez Ethem, güven vermek amacıyla, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey'i de yanına alarak, Paşa'nın konutuna geldi. Güya Paşa'yı ziyaret edecekti. Doğruca Mustafa Kemal Paşa'nın yattığı odaya girdi. Yanında daima hazır gezdirdiği adamlarını da binanın kapısına ve merdiven başlarına yerleştirdi. Amacı, İsmet Bey'i Garp Cephesi Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 121 9 36 Kumandanlığından uzaklaştırması için Mustafa Kemal Paşa'ya baskı yapmaktı. Bu amacını gerçekleştiremediği takdirde Paşa'yı kendi yatak odasında vuracaktı. On beş silahlı adamını yanında getirmesinin sebebi buydu. Mustafa Kemal şüphelenmişti. Çerkez Ethem'in güvenilemeyecek biri olduğunu biliyordu. Üstelik böyle randevu almadan, hiçbir bilgi vermeden gelmesi ve kimseye sormadan doğruca odasına dalması hayra alamet değildi. Yastığı altında bulundurduğu tabancasına belli etmeden elini uzattı. Mustafa Kemal'in aşağıda bulunan maiyeti de kuşkulanmıştı. Çerkez Ethem, Mustafa Kemal Paşa'yı ziyarete gelmişse, her an ateş edeceklermiş gibi duran ve yürüyen silahlı adamlarına kapıyı ve merdiven başlarını neden tutturmuştu? Başyaver Salih (Bozok) Bey, o civarda oturan Recep Zühtü Bey'i (Soyak) çağırdı. Ne yapılması gerektiğine birlikte karar verdiler. Muhafız Takım Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe) Bey haberdar edildi. İsmail Hakkı Bey, yanında getirdiği askerlerle konutu sardı. Silahların doldurulması ve bir olay halinde dışarı çıkanların vurulmasını emretti. Salih Bey, Recep Zühtü Bey, yaver Muzaffer Kılıç ve Özel Kalem Müdürü Hayati Bey de binanın içinde gerekli yerleri tutarak önlem aldılar. Çerkez Ethem, İsmet Bey'in kumandadan çekilmesi önerisini ortaya atmış, Mustafa Kemal "Hayır, olmaz!" diyerek karşı çıkmıştı. Oda dışındaki hareketlerden, askerlerin ayak ve silah doldurma seslerinden önlem alındığını hisseden Çerkez Ethem: "Nasıl isterseniz öyle olsun Paşam! " diyerek yüz seksen derece çark etti. Odaya yanında soktuğu arkadaşlarına da Çerkezce "Durum tehlikelidir, vazgeçelim " dedi. Biraz daha oturduktan sonra izin istedi ve çıkıp gitti. Çerkez Ethem bir yolunu bulup Mustafa Kemal'i ortadan kaldırmayı kafasına koymuştu. Mustafa Kemal, bir gece geç vakit, yanında yalnız Recep Zühtü Bey olduğu halde otomobille istasyona gidiyordu. Taşhan'ın önünden geçerken, Çerkez Ethem'in maiyetindeki Küçük Ethem, yanındaki on-on beş adamıyla birlikte aniden otomobilin önüne çıkmış ve otomobili durdurmaya kalkışmıştı. Şoför, durumun farkına varan Recep Zühtü Bey'in emriyle gaza basmış, son sürat ilerlemişti. Projektörün gözlerine dikilmesi de saldırganları şaşırtmıştı. Bir süre sonra öğrendik ki, bunların amacı Mustafa Kemal'i durdurmak, bir kahve içmek ricasıyla Taşhan'da bulunan Ethem Bey'in yanma götürmek ve oradan da bilinmeyen bir yere kaldırarak yok etmekti. Çerkez Ethem, Yozgat ayaklanması sırasında benimle de kapışmak istemişti. Olayı haber alan Mustafa Kemal Paşa'nın ikimize de birer tabanca hediye ederek bizi barıştırmasından sonra 37 Yozgat'a gitmişti. Orada, Kuva-yı Milliye'ye başlangıcından beri bütün yüreğiyle bağlanmış olan Ankara Valisi Yahya Galip Bey'i idam etmek amacıyla Yozgat'a çağırmak cüretini bile göstermişti. Hatta Yozgat'tan Ankara'ya geldikten sonra, Mustafa Kemal'i bile asacağını söylemekten çekinmeyecek kadar küstahlaşmıştı. Miralay (Albay) İsmet Paşa (İnönü) ile bir gün eski Meclis binasının bahçesinde kol kola geziyorduk. Çerkez Ethem'in kuvvetleri de Meclis önünden geçiyordu. İsmet Bey bunlara hazin bir bakış fırlattıktan sonra bana döndü ve şöyle dedi: "Kılıç Ali! At benim, silah benim, kuvvet benim, yalnız kumanda benim değil! " Mustafa Kemal Paşa, Çerkez Ethem'le kardeşlerini istediği anda etkisiz hale getirebilirdi. Bu güce sahipti. Ancak Ulusal Mücadele'ye katkıları nedeniyle onlara kıymak istemiyordu. Çerkez Ethem' i uğraşılacak bir sorun haline getirmemek ve onun kuvvetlerinden yararlanmak için özen gösterdiği belliydi. 10 2.9 Meclisi Sarsan Olay Ankara’da 29 Mart 1923 Perşembe günü kulaktan kulağa fısıldanan ve türlü yorumlara yol açan bir olay Meclis'i de Türkiye'yi de sarstı. Trabzon Mv. Ali Şükrü Bey, salı akşamından beri kayıptı. Salı akşamı çarşıdaki kahvehanelerden birinde oturduğu görülmüş, ondan sonra meydana çıkmaması ailesini endişelendirerek hükümete başvurmuş ve hemen soruşturma başlatılmıştı. Ali Şükrü Bey in Meclis'te muhalefet grubuna mensup olması sebebiyle kaybı çeşitli yorumlara yol açıyordu. O sabah Meclis'e geldiğimde gerçekten hazin bir manzara ile karşılaştım. Genel Kurul salonunda büyük bir heyecan vardı. Milletvekilleri bu kaybolma olayını çeşitli şekillerde yorumluyor, bir yandan Ali Şükrü Bey’in şimdiye kadar bulunamamasından ötürü hükümeti ağır şekilde eleştiriyorlar, bir yandan da 'Bu kaybolma siyasi ise bu ülkede herhangi bir fikrin önderi ölecektir’ gibi imalı açıklamalar yapıyorlardı. Dokunulmazlık istiyoruz, mücadele etmeliyiz!" diye şiddetle bağıranlar vardı. Fakat açık bir suçlamada da bulunamıyorlardı. Kırşehir Mv. Yahya Galip Bey, bu imalara ve suçlamalara dayanamayarak ayağa kalktı ve konuşmacılardan birine söyle bağırdı: "'Sus canım. Açık söyle de anlayalım. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007),131-133 10 38 Böyle açık olmayan sözlerden kimse bir şey anlamaz ve kabul etmez: Açık söylüyoruz. Belirsiz değildir. "Susmayacağız!' Ali Şükrü Bey’in kaybından dolay samimi olarak üzüntü ve acı duyanların sayısı çoktu. Başbakan Rauf Bey, bu arkadaşların tepki ve heyecanlarını yatıştırmak için Meclis'in güvenine sahip olan hükümetin, bağımsız yargının, polis ve jandarmanın her türlü etkiden uzak bulunarak görevini yapacağını ve şimdiden faaliyete geçmiş olduğunu, birkaç gün içinde gerçeklerin ortaya çıkacağını söylüyor Adalet Bakanı Rıfat Bey de bu sözleri onaylıyordu. "Sorumlular kim olursa olsun meydana çıkarılsın, cezalandırılsın!' Hayrettir ki konuşmacılar bu şekilde acı acı bağırırlarken, bir aralık dinleyici locasında Topal Osman Ağa gözüme ilişti. Manzarayı seyrediyor ve konuşmacıları dinliyordu. Hatırıma hiçbir şey gelmedi. Hatta oturum kapandığında bahçede Oman Ağa’ya rastladım. 'Hayrola Osman Ağa ne var ne yok?' dedim. Bana hiçbir şey söylemedi, aksine o bana bir şey sormak istiyor gibiydi. Yalnız her zamankinin aksine biraz heyecanlı gibiydi. Bu heyecanın nedenini is ortaya çıktıktan sonra anlayacaktım. Ali Şükrü Bey olayının soruşturulmasını takiben, Osman Ağa ile Mustafa Kaptan'dan şüphelenildi. Her ikisi hakkında da tutuklama kararı verildi. Mustafa Kaptan, derhal bulundu ve tutuklandı. Fakat Osman Ağa, kayıplara karışmıştı. Topal Osman bulunamadığı için hakkındaki tutuklama kararı uygulanamıyordu. Ankara dışında da araştırma yapılıyor; bu görevi Mülazım Kemal yürütüyordu. Mülazım Kemal her tarafı aramış, ümitsiz şekilde şehre dinerken bir iz dikkatini çekmiş. İzi sürüp bir toprak kümesine ulaşmış. Burada sinekler uçuşuyormuş. Kazmışlar, çadır bezine sarılı bir ceset çıkmış: Ali Şükrü Bey’in ta kendisiymiş; Cinayetin Osman Ağa’nın işlediği kanaati kuvvetlenmiş. Aramalar yoğunlaşmış. Sonunda, Osman Ağa’nın, Papazin Köşkünde bulunduğu tespit edilmiş. Olay büyük ölçüde çözülmüştü. Fakat, Osman Ağa’nın kolay kolay teslim olmayacağı biliniyordu., Ata çok üzülmüştü. Başyaver Salih Bey ile Merkez Komutanı Binbaşı Rauf Bey’i, Osman Ağaya gönderdi. ‘Yaptıysan dürüstçe söyle: dedi. Osman Ağa olay, kesinlikle reddediyordu. Gaziye göre, Osman Ağa derhal tutuklanmalı ve adalete teslim edilmeliydi. Bunun için, İsmail Hakki Tekçe'ye emir verdi. İsmail Hakki Bey kıt'asını alarak Topal Osman'ın bulunduğu evin çevresini sardı. Osman Ağa'ya, 'Teslim ol' çağrısı yapıldı: Bu çağrı kabul edilmeyince çatışma başladı. İsmail Hakki Tekçe'nin başında bulunduğu Muhafız Kıtası ile Osman Ağa’nın silahlı adamları yarım saat çatıştılar. Topal Osman, yaralı olarak yakalandı. 20 dakika sonra hastaneye nakledilirken sedye üstünde öldü. 39 Çatışma sonucunda Giresun Müfrezesinden 12 ölü, çok sayıda yaralı vardı. İsmail Hakki Bey in kıtasından da bir kişi ölmüş, iki kişi yaralanmıştı. Olayın üzücü yanı şu idi: Giresun Müfrezesinden ölen ve yaralananların çoğu, askeri kıtanın isyan ederek Köşk'e hücuma geçtiğini zannetmiş, silahını kapan, Gazi Paşa’nın Köşkünün civarına koşmuştu. Osman Ağa’nın silahlı adamları, Köşk’ü korumak amacıyla çatışmaya katılıyorlardı. Bunu sağ kalanların ifadelerinden anlamıştık. Gazi durumu öğrenince çok üzülmüştü. Ali Şükrü Bey aydın ve yurtsever bir insandı. Ancak menfi yaradılışı ve dindar taassub sahibiydi. Eski bir dostluğumuz olduğundan kendisiyle Meclis'te sık sık görüşürdüm. Gazi'den hoşlanmadığını bilirdim. Gazi’nin içki sofrasını, dedikodu konusu yapanlardan biri de o idi. Ali Şükrü Bey, Osman Ağa’yı Ankara'ya ilk gelişinde eleştiri bombardımanına tutuyordu. Tabi bu eleştirileri yüzüne karşı değil, çeşitli kulislerde yapıyordu. Ali Şükrü, Topal Osman' in şiddetli şekilde aleyhindeydi. Onun islediği cinayetleri sayıp dökerdi. Cinayete karışan Mustafa Kaplan, yargılanmada ilginç bilgiler vermişti. Bu bilgilere göre, Ali Şükrü Beyle Osman Ağa, Sakarya Savaşı sırasında iki dost olarak birlikte gezerlermiş. Hatta Ali Şükrü Bey, Meclis'te Osman Ağa’nın kahramanlıklarından övgüyle söz edermiş. 11 2.9. "Kesin zaferi kazanamazsam yaşayamam " Meclis'in ordu v e savaşla ilgili yetkilerini olduğu gibi Mustafa Kemal'e veren Başkumandanlık Kanunu 30 Ekim 1921 'de üç ay uzatılmıştı. Sakarya öylesine muhteşem sonuçlar vermişti ki, onu sağlayan kahramana verilmiş yetkilerin süresi üzerinde durmak kimsenin aklına gelmemişti. Kanun 4 Şubat 1922'de üçüncü kez uzatıldı. Fakat 6 Mayıs 1922'de dördüncü kez üç aylık uzatılırken 11 ret, 13 çekimser, 177 evet oyu ile kabul edilmişti. 20 Temmuz 1922'de kanunun süresi dolmuştu ve Mustafa Kemal, Büyük Taarruz planları üzerinde çalışmalarını tamamlamak için cepheye hareket hazırlığındaydı. Meclis'te İkinci Grup adını alan muhalefet, sürenin uzatılmasına karşıydı. Doğrudan oya başvurulursa sonucun yine olumlu olacağı biliniyordu. Fakat O, son uzatılmada 11 ret, 13 çekimser oy çıkması nedeniyle üzgündü. Gizli celse çok tartışmalı geçiyordu. Ümit Doğan, Mustafa Kemal’in Muhafızı Topal Osman Ali Şükrü Bey Cinayetinin Gizli Kalmış Gerçekleri ( Ankara: Kripto Yayınları, 2014), 317-318 11 40 Bir milletvekili, toplantıda O'nun bulunmadığı bir anda, "Şahıslar yoktur, heyet-i içtimaiye vardır " cümlesini kullanmıştı. Herkes tatmin edilmiş ve sekiz saat süren görüşmelerden sonra Başkumandanlık Kanunu, hedefe erişilinceye kadar, yani, yine kendisinin o güzelim söyleyişiyle "düşman vatanın harimi ismetinde (tertemiz bağrında) yok edilinceye kadar " uzatıldı. Sonuç, parlamento kurallarına göre büyük zaferdi. Ve o, tartışmaların açık yapılmasını can ü gönülden isteyen adamdı. Açıklığa, samimiyete, eleştiriye, tartışmaya gerçekten bayılırdı. Bunu bir değil, bin örnekle anlatabilirim. Fakat O, yapılan eleştiriler, suçlamalar arasında neye, niçin, kime veya kimlere üzülmüş, kırılmıştı bilmiyorum. Sofrada geç saatlerde dağılacağımıza yakın, adeta kendi kendine söylenir gibi: "İnsan gerçekten çiğ süt emmiş. . . Bu atasözünün değerini bugün anladım. . . " dedi. Ne ben ne o gece sofrada bulunanlar, hangi olayı ve kimi veya kimleri kastettiğini anlayamadık. İcra Vekilleri Reisi (Başbakan) Rauf (Orbay) bana, şahsıma her sorulanın bende kalacağını bilmenin inancı içinde, Gazi'ye bu kadar çok dokunmuş olan olayın ne olduğunu sordu. Bilmediğimi söyledim. O da bilmiyordu. Hala da bilmiyorum. Zaferden sonra. . . Savaşın bitiminde, barışın imzalanmasında falan değil, zaferden sonra. . . Çünkü Mustafa Kemal, savaşın bitimini de barışın imzasını da zafere bağlamıştır. Hatta şahsi hayatını bile. . . "Düşündüğüm kesin zaferi kazanamazsam, yaşamam. . . " dediğini bilirim. Ve zaferden sonra şöyle dediğini de bilirim: "Zaferle sonuçlanan bu hareket, Türk Ordusu'nun, Türk subayının ve kumanda heyetinin yüksek kudret ve kahramanlığını tarihte bir kez daha tespit eden muazzam bir eseridir. Bu eser, Türk milletinin ve istiklal fikrinin ölmez abidesidir. Bu eseri vücuda getiren bir milletin evladı, bir ordunun başkumandanı olduğumdan ilelebet mesut ve bahtiyarım. " 2.10. Gazi'nin önerisiyle istiklal madalyası alıyorum 24 Temmuz 1923 Salı günü Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya delegeleri arasında barış anlaşmasına varıldı, İsmet Paşa anlaşmayı imzaladı. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları da aynı gün 41 ülkenin her yerinde büyük bir çoğunlukla seçimi kazandılar. Yeni milletvekillerinin peyder pey Ankara'ya gelerek toplanmaya başladıkları günlerde İsmet Paşa da heyetiyle birlikte Lozan'dan hareket etmiş, Ankara'ya geliyordu. Seçimin sonlarında, İsmet Paşa'nın Lozan'dan hareket edeceği sıralarda Gazi İzmir' de bulunuyordu. İsmet Paşa'nın Lozan'dan hareketinin ardından O da İzmir' den Ankara'ya hareket etmiş ve 2 Ağustos 1 923 Perşembe gece yarısı Ankara'ya gelmişti. İkinci Büyük Millet Meclisi de aynı gün açıldı. Fakat çoğunluk olmadığı için oturum 11 Ağustos gününe ertelendi. Meclis işe başladıktan sonra söz alan milletvekilleri, selefleri olan Birinci Büyük Millet Meclisi'ni her fırsatta saygı ve şükranla anıyorlardı. Bu duygunun kanıtı olmak üzere, Gazi Paşa'nın Birinci Meclis üyelerine birer istiklal madalyası verilmesi" konusundaki teklif tezkeresi ittifakla kabul edildi. Gazi'nin, bir kadirşinaslık örneği olarak içine beni de koymak lütfunda bulunduğu bu takrir tezkeresi şöyleydi: "Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'na, Türkiye Büyük Millet Meclisi birinci seçim devresi üyelerinden oldukları halde cephede, bilfiil kıt'a da cesaret ve fedakârlık gösterdiklerinden dolayı Bozok Milletvekili Süleyman Sırrı, Kozan Milletvekili Saip, Gaziantep Milletvekili Kılıç Ali Beylere İstiklal Madalyası Kanununun ikinci ve beşinci maddeleri gereğince, yarısı yeşil ve diğer yarısı kırmızı şeritli istiklal madalyası verilmesini rica ve Meclis'in geri kalan üyelerine de kanunun ikinci maddesi gereğince yeşil kurdelalı madalya verileceği arz olunur. 12 Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal" Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 204-205 12 42 Gün geldi, bir " Yavuz-Havuz meselesi" ortaya atıldı. İhsan Bey'in, Bahriye vekili iken, Yavuz sözleşmesinin tadilinde yetkisi dışında devlet ve hazine aleyhine madde koyduğu iddia ediliyordu. İddia aldı yürüdü. Basına ve sonunda Meclis'e intikal etti. Konu bir gün sonra Meclis'te görüşülecekti. Ben de Almanya'dan yeni dönmüştüm. O akşam Çankaya'daki evimde otururken, İhsan Bey telefonla beni aradı: " Yarın bizim mesele Meclis'te görüşülecek. Gazi buna tarafsız mı kalacak? Beni korumayacak mı? Senin gidip görüşmeni rica edecektim. " Zor bir durumdu. Gazi ile görüşmekten bir sonuç alınacağı şüpheliydi. Ama arkadaşlık görevimi yapmak zorundaydım. Kalktım, Köşk'e gittim. Başyaver Rasuhi Bey tek başına bilardo oynuyordu. Gazi'nin ne durumda olduğunu sordum. "Kütüphanede İsmet Paşa ve Meclis Başkanı Kazım Paşa ile birlikte yarın Meclis'te görüşülecek olan İhsan Bey meselesini konuşuyorlar" dedi. Kütüphaneye çıktım. Gazi, uzaktan beni görür görmez hemen, "İhsan için geliyorsun, değil mi? " diye karşıladı. "Evet, Paşam" dedim. "Ne istiyor? " diye sordu. Anlattım: " Yarın Meclis'te görüşme açılacakmış. Görüşmenin tarafsız yapılmasının sağlanmasını, kendisinin bu şekilde olsun korunmasını rica ediyor. " Gazi bu sözlerime daha cevap vermeden, Meclis Başkanı Kazım Paşa (Özalp) atıldı: "Kılıç Ali, biz karar verdik, bu iş bu şekilde devam edecek. . . " Sonra Gazi'ye dönerek: "Değil mi Paşam? " diye sordu. Gazi, bana dönerek şöyle dedi: "İhsan'ın bu işten açık alınla çıkacağına eminim. Binaenaleyh şimdi onun için yapılacak iş, yarınki görüşmelerde soğukkanlılıkla, mantık çerçevesinde kendini savunmaktır. " Ayağa kalkarak yemek zamanı olduğu için aşağıya, sofraya inmek üzere yürümeye başladı. Ben merdivenden inerken İsmet Paşa koluma girdi: "Kılıç Ali, görüyorum ki çok üzgünsün. " 43 "Evet, Paşam, çok üzgünüm. Nasıl üzgün olmayayım? İnkılap işlerinde arkadaşlık yaptığımız, canla başla çalışan yakın bir arkadaşımız gözümüzün önünde kurban ediliyor. '' "Haklısın, ben de üzgünüm. " Sonra ekledi: "Haklısın, ama baldırından et kesip başkalarına yama yapma! " İsmet Paşa'nın bu sözünden sonra sofraya oturmadım. Gazi'nin iznini alarak eve döndüm. Hemen İhsan'ı telefonla buldum. Kendisine yalnız Gazi'nin sözlerini aktardım. Onun tavsiyesine göre hareket etmesini söyledim. Ertesi gün Meclis'te görüşme başladı. İhsan Bey iyi hazırlanmıştı. Günlerce çalışarak yazdığı savunmasında, hakkındaki bütün iddiaları çürütmeye çalışıyordu. Görüşmeye girmeden önce, hazırladığı savunmayı bir kere gözden geçireyim diye bana verdi. Ben de savunmayı hemen orada Hasan Saka'ya verdim. Merdivenin yanındaki şube odasına girdik. Savunmayı baştan sona okuduk. Hasan Saka bazı noktaları uygun görmedi. Onları çizdik. Meclis genel kurulu toplandı. Görüşme başladı. Önce İsmet Paşa kürsüye çıkarak uzun bir konuşma yaptı ve İhsan Bey'in Yüce Divan'a gönderilmesini istedi. İhsan Bey, büyük bir soğukkanlılıkla savunmasına başladı. Savunmasının sonlarına doğru heyecanlandı. Bizim metinden çıkardığımız İsmet Paşa aleyhindeki cümlelere geldiği zaman, "Merak etmeyin, o cümleleri geçeceğim " deyince, Afyon Milletvekili Ali Bey oturduğu yerden bağırdı: "Ne söylersen söyle! Bana ne! " İhsan Bey bir ara kendinden geçer gibi oldu: "Ben namus ve haysiyetin değerini bilen adamım! " Bunu derken elini tabancasına götürür gibi bir hareket yaptı. Ayağa kalkıp bağırdım: "İhsan, kendine gel! " Arkadaşım Salih Bozok da aynı şekilde bağırarak bana yardımcı oldu. Bu müdahalemiz üzerine İhsan biraz kendine gelir gibi oldu. Sözlerini bitirdi. Kürsüden inerek toplantı salonunu terk etti, çıkıp gitti. 44 İsmet Paşa tekrar kürsüye geldi. "İki milyon lira sarf ederek çürük bir havuzu milletin başına yıktığından ve bu işte kendisini kandırdığından" söz ederek İhsan Bey'in derhal Yüce Divan'a gönderilmesini istedi. Meclis de bu isteğe uyarak İhsan Bey'in Yüce Divan'da yargılanmasına karar verdi. İhsan Bey hemen o gece Keçiören' deki evinden polis ve jandarma tarafından alındı, götürülüp tutuklandı. Yüce Divan toplandı. Mahkeme günlerce devam etti. İsmet Paşa da Yüce Divan'a gidip ifade verdi. Mahkeme devam ederken bir taraftan da Londra ve Almanya' dan getirilen uzmanlar, bahriye teknik kuruluyla birlikte havuzun inşaat planlarını incelediler. İzmit'e gidip havuzu gördüler. Sonunda, havuzun en iyi ve birinci sınıf malzeme ile yapıldığına dair rapor verdiler. Yüce Divan, "Bakanlar Kurulu'ndan çıkmadan önce Flander Şirketi' ne mektup yazmakla memuriyet görevini suiistimal ettiği" gerekçesiyle İhsan Bey'i bir yıla, komisyonculuk yapan Sapancalı Hakkı'nın Saint-Nazaire Şirketi'nden aldığı yüz bin liralık komisyon mektubunun İhsan Bey'e ait olması ihtimali de göz önüne alınarak bundan dolayı da bir yıla, yani toplam iki yıla mahkûm etti. 13 2.11. Dr. Reşit Galip Olayı Bu Mersin gezisinden bir hayli sonra, Hamidiye kruvazörü ile Mudanya'dan Trabzon'a gidiyorduk. Hamdullah Suphi Bey de (Tanrıöver) bizimle birlikteydi. Tam Sinop limanına gireceğimiz sırada, boş bulunan birkaç milletvekilliği için adayların durumu konuşuluyordu. Gazi, hemen Reşit Galip'i hatırladı: "Mersin' de bir doktor görmüştük. Adı Ragıp mıydı neydi? " Hamdullah Suphi Bey, Reşit Galip'le ilgili kanaatlerini, onun yurtseverliğini kendine özgü güzel konuşma şekliyle anlattı. Reşit Galip'in adaylığı bu şekilde Hamidiye kruvazöründe kararlaştırılmış oldu. Gazi, bu geziden Ankara'ya döner dönmez Reşit Galip'in adaylığı için hemen emir verdi. O yıllarda milletvekili adayları, Bakanlar Kurulu ve partinin genel yönetim kurulu ile grup yönetim kurulu üyelerinden oluşan Parti Divanı tarafından belirlenir ve ilan edilirdi. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 151-152 13 45 Ben de partinin Genel Yönetim Kurulu Üyesi olduğum için bu divana dâhildim. Başbakan Fethi Okyar'ın başkanlığında toplanan Parti Divanı'nda Dr. Reşit Galip'in adaylığı görüşüldü. Bazı itirazlar oldu. Arkadaşlar bunun Gazi tarafından istendiğinden haberdar değillerdi. Buna rağmen bütün arkadaşlar oylarını sonuçta Reşit Galip'e verdiler. Bu adaylığa sadece Sağlık Bakanı Dr. Refik Bey (Saydam) karşı çıkmıştı. Divan toplantısından sonra bir aralık Refik Bey'in koluna girdim. "Niçin muhalif kaldınız? " diye sordum. Gazi'nin arzusu olduğunu anlattım. Bana aynen şunları söyledi: "Kılıç Ali, belki doğru yapmadım. Fakat ben gidip bizzat Gazi'ye niçin muhalif kaldığımı arz edeceğim. O zaman hiç şüphe etmem ki beni haklı bulacaklar ve mazur göreceklerdir." Hemen arkasından şunları ekledi: "Bu adamı çok iyi bilirim. Şimdi bir köy doktorunu milletvekili yapıyoruz. Yarın milletvekilliği kendisine az gelecek. Bakan olmak isteyecek. Bakan olursa o da az gelecek başbakanlık isteyecek! Başbakan olursa. . . " Kolumdan çıktı ve "Ondan sonra ne isteyeceğini artık sen anla " diyerek başını titrete titrete yürüdü, odadan çıkıp gitti. Aradan aylar geçmişti. Bir gün Çankaya'da sofrada birdenbire Atatürk'ün aklına Reşit Galip geldi. Bana sordu: "Kılıç, Reşit Galip ne âlemde? " "Kütüphanesine çekilmiş üzgün bir durumda emirlerinizi bekliyor " dedim. "Acaba şimdi, şu dakikada ne durumda bulunuyor? " "Efendim şimdi anlar arz ederim. " Sofradan kalktım. Anlıyordum ki bu gece Reşit Galip'i görmek istiyordu. Nitekim öyle de oldu. Arkamdan bağırmaya başladı: 46 "Durumunu sormaya gerek yok. Hemen kalksın gelsin. " Gece yarısı olmuştu. Reşit Galip'e bunu telefonla müjdeledim. Çok geçmeden Çankaya'ya geldi. Atatürk'ün elini, Atatürk de onun yüzünü öptü. Sofra birden şenlendi. Reşit Galip'in tekrar sofraya davet edilmesi hepimizi sevindirmişti. Bir süre sonra Atatürk'ün maiyeti olarak İstanbul'a gitmiştik. Reşit Galip Bey de Atatürk'ün konuğu olarak yine Dolmabahçe Sarayı'ndaydı. O akşam sofra resmi salonda kurulmuş, orada toplanılmıştı. Tesadüfen Milli Eğitim Bakanı Esat Bey de davetliler arasındaydı. Atatürk bir ara kendisine dönerek şöyle dedi: "Hocam, Maarif işleri hala düzelemedi. Aradan hayli zaman geçtiği halde, ben sizde bunu düzeltecek ve Maarif'te gerekli yenilikleri yapacak bir faaliyet göremiyorum. " 14 3. İstiklal Mahkemeleri İstiklal Mahkemeleri'nin hâkimlerinin Meclis üyeleri arasından seçilmesi isteniyordu. 16 Eylül 1920'de Selahattin Bey ve arkadaşlarının İstiklal Mahkemeleri üyelerinin seçilmesi için verdikleri önerge, mahkemelerin nerelerde açılacağının, ne şekilde kurulacaklarının ve kaç mahkemeye ihtiyaç olduğunun belirlenmesi için Bakanlar Kurulu'na gönderildi. Üye seçimleri sonucunda İstiklal Mahkemeleri bölgelerine göre şu şekilde dağıldılar: 1. Ankara İstiklal Mahkemesi: Cebelibereket Mebusu İhsan Bey (Başkan), Ayıntap Mebusu Kılıç Ali Bey (üye), Elaziz Mebusu Hüseyin Bey (üye), Kütahya Mebusu Cevdet Bey (üye). 2. Eskişehir İstiklal Mahkemesi: Denizli Mebusu Yusuf Bey (Başkan), Antalya Mebusu Rasih Efendi (üye), Bursa Mebusu Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 289-290-295-296 14 47 Muhittin Baha Bey (üye), Kütahya Mebusu Haydar Bey (üye). 3. Konya İstiklal Mahkemesi: Bursa Mebusu Osman Nuri Bey (Başkan), Kengiri Mebusu Tevfik Efendi (üye), Isparta Mebusu Hacı Tahir Efendi (üye). 4. Isparta İstiklal Mahkemesi: Biga Mebusu Hamit Bey (Başkan), Biga Mebusu Hamdi Bey (üye), Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey (üye), Maraş Mebusu Tahsin Bey (üye). 5. Sivas İstiklal Mahkemesi: Canik Mebusu Ali Bey (Başkan), Saruhan Mebusu Mustafa Necati Bey (üye), Bursa Mebusu Necati Bey (üye), Dersim Mebusu Mustafa Zeki Bey (üye). 6. Kastamonu İstiklal Mahkemesi: Mardin Mebusu Necip Bey (Başkan), Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey (üye), Kozan Mebusu Dr. Fikret Bey (üye), Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey (üye). 7. Pozantı İstiklal Mahkemesi: Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey (Başkan), Bayezit Mebusu Atıf Bey (üye), İçel Mebusu Şevki Bey (üye), Ergani Mebusu Sırrı Bey (üye). 8. Diyarbekir İstiklal Mahkemesi: Malatya Mebusu Sıtkı Bey, Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi, Çorum Mebusu Sadık Bey. 3.1. 15 İstiklal Mahkemeleri nasıl çalışırdı? İstiklal Mahkemeleri'nin kararları kesindi ve temyizi yoktu. Mahkemeler Büyük Millet Meclisi'ne bağlıydı. Kararlarından dolayı sorumlu değillerdi. Kararların yürütülmesinde sivil ve asker bütün görevliler sorumluydu. Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007),363 15 48 İstiklal Mahkemeleri'ni ilgilendiren olayların tahkikatı önce hükümetçe yapılır, sonra düzenli bir dosya halinde mahkemeye devredilirdi. Konu, mahkeme heyeti tarafından ayrıca incelenir ve noksanları tamamlandıktan sonra olayla ilgili olanların açık yargılamasına geçilirdi. Suçlular mahkemeye getirildikten sonra, soruşturma memuru tarafından davalı hakkında ileri sürülen suç okunurdu. Davalı bu suçlamalara cevap verir, kendini savunurdu. Deliller karşılıklı olarak ortaya konur, tanıklar dinlenirdi. Mahkemeler kesin olarak açık yapılırdı. Gizli yapılmış tek bir mahkeme yoktu. Verilen karar da açık olarak okunurdu. Asker, sivil bütün devlet memurları mahkemelerin verdikleri kararları derhal infaz etmekle yükümlüydü. Hükümler, temyizi olmadığı ve derhal infaz edildiği için, bu ağır sorumluluk karşısında dava kılı kırk yararcasına incelenirdi. İstiklal Mahkemeleri olarak sadece suçluları yargılayıp cezalandırmıyorduk. Her türlü haksızlığın, zorbalığın ve yasadışı eylemin önlenmesi için de mücadele ediyorduk. Mesela, Ankara'nın Keskin ilçesine yaptığımız bir gezide, köylülerin yana yakıla şikayetleri bizleri isyan ettirmiş, 9 Ekim 1921 tarihinde şu beyannameyi yayınlamıştık: "Köylerden bedelini vermeksizin mevad-ı iaşe alanlar derhal İstiklal Mahkemesi'ne sevk olunacaklardır. İstiklal Mahkemesi tarafından neşredilen beyanname suretidir: Hayat ve tarihine tevciye edilen darbe-i zalimaneye istiklalini kurtarmak için icabında bütün varlığını feda suretiyle cidden bir numune-i hamaset ve fedakârlık gösteren büyük Türk köylülerinin tekalif-i kanuniye ve milliyesini derin bir alaka ve şevk ile eda ve ita edişlerine rağmen bilhassa menzil güzergahı üzerinde bulunanlarına bazı sevkiyat kafilelerinin, jandarma ve nizamiye müfrezelerinin gayri kanuni bir surette yiyecek, arpa ve saman vesaire hakkında mutalebat ve müracaatta bulundukları ve bu surette köylüleri hazan ihbar ile izrar eyledikleri mahkememizce son Keskin ve havalisine vaki olan seyahatte görülmüş ve anlaşılmıştır. Kanun ve tekalif-i milliye emirleri haricinde köylü hiçbir mahale cebhe-i vade bile vermeye mecbur değildir. Sevkiyat kafilelerinin ancak menzil noktalarından iaşe ve ihtiyaçlarının temini, jandarmaların da ancak ücreti mukabilinde ve köylünün rızasını tahsil ile iaşelerinin temini lazımdır. Aksi harekette bulunanların köylüyü Hüküınet-i Milliye'nin hüsn-ü idare ve adilanesinden ve binnetice efrad-ı ahali ve Hükümet arasında bir emniyetsizlik tevlit edecek bir cürmün mütecasiri ad olacakları ve haklarında İstiklal Mahkemesi'nce takibat-ı kanuniyede 49 bulunulacağı ilan ve fi-mabad kabil cerdim ishalinin mahkememize sevkleri lüzumu Dâhiliye ve Müdafaa-i Milliye Vekaleti'nden rica olunur. " 16 3.2. Ankara İstiklal Mahkemesi Ankara'da kurulan Bir Numaralı İstiklal Mahkemesi üyeliğine Büyük Millet Meclisi tarafından ben de seçilmiştim. Bizim mahkeme, Cebelibereket Milletvekili Topçu İhsan, Elaziz Milletvekili Hüseyin, Kütahya Milletvekili Cevdet Beylerle benden oluşmuştu. Başkan üyeler arasından seçildiği için, biz de İhsan Bey'i başkan seçmiştik. Fakat genellikle dava dosyasını inceleyenler, inceledikleri davanın duruşmalarına başkanlık edebilirlerdi. Mahkeme Ankara' da üç-dört odalı mütevazı binasında çalışmaya başlamıştı. Birinci istiklal mahkemelerinin kaldırılmasından sonra, İsmet Paşa Hükümeti'nin gösterdiği lüzum üzerine Takrir-i Sükûn Kanunu ile birlikte Büyük Millet Meclisi Ankara'da ve Doğu'da İstiklal Mahkemeleri'nin tekrar faaliyete geçmesine karar vermişti. Bu ikinci mahkeme heyeti, Afyon Milletvekili Ali (Çetinkaya), Reşit Galip, Rize Mv. Ali, Denizli Milletvekili Necip Ali Beylerle benden oluşuyordu. Bu ikinci İstiklal Mahkemeleri'nin birincisinden farkı, yine Meclis üyeleri arasından birer de savcı seçilmesiydi. Bizim mahkemenin savcısı, Denizli Milletvekili Necip Ali Bey'di. Çalışmaya başlamasından kısa bir süre sonra mahkemenin isteği üzerine, Adliye Encümeni'nin hazırladığı tutanak kabul edilip, askeri harp divanlarında bulunan casusluk ve hıyanet-i harbiye davalarının İstiklal Mahkemeleri'ne devredilmesine karar verildi. Ankara İstiklal Mahkemesi'nin yaptığı ilk kanuni işlem, Damat Ferit Paşa ve kabinesini gıyaben yargılamak olacaktı. 9 Mayıs 1920'de Hamdi Namık Bey ve arkadaşlarının Meclis'e verdikleri "İslamları yek-diğerleri aleyhine tahrik ve teşvik ile beyn-el-İslam iraka-i deme sebebiyet ve bu suretle hıyanet-i vataniyeleri sabit olan Ferit Paşa Kabi11esi ile müzahir ve muin /erinin Hıyanet-i Vataniye Kanunu mündericesine tevfikan icra-yi muhakeme-yi gıyabileri için . . . " önerge ile vatandaşlıktan Meclis kararıyla çıkarılan Damat Ferit Paşa için Ankara İstiklal Mahkemesi harekete geçti. Damat Ferit ile birlikte ayandan Hadi, Rıza Tevfik ve Reşat Halis haklarında da gıyaben yargılama kararı alındı. Vatan ve hilafetin kurtuluşu için çalışan \Büyük Millet Meclisi'nin gaye ve amaline aykırı olan Sevr Antlaşması'nı imzaladıkları ve ülkenin düşman işgaline sebep oldukları için Ceza Kanunu ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu'na göre bu kimselerin gıyaben idamları oy birliğiyle onaylandı. Karar aynen şöyle idi: Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 367-368 16 50 Heyet-i Hâkime: Reis: Cebelibereket Mebusu İhsan Bey Aza: Ayıntab Mebusu Kılıç Ali Bey Aza: Elaziz Mebusu Hüseyin Bey Ahval-i hazıra dolayısıyla kendilerine tebligat ve merasim-i saire-i kanuniye icrası adim-ül imkan bulunmuş olan İstanbul Hükümeti Sadrazamı Ferid, ayandan Hadi, Rıza Tevfik, Bern Sefiri Reşat Halis haklarındaki muhakemenin gıyaben icrasına müttefikan karar verildikten sonra, icab-ı keyfiyet müzakere olunduk da: Tefsilatı ol babdaki zabıtnamede muharrer olduğu üzere bunların istiklal-i vatan ve hilafet maksadıyla müteşekkil milletin umum mukadderatına vaz'üyed bulunan Büyük Millet Meclisi'nin gaye ve amaline menafi ve izin ve ruhsatına gayrı mukarrer bir surette "Sevr Sulh Muahadesi"ni düşmanlarla bil-müzakere imza ettikleri ve bu yüzden birçok mahallin düşmanlar eline geçerek memleketimizin tahribine ve Efrad-ı Osmaniye'nin katil ve imha ve ırzlarının payına ve mallarının yağmasını teshil ve küll-i yevm müslimin ve tebaa-yı Osmaniye'yi de kıtal tertib eyledikleri derece-i subuta varmış olduğundan merkuman haklarında kanun-u cezanın 49, 50 ve 54'üncü madde ve zeyli fırka-i ulasına ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nun "I", ikinci maddelerine tevfikan idamlarına gıyaben ve müttefikan karar verildi. 7 Teşrin-i evvel 336 (1920)17 4. Füreya KORAL Füreya Atina'da, teyzesinin harcadığı paraların karşısında, hayrete düşüyordu. Şakir Paşa'nm ölümünden beri göğüs germek zorunda kaldıkları parasızlığa rağmen, etrafa sıkıntılarını hiç belli etmemeye çalışmışlar ve ailece hep başlarını dik tutmuşlardı. Yüksek rütbeli subaylar olan babası ve Ahmet eniştesi rahata ancak Cumhuriyet'in kurulmasıyla kavuşabilmişlerdi. Fahrünissa da ilk evliliği süresince para sıkıntısı çekmemişti. Ama çok düzeyli yaşamaya, en şık elbiseleri giymeye, en kaliteli yemekleri yemeye alışmış olan zavallı anneannesinin, Aliye'nin, hatta Suat dayısının verdiği hayat mücadelesini hatırladıkça ettiği alışverişler içine sin kılını bile kıpırdatmıyordu. Füreya, Atina'daki hayatı görünce, paranın değerim anlar gibi 18 oldu. Genç bir kadının kendine yakışacak elbiseleri, aksesuarları, mücevherleri alabilmesinin, saçlarını en iyi berberlerde taratabilmesinin ve tüm bunları gösterebileceği muhitlerde dolanmasının tarifi imkânsız bir keyfi vardı. Şu anda da Atina'dan aldığı şık mavi keten Hulusi Turgut, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 9. Bs. (İstanbul: TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2007), 380-381 18 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016), 100-101 17 51 tayyörünün, boynuna doladığı bir ton koyu şifon eşarbının içinde, kendini son derece iyi hissediyordu. Anne kız, Yalova'daki bu pek ünlü Çınaraltı Çay bahçesinde, gölgede kalan masaya yürüyüp oturdular. "Garson bekletmeden gelse keşke," dedi Füreya, "Babamı uzun süre yalnız bırakmak hoşuma gitmiyor." "Kızım, o tek başına kalıp kitaplarını okumaktan çok memnun. Biraz fazla üstüne düşüyorsun," dedi annesi. Füreya, şık beyaz çantasını açtı, içinden elbisesiyle uyumlu mavi uzun ağızlığını çıkardı, ucuna sigarasını taktı. "Kibrit sizin çantanızda mıydı?" diye sordu annesine. Hakki-yanım, tasvip etmeyen gözlerle baktı kızına ama itiraz etmedi, öyle büyük bir badire atlatmışlardı ki... öldüğünü zannettiği kızının yaşama döndüğü günlerde, ona hiçbir müdahalede bulunmamaya, onu bir daha asla azarlamamaya kendi kendine söz vermişti. Kibriti çıkarıp verdi. Garsona çaylarını ısmarladılar, Füreya sigarasından derin bir nefes çekti. Tam üfleyeceği sırada, bahçede bir hareketlenme, bir telaş oldu. Garsonlar koşuştular. Annesi yüzü kapıya dönük oturuyordu, "Aaa, Füreya! Aman Allah’ım, Atatürk geliyor," dedi. Füreya dizlerinin çözüldüğünü hissetti. Çocukluğunda ilk bakışta âşık olduğu Atatürk'ü İzmir’in kurtuluş yıllarından beri görmemişti. Araya babasıyla yaşanan kırgınlığın girmiş olmasına rağmen, derin bir sevgi besliyordu bu muhteşem adama. Heyecanlandı. Ne yapacağını bilemedi. "Dönme o tarafa, dönme. Belki bizi görmezler, çayımızı içer kaçarız," dedi Hakkiye. Kızını siper almaya çalıştı. "Anneciğim o mu o mu dedi Füreya. Atatürk de bu arada onları görmüş ve tanımıştı. Yanındakilerle birlikte, masalarına yürüdü. Hakkiye ve Füreya ayağa kalktılar. "Nasılsınız hanımefendi?" dedi Atatürk elini uzatarak. "İyiyim efendim," dedi Hakkiye soğuk bir sesle. "Bu küçük hanım, kızınız mı?" Füreya saç diplerine kadar kızardı. Atatürk, ne yazık ki yıllar önce gördüğü o ince, sarı saçlı ilah değildi ama insanın içine işleyen gözleri hâlâ çakmak çakmaktı. "Füreya'yı tanımadınız mı Paşam?" "Aman yarabbi, o küçücük çocuk bu hale ne zaman geldi? Hâlâ keman çalıyor musunuz küçük hanım?" Füreya'nın elini ellerinin arasına aldı. "Zaman buldukça. Ne yazık ki bir konser solisti olamadım, efendim..." dedi Füreya. Atatürk etrafındakilere döndü, "Bu hanımefendiler, Emin Paşa'nın eşi ve kızıdır," dedi. Şükrü Kaya ve Kılıç Ali de onları selamladılar. Hakkiye ve Füreya, bu kişileri her gün okudukları gazetelerden tanıyorlardı zaten. "Bizim masamıza buyurmaz mısınız?" diye sordu Atatürk. "Rahatsız etmeyelim efendim," dedi Hakkiye Hanım. "Ne münasebet." Atatürk etrafında dikilen garsonlara dönüp emir verdi, "Masamı büyütün. Hanımefendiler de bize katılacak." Hakkiye'nin bu durumdan kurtulamayacağını bildiği için, içi içini yiyiyordu. Otele döndüklerinde ne diyecekti kocasına. Emin Paşa, çok kırgın olduğu 52 Mustafa Kemal'in masasına oturduğu için ona kızacak, gücenecek miydi yoksa böyle bir oldubitti karşısında kaldığı için anlayış mı gösterecekti? Füreya ise heyecandan ve mutluluktan uçmak üzereydi. Türkiye'de yaşayan her genç insan gibi, sonsuz hayranlık beslediği Önder’in masasına davet edilmek lütfuna ermişti. Hemen onlarla gitmek üzere ayağa fırladı. Annesinin sert bakışlarını görmemezliğe gelerek yürüdü. Bir elinde beyaz çantasını, öteki elinde mavi uzun ağızlığını taşıyordu. Mustafa Kemal Paşa, hanımlara yer gösterdi, Şükrü Kaya ve Kılıç Ali, hanımlar ve Mustafa Kemal oturana kadar beklediler. Füreya, Şükrü Kaya ve Mustafa Kemal'in sohbete daldıkları bir sırada, Kılıç Ali, sessiz ve sinirli olduğunu belli eden Hakkiye Hanım'a eğilerek alçak bir sesle sordu. "Emin Paşa hazretleri nasıllar, iyiler mi?" "Nasıl olmasını bekliyorsunuz? Elbette moralman çökük. Sağlığı da iyi değil. Sürekli ağrıları var. Zaten onun ağrıları için geliyoruz Yalova'ya." "Aaa, Emin Paşa burada mı?" "Otelde. Dinleniyor," dedi Hakkiye Hanım. "Onu muhakkak ziyaret etmek isterim," dedi Kılıç Ali. "Zahmet buyurmayınız." Hakkiye bu laf ağzından çıkar çıkmaz pişman oldu. Kocasının başına gelen haksız muamelelerden dolayı için için Mustafa Kemal'in çevresini suçluyordu ama galiba fazla ileri gitmişti. Biraz sonra, yanında artık susan ve başı eğik oturan Kılıç Ali'ye doğru kendisi eğilerek, "Ben şahsen size bir teşekkür borçluyum," dedi. "Estağfurullah, hanımefendi." "Evet. Dayım Nedim Bey, annemin hususi ricalarını size ilettiği zaman, yaşlı ve kederli bir annenin duygularına bigâne kalmamanız, yardım elini uzatmanız, büyük bir alicenaplık örneği idi." Hakkiye, ağabeyi Cevat Şakir'in adını ağzına almadan, onun hapishanelerde çürüyeceğine, Bodrum'a sürgün edilmesinin ardında olduğunu bildiği Kılıç Ali'ye, annesi adına teşekkür ediyordu. "Bizim hem askeri hem siyasi hem de kültür hayatımıza bunca katkısı olan bir ailenin ricasını nasıl kırardım," dedi Kılıç Ali, "Özellikle babanıza, yazmış olduğu tarih kitaplarından dolayı sonsuz saygım vardır." Hakkiye Hanım'ın sessizliği ve durgunluğu, Kılıç Ali'nin içten tavırlarıyla geçer gibi olmuştu. Ama yine de fazla gecikmeden otele dönmeleri gerekiyordu. Bir Cumhurreisi'nin masasından kalkmak yakışık alır mıydı acaba? Kızma baktı. Füreya cıvıl cıvıldı. Heyecanını yenmiş, şimdi de Kılıç Ali'ye Atina'da gezip, görüp hayran olduğu yerleri anlatıyordu. "Otele dönmekte acele ediyorsanız, biz size mâni olmayalım hanımefendi," dedi. Hakkiye Hanım teşekkür ederek kalktı. Mustafa Kemal ve arkadaşları da kalktılar. Füreya sigarasını söndürdü, ağızlığını çantasına koydu. Vedalaştılar. Mustafa Kemal, Emin Paşa'ya dair tek kelime etmemişti. Hakkiye Hanım'la Füreya'yı bahçe kapısına kadar Kılıç Ali geçirdi. Kapıda hem Hakkiye Hanım'ın hem de Füreya'nın ellerini öptü. "Emin Paşa'ya hürmetlerimi iletin efendim," dedi. Kapıdan çıktılar. "Görgüsüz adam," dedi Hakkiye Hanım, "Hiç genç kızların 53 eli öpülür mü?" "Anne, ben genç kız değilim ki. Başımdan bir evlilik geçti," dedi Füreya. Kılıç Ali, hanımları geçirdikten sonra, masasına döndü. "Şu Emin Paşa'nın kızını görüyor musun Kılıç," dedi Mustafa Kemal, "ben onu şu kadarcık, piç kurusuyken tanıdım. Büyümüş de adam olmuş, karşımda oturdu, ağızlığı ile püfür püfür sigara içti." Füreya, Termal Otel'de kaldıkları sürece, ne zaman odasından aşağı inse, Kılıç Ali ile karşılaşıyordu. Kılıç Ali, ayrıca ne yapmış etmiş, Emin Paşa'yla görüşmeyi başarmıştı. İki eski dost, Emin Paşa odasından çıkmak istemediği için, bir sabah odada buluşmuşlar, kahve içmişler, bir başka gün de yine odanın balkonunda çay içmişlerdi. Bu sohbetler uzun zamandır, kimseyle teması olmayan Emin Paşa'ya iyi gelmişti. Akşamları yemekten sonra, annesi ve babası odalarına çekildiklerinde, Füreya otelin salonuna iniyor, Hikmet Bayur, Şükrü Kaya ve Kılıç Ali ile bezik oynuyordu. Bu arada uzun uzun sohbetler de yapıyorlardı. Birlikte bezik oynadığı beylerin hepsi, kendinden çok büyüktüler. Ama Füreya'ya bir genç hanım muamelesi yapmaktan geri kalmıyorlardı. Son derece terbiyeli ve mesafeli olmakla birlikte, Füreya ara sıra, güzel yüzünde dolaşan hayran-Füreya, anne ve babasıyla birlikte, Yalova'da on beş gün kalıp İstanbul’a döndükten bir ay sonra, evlerine bir ziyaretçi geldi. Ziyaretçi, daha önce telefon ederek Emin Paşa'yla özel bir hususta görüşmek istemişti. Emin Paşa, Kurtuluş'un önemli muharebelerinden Conk Bayırı kahramanı Nuri Conker'i, gönülsüz kabul etti. Yalova'da karşılaşmalarından sonra, ona yeniden bir vazife tevdi edeceklerse eğer, kesinlikle istemiyordu. Artık en hafif bir göreve getirilmeye bile müsait değildi sağlık durumu. Divan-ı harp olayı, bu eski askeri perişan etmişti. Oysa Nuri Conker'in bambaşka bir isteği vardı. Emin Paşa'nın kızı Füreya Hanım'ı, Kılıç Ali'ye istemeye gelmişti. Emin Paşa, kulaklarına inanamadı. Kılıç Ali, neredeyse Füreya'nın babası yaşındaydı. "Olmaz öyle şey," demekle yetindi. "Füreya Hanım'ın da görüşünü akaydınız," dedi Nuri Conker, ayrılırken. Akşamüstü, gezmeden eve dönen Füreya'ya neredeyse alay ederek anlattı annesi, sabahki olayı. "Neden o kadar garibinize gitti, anneciğim," dedi Füreya, "Şakir Paşa ile anneannemin de arasında yirmiden fazla yaş farkı yok muydu?" "Zaman değişiyor," dedi Hakkiye Hanım. "O yaş farkları eskidendi. Şimdi insanlar akranlarıyla evleniyor." "Ben evlendim de ne oldu?" diye sordu Füreya. "Demek eskilerin bir bildikleri vardı. Yaşlı kocalar hiç olmazsa karılarının kıymetini biliyorlar." "Yani sen şimdi bu işe gönüllü müsün? Kılıç Ali ile evlenmek mi istiyorsun?" Hakkiye Hanım, kızının şaka ettiğini sanıyordu. "Bilmiyorum anne. Ama ciddi ciddi düşüneceğim," dedi Füreya Akşam Füreya odasına çekildikten sonra, "Kızımız aklını kaçırmış olmalı," diye söylendi Hakkiye Hanım. 54 "Düşünecekmiş! Yaşından geçtim, adamın dört tane hayta gibi oğlu var. En büyüğünün yaşı, Füreya'ya yakın olmalı. Karısı var." "Karısı olsa, kızımı istemeye cesaret edemezdi," dedi Emin Paşa. "Ayol bu koca oğlanları kim doğurdu? Meryem ana mı?" "Belki kadıncağız ölmüştür." "Ya ölmediyse?" "Herhalde boşamıştır, o zaman." "Füreya yüzünden boşuyorsa, vebali kızımın üstünde kalır. İstemem." "Ben de istemem ama bizi kim dinler. Şimdiki gençlere baksanıza, hanım. Şu Aliye'nin yaptıklarına mesela..." "Allah benzetmesin," dedi Hakkiye Hanım. Beterin beteri vardı gerçekten. Ama onun kızı akıllıydı, dengeliydi. Bu gece hele bir geçsin, yarın aklı başına gelir, menfi yanıtını gönderirdi Kılıç Ali'ye. Füreya bütün gece, kendine yapılan evlenme teklifini düşündü. Kılıç Ali, iri yapılı, uzun boylu, başı açılmış ama muntazam hatlı ve hareketleri kadınlara karşı son derece nazik bir erkekti. Yaşını göstermiyordu. Davranışlarında ömrünü cephelerde geçirmiş bir erkeğin tavrından çok, bir salon adamı edası vardı. Füreya, Atina'dayken servetin keyfini sürmüştü. Paranın, bir kadının hayatını nasıl değiştirebildiğine, etrafı nasıl ışıl ışıl bir parıltıya boğabildiğine yakından tanık olmuştu. Fahrünissa teyzesi, artık hiç görmediği kadar mutlu ve güzeldi. İçinde yanan bir ışık, yüzüne, tenine yansıyordu sanki. Kocası dünyanın en iyi yürekli, en anlayışlı adamıydı hiç şüphesiz. O kısa boylu, tombalak, açık başlı Emir Zeid, Atina'daki bonkörlüğünden sonra, Füreya'ya bile yakışıklı gözükmüştü. Para sihirliydi. Dokunduğu her şeyi değiştiriyordu.19 Füreya, titiz ve otoriter annesiyle, sürekli ağrılarla boğuşan hasta babasının evinde onlarla yaşamak, tahsil çağındaki kardeşi Şakir zaten bir emekli maaşına kalmış olan aile bütçesini zorlarken, bir de kendi masraflarını eklemek istemiyordu. Evlenirse, babasının yükü azalacaktı. Ve evlenirse, Füreya bu kez asla âşık olmayacağı ve ona ıstırap çektiremeyeceği fena halde canı yanıktı. 19 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016), 103-106 55 Ama Kılıç Ali'nin bu teklifini asıl cazip kılan, O'na yakın olmaktı. Henüz dokuz yaşındayken, bir görüşte vurulduğu ve hayranlığının her geçen gün arttığı... sıtmanın, çaresizliğin, açlığın kırdığı halkın içinden, değil elinde silahı, ayağında postalı bulunmayan perişan insanlardan, vatan aşkıyla dolu bir ordu yaratarak, milletinin kaderini değiştiren... Füreya'yı diğer hemcinsleriyle birlikte, onurlu, haysiyetli, özgür insanlar mertebesine yükselten... etrafını ışığa boğan O'na, o 'mucizeye yakın olmak! Füreya kendini, apartmanlarının balkonundan yarı beline kadar sarkmış, Refet Paşa'nın, kurtuluştan sonra, İstanbul caddelerinden atının üzerinde muzaffer bir kumandan olarak geçişini seyrederken hatırlıyordu. O inanılmaz coşkuyu, sevinci yeniden yaşıyor gibiydi. Halk yerlere halılar sermiş, muzaffer askerlerini çiçek yağmuruna tutmuştu. Herkes sevinçten çıldırmış gibiydi. Herkes mutluluktan ağlıyordu. Annesi, işgal günlerinde maruz kaldığı onur kırıcı muamelenin acısını çıkarmak için, erkek çorapları atmıştı balkondan... Ve şimdi Füreya, bu evlilikle, her gün onu görebilme, ona yakın olabilme fırsatını yakalayacaktı. Ondan feyz alacaktı. O kadar heveslenip de Bursa'da yapamadığı çalışmalarını, Cumhuriyet'in içinden fışkıran enerjiyi kanalize etmesi için, yolunu Bursa'dan Ankara'ya doğru bilhassa saptırmıştı. Sabahın ilk ışıklarıyla, kulağına gelen ezanı dinledi. Sanki sadece ona seslenen gizli bir mesaj vardı müezzinin sesinde. Ve ne tuhaf, hiç uyumamış olmasına rağmen, yorgun değildi. Umutlu, heyecanlı ve kararlıydı. Yatağından kalktı, annesinin yattığı odaya yürüdü, kapıyı tıklattı. "Hayrola," diye seslendi annesi, "Şakir, sen misin oğlum?" "Benim anne. Uyuyor muydunuz?" "Eh, uyandım artık. Ne var?" "Bir şey söylemek istiyorum." "Bu saatte mi? içeri gel Füreya." Füreya odaya girdi. Annesi doğrulmuş, başucundaki lambayı yakmaya çalışıyordu. "Ne oluyor kuzum?" Annesi dikilip oturdu yatağında. Füreya pencereye yürüyüp, perdeleri açtı. İçeri sabahın iyimser aydınlığı doldu. "Ben kararımı verdim. Kılıç Ali'nin teklifini kabul ediyorum," Nuri Conker, geçen gelişinde hem çok tedirgindi hem de çok kısa kesmişti ziyaretini. Şimdi, Hakkiye Hanım'ın sunduğu kahveyi içerken, bir taraftan da evi tetkik ediyordu, belli etmeden. 56 Eşyalardan, resimlerden, biblolardan, kitaplardan anlaşılıyordu buranın görmüş geçirmiş bir aileye ait olduğu. Ev, Ankara ve İstanbul’da ziyaretine gittiği yeni zenginlerin evlerine hiç benzemiyordu. Füreya'nın aristokrat geçmişinin aynası gibiydi... Ömrünün büyük bir kısmını savaş meydanlarında geçirmiş, mütevazı ve orta yaşlı bir emekli asker ile bu dünya görmüş, çok genç ve çok güzel kadının müştereklerini bulmaya çalıştı. "Âşığım Nuri. Bu yaşımda fena âşık oldum," demişti Kılıç Ali arkadaşına. "Duyduğuma göre, o da âşıkmış Kılıç. Boşandığı kocasına âşıkmış hâlâ." "İçkici ve çapkınmış adam." "Demek şefkate ve ihtimama ihtiyacı var. Bunları ben ona verebilirim." "Mantık evliliği yapmak için, o henüz çok genç. Sen de aşk evliliği için geç kaldın." "Hayatım savaşlarda çarpışarak geçti. Birkaç yıl öncesine kadar hep mücadele ettim. Artık hayatın tadına varmak ve mutlu olmak benim de hakkım. Üstelik ben sadece aşk evliliği yapıyor değilim. Benim için aynı zamanda bir mantık evliliğidir bu. Yanımda, Gazi'nin tam istediği gibi, kültürlü, dil bilen, modern bir eş olacak. Türk kadınına örnek olabilecek bir eş. Gençliği, güzelliği de cabası." Nuri Conker, belki de Kılıç haklı, diye düşündü. Kendi eşi de dâhil olmak üzere, Atatürk'ün yakın çevresindeki kadınların arasında, bir yıldız gibi parlayacaktı Füreya. Cumhuriyet'in kurucuları, kızlarını okullarda, üniversitelerde, yabancı diller öğreterek yetiştiriyorlardı ama eşleri, ne kadar intibak etmeye çalışırlarsa çalışsınlar Cumhuriyet'e, bir başka devirden kalmışlardı. Üzerlerine giydikleri modern elbiseler bile iğreti duruyordu sanki. Çekingen ve ürkektiler. Emin Paşa'nın endişeli sesiyle sıyrıldı düşüncelerinden, "Ne dersiniz Nuri Bey, Kılıç iyi koca olur mu? Onu siz çok yakından tanıyorsunuz." "İyi koca olur," dedi Nuri Conker. "Sizin de çok düşkün olduğunuzu, üstüne titrediğinizi bildiğim bir kızınız var, Kıymet Hanım'ı istemiş olsaydı, verir miydiniz ona?" Nuri Conker'e birden bir sıkıntı bastı. Dört çocuklu, kırkını geçmiş birine verir miydi kızını? "Emin Paşa," dedi, "Kılıç Ali, yumuşak, terbiyeli, iyi bir insandır. Çok içki içilen bir muhitte olmasına rağmen ben onun zilzurna sarhoş olduğunu, saçmaladığını hiç görmedim. Çocuklarına iyi babalık etmiştir. Sağlıklıdır. Hali vakti oldukça yerindedir. Bulunduğu konumda ikbal sahibidir. Furyanın maddi açıdan bir verir miydim? Kızımı onunla evlensin diye zorlamazdım. Ama kendi rızasıyla gidiyorsa, mâni de olmazdım. 20 20 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016), 106-107 57 4.1. Ankara Yılları (1935-1938) Füreya ile Kılıç Ali, Yenişehir'de, Bayındır sokakta, bahçe içinde bir villaya yerleştiler. Kılıç Ali'nin bu evliliğe şiddetle karşı çıkan oğulları Fahir, Gündüz ve Keskin onlarla birlikte oturmuyordu. Çocukların arasında Füreya'ya tek tepki göstermeyen ve henüz on iki yaşında olan en küçük oğlu Altemur ise, yarı onlarla yarı kendi annesiyle kalıyordu. Altemur, güzel bir bahçe içindeki istasyon binasında doğmuştu. Üst katlarında İsmet Paşa ve ailesi otururdu. Bu yüzden İsmet Paşa'nın çocuklarıyla çok yakın arkadaştılar. Füreya, başlarda, üvey oğullarının huzurlarını bozacağından çok korkmuştu. Ama beklediği gibi olmadı. 1917 doğumlu olan Fahir zaten çoktan kendi hayatını kurmuştu. Gündüz ile Keskin'in tepkilerini, babaları genç karısına yansıtmamayı başardı. Füreya sadece onlar tarafından sevilmediğini, istenmediğini bildi, o kadar. Altemur ise, ağabeylerinin tesiri altında, annesinin yerini alan bu yabancıya her ne kadar kötü muamele etmek istediyse de başaramadı. Çünkü onu hem çok güzel hem de çok ilginç buluyordu. Füreya, bu genç çocuğun ufkunu genişletiyor, ona o güne kadar duymadığı müzikleri dinletiyor, okuması için kitaplar veriyordu. Üstelik eğlenceli ve neşeliydi. Kendine kötü muamele yapacağından korktuğu bir üvey anne beklerken, hiç annelik taslamayan bir arkadaş bulmuştu. Füreya'yı sevmeye ve benimsemeye de gönlü el vermiyordu. Ne de olsa, annesi değildi o. Kendini ona yakın hissettiği günlerin sonunda, yatağına yattığında âdeta un vicdan azabı ve suçluluk duygusu çekiyordu, öz annesine karşı. Füreya, Kılıç Ali'den beklediği baba şefkatini fazlasıyla bulmuştu. Kocası onu şımartıyor, onun bir dediğini iki etmiyordu. Cebinde harcaması için, istediği kadar parası, evinde hizmetkârları vardı. Evin mevcut eşyalarını beğenmediği için, Saray'da çalışmış olan bir Ermeni ustaya yeni koltuk takımları ısmarlamış, bütün mobilyalarını değiştirmişti. O sıralarda, Çubuklu'da bir Osmanlı konağında yapılan bir müzayededen, annesine bir kanepe ve antikalar aldırtmış, bunları trenle Ankara'ya naklettirmişti. İstanbul’dan getirttiği sadece mobilya değildi. Luka isimli bir Rus metrdotel ve bir aşçı da İstanbul’dan yollananlar arasındaydı. Füreya, Ankara'ya ilk gittiğinde, onu bir hayal kırıklığı bekliyordu. O konuda çok kitap okuduğu için çok iyi bildiği Fransız Devrimi'ni gerçekleştiren aydınlar gibi, Ankara'da münevver bir çevre bulacağını sanmıştı. Atatürk'e siroz teşhisi 1938 yılında kondu. O sıralarda Atatürk, Hatay olayları üzerine yoğunlaşmıştı. Hatay'da Türkiye ve Fransa'nın garantisi altında müstakil bir Cumhuriyet kurulması için aylar öncesinden kabul edilen anlaşmada ciddi pürüzler çıkmaya başlamıştı. 58 Atatürk kendini iyi hissetmemesine rağmen, her gün çok uzun ve önemli çalışmalar yapıyor, doktor tavsiyelerini kulak ardı ediyordu. 1938 baharında, Mersin ve Adana'yı da kapsayan bir yolculuğun sonunda İstanbul’a geldiler. Bu yolculuğu hakkında çıkan hastalık söylentilerini yalanlamak için, Atatürk istemişti. Gezi esnasında, Atatürk törenlerde uzun süreler ayakta durmuş, Silifke yolu üzerindeki harabeleri gezerken de aşın sıcaktan rahatsız olmuştu. İstanbul’a vardıklarında çok yorgundu, ilk geceyi Atatürk Dolmabahçe'de, Füreya ve Kılıç Ali ise Şakir Paşa Apartmanı'nda geçirdiler. Ertesi sabah, Florya Köşkü'ne gitmek üzere arabalarla yola koyuldular. Atatürk yolda rahatsızlandı. Arabayı bir kenara çektiren Kılıç Ali, telaşla Füreya'nın bindiği arabaya koştu. "Füreya, Gazi galiba kalp krizi geçiriyor," dedi. Eli ayağı titriyordu. Füreya, Atatürk'ün bulunduğu arabaya geçti. Atatürk'ün arkaya yasladığı başı ter içindeydi. Yüzü bembeyazdı. Füreya, mendiliyle Ata'nın soğuk terlerini sildi, gömlek düğmelerini açtı. Çantasından çıkarttığı kolonyayı şakaklarına sürdü. "Teşekkür ederim kızım," dedi Atatürk. "Söyleyin şoföre, yola devam etsin. Daha iyiyim." 21 5. Latife Hanım (Salih Bozok’un ağzından) Değişen Latife Hanım ve tartışmalar... Evlilik, Mustafa Kemal Paşa'nın hayatında hemen hiçbir şey değiştirmemişti... Fakat Uşakizade Latife, Latife Mustafa Kemal olunca, gözle fark edilecek kadar değişti. Kendisini bunca desteklediğim ve evliliğini az çok bana borçlu olduğu halde, bana bile biraz yukardan bakıyor, buyruklarının hemen yapılması konusunda titizleniyor, bazen de hırçınlaşıyordu... Benim tek bir şikâyet sözü söylemeye hakkım olmadığı için susuyordum!.. Latife Hanım, Çankaya'ya yeni bir düzen vermekle işe başladı. Aslında bu onun doğal hakkı idi. İçinde oturduğu evi, kendi zevkine göre döşeyecekti. Fakat o evde oturan biri daha vardı. Ve Çankaya, bu insanın hayatına göre düzenlenmişti!.. Oysa Latife, bunların hiçbirine dönüp bakmadan her şeyi alt üst ediyordu... Sonunda sıra Gazi'nin çalışma odasına gelince, Mustafa Kemal Paşa, sesini yükseltmişti: 21 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları,2016), 108-109 59 - Bak, benim çalışma odama dokunma!.. Ben de senin yatak odana dokunmayayım... Anlaştık mı? ... Gazi Paşa'nın konukları, ziyaretçileri vardı. Bunlar için gerekli bilgi yaverliğe bildirilmişti. Kimin yaverlikte bekleyeceği, kimin salona alınacağı, kimin geri çevrileceğini nöbetçi yaver düzenlerdi... Latife, bu işlere de karışmak istedi. Kim olursa olsun, bütün konuk ve ziyaretçilerin yaverlik odasında bekletilmesini ve teker teker içeriye alınmasını istiyordu... Gazi Paşa'nın sesi yine yükseldi: - Benim yaverlerim, kimin nerede oturacağını bilirler! Sen bu işlere küçük burnunu sokmayacaksın!.. Ancak, Gazi Paşa'nın bu sıcak uyarılan, günler süren küslüklere, dargınlıklara neden oluyordu!.. Mustafa Kemal Paşa ile bir akşam geldiğimiz zaman, yemek salonunun bir köşesinde bir cazbandın yemek müziği çaldığını, garsonluğa zor alıştırılmış erlerin ellerine beyaz birer beyaz eldiven giydirilmiş bulunduğunu gördük. ... Latife, Mustafa Kemal Paşa'nın önüne çıkıp marifetini gösteriyordu: - Görüyor musunuz Paşam ne güzel oldu? ... Gazi Paşa, gördüklerinden memnun olmamıştı. Latife'yi de bizim yanımızda kırmak istemiyordu. Soruyu duymazlıktan geldi. Fakat Latife, hakarete uğramış insanların öfkesiyle Gazi'ye bir daha sordu: - Siz beni dinlemiyor musunuz? ... Deminden beri soruyorum, değişiklikleri beğendiniz mi, diye... Karşılık vermiyorsunuz!.. Gazi, tıka basa öfke dolu bir sesle: - Ha, değişiklikleri soruyorsun, öyle mi? ... Artık yemeklerde davul zurna mı çalacak? ... (Bana döndü) Salih, bu çocukları geldikleri yere gönder. Gramofon, bize yeter de artar bile! ... Ordudan derlenen bu cazbandı yerlerine gönderdim ve her zaman olduğu gibi gramofona bir plak koydum. Asıl pandomima, yemek sırasında başladı. Ucuz lokantalarda çıraklık eden erlerden seçilmiş garsonlar, eldivenlerle hiçbir şeyi tutamıyorlar, hatta doğru dürüst yürüyemiyorlardı. Hele bir turşu kesesi, Kılıç Ali'nin kucağına devrilince Gazi, bir kahkaha kopardı: 60 - Her şey iyi, hoş ye Latif, dedi; bu çocuklar eldivenlerle yapamayacaklar... Gel bunlar, yine eskisi gibi servis yapsın! ... Ben de arkadaşım Kılıç Ali'ye: - Gece eve gidince, yengem turşunu çıkarır, merak etme! ... diye takılıyordum. Beyaz eldivenli garson hikâyesi de böylece tatlıya bağlandı... Aslında bunların hiçbiri önemli değildi. Her evlilikte böyle birtakım çatışmalar, zevk ayrılıkları olur. Gazi Paşa ve Latife Hanım arasındaki evliliğin en büyük tehlikesi, akşam sofralarına "kimin çağrılacağı", sofranın "kaçta bitirileceği" gibi konularda sözünü yürütmeye kalkmasıydı! Çünkü Mustafa Kemal Paşa için sofra, yemek yenilen, içki içilen yer değil; politika yapılan yerdi. Fikirler sofrada pişer, sofrada değerlendirilir, eylemler sofrada planlanırdı. Bu yüzden, Mustafa Kemal Paşa'nın sofrasına ilişmek, can eviyle oynamak demekti...22 5.1. "Bütün Adana alt katta bizi dinliyor! ... " Birinci TBMM, kendisini feshedip yeni seçimlere gidilince, Mustafa Kemal Paşa bir yurt gezisine çıkmayı kararlaştırdı. Gezi Konya, Adana, Mersin'i kapsıyordu... Geziye Mareşal üniformasıyla çıkıyor, yanına karısını da alıyordu. Gezinin politik amaçları olmasa Gazi Paşa, sivil elbiseleri üstünden çıkarmaz, tantanalı Mareşal elbisesiyle görünmeye karar vermezdi... Trenle yola çıkmıştık. Paşa'nın yanında arkadaşları da vardı. Latife'ye: - Ben restoranda olmak zorundayım, arkadaşlarım var. Sen istersen restoranda gel, istersen kompartımanda dinlen... Dedi. Latife, güçlük çıkarmadı: - Ben kompartımana gider, etrafı seyrederim... Öyle yaptılar. Biri kompartımanın, biri restoranın yolunu tutu. Fakat Latife'nin yol boyu neşesizliği hemen herkesin dikkatini çekmişti. Mustafa Kemal Paşa bana bir aralık: - Nesi var? ... Kaygılı görüyorum!.. Dedi. Ben önemsemedim: 22 İsmet Bozdağ, Latife ve Fikriye İki Aşk Arasında Atatürk, 1. Bs. (İstanbul: Truva Yayınları, 2005), 140 61 - Yol yorgunluğudur Paşam... Bir süre sonra o da bizim gibi alışır!... Ama Latife' de, yol yorgunluğundan öte bir huzursuzluk vardı. Ne olduğunu bir türlü anlayamadık! Sonunda Adana'ya geldik. Tren bayraklar ve çiçeklerle donatılmıştı. Yine bayraklar ve çiçeklerle donatılmış Adana istasyonunda mahşer gibi bir kalabalık kaynaşıyordu. Bu kadınlı erkekli çoluklu çocuklu kalabalık, tek bir irade halinde Mustafa Kemal Paşa'yı görmek, kucaklamak istiyordu. En önde genç kadınlar ve kızları Vali ve şehrin ileri gelenleri duruyordu. Vagonun kapısı açılır açılmaz, Mustafa Kemal Paşa adımını atar atmaz, genç kızlar ve kadınlar boynuna atılıp yanaklarını öpmeye başladılar. Arkasından gelen Latife Hanım bu görüntü karşısında donmuş ne ileri gidiyor ne geri geliyordu. Ben kendisini kolundan tutup vagondan indirdim. Halkı yara yara ilerledik. Şimdi Mustafa Kemal Paşa'yı öpen kadınlar ve kızlar Latife Hanım'ı kucaklıyorlardı. Protokol mırotokol kalmamıştı. Kalabalığın içinden santim santim yürüyorduk! Adanalılar kapının önüne açık bir otomobil getirmişlerdi. Gazi Paşa ile Latife Hanım'ın otomobile binmesi gerekiyordu. Güç bela, önce Mustafa Kemal Paşa, ardından Latife Hanım bindiler ve otomobil, halkın arasından güçlükle yol bularak ilerliyordu. Bu koşullar içinde konaklayacakları eve varıldı. Latife Hanım, öfke ile dolup taşıyordu!.. Mustafa Kemal Paşa, Latife'nin öfkeden kapkara kesilmiş gözlerini, pençe pençe kızarmış yüzünü görünce, Valiye veda etti ve dinlenmek için eve girdiler. Kendileri için hazırlanan daireye gelince Latife Hanım'ın ciyak ciyak sesi, yalnız bütün evi değil, bütün mahalleyi doldurdu: -Sen bana herkesin içinde nasıl hakaret edersin? ... -Fakat... -Fakatı makatı yok... Ben senin karın mıyım, değil miyim? ... Nasıl oturtursun beni arabanın solunda!.. Mustafa Kemal Paşa ile birlikte eve girenler, daha evi boşaltmadıkları için, bu konuşmaları herkes dinliyordu. Ben de dinleyenler arasındaydım. Kılıç Ali atik davranmış, içerdekileri boşaltmaya çalışıyor ve kapıları kapatıp bu çirkin konuşmanın, duyulacaksa daha az kişi tarafından duyulmasını sağlamaya çalışıyordu. Latife'nin hırçın sesine karşı, Gazi Paşa, elverdiğince rahat görünmeye çalışarak kendisine karşılık vermeye çalışıyordu: - Yanlış değerlendirmeler yapmışsın Latif... Sana bu gezinin resmi bir gezi olacağını söylemiştim!.. 62 - N'olmuş gezi resmi ise? ... N'olmuş Mareşal üniformasıyla çıkmışsan? ... Bana hakaret etmek için gerekçe mi bunlar? ... - Lütfen yavaş konuş... Bütün Adana, alt katta bizi dinliyor!.. - Bütün Adana değil, bütün Türkiye, bütün dünya dinlesin... Hayır, bana hakaret edemezsin! Sonra Latife'nin hıçkırıkları duyuldu. Bir süre sonra Gazi Paşa, merdivenleri indi ve evin bahçesindeki bir ağacın altında sıraya oturdu. Kılıç Ali ile tavla oynadılar... Bir saat sonra Latife indiği zaman uysallaşmış, gülümsüyordu. Hiçbir şey olmamış gibi Gazi Paşa'nın yanına oturdu ve Türk Ocağı'na yapılacak ziyarete birlikte gittiler...23 5.2. Fikrîye dramı... O akşam Gazi Paşanın sofrasında yabancı yoktu. Kılıç Ali, Recep Zühtü, Nuri Conker ve ben vardım. Latife gelmemişti. Gazi Paşa, Fikriye'nin dün geldiğini anlattı ve ne yapacağını kestiremediğini söyledi. Latife'nin Fikriye'yi baskı altına aldığını söylemiyor, fakat Fikriye'nin bir an önce köşkten ayrılmasının zorunluluğundan konuşuyordu... İşte tam bu sırada Fikrîye göründü ve hepimizi başı ile selamladıktan sonra her zaman oturduğu yere oturdu. Kimseye hiçbir şey söylememişti. Başını tabağına eğmiş, bir şeyler yiyor gibi yapıyor, ama ağzına bir şey koymuyordu. Bir ara Gazi Paşa: - Günün nasıl geçti Fikrîye?... dedi. Ardından hepimiz ayrı ayrı sorularla Fikriye'yi konuşturduk. Fikriye, zorla konuşuyor bir daha görmeyecekmiş gibi yüzlerimize uzak uzak gurbet gibi bakıyordu!... Hiç kimse, Fikriye'ye ciddi bir soru sormadı; sanki her akşam sofrada imiş gibi davranıyorduk. Ama Fikrîye, sofrada var olmadığını biliyordu! Bir ara başını kaldırıp Mustafa Kemal Paşa'ya baktı ve konuştu: - Paşam!.. Paris'ten size küçük bir şey almıştım fakat valizlerimden biri Haydarpaşa' da trene konmamış. Acaba bulunması için emir verir misiniz? ... 23 İsmet Bozdağ, Latife ve Fikriye İki Aşk Arasında Atatürk, 1. Bs. (İstanbul: Truva Yayınları, 2005), 146 63 Kılıç Ali atıldı: - Hiç merak etmeyin Fikrîye Hanımefendi. İstasyon müdürü arkadaşımdır. Şimdi telefon ederim, yarın valiz elinizde olur... Gazi de ilgilendi ve Kılıç Ali' ye: - Peşini bırakma. Hemen şimdi telefon et! ... - Baş üstüne Paşam!... Sonra Mustafa Kemal Paşa, Fikriye'ye döndü: - Neden zahmet ettin Fikrîye? ... Kendine bir şey alsaydın daha memnun olurdum. - Aman Paşam, değersiz bir şey... Görünce sizi anımsadım da... Mustafa Kemal Paşa, içtenlik ve çaresizlik dolu yumuşak bir sesle: - Teşekkür ederim... Dedi. Fikrîye, sofranın havasını bozduğunun farkına vardı usulca kalktı. Paşa'yı ve bizi başıyla selamlayıp gölge gibi çekilip gitti... 24 Ertesi gün Fikrîye, Paşasına Paris'ten aldığı smokinleri Ali Çavuş'la gönderdikten sonra İstanbul'un yolunu tutmuş... Hepimiz, işin böylece kapandığına seviniyorduk. Fikrîye, İstanbul' da bir akrabasının yanında kalıyordu. Maddi olarak rahatı iyiydi. Mustafa Kemal Paşa da bu akrabasına yardım ediyordu... 6. SABAH KEYFİ Atatürk, gayet şık giyinir, fevkalade temiz, endamlı çok güzel bir erkekti. İnsan onun güzel yüzüne bakmakla doyamazdı. Her gün muntazam sekiz saat uykusunu uyurdu. Çankaya'da, Dolmabahçe'de, Florya'da, Yalova'da nerede olursa olsun, sabahları uykudan kalkar kalkmaz odalarındaki divanın üzerine geçerler, orada bağdaş kurarak kahve ve sigara içerlerdi. Sabah kahvaltısı ile başları hiç hoş değildi. Gayet ince ketenden yapılmış kısa entari ile uyurlar ve uykudan kalktıktan sonra bir müddet bu kıyafetle divanın üzerinde bağdaş kurup oturmaktan zevk alırlardı. Bu aralık şayet akşamdan verdiği mühim bir emir varsa bunların neticelerini almak için Kâtibi Umumi Hasan Rıza Beyi 24 İsmet Bozdağ, Latife ve Fikriye İki Aşk Arasında Atatürk, 1. Bs. (İstanbul: Truva Yayınları, 2005), 151 64 yanına çağırırlardı. Başkaca, arz edilecek mühim bir şey varsa yine bu arada ve Atatürk bu vaziyette iken Hasan Rıza Bey gelir, maruzatta bulunur, emirlerini alırdı. Atatürk, bu yatak kıyafetinde iken Kâtibi Umumilerinden ve en yakın arkadaşlarından başka hiçbir kimseyi yanlarına kabul etmezlerdi. 25 6.1. BİR HAKİKİ MİLLET BABASI Atatürk'ün büyük meziyetlerinden biri de devlet ve inkılap işlerini arkadaşlarıyla görüşmek, münakaşa etmekti. Atatürk bu münakaşalardan çok zevklenirdi. O, harikulade zekâsına, büyük görüş kuvvetine, hadiseleri tahlil kudretinin· derinliğine dayanmakla beraber başkalarının fikir ve mütalaalarına da kıymet verirdi. Onun en kuvvetli tarafı, en büyük kudreti belki istişare etmesini bilmesi ve istişareler sonunda kendi işsiz mantığını hadiselere hâkim kılmasıydı. Atatürk, milletine fikir ve kanaatlerini kabul ettirmek için hiçbir zaman cebir vasıtasına müracaat etmezdi, etmedi. O, memleket için faydalı ve hayırlı gördüğü her fikrini halka izah ederek, mantık yolu ile ikna kabiliyetini kullanarak kabul ettirmeyi kendisine prensip ittihaz etmişti. Dil ve Güneş Teorisi üzerinde meşgul oldukları günlerdeydi. Dolmabahçe Sarayı'nda bir gece hususi dairelerindeki mesai salonlarında Hikmet Bayur ile baş başa kalmışlardı. Bu Dil ve Güneş Teorisi üzerinde Hikmet Bayur'a birtakım izahat veriyorlardı. Atatürk' ün Hikmet Bayur' la çalışmayı bırakarak, bütün arkadaşlar, yanlarından ayrılmış, odalarımıza çekilmiş, yatmıştık. Ertesi sabah uykudan kalktığımız vakit Atatürk’ün hala yatmadığını ve Hikmet Bayur'la başbaşa akşamki gibi aynı vaziyette çalışmaya devam etmekte olduklarını öğrenince, arkadaşım Salih Beyle beraber, derhal yanlarına gittik. Yüzleri kıpkırmızı olmuş, hala Hikmet Bayur'u iknaya çalışıyordu. Bir müddet sonra çalışmaları bitti. Hikmet Bey de müsaadelerini aldı, çekildi. Yalnız kaldığımız vakit arkadaşım Salih Bozok: -Paşam, niçin bu kadar yoruldunuz? Hikmet Bey yabancınız mı? Size bağlı bir arkadaşımız! "Böyle olacaktır!" demeniz kâfi değil mi? Sabahlara kadar onu ikna etmek için kendinizi niçin üzüyorsunuz? Dedi. Salih ' in bu sözleri üzerine Atatürk: -Ha. . . İşte bu çok yanlış bir mütalaa. Bilir misiniz ki Hikmet Bayur inatçıdır. Onu ikna etmek lazımdır. O bir kere kani oldu mu işi benimser! Diye cevap vermişlerdi. 25 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Kişiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2004), 259 65 Atatürk mantıkla harekete bu kadar ehemmiyet verirler ve karşısındakine kendi fikirlerini kabul ettirmek için büyük sabır ve tahammül gösterirlerdi. 26 Esasen bütün milletin onu büyük halaskar olarak bağrına basıp ona itimat ederek kendisini takip etmesinin sebebi hareketlerinin mantıki ve salim olduğuna hasıl olan kanaat ve inanış değil miydi? O, böyle tanındığı, milletinin müşfik bir babası sayıldığı içindir ki, ayak bastığı her yerde halk tarafından adeta tapılırcasına bir sevinçle karşılanır ve sevilirdi. Hayatta şef olabilmek için Atatürk'ün pek az insanlara nasip olan bu gibi şahsi meziyetlerini haiz bulunmak, bilhassa temkinli, sabırlı, kendini şahsi emellerden, hırstan, kinden, garazkarlıktan uzak tutmak lazımdı. İşte Atatürk bir hakiki millet babasının bütün vasıflarına sahipti. 6.2. Maraşlıların Kahramanca Mücadelesi Millî Mücadele’de Maraş halkının düşmana karşı yaptığı savunma ayrı bir öneme sahiptir. Maraş önce Mondros’un 7. Maddesi gerekçesiyle İngilizler tarafından işgal edilmişti. 8 ay süren bu işgal süresince İngilizler Anadolu halkından büyük tepki görmüşler ancak burada çok ciddi olaylar meydana gelmemişti. Burada İngiliz sömürgelerinden gelen Hintli ve Mısırlı Müslüman askerlerinin tavırlarının önemli etkisi bulunuyordu. 29 Ekim 1919’da İngilizler Maraş’tan çekilince bu sefer Fransız işgali başladı. Fransız ordusunda Fransız askerlerden çok Ermeni vardı. Ermenilerle iş birliği yapan Fransızların Türk halkına saldırmaları ve onur kırıcı davranışlarda bulunmaları Maraşlıları harekete geçirdi. Sütçü İmam olarak tanınan Ali adındaki bir vatanseverin Türk kadınlarına sarkıntılık etmek isteyen düşman askerlerine ateş açarak bunlardan birkaçını yaralayıp gözden kaybolması, için için kaynayan Maraşlıları harekete geçirdi. “Uzun Oluk” olayı olarak bilinen bu hadiseden sonra bu kez Fransızlar Maraş Kalesi’ndeki Türk bayrağını indirdiler. Oysa bayrak Türklerde hâkimiyetin sembolü olduğu gibi, aziz Türk milletinin varlığını da temsil ediyordu. Ulu Cami İmamı Rıdvan Hoca’nın hutbe esnasında “hürriyeti elinden alınmış bir millet Cuma namazı kılamaz” demesi halkı coşturmaya kâfi gelmişti. Bunun üzerine Maraş Kalesine sel gibi akan halk, Fransız bayrağını indirip Türk bayrağını yeniden kale burcuna dikti. Bu hareketten son derece rahatsız olan Fransızlar ise 26 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Kişiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2004), 172 66 şehrin ileri gelenlerini toplantıya çağırdıktan sonra hepsini tutukladı. Bu olaydan sonra Maraşlılar ve Fransızlar arasında amansız bir mücadele başladı. Maraş’taki Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin yürüttüğü mücadeleye destek için Mustafa Kemal Paşa, Kılıç Ali. Yörük Selim ve Cemil Cahit Bey’i gönderme kararı aldı. Tamamen kendi imkânlarıyla kahramanca bir mücadeleye girişen Maraş halkı sonunda düşmanı püskürtmeyi başardı. Fransızlar gerek şehir halkına gerekse şehri kuşatan Kuva-yı Milliye’ye karşı koyamayacaklarını anladıklarından 11 Şubat 1920 gecesi şehri bırakmak zorunda kaldılar. Bu arada Maraş Mebusu Arslan Bey’in, Maraş Kuva-yı Milliyesi’nin kuruluşunda ve şehrin kurtarılmasında önemli katkıları olmuştu. Fransızlar çekilirken Ermenilere haber vermemişlerdi. Bu durum Fransızlardan yardım bekleyen ve Türklere büyük acılar yaşatan Ermenilerin paniğe kapılmasına ve onların peşine düşmesine neden olmuştu. Bu çekilme esnasında sert kış mevsimi ve yoğun kar yağışı birçok Fransız ve Ermeni'nin ölümüne yol açmıştı. Maraş’ın düşman işgalinden kurtuluşu bütün yurtta sevinçle karşılandı. Fransız basını kendi ordusunu eleştiri bombardımanına tuttu. Maraş savunması, daha sonra düşmanın Çukurova ve Güneydoğu Anadolu'yu boşaltmasına kadar gidecek gelişmelerin başlangıcıydı. İste bu yüzden Meclis' te Maraş ilimize Kahraman sıfatı layık görülmüştür. 27 6.3. ANTEP GAZİLERİ CEPHEDE: "ALÇAK DÜŞMAN! GEL SEN DE SÜNGÜLE” Antep'te 29 Ekim 1919' da sona eren İngiliz işgalinin askerleri oluşturuyordu. Şehirdeki olaylar 10 Kasım 1919 da başladı. Ermenilerin giriştiği cinayetler üzerine halk teşkilatlanmaya başladı. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasının ardından Antep'te Fransızlara karşı direniş başladı. 3 ve 18 Şubat 1920 tarihlerinde Sahin Bey takma ad ile tanınan Teğmen Sait Bey komutasındaki Kuva-yı Milliye, Antep'e gelmekte olan iki Fransız taburunu durdurmayı başardı., Fransızlar Urfa Mutasarrıflığından, Şahin Bey' in kapatmış olduğu Kilis-Antep yolunun açılmasını istedi. Bunun üzerine Şahin Bey Fransız Kumandanına söyle bir mektup yazdı; "Kirli ayaklarınızın bastığı şu toprakların her zerresinde Türk kanı vardır. Her bucağında bir atanın mezarı vardır. Eski zamanlardan beri Türkler bu topraklarda yaşamaktadır Türk bu 27 İlknur Örenç, Anadolu’nun Kurtuluş Destanı, 2. Bs. (İstanbul: Babıali Yayınevi, 2010), 97-98 67 topraklara bu topraklar da Türk’e ısındı, kaynadı. Sade siz değil, bütün dünya bir araya gelse bizi bu topraklardan ayıramaz. Sonra sen" Türk esir yaşamaz diye bir şey duymadın mı? Namus ve hürriyet için ölüme atılmak bize ağustos ayı sıcağında soğuk su içmekten daha tatlı gelir. Sizler canı kıymetli insanlarsınız bize çatmayınız. Bir gün evvel topraklarımızdan savuşup gidiniz yoksa kıyarız canınıza." Şahin Bey bin gün önce kendisini düşmanın gücü konusunda uyaranlara “Düşman buradan geçerse Ayıntab’a ne yüzle dönerim düşman ancak benim vücudumun üstünden geçebilir” cevabini verdikten sonra ertesi gün bu sözlerini kanıtladı. Yolu açmak için bir alay daha getiren Fransızların üstün gücü karşısında sonuna kadar direnerek şehit düştü. Savunduğu köprüde son mermisini de tükettikten sonra tüfeğini yere çarparak kırdı. Şahin Bey'in son sözleri; "Allah’ım vatanı kurtar. Alçak düşman! Gel sen de süngüle" olmuştu. Antep'in Fransızlar tarafından kuşatılmasının ardından Mustafa Kemal Paşa, Kılıç Ali Bey'i halkı teşkilatlandırmak ve mücadelesini yönetmek üzere buraya gönderdi. Fransızları yoğun bombardımanı altında kentte kadın ve çocuklardan oluşan pek çok masum insan hayatını kaybetti. Fransızlar bu kuşatmada toplar yerleştirdikleri Amerikan kolejini hareket üssü haline getirmişlerdi. Düşman durmadan top güllesi yağdırırken, kenti savunanlar cephanesizlikten dolayı çok gerekmedikçe mermi harcamıyorlardı. Fransızlar dışarıyla bağlantısını kestiği şehri aç susuz bıraktılar. Yiyeceği tükendikten sonra halk zerdali çekirdeği ve ot yemek zorunda kaldı. İşte bu şartlar altında Antep halkı, durmadan takviye edilen ve çağın en modern silahlarıyla donatılmış düşman karşısında on ayı aşkın bir süre çoluk çocuk kahramanca mücadele etti. Bu mücadelesinde 6000 evladını kaybettikten sonra 9 Şubat 1921' de çaresizlikten teslim oldu. Anteplilerin düşman karşısında gösterdiği bu fedakârca direniş üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi 6 Şubat 1921'de çıkardığı bir yasayla Antep'e Gazi unvanı verdi ve kentin adı Gaziantep oldu. Gaziantep Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması sonucunda 25 Aralık 1921 tarihinde düşman işgalinden kurtuldu.28 28 İlknur Örenç, Anadolu’nun Kurtuluş Destanı, 2. Bs. (İstanbul: Babıali Yayınevi, 2010), 100-101 68 6.4. ERKEN DAĞITILAN MEMURİYETLER Mustafa Kemal, Selânik'te yine bir akşam o zaman Sıhhiye Müfettişi olan eski Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rüştü Aras, Nuri Conker, Salih Bozok Beylerle birlikte Olimpos birahanesinde oturmuşlar, içerlerken devletin dış siyaseti bahis mevzuu oluyormuş. Bu arada Mustafa Kemal Bey birtakım acı tenkitler yaptıktan sonra işi lâtifeye dökmüş ve Tevfik Rüştü Beyi göstererek: -Bu sakîm siyaseti bir gün doktor vasıtasıyla düzelttireceğim. Deyince yakın ve teklifsiz arkadaşı olan Nuri Conker: -Ne? Ne? Sen mi düzelttireceksin? Diye istihfafla sormuş. Bunun üzerine Nuri Beyle aralarında söyle bir muhavere geçmiş: - Evet ben Doktoru Hariciye Nazırı yapacağım, bütün falsoları, ona tamir ettireceğim. Nuri Bey lâtife ederek sormuş: -Demek sen Doktoru Hariciye Vekili yapacaksın, o halde ya beni? - Seni de Vali ve kumandan yaparım! Bu muhavereye, hazır bulunan Salih Bozok da karışıyor. - Herhalde bu arada beni de bir şey yaparsınız? Mustafa Kemal Bey, Salih' in bu sualine, biraz düşündükten sonra: -Salih seni yaver yapacağım ve yanımdan ayırmayacağım. Cevabını verince Nuri Bey yine dayanamamış, tekrar atılarak: -Allah’ını seversen sen ne olacaksın ki hepimize şimdiden böyle birtakım mansıplar veriyorsun? Demiş. Mustafa Kemal Bey, Nuri Beyin bu sorduğu suale gülerek; - Bu memuriyetleri, bu mansıpları veren ne olursa iste ben o olacağım. Diye cevap vermiş. 69 Vaktiyle gen bir zabit iken arkadaşları arasından cereyan etmiş olan ve ileri görüşün şayanı hayret bir tezahürü sayılan bu muhavereyi, Atatürk bu arkadaşlara ekseriyetle tekrar ettirip anlattırırlardı. 29 6.5. “…ÇÜNKÜ BUNA MÜSAADE EDEMEZDİM!” Mustafa Kemal'i tanıyanlarca malum olduğu üzere o İttihat ve Terakki erkânı ile öteden beri hiçbir Fikir etrafında anlaşamamış, birleşememişti. Onları ve Takip ettikleri hatalı yollarını ta yüzbaşılığından, Selanik’ten itibaren korkmadan, ürkmeden mütemadiyen tenkit etmiş, tahtie etmiş, kongrelerinde bütün idare tarzlarını şiddetle muaheze etmişti. Bu yüzden bazı İttihatçıların menfuru olmuş olduğu da muhakkak bir keyfiyetti. Binaenaleyh kendisine rahmet okuyacak değillerdi. İttihat ve Terakki Cemiyeti, Mustafa Kemal'in kendisine karşı aldığı muhalif vaziyete son vermek üzere hatta daha Selânik'te kendisini iki defa öldürmeye bile teşebbüs etmişti. Bir defasında Enver Paşaya karabeti (yakınlığı) bulunan ve sonradan ordu kumandanı olan bir zat, bir defasında da eski Ankara Valisi Abdülkadir, onu öldürmeye teşebbüs etmiş, fakat bunlar Mustafa Kemal'in basireti, cesareti, metaneti önünde kendilerine verilen vazifeyi bir türlü yerine getirememişlerdir. Ne kadar yıllardan sonra bir aksam, Çankaya’da sofrada oturuyorduk. O aksam misafirler arasında bu eski ordu kumandanı da vardı. Atatürk kendisine hitaben: -Halil Paşa! Halil Paşa! Selanik’te üzerime aldığın vazifeyi yapamadın ve yapamazdın da! Çünkü buna müsaade edemezdim! Diyerek kendilerine yapacaklar suikastı telmih ettikleri zaman bu paşa Atatürk’e Paşam, hakikaten yaptıramazdınız ve biz de yapamazdık! Diyerek ellerini öpmekten başka, verilecek cevap bulamamış ve o gece fena vaziyette kalmıştı. 30 29 30 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Kişiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2004), 28-29 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Kişiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2004), 117 70 6.6. O NE BÜYÜK ADAMDI O ne büyük adamdı. Hayatında haset, kin, garazkârlık bilmeyen, zalim düşmanlarını bile affetmekten sevk alan, ne kâmil bir insandı! Bütün hayatı müddetince daime mesuliyetleri omuzlarına alan, şerefleri taksim eden büyük bir şef idi Herkesin refahından, herkesin iyiliklerinden haz duvar, bir arkadaşının evine gidip on huzur içinde görünce bahtiyar olurdu. O, yalnız Şef değil, aynı zamanda müşfik bir baba idi. Yakınlarının hususi hayatı ile meşgul olur; en sıkıntılı günlerinde huzuruna çıkıp dertlerini dökenler, ufuklarda aradıkları çareleri onun ayaklarının önünde bulurlardı. Acaba milletini onun kadar seven, milletine onun kadar inanan bir adam var mıydı? Çok sevdiği milletinin ruhunda mündeviç cevheri ve onun hakiki temayülatını herkesten daha iyi o sezmişti. Çok severdi ve sevilmeyi de çok isterdi. Fakat endişeleri yüzünden gösterilen cah ve riyakâr sevgilerin ve bağlılıkların candan düşmanı idiler. Böyle riyakârlıkları memleket için pek tehlikeli görürlerdi ve daima tarihten misaller göstererek: -Kral, reisicumhur, lider ne olursa olsun milleti tarafından candan sevilmeyenlerin vasıl olacağı hedef, şahısları için daima hüsran, memleketleri için de daima huzursuzluk içinde ıstırap ve elemdir, derlerdi. Aziz Atatürk, Osmanlı tarihini en iyi tetkik etmiş; Türk milletinin uyanışına hail olan engelleri inceden inceye incelemiş, büyük bir bilgi sahibi idi. Fırsat düştükçe etrafındakilere: -Milletimizin çektiği bütün felaketler, maruz kaldığı tehlikeler hep kendi öz benliğini, milli varlığını ihmal ederek nereden geldikleri ve hangi nesle ye ırka mensup bulundukları belirsiz birtakım kimseleri kendilerine reis tanıyarak onları şuursuz bir vasıtası, olmak mevkiine düşmüş olmasındadır. -Der ve birbirimizi samimi suretle sevmekliğimizi, fakat kimseye millî şuur ve benliğimize aykırı bir istikamette, körü körüne bağlanmamamızı nasihat eder, hala kendisini bile yalnız bir arkadaş, bir kardeş bir baba gibi, fakat samimi olarak sevmekliğimizi tavsiye eylerdi, O daha neler söylerdi, neler!31 31 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Kişiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2004), 128 71 6.7. SUİKASTÇI HAİNLER, GAZİ' NİN HUZURUNDA Gazi, İzmir’e muvasalat eder etmez (varır varmaz) Ziya Hurşit’le diğer şerirleri (suikastçıları) bizzat huzuruna celbedip (getirtip) isticvap etmiş (sorular sormuş). Ziya Hurşit bütün şenaatlerini (alçaklıklarını) ikrar ve itiraf ettiği zaman Gazi: - Ziya Hurşit! Seninle hayli arkadaşlık ettik. Hayatıma kastedecek kadar ileri gitmende sebep neydi? Bana acımadın mı? Dediği zaman yüzünü aşağı eğip susmuş, bir tek kelime cevap verememiş. Gazi bu aralık önünde bir yılan gibi kıvranan Gürcü Yusuf’a: - Bana atabilecek miydin? Diye sormuş. - Seni gördükten sonra atamazdım! Diye cevap vermiş. Bir aralık Ziya Hurşit, Gazi' ye dehalet etmek (sığınmak) istemiş, fakat Gazi buna cevaben: - Ben şahsen müntekim (intikamcı) bir adam değilim. Fakat is mahkemeye intikal etmiştir (düşmüştür). Bunun neticesini beklemek lazım. Müdahaleye hakkım yoktur! … Demiş.32 6.8. MENBA-I FEYZ-Ü İRFAN Hiç unutmam, bir gün Mustafa Kemal Meclise riyaset ediyordu. Hacı Şükrü askeri bir mesele için kürsüye çıktı, erkânıharplere çatmak istedi ve sözü üniformaya intikal ettirerek: -Bunların üstünlükleri yakalarındaki vişne Çürüğünden midir, bu vişneçürüğünün manası nedir? Nevinden malayani (boş) sözler söylerken Mustafa Kemal, dayanamamış ve elini riyaset kürsüsünün üstüne vurarak: 32 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnsanlığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2005), 125 72 Hacı Şükrü Bey! Onun manası Menba-ı feyz-ü irfan demektir! Menba-ı feyz-ü irfan! Demiş, onu ıskat etmişti (susturmuştu). 33 6.9. "BİR HAFTA ZARFINDA...” Bu gece Recep Bey (Peker) beni ve İhsan Beyi evine aksam yemeğine çağırdı. Ayağım burkulmuş, alçıda idi. Koltuk değnekleriyle gittim. Gazi Paça da Refet Pagan evinde imiş. Bizim Recep Beyin evinde bulunduğumuzu haber almışlar. Yaver Muzaffer (Kılıç) telefonla beni çağırdı. Kendilerine intizar etmemizi söyledi. Gazi, gece yarısından sonra geldi. Fazlaca alkollü idi: - Vakit geç oldu. Oturamayacağım, gideceğim, dedi. Ve giderken beni, İhsan'ı (Eryavuz) ve Recep Beyi baş başa getirdi, ellerini omuzlarımıza atarak: - Ben doğruca cepheye gidiyorum. Düşmana taarruz edeceğim, dedi. Hepimiz şaşırdık ve telaşlandık. İhsan Bey: - Paşam, ya muvaffak olamazsan? Deyince: - Ne?.. Bir hafta zarfında onların mahvedip denize dökeceğim! Cevabını verdi. Ve o gün Heyeti Vekile (Bakanlar Kurulu) ile görüşüp günüm vaziyeti siyasiyesini mütalaa ettikten sonra kendileriyle mutabık kaldıklarını söyledi ve bul aralık Maliye Vekili Masan Beyin taarruz için yaptığı mali kolaylıklardan memnunlukla bahsetti. 33 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Askerliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2005), 240 73 6.10. “…ONLAR BECEREMEZLER” Onun büyük zaferlerde imzalı emirlerine pek rast gelinmez. Çünkü o, en tehlikeli yerlerde lazım gelen emirleri verir, kumandana "Yaz, gönder." der, geçip giderdi. Bir gün, arkadaşlarından biri ona. -Sizin imzalarınız yok. Bir gün bunlar zaferleri kendilerine mal edebilirler, demişti. O, gülmüş, sonra söyle cevap vermişti: - Olsun. İcap ederse ben, aynı şeyleri, başka bir zaman, bir daha yapabilirim. Onlar beceremezler. O olmadan, kimse bir şey yapamazdı. 34 6.11. “…BES ALTI GÜNDE YAPIVERDİK” Zaferden sonra Müşir Gazi Paşam, Muzaffer bir kumandan olarak ilk defa Ankara' ya geliyordu. Meclis onu karşılamak için kura ile heyet seçti. Ben de kura haricî olarak bu heyet ile birlikte istikbale gitmiştim. Gazi cepheden "Biçer" istasyonuna otomobil ile gelip oradan hususi trenle Ankara' ya gelecekti. Çünkü Biçer istasyonuna kadar bütün şimendifer hattı harpte tahrip edilmişti. İstasyon büyük bir halk kalabalığı ile dolu idi. Gazi geldi. Otomobilinden indi. Karşılamaya gelen heyet ile beraber kendisine doğru ilerliyorduk. Ihsan ile beni görünce: - Recep' in evinde ben size bir haftaya kadar düşmanı imha edeceğim, demiştim. Affedersiniz. Hayatta bazı riyazi hatalar olabilir. Biz bu isi bir haftada değil, beş altı günde yapıverdik! diye latife etmişlerdi.35 34 35 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Askerliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2005), 298 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Askerliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2005), 301 74 6.12. "HATAY İŞİ BENİM ŞAHSİ DAVAMDIR” ... Atatürk’ün bir kere benimsediği bir davayı nasıl kopardığını, ona nasıl sarıldığını gösteren şu çok dikkate değer vakayı (olayı) da nakletmeyi (anlatmayı) faydalı bulurum: Bir aksam sofradan ani olarak Ankara Palas' in altındaki pavyona gitmeye karar verdiler. Ekseriyetle Atatürk keramet nevinden böyle an kararlar verirlerdi. Pavyona gittiğimiz vakit, Atatürk, tesadüfen, orada, o günlerde Ankara' ya gelmiş olan Fransa'nın Suriye Fevkalâde (Olağanüstü) Komiseri Ponceau (Ponso)' nun da hazır bulunduğunu haber aldı. Bu haberi alınca kendileri için hazırlanan sofraya oturmadı, salonun ortasına doğru yeni bir masa hazırlanmasını emretti ve masaya Fevkalâde Komiser Ponceau'yu da davet ederek beni, Nuri Conker’i, mebuslardan Diyarbakırlı Kâzım Paşayı da alarak hepimizi Komisere ayrı ayrı takdim ederek sofraya oturuldu. O günlerde Hatay meselesinde Fransa hükümetinin bazı zorluklar çıkardığı mülteessir etmekte olduğu için, bililtizam (bile bile) sofraya davet ettiği Fevkalade Komisere içlerini döktüler ve ona da aynen: -Hatay işi, benim şahsi davamdır. Dedikten sonra biraz şiddetlice bir tavırla: -Beni üzüyorsunuz, Korkarım ki beni, meseleyi başka türlü halle mecbur bırakacaksınız! Diye de ilave ettiler. Atatürk bu sözleri yüksek sesle, Türkçe söylüyor ve etrafta herkes dinliyordu. Hazır bulunan arkadaşlardan -zannederim Kazım Paşa -Atatürk’ün sözlerini Fransızcaya tercüme ediyordu. Atatürk’ün Fransız Fevkalade Komiserine vaki olan bu coşkun hitabesindeki "beni üzüyorsunuz!" sözü salona akseder etmez hazır bulunanlardan bir genç ayağa kalkarak müteheyyiç (heyecanlı) ve gür bir sesle: -Atatürk! Üzülme! Arkanda biz varız! Diye bağırdı. Atatürk birdenbire başını sesin geldiği tarafa doğru çevirdi, kaşlar kalkmış, muhip (seven) bir çehre almıştı. Salon bir anda derin bir sessizlik içinde kaldı. Herkes Atatürk' ün bu genç 75 tarafından yapılan müdahaleye sinirlendiğini sanıyordu. Hâlbuki tam bu esnada gözlerini gence diken Atatürk, onun: -Üzülme! Arkanda biz varız! Sözüne cevap vererek: -Biliyorum çocuğum! Onu bildiğim içindir ki böyle konuşuyorum! Demişler ve bütün salonun heyecanlı tezahürleriyle karşılanmışlardı.36 6.13. “BEN HATAY'I ALACAĞIM” Hiç unutmam: Hatay meselesi etrafında Cenevre de müzakereler (görüşmeler) oluyordu. Hatay’da Arapçanın resmi dil olması mevzuu (konusu) üzerinde duruyorlar, bunda ısrar ediyorlardı. O zamanki hükûmet ise anlaşmazlık yüzünden Fransızlarla herhangi muhtemel bir silahlı ihtilaf (anlaşmazlık) vaziyetinin (durumunun) önüne geçmek gibi birtakım vahi (saçma) düşüncelerle teklif edilen bu maddeyi hemen hemen kabul etmeye mütemayil vaziyetteydi. Atatürk, bunu öğrenince ve geç vakit İsmet Paşa’nın köşkünde bu mevzuu (konu) üzerinde Heyeti Vekile (Bakanlar Kurulu) müzakerelerinin (görüşmelerinin) cereyan ettiğini (geçtiğini) haber alınca sinirlendi. Dolmabahçe Sarayı'ndaydık. Bu Arapça meselesini duyar duymaz sofrayı dağıttı. Misafirler gittikten sonra emir verdi: Telefonla, Ankara'da İsmet Paşanın köşkünü bulduk. Saraçoğlu Şükrü Bey telefona geldi. Ben de telefonu aldım, Atatürk' un emirlerini Saraçoğlu’na tekrarladım. Atatürk hiddetle: -İskenderun Sancağının nerede olduğunu dahi bilmeyen Fransızlar, bilhassa (özellikle) başlarında bir Alman cenderesi dururken Hatay için, muharebe yapamazlar. "Ben Hatay'ı alacağım!" diye oradaki Türk çocuklarını Arapça tahsil ettirmek (öğrenim yaptırmak) üzere Şam medreselerine mi göndereceğiz? Ne zihniyettir bu? Diye hükûmete acı acı ihtarda bulunarak ve emirler vererek teklif edilen maddeyi reddettirmiş ve Fransızlara istediğini yaptırmıştı. 37 36 37 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Milliyetçiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 294 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Milliyetçiliği, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 316 76 6.14. MUSTAFA KEMAL'İN ANADOLU'YA GEÇİŞİ Temsil Heyetinin bulunduğu Sivas'a Teşrinievvelin (Ekim’in) 28’inci günü akşamüzeri varmış bulunuyorduk. Doğruca Heyetin faaliyette bulunduğu mektep binasına indik. Vakit gece yarısı olmuştu. İçeride bir taraftan Mustafa Kemal 'in riyasetinde (başkanlığında), Rauf, Haydar (Eski Van Valisi), Mazhar Müfit (Denizli mebusu), Ömer Mümtaz (Ankara mebusu), İbrahim Süreyya (Kocaeli mebusu) beyler toplanmışlar, müzakere halinde, diğer taraftan da Ruşen Eşref ile Ahmet Rasim Beyin oğlu Mazlum bir odada çalışıyor. Hayati merhum, yaver Muzaffer ve saire de şifre açmak, şifre kapamakla meşgul oluyorlardı. Bina faal bir karargâh halindeydi. Binaya girdiğim zaman ilk gözüme ilişen bir manzara beni çok mütehassıs etti. Uzun bir tahta masa üzerine örtülmüş adi basmadan sofra örtüsü ile basit sandalyelerden ibaret yemek salonunun kapısının önüne bir mektep kara tahtası konmuştu. Kara tahtanın üzerinde yazılmış yemek listesinde kuru fasulye, pilav, üzüm hoşafı ibaresi vardı. Milli karargâhta o günkü akşam yemeğinin bundan ibaret olduğu anlaşılıyordu. Nitekim vakit geç olmasına rağmen biz de o gece bu yemeklerden yedik. Mustafa Kemal 'in yapmak istediği muazzam hareket ve inkılaba başlamak için maddi ve manevi büyük mahrumiyetler ve zorluklar içinde bulunulduğu karargâh binasının havasında derhal hissediliyordu. İçtima uzun sürmedi. Heyet dağılınca, gece yarısından sonra, Mustafa Kemal Paşa tarafından mektebin alt katındaki küçük ve çok sade döşenmiş bir odada kabul edildik. Paşa'nın bize karşı tavır ve muamelesinde büyük bir samimiyet, yüksek bir nezaket görülüyordu. Kendisi daha evvel "Milleti parçalanmak tehlikesinden kurtarmak ve hain emellere kurban etmemek için açılan Millî Mücadele uğrunda milletçe beraber serbest çalışmaya resmi ve askeri sıfatım artık mâni olmaya başladığı için pek aşıkı olduğum silk-i celil-i askeriyeden (askerlik mesleğinden), istifa ettim. Bundan sonra sinei millette (millet içinde) mücahit bir fert sıfatıyla çalışacağım. " diye beyanname neşretmiş ve üniformasını arkasından atarak bir sivil elbise giymiş, bir sade vatandaş haline gelmişti. Paşayı ilk gördüğüm zaman arkasında bir jaketatay ve başında fes vardı. Sonradan öğrendiğime göre, uygun gelmeyen jaketatayı Erzurum Valisi Münir Beyden, fesi de Mahzar Müfit'ten iğreti olarak almıştı. Bizimle kabul edilenler arasında Sivas'a beraber geldiğimiz Hakkı Behiç ile Aydın Cephesinde Demirci Efe tarafından hediye olarak gönderilen gümüş işlemeli bir parabellum tabancasını takdime memur edilen heyet de vardı. 77 Bir müddet sonra Mustafa Kemal Paşa heyete istirahat etmesi için müsaade ettiler ve arkadaşım Salim ile Hakkı Behiç'e ve bana bir müddet daha yanlarında kalmamızı söylediler. Mustafa Kemal Paşa umumiyetle son derece nazik, hitap ettiği zaman daima mültefittir. Onun huzurunda bulunulduğu zaman insanın, derhal tesirini duymaması ve konuşmasının güzelliği karşısında hayranlık duymaması kabil değildir. Müsahabesi (konuşması) fevkalade sevimli ve çekicidir. Pek tatlı konuşur. Konuşuş tarzı daima tabii ve samimi olduğu için sözü ne kadar uzatsa dinlemekte yorgunluk hissedilmez ve dinleyen bilakis sözün bitmemesini, devam etmesini ister. İşte kendisiyle sabaha kadar oturduğumuz ilk gece, benim konuşmasından aldığım ilk intibalar bunlar oluyordu. Heyet gidip de biz bize yalnız kalınca günün siyasi vaziyeti ve Erzurum Kongresinde çektiği birçok müşkülatı anlattı ve bu arada sözü İstanbul 'a intikal ettirerek (getirerek) uzun boylu hasbihallerden sonra İstanbul 'dan Samsun'a gelişini bizzat şu şekilde anlattı: -Ben, tasarladığım programımı Şişli ' deki evimin bir köşesinde oturarak ve birtakım pestdenkerani (değersiz) anasırla (kişilerle) görüşerek tatbik edebileceği mekânı olmadığım içindir ki doğrudan doğruya milletle temasa geçmek istedim. Cevherini çok ala bildiğim ve çok sevdiği m milletimin içinde ve onunla birlikte hareket etmeyi daha faydalı, hatta çok lüzumlu gördüm. Senelerden beri ıstırap içinde bulunan Anadolu'nun derhal varlığına kavuşmak, elbette ki daha salim bir düşünce idi. Bundan dolayı Üçüncü Ordu Müfettişliğine tayinimi temin ettim ve Seyrisefainin (Deniz Yollarının) küçük bir vapuruna binerek karargâhımla birlikte alelacele yola çıktım. Bazı dostlarım bana İngilizlerin yolda gemiyi batırması ihtimali olduğunu söyledikleri halde kulak asmadım, kıymet vermedim. Hareketimiz gecesini Karadeniz'de büyük bir fırtına içinde geçirdik. Korkunç bir fırtına! Küçük vapur bazen mukavemetini kaybediyor, sulara dalıp gidecekmiş tesirini veriyordu. Bir aralık kaptan köprüsüne çıktım. Kaptana: -Nasıl bir rota takip ediyorsunuz? diye sordum. Kaptan bana: -Muntazam bir rota takip etmek imkânı yok; Allah 'a sığındık, gidiyoruz! Deyince, ona: -Niçin böyle gidiyoruz? diye sordum. Bana: -"Paşam. Hareket için iki gün evvel emir verdiler. 78 Gemiyi gözden geçirdim. Birçok noksanları vardı. Kalkamam, dedim. Fakat kimseye dinletemedim. Pusulası yok, paraketesi bozuk, bu vaziyette rota mevzuubahis olabilir mi? cevabını verdi". Paşa bize bunları anlattıktan sonra şunları söyledi: -Bizi böyle bir gemi ile yola çıkarmak, bir cinayetti ve muhakkak bir ölüme göndermekti. İstanbul'daki temaslarımdan, gizli faaliyetlerimden ürken. Endişeye düşen Ferit Paşa hiç şüphesiz ki bu cinayeti bilerek irtikap etmiştir (işlemiştir). Hakikaten Paşa bu görüşünde yerden göğe haklıydı. Nitekim Samsun'a ayak basar basmaz kendisine verilen telgraflarda bazı talimat alarak tekrar dönmek üzere İstanbul 'a bir an evvel avdeti isteniyordu. Hatta bir bakımdan geminin rota takip etmeyişi, pusulasız oluşu, hayırlı olmuştu. Çünkü geminin ya yedeğe alınıp getirilmesine yahut batırılmasına memur edilen İngiliz torpidosu sırf muntazam bir rota takip edilememesi yüzünden gemi ile karşılaşamamış, izini kaybederek vazifesini yapamamıştı. Mustafa Kemal Paşa İstanbul ' dan Anadolu'ya geçişini bize anlatırken gözleri parlayarak bütün heybetiyle memleket için yegâne kurtuluş çaresinin milli birliğin muhafazası olduğunu ve içinde yaşanılan felaketlere bu birlikte mukavemet edilerek milletin ancak bu sayede kurtulabileceğini, milletle beraber behemehal ve mutlaka bu gayeye varacağı kanaatini izhar ediyordu (gösteriyordu). Mustafa Kemal, yapamayacağı şeyleri asla telaffuz etmezdi. Onun mümeyyiz vasfı (ayırt edici özelliği) vatan idaresinde sergüzeşt peşinde koşmak değildi. Düşünce ve hareketlerine, daima yüksek bir nüfuzu nazar (bakış derinliği), büyük bir azim ve irade kuvveti hâkim olmaktaydı. 38 6.15. "SABRETMEK LAZIM! ... " Atatürk, çok sabırlı bir adamdı. Bazen sofrasında, kendisiyle davetlileri arasında, mebuslarla, arkadaşlarıyla mücadele şekline dökülen öyle münakaşalar olurdu ki, onun müsaade ve müsamahasından cüret alarak gösterilen taşkınlıklar, sabır ve tahammül gösterebilmek için, ancak ve ancak Mustafa Kemal olmak lazımdı. Bu sabır ve tahammül ona mahsus, ona yakışan bir meziyetti. Atatürk' ün Eyüp sabrına bir misal olarak şu vakayı nakledeyim: 38 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 92 79 Millî Mücadele'nin ilk günlerindeydi. Memleket içeriden, dışarıdan düşmanların tazyiki (baskısı) altında bulunuyordu. Dinsizler, amansızlar feryadıyla memleketin her tarafında isyanlar başlamış, vaziyet keşmekeş içinde bir kördüğüm halindeydi. İşte o günlerin birinde Mustafa Kemal Paşa ile bayram namazını kılmak için yanımızda bazı arkadaşlar da olduğu halde Ankara'da Hacı Bayram-ı Veli Camiine gitmiştik. Memleketin o günkü vaziyet ve manzarası ve yapı lan birtakım kötü propagandalar karşısında Atatürk' ün bu bayram namazına gitmesi bir zaruret halini almıştı. Cami hıncahınç dolmuş, halk cami dışında, sokaklarda hasır, kilim, hatta paltolarını sererek üzerlerinde namaz kılmaya hazırlanmıştı. İçeride yer bulamadığımız için oraya sokakta, diz çöküp oturan halkın arasında müşkülatla bir yer bulduk ve biz de hazırların üzerine oturduk. O esnada bir hoca vaaz ediyordu. Hoca, bir günahkâr Müslümanın öldükten sonra yedi başlı bir yılandan çekeceği kabir azaplarını anlatıyordu. Paşa, hocayı dinledikten sonra, bir aralık eğilerek kulağıma: -Sabretmek lazım! Bu saçmaları daha birkaç zaman çarnaçar (çaresiz) dinleyeceğiz! Diyerek, hocanın masallarını, sonuna kadar dinlemek tahammülünü gösterdi. 39 6.16. LAİKLİK DERSİ İlk Mecliste bir gün laiklik mevzuubahis (söz konusu) oluyordu. Gazi Mustafa Kemal Paşa, o gün Meclise riyaset (başkanlık) ediyordu. Meclisin tanınmış din âlimlerinden bir arkadaş kürsüye geldi. İstihzakar (alaycı) bir tavırla: -Arkadaşlar, bir laikliktir gidiyor. Affedersiniz, ben bu laikliğin manasını anlayamıyorum. Diyerek söze başlarken; riyaset makamında bulunan Mustafa Kemal Paşa dayanamamış, oturduğu yerden elini kürsüye vurarak: - Adam olmak, demektir, hocam, adam olmak! Diye hoca efendinin sualini cevaplandırmıştı. 39 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 114 80 Kürsüden laikliğin ne demek olduğuna dair Gazi Paşadan bu cevabı alan mebus arkadaşımız hoca efendi, bir müddet sakalını atmış, biraz sonra bıyıklarını kısaltmış ve ince bir ilim adamı olarak çalışmalarıyla Atatürk'ün teveccüh (ilgi) ve sevgisini kazanmıştı.40 6.17. "DEMEK Kİ HENÜZ İNKILABIMIZ YERLEŞMEMİŞ... " Atatürk tab'an (yaradılışça) ve şahsen çok cesur bir adamdı. O, her an memleketi için nefsini (kendisini) daima fedaya müheyya (hazır) bulundurur. Herhangi korkunç bir tehlike karşısında soğukkanlılığını ve muvazenesini (dengesini) bir lahza (an) bile kaybetmez, gözünü hiçbir şeyden kırpmaz, sakınmaz, hemen vaziyeti ve tehlikeleri olduğu gibi görür, istikbali iyi keşfeder, hedefine doğru azim ve sebatla yürürdü. Atatürk, hadisattan (olaylardan) katiyen ürkmez, zuhur eden (çıkan) en ağır hadiselerden hakikatleri çıkararak derhal tedbirlerini alıp istifadeye çalışırlardı. . . . Serbest Fırka nümayişleri (gösterileri) sırasında Fethi Beyin Balıkesir'e gidip (Eylül 1930) orada tehlil ve tekbirlerle karşılandığı haber alınmıştı. Balıkesirli bazı tacirlerin (tüccarların) de fes stoku yapılması için İstanbul ' a çektikleri telgraf ele geçip Atatürk'e gösterildiği zaman, Atatürk bu vaziyetten memnun olmuş ve: -Demek ki henüz inkılabımız yerleşmemiş, tam zamanında yaraya neşteri vurmuşuz. Şimdi bundan istifade etmeliyiz. Diyerek, bu vaziyet karşısında, inkılabın bir kat daha tarsini (sağlamlaşması) için alınması icap eden tedbirleri düşünmeye başlamışlardı. 41 40 41 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 158 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 280 81 6.18. EN BÜYÜK İNKILAP ESERİ Eski Maarif Vekili Vasıf Bey merhum, bir gün Atatürk'e: -En büyük inkılap eseriniz hangisidir? Diye bir sual sordu. Atatürk derhal Vasıf Beye: -Benim yaptıklarım birbirine bağlı ve lüzumlu işlerdir. Bana yaptıklarımdan değil yapacaklarımdan sorunuz, Diye cevap vermişti. Atatürk, yaptıklarını söylemez, yaptıklarından katiyen övünmezdi. Atatürk' ün elde ettiği namütenahi (sonsuz) zaferlerin, muvaffakıyetlerin hiçbirisi tesadüfün ve tahihin eseri değildi. Hepsi dehasından çıkan eserlerdi.42 7. DİN LÜZUMLU BİR ŞEY MİDİR? HALİFELİGİN KALDIRILMASI İYİ Mİ OLMUŞTUR? Birinci Tarih Kongresi 1932 yılında Ankara Halkevinde toplanmıştı (2- 11 Temmuz 1932). Mevsim yaz, mektepler tatil edilmiş olduğu için Darülfünun profesörleri, orta mekteplerin, liselerin hocaları bu kongreye davet edilmişlerdi. Toplantı da bir hafta sürmüştü. Kongre azaları yepyeni tezler, fikirler ve müşahedelere dayanarak ortaya çıkmışlar ve birçok kitaplar ve kaynaklar meydana koymuşlardı. Bu kongrede Avram Galanti, Samih Rıfat, Reşit Galip, Zeki Velidi ve Sadri Maksudi Bey arasında hayli tartışmalar olmuş, bu uzun tartışmalardan birçok hakikatler meydana çıkmıştı. Kongrenin sonunda, azalara Marmara Köşkü'nde bir çay verilmişti (8 Temmuz 1 932). Samimi bir hava içinde geçen ve ayaküzeri konuşmalarla sürüp giden çayda, Atatürk' ün etrafını sarmış olan hocalar, gelişi güzel birtakım suallerle Atatürk' ü adeta bir baskı altına almış bulunuyorlardı. Muallimlerden biri Atatürk'e: 42 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 293 82 -Paşam! Birçok Avrupalı muharrirler yazdıkları eserlerinde sizi "diktatör" diye vasıflandırıyorlar. Buna ne buyuruyorsunuz? Diye bir sual sormuştu. Atatürk bu suale gayet soğukkanlılıkla ve gülerek cevap verdi: -Ben diktatör değilim ve heveslisi de olmadım. Benim diktatör olmadığıma şuradan hüküm veriniz, ben diktatör olsaydım, siz bana bu suali soramazdınız! Diye zarif ve çok makul bir mukabelede bulunmuşlardı. Bu arada diğer bir muallim de şöyle bir sual sormuştu: -Paşam! Din lüzumlu bir şey midir? Hilafetin kaldırılması iyi mi olmuştur? Atatürk bu suale gayet sakin bir tavırla hemen şu cevabı vermişti: -Evet, din lüzumlu bir müessesedir. Dinsiz milletlerin devamına imkân yoktur. Yalnız şurası var ki din, Allah ile kul arasındaki bağlılıktır. Softa sınıfının din simsarlığına müsaade edilmemelidir. Dinden maddi menfaat temin edenler, menfur kimselerdir. İşte biz bu vaziyete muhalifiz ve buna müsaade etmiyoruz. Bu gibi din ticareti yapan insanlar, saf ve masum halkımızı aldatmışlardır. Bizim ve sizlerin asıl mücadele edeceğimiz ve ettiğimiz bu kimselerdir. Hilafete gelince: İşin garibi bazı arkadaşlardan bilhassa hariçten bana hilafet teklitleri vaki olmuştur. "Siz halife olunuz." demişlerdir. Ben bu tekliflere daima gülerek cevap verdim. Hilafet lüzumsuz ve hatta zararlı bir müessese haline gelmişti. Bundan beklenilen gayeler tahakkuk etmemiştir. Cihan Harbinde gördük: Müslümanlar, Halife ordularına karşı habettiler. Halife ordularını Suriye'de arkadan vuranlar olmuştur. Bunlar, aynı Halifeye karşı yıllarca isyan ve tenkil için gönderilen Türk askerlerini şehit etmişlerdir. Hilafet faydalı halini muhafaza etmiş olsaydı, Müslüman aleminin buna tesahüp etmeleri (sahip çıkmaları) icap ederdi. Dinle Hilafeti birbirinden ayırt etmek lazımdır. Birincisi ne kadar faydalı ise ikincisi o kadar lüzumsuz bir hal almıştır. Hilafeti lağvettiğimiz (kaldırdığımız) günden bugüne kadar kimsenin buna sahip çıkmaması, Müslüman dünyasının halifesiz de yürüyeceğine ve deja (şimdi de) yürümekte olduğuna en güzel misal değil midir?" 83 Bu Marmara çay ziyafeti, Atatürk' ün etrafında toplanan tarih hocalarına o büyük adamın görüşlerindeki büyük isabeti bir daha göstermiş ve onları kendine ve inkılaplarına canla başla bir daha bağlamaya vesile olmuştu.43 7.1. İNKILAPLARIN, CUMHURİYETİN İSTEDİGİ GENÇLİK Atatürk, inkılapları, cumhuriyetin kendisine teslim ve emanet ettiği gençliğe büyük kıymet ve ehemmiyet verirlerdi. Atatürk, muvazenelerini (dengelerini) kaybetmiş, ihtiras ve iştahalarının tatmini yolunda dimağlarını, karakterlerini bozmuş, vücutlarını yıpratmış, her günahı mubah gören, her şeyi istihza (alay) ve kayıtsızlıkla (ilgisizlikle) karşılayan, kafalarını manasız yollarda işleten, gözlerini kumarhane masalarına, meyhane şişelerine dikmiş, afyon yutmuş gibi bayılmış, ne yapacağını şaşırmış, şımarık gençlerden hiç hoşlanmazlardı. Böylelerine son derece kızar ve nefret ederek: -Böyleleri, tabiatıyla milli mefkureye (ülküye) takayd (ilgisiz), bigane (yabancı) bir gençli ktir. B u gibilere ne hâkimiyeti milliye, ne de Cumhuriyet, zerre kadar heyecan ve alaka (ilgi) vermez. Her türlü içtimai (sosyal) ve ahlaki alakaları (ilgileri) kesilmiş vaziyette olan bu gibi gençler için kumar, dans, rakı, fuhuş, para, işte hâkimiyeti milliyenin, işte cemiyetin manası, onlar için, yalnız bunlardan ibarettir. Bu gibi gençleri tereddiden (yozlaşmadan) behemehal (mutlaka) kurtarmak ve gençliği behemehal (mutlaka) mefkureci ve memleketle alakalı (ilgili) olarak yetiştirmek, herkesin, hepimizin her devlet adamının başta gelen vazifesidir, derlerdi. Atatürk, bu fikrini ileri sürdükten sonra gayeye varmak için şu yolu gösterirlerdi: -Maarifin gayesi yalnız hükumete memur yetiştirmek değil, daha ziyade memlekete ahlaklı, karakterli, Cumhuriyetçi, inkılapçı, müspet, atılgan, başladığı işleri başarabilecek kabiliyette, dürüst, muhakemeli, iradeli, hayatta tesadüf edeceği müşkülata galebe çalmaya kudretli, karakter sahibi genç yetiştirmektir. Bunun için de tedris programlarını ve sistemlerini ona göre tanzim etmelidir.44 43 44 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 300 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün İnkılapçılığı, 1. Bs. (Ankara: Babil Yayıncılık, 2006), 338 84 7.2. HAK VE ADALET Atatürk, halk hakimiyetinin esas temel taşının hak ve adalet olduğuna içten inanmış bir adaman) bundan dolayı adalete ok ehemmiyet verirlerdi Daima: -Adalet bir devletin esasi olduğuna göre mahkemelerin lafzen değil hakikaten bitaraflığını temin her isin bağında bulunmalıdır. Hak sahiplerine müşkülat çıkarmak, eshabı mesalihi (işlerini takip edenleri) bugün git, yarın gel diye birtakım zorluklara uğratmak, hükûmet otoritesi maskesi altında halka mütehakkimane vaziyet almak, yakışıksız muamelelere diret etmek gibi haller behemehal (mutlaka) önlenmelidir. Derlerdi ve en ziyade "nef'i hazine" formülü pek sinirlerine dokunurdu. Onun için bu sevmediği formülü ele alarak millete, tüccara, köylüye çektirilen eziyetlere artık nihayet verilmesini isterdi: -Nef'i hazine düşüncesinin ve teranelerinin memleket için felaketli bir formül olduğu bir an hatırdan çıkarılmamalıdır. Hükûmetin hikmeti vücudu (varlık nedeni) bu gibi sözlerle halka hükmetmek, müşkülat çıkarmak, zulmetmek değil hizmet etmektir. Diyerek, bu mühim noktaya ehemmiyet verilmesini ısrarla tekrar dip isterlerdi. Atatürk, memurlara, iktisap ettikleri (edindikleri) mesleğin icaplarına uygun bir zihniyet aşılatarak halkçılık, terbiye ve kifayeti (yeterliği), vermeye gayret etmelerini, devlet idaresinde, kanunların tertip ve tanzimine yaşanılan zamanın icaplarına, milletin ihtiyaçlarına, dünya gidişinin cereyanına uygun mütalaalara iltifat etmelerini devlet adamlarına tavsiye buyururlardı. Atatürk için is üzerinde zaman ve mekân mevzuubahis olamazdı. Mühim hadiseler ve mühim işler kendilerine ne vaziyette bulunurlarsa bulunsunlar hemen orada mütalaa edilirdi. Verdikleri vazifeler ehemmiyetle takip ederler ye neticesini almak isin vazifedarlara yolda dahi rastlasalar otomobillerini yolun bir tarafında durdurup o vazifeliyi yanlarına alırlar, orada kendilerine verilen izahat dinleyip isi hemen halleder ye yola devam ederlerdi. Resmi günlük isler ise Atatürk tamamen giyinip hazırlandıktan sonra Kâtibi Umumileri (Genel Sekreterliği) tarafından arz edilir ve emirleri alınırdı. Kendilerine en iyi fortrakı (özetlemeyi) Hasan Rıza Bey (Soyak) 85 yaparlardı. Hasan Rıza Bey Atatürk’ün tabiatlarını gayet iyi kavramış olduğu için kendilerini sıkmayacak tarzda hazırlayıp bütün isleri arz eder ve derhal emirlerini alırlardı. 45 7.3. PROTOKOL TALİMATNAMESİ Bir gece Ankara’da uykumun arasında telefon çaldı. Başyaver: Derhal seyahate çıkılıyor. Hemen Köşk’e gelmenizi emir buyurdular, dedi. Saate baktım: Vakit gece yarısını hayli geçmişti. Hazırlandım, Köşk’e gittim. Meğer o gün Atatürk, Kırşehir İdarei Hususi (Özel idare) muallimlerinden, birkaç aydan beri maaş alamadıklarından dolayı bir şikâyet mektubu almış. Sofrada bulunan alakalı Vekilden (Bakandan) sormuş. Vekil Bey de: -Havalar kış, belki de onun için, postalar işleyememiştir. Nevinden bir şeyler söylemiş, bir mazeretler sürmek istemiş. Atatürk, bu cevap üzerine: -Ya... Demek sindi muhasaradayız, öyle mi? O halde şimdi kalkar, gider hem yolu açar hem de Kırşehir' de muallimlerin dertlerini yakından dilem. Demiş ve derhal hareket emrini vermiş... Mevsim kış, hava fena halde yağışla ve soğuktu. Atatürk, sofrada davetli bulunanlardan da bazılarını beraberlerine alarak gece yarısından sonra yola çıkıldı. Hava o kadar puslu idi ki bir ara yolu kaybettik. Bir köyün kahvesine sığındık. Kahvenin sobasını yaktırdık. Isındıktan sonra tekrar yola devam ettik. Ertesi günü Kırşehir hududuna girmiştik. Protokol talimatnamesi mucibince(gereğince) vali başında silindir (şapka), arkasında frak olduğu halde hududa gelmiş, Atatürk'ü istikbal ediyordu (karşılıyordu). Bu esnada da Atatürk' ün otomobili bir tarlaya saplanmış, etraftan yetişen köylüler otomobili kurtarmaya çalışıyorlardı. Vali de o resmî kılık kıyafetiyle, çamurlar içinde köylülere, Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Devlet Adamlığı Yurtta Barış, 1. Bs. (Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2007), 161162 45 86 jandarmalara emirler vererek onlar teşcie (cesaretlendirmeye) çalışıyordu. Atatürk, valiye, valinin haline baktı, gülerek: -İşte nazari yapılan talimatnameler, hatta kanunlar, günün birinde böyle gülünç olurlar! Diyerek, valinin haline acıdı ve derhal arkasına kalın bir palto giymesini tavsiye ederek zahmetlerinden dolayı kendisine teşekkür etti. Birçok zorluklardan, zahmetlerden sonra nihayet Kırşehir’e girildi. Muallimler çağırılarak hepsi ayrı dinlendi ye büyük bir kavis çevirerek Konya üzerinde Ankara ya dönüldü. 7.4. 46 RECEP PEKER KÂZIM DİRİK’İ ATATÜRK'E ŞİKÂYET EDERDİ Recep Peker bir türlü anlaşamadığı İzmir Valisi rahmetli Kazım Dirik'ten hazzetmez, onun hakkında daima şikâyetlerde bulunur, söylenir dururdu. Bu şikâyetler Kâzım Dirik, İzmir Valisi iken başlamış, Kâzım Dirik Müfettişi Umumi olduktan sonralara kadar devam dip durmuştu. Bir yaz günü (3 Haziran 1936) İstanbul' da Dolmabahçe Saray1'nda idik. Recep Peker merhum geldi. Atatürk'e Kâzım Paşanın Köy Kanunu’na göre köylüden alınması lazım gelen verginin haddi azamisini aldığını ve bundan dolayı köylünün dilgir ve şikâyetçi olduğunu anlattı. Recep Beyin şikâyet ettiği günün akşamı da merhum Kazım Dirik İstanbul’a gelmiş, sofraya davet edilmişti. Gece yarısı olmuştu. Bir ara Atatürk, Kâzım Paşaya hitap ederek: -Paşam! Sizden şikâyetler var. Köylü sizden şikâyetçi imiş. Köylüden fazla vergi alıyormuşsunuz. Şimdi birlikte gideceğiz. Muratlı’da inşa ettirdiğiniz köyü ve oradaki şikâyetleri hep beraber mahallinde dinleyeceğiz, dediler. Ve hemen hareket edilmek üzere, başyavere otomobillerin hazırlanmasını emrettiler. Bir saat içerisinde otomobiller hazırlandı, hareket edildi. Sabah erken saatinde Çorlu' ya gelindi. Atatürk, Salih Paşanın Kolordu Karargâhında biraz istirahat ettikten sonra Çorlu’da hazırlanan treni mahsusa bindik. Muratlı’ya gittik. Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Devlet Adamlığı Yurtta Barış, 1. Bs. (Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2007), 218219 46 87 Kazım Paşa merhum, Muratlı’da Romanya'dan gelen muhacirlere cidden iftihar edilecek tarzda modern bir köy inşa ettirmişti. Köyün karakolu, postahanesi, sıhhiye ekipleri, hepsi muntazamdı. Atatürk köyü gezdi ve bazı evlere girip muhacirlerle konuşmalarda bulundu. Şikâyet şöyle dursun, herkes halinden memnun ve minnettardı. Atatürk’ün uğradığı evlerden birinde, ihtiyar bir karısı ve kucağında bir çocuğu ile ihtiyar bir köylü oturuyordu. Çocuk mütemadiyen ağlıyordu, Atatürk’le köylü arasında söyle bir muhavere (konuşma) oldu, Atatürk: -Çocuk kimindir? Kadın: -Oğlumun Atatürk: -Oğlun nerede? Kadın: -Askerde efendim. Atatürk: -Anası nerede? Kadın: -Hastaydı. Sıhhiye memuru geldi. Burada tedavi olamazmış Aldı Tekirdağ' a hastahaneye götürdü. İhtiyar kadınla Atatürk görüşürken, kucağında çocuğu tutan kör ihtiyar, evine gelen misafirin ve karısıyla konuşanın kim olduğunu anlayınca, lakırdıya karıştı ve: -Aman Paşam benim de su gözlerimi ameliyat etmeleri için bir emir ver! diye ricada bulundu. Atatürk: 88 -Sıhhiye memuru geliyormuş, Bak gelinini almış, hastahaneye götürmüş.: Ona söyledin mi? Diye sordu İhtiyar da cevaben: Evet Paşam, müracaat ettim. Hastahaneye götürdü. Muayene ettirdi. Fakat doktorlar, yapılamaz. "Çok yaşlısın emret, sana ameliyat yapılamaz” dediler. Ama sen emret, onlar yaparlar. Diye cevap verince, Atatürk güldü: -Böyle şeyler fen işidir, emirle olmaz. Doktorlar ne derlerse onlara inanmalısın! Diyerek ihtiyari teselliye çalıştılar. Atatürk, köylü ile görüşmelerinden, yaptığı tetkiklerden memnundu. Köyün her isi yerinde ve tam modern bir halde idi. Trene dönüldüğü zaman Atatürk beraberindekilere: -Arkadaşlar! Artık mesele anlaşılmıştır. Kazım Paşa işte gördüğümüz gibi, köyü, teşkilatı, hizmetleri yapmak üzere köylüden yine kanun dairesinde vergi almaktadır. Gördüğünüz ki köylü tamamen memnundur. İşte bizim Recep' in şikâyet ettiği şeyler... Diyerek, şikâyetçiyi hatalandırmış, Kazım Paşa merhumu takdir etmişlerdi. İşte, Atatürk böyle kabına sığamayan bir insandı. Atatürk devlet otoritesine, idare amirlerine ehemmiyet, şahıslarına kıymet verirlerdi. Fakat buna layık olmayanlar görür, haber alırsa derhâl açık olarak kendilerini tevbih (paylama), tenkit, hatta takdi etmekten (suçlamaktan) asla çekinmezlerdi. Millet arasında ise tam hürriyet ve müsavat tesisini hedef tutar, şahıs veya zümre imtiyaz ve tahakkümünden nefret ederlerdi. 47 7.5. “…MİLLETLERİN SİYASETİNDE ANCAK MENFAATLERİ VARDIR” 1933 senesiydi, sıcak bir Haziran günü Atatürk, Ankara Erkek Lisesinin tarih imtihanında bulunmak arzusunu göstermişlerdi. Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Devlet Adamlığı Yurtta Barış, 1. Bs. (Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2007), 262263 47 89 Öğleye doğru maiyetlerinde Maarif Vekili Reşit Galip, ben, Nuri Conker ye başyaverleri olduğu halde Erkek Lisesine gittik. Profesör Afet Hanım da beraber bulunuyordu. Atatürk, mektep heyeti tarafından karşılandı, doğruca imtihan salonuna girdi. ( ...) Salona ilk girdiğimiz ve oturduğumuz zaman hemen hemen hiçbir talebe içeri girmemişti. Hepsi Atatürk' ten çekinerek, mahcubiyet korkusu ile imtihan odasına gelmeye çekiniyorlardı. Fakat bir müddet sonra sıra ile girmeye başladılar. Gelen talebenin ellerinde hazırladıkları tezler vardı. Atatürk tezleri görüyor, bunlar üzerinde çocuklara bazı sualler soruyordu. Artık imtihan başlamıştı. Bu imtihan o zaman liselerin son sınıflarında mevcut olan bakalorya imtihanaydı. Bu suretle sual mevzuu da genişti. İmtihana başlandığı zaman Atatürk, ilk suallerin muallimler tarafından sorulmasını istemişti. Tarih hocası Samih Nafiz Bey bu emre uyarak suallerini sormaya başladı. Bu arada Fransız dostluğuna dair bir sual sorulmuştu. Atatürk, hocanın bu husustaki izahlarını dinledi -Aferin! Milletlerin siyasetinde ancak menfaatleri vardır. Kimsenin kimseye dost olamayacağını bilelim, dedi Bu arada Coğrafya hocası da bir talebeye: İtalya’nın memleketimiz hakkındaki emelleri nedir? diye sordu. Atatürk, muallimin bu sualini kesti ve kaşlarını çatarak: -İtalyanların memleketimiz hakkında ne gibi bir emeli varmış? diye sordu Muallim: -Bizden Antalya’yı ve bazı sahillerimizi istiyorlar Deyince, Atatürk kızdı: -İtalyanların şurada gözü var, burayı istiyorlar. Sanki bu istekleri tabii imiş kanaatini uyandırmak doğru mudur? Bunu hiç beğenmedim! diyerek suali kesmiş oldu. 48 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Devlet Adamlığı Dünyada Barış, 1. Bs. (Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2007), 121 48 90 7.6. "MUSSOLİNİ İYİ BİLMELİDİR Kİ...” Günün birinde İtalya diktatörü Mussolini Türkiye ile alakalı bilmem hangi siyasi meselenin halli için: -Atatürk' ün ölümünü beklemeli! demiş. Atatürk bunu duyduğu gün Büyükdere' de oturan Tahsin (Uzer) Beyin evindeydik. Mussolini' nin sözü Atatürk' ün çok gücüne gitmişti. Bir aralık balkona çıktı. Onu görmek için evin önüne toplanan çok kalabalık halka yaptığı bir hitabe arasında: -Mussolini iyi bilmelidir ki ben ölmeyeceğim! Diye bağırdığı zaman, kollar sıvanmış, yakası açık olarak giydiği pırıl pırıl keten gömlek ile dimdik heykel gibi duruşu, bunları söylerken kuvvetli yumruklarını sallayışı hala gözümün önündedir. Parlak mavi gözleriyle son zamanlarda biraz kırlaşmış altın gibi saçlarıyla, boyu posu ile, aman yarabbi, o ne güzel ne sik giyinir bir adamdı!49 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk’ün Devlet Adamlığı Dünyada Barış, 1. Bs. (Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2007),170 49 91 8. Mektuplar SİVAS’TA 3. KOLORDU KUMANDANI SALÂHADDİN BEYEFENDİ'YE* (5 OCAK 1920) Şifre Aceledir. Genel. Ankara. 5.1.36 {1920} Sivas'ta 3. Kolordu Kumandan Salâhaddin Beyefendi’ye Pazarcık'tan Kılınç Ali Bey'den alınan malumatta milli teşkilatı tamamladığı bildirilmekte ve Fransızların Pazarcık'ı işgal eylemeye karar verdikleri haber verilmekle ve böyle bir hal vukuunda silahlı müdafaa ve mukavemet olunacağından. Muharebenin büyük çapta etrafa yayılması muhakkak olduğu için. Tam asayiş halinde bulunan ad gecen mevkiinin. Fransızların taarruzi bir harekete kalkışmamaları için siyasi teşebbüslerde bulunulması tavsiye kılınmaktadır. Vaziyetin incelenmesiyle. Hakikaten böyle bir teşebbüse lüzum hissolunursa, civar heyeti merkeziye tarafından en yakın Fransız kumandanına, taarruzları halinde karşılık görecekleri halin akıbetinden kendileri mesul kalacağı tarzında bir ihtarname verdirilmesi reyi saibanelerine menuttur.50 Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal 20. Kolordu Kumandan Vekili 50 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 75 92 PAZARCIK'TA KILINC ALİ BEY'E* (5 OCAK 1920) Şifre Aceledir. Genel. Ankara, 5.1.36 {1920} Pazarcık’ta Kılınç Ali Bey'e C. 31.12.35. {1919} Bütün bölgenin emir ve kumandası üzerine verilmiş olan 3. Kolordu Kumandan Salâhaddin Bey'e vaziyet bildirildi, İcap eden talimat verildi, siz. hazırlığınıza devam ediniz. Şayet Fransızlar tarafından bir tecavüz vaki olursa silahlı mukavemet ve müdafaada asla tereddüt edilmemelidir. Yaptığınız teşkilat sekil ve cinsini Heyeti Temsiliye ‘ye bildirmekle beraber 3. Kolordu Kumandan Salâhaddin Bey'e de bildiriniz. ve harekat ve icraatta birlik olması için daima adı geçenle irtibatı muhafaza eyleyin. 51 Heyeti Temsiliye namıma Mustafa Kemal 51 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 76 93 MARAŞ MÜDAFAAİ HUKUK CEMİYETİ’NE MARAŞ BELEDİYE RİYASETİ’NE MARAŞ'TA KUVAYI MİLLİYE KUMANDANI KILIÇ ALİ BEY'E* (12 ŞUBAT 1920) Batı medeniyetinin öncüsü olduğunu iddia eden Fransızların zulüm ve baskılarına on asırdan beri milletimizin geçerli olan fili hâkimiyetinin ortadan kaldırılmasına ve imhasına karşı silah müdafaasını kullanmaya mecbur olup, yirmi güne yakın bir zaman zarfında Ermenilerle birlesen düşman kuvveti ile her türlü mahrumiyetler içinde çarpışan ve nihayet muvaffak olan kahraman Maraşlıları, bütün memleket namına tebrik ve tazize! Koşarız. Maraşlılar bu kahramanca müdafaalar ile milli davanın yüceliğini ve milletimizin yaşamak, bağımsız olarak yasamak hususundaki yüksek iradesini bütün cihana gösterdiler. Şehitlerimize dualar, selamlar. 52 52 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 316 94 KILIÇ ALİ BEY'E* (19 SUBAT 1920) Telgraf Ankara,19.2.1336 {1920} Maraş Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne yeni seçilip kurulan heyetinize başarılar dileriz efendim. Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal Yukardaki metin şu telgrafın cevabıdır: "Şifre Maraş 15.2.1336 {1920} Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne İki üyenin şehit edilmesi, dört üyenin Fransızlar tarafından esir edilerek götürülmesinden dolayı dağılması olan Heyeti Merkeziye bugün yeniden kurdurulmuştur. Yarın başkanları seçilince adının bildirileceği arz olunur. 53 Ali Kılıç 53 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 355 95 3. KOLORDU KUMANDANLIĞI'NA* (27 ŞUBAT 1920) 27.2.1336 {1920} 3. Kolordu Kumandanlığı’na Maraş başarısından sonra, yapılması gereken harekât hakkındaki tasarılarımızı arz etmiştik. Gerekten, bu tasarılarımızın uygulanabilmesi için, Maraş Kuvayı Millîyesi her şekilde pekiştirildikten sonra, söylenilen düşüncelerin uygulanmasına başlanması gerekiyordu. Fakat bu defa, Suriye Kuvayı Millîyesi adına Antep'e gelip bizimle haberleşen heyet. Bir an önce ...deki Arap kıtalarıyla bağlantı kurulmasını ve Antep ve Kilise hâkim olmamızı rica etti. Biz de, son aldığımız, bilgilerden, düşmanın Maraş bozgunu üzerine İslâhiye yöresini boşaltıp çekildiği ve Adana ve diğer yerlerden takviye kıtalar getirmediğini öğrendiğimizden gerek Araplarla irtibat kurulması ve gerekse İslâhiye. Kilis ve Antep yöresine hâkim olmayı düşünerek bu hareketin olağanüstü ivediliğinden ötürü Kılıç Ali Bey'e Bababurnu ve Belpınarı hatlarında düşmanın bir yeni taarruzunu durdurabilecek kadar bir kuvvet bırakılıp ve bu kuvvetin Andirin' kuvvetleriyle bağlantısını sağladıktan sonra, bir kısım kuvveti ile İslâhiye’ye hareketle. İslâhiye ve İslâhiye ile Kilis, Antep arasında kuvvetli teşkilat yapması ve Arap kıtalarıyla bağlantı kurması ve Gâvurdağı’nda da teşkilat yapması emri verildiğini bilgi için arz ederiz. Fransızların Fırat’ın batı ve doğusundaki kuvvetlerinin bu hareketimizle bağlantı ve ulaştırma hatlarını kesip. Araplarla irtibat yaptığımızı anlar anlamaz yeni bir saldırıda bulunmaları umulduğundan. Maraş' a ayrılan Kuvayı Milliye ile askeriyenin ve top, cephane gibi savaş malzemesinin ve Cemil Cahit Bey'in bir an önce Maraş’a varmalarının çabuklaştırılmasını özellikle rica eder ve saygılarımızı sunarım, Efendim. 54 Mustafa Kemal 54 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 395 96 MARAŞ’TA KILIÇ ALİ BEY'E* (27/28 ŞUBAT 1920) Şifre Aceledir 27/28.2.1336 {1920] Maraş’ta Kılıç Ali Bey'e C: 26.2.13361 {1920] Bildirdiğiniz harekâtı daha önceleri burada düşünmüş ve 3. Kolordu Kumandanlığı’na bildirmiştik. Ancak, Maraş Kuvayı Milliyesini pekiştirecek olan müfrezelerin henüz ulaşamamaları, Maraş’ın Fransızlar tarafından boşaltılması üzerine sükûnete kavuşan genel kaynaşma ve coşku sonucu olarak, belki Maraş Kuvayı Millîyesinin daha çok pekiştirilmemesinden olduğu gibi, Fransızların ileride İslâhiye yöresinde lavla kuvvet toplamalar ihtimali de vardır. Bunun için, Bababurnu veya bunun güneyinde bulunan Belpınar savunma hattını kuvvetlice tutmak ve gerektiğinde yeni bir düşman taarruzunu bu hatlarda durdurmak şartıyla tasarı ve harekâtınızı uygulamak üzere hemen hareket edebilirsiniz. Bununla birlikte, Kürtdağı ve Kilis teşkilatını pekiştirmekten başka. Antep teşkilatını takviye ve gereğinde amaca uygun olarak harekete geçirilmesi lazımdır. Antep Müdafaai Hukuk Cemiyetine bu bakımdan aracılığınızla bir telgraf vermiştik. Arap kuvvetleriyle irtibat kurulması halinde Gâvurdağı teşkilatta önem kazanacaktır. Burada da kuvvetli bir teşkilat oluşturulmasına çalışılması, ileri hareketinizde geride kalacak Maraş Kuvayi Milliyesi Kumandanlığına bir vekil atanmasının unutulmaması gerekir. Maraş'a silahlar cephane ve kuvvet gönderilmesinin çabuklaştırılması bakımından 3. Kolordu Kumandanlığından rica edildiği gibi, hareketler hakkında da bilgi verilmiştir. Basarinizi diler ve sürekli olarak bizimle haberleşmenin sağlanması için vekilinize emir verilmesini ve adıyla yerinin bildirilmesini rica ederiz. 55 Mustafa Kemal 55 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 6 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 400 97 MARAŞ'TA KILINÇ ALİ BEY'E* (17 MART 1920) Maraş’ta Kılınç Ali Bey'e Şifre 514 Ankara 17.3.36 [1920] C: 13/14.3.36 {1920} şifreye: Mülazım Zühdü Efendi vasıtasıyla Halep'te Maraşlı Hacı Fettah Efendi ye gönderilen şifre iptal edilmiştir. Halep'te Şakir Nimet Bey'e ve Kilis Kaymakamlığı Vekâlet’inden de bu şifre cetveli ile bir şifre alındığından adı geçene de malumat verilmesini rica ederim, Efendim. 56 Mustafa Kemal 56 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 131 98 KILIÇ ALİ PAŞA'YA* (20 MART 1920) Osmanlı Kuvayi Milliye Başkumandanı Mustafa Kemal Paşa’dan Muhterem Mücahit Kılıç Ali Paşa’ya Zatıalinize Elbistan yoluyla gönderilen çete mensuplarımın gayretleriyle, Maraş ve Ayıntap çevresinde tamamladığınız, milli vazife tüm Osmanlıları sevindirmiştir. Fransızların Suriye’ye sevk ettiği kuvvetler ehemmiyetsizdir. Bu kuvvetlerin sizi ürkütmeyeceğini ve şevkinizi kırmayacağını temenni ediyorum. Almanlar tarafından sıkıştırılan Fransızlar, artık, bölgelerinize başka seferi kuvvet gönderemeyeceklerdir. Sadece, Beyrut'tan İskenderun’a sizi telaşlandırmayacak ehemmiyetsiz birlikler gönderebilirler. Bugün size düşen vatanperverlik vazifesi, mahalli reislerle iyi münasebetleri sürdürmek ve alçak ve korkak Fransızların yapmakta oldukları haksızlık ve tecavüzleri teferruatıyla ve ikna edici bir şekilde onlara anlatmak, Fransız birliklerini taciz etmek ve harekâtlarını engellemek ve en nihayetinde vatan istila etmelerine izin vermemektir. Size peyderpey göndereceğimiz birliklerden iyi istifade etmeye bakiniz. Mısır’daki mücahitlerimiz tarafından size gönderilecek meblağı aşiret ve çete reislerine ve aynı zamanda mücahitlere dağıtınız. Öte yandan, bahsedilen meblağın bir kısmayla, kendinize imkân nispetinde silah, erzak ve mühimmat tedarik etmeye bakınız. Her dakika, bölgelerinizden düşmanlarımız Fransızların temizlemenizi ve zaferi bildiren güzel haberler vermenizi bekliyorum. Şam, Lübnan, Hama, Humus, Antakya, Seyhan, İslâhiye, Cuni, Urfa ve civarlarındaki reislerle irtibat halindeyiz. Bu reislerin tamamının sizden maddi ve manevi yardımlarını esirgemeyeceklerinden eminim. Size iyi şanslar dilerim. 57 20 Mart 1920 Osmanlı Kuvayi Milliye Başkumandanı 57 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 161 99 MARAŞ 'TA KILINÇ ALİ BEY'E* (28 MART 1920) Şifre Harekât 28 Mart 36 [1920] Maraş'ta Kılınç Ali Bey'e C. 26 Mart şifreye. Çok teşekkür ederim. Kuvvetinizi, mümkün olduğu kadar güzide ve seçme efrattan vücuda getiriniz. İhtimal, çağrılmanız icap edecektir. Şimdilik orada bulunmanız daha uygundur. 58 Heyeti Temsiliye namına M. Kemal 58 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 226 100 DİYARBEKİR'DE 13. KOLORDU KUMANDANLIGINA* (14 NİSAN 1920) 14.4.36 [1920] Divarbekir’de 13. Kolordu Kumandanlığına- Şifre Ayıntap havalisindeki Kuvayi Milliye Kumandan Kılınç Ali Bey’den alınan telgrafnamede, düşmanın Akçakoyunlu istasyonunda kuvvetlerini toplamakta olduğu ve bu kuvvetin her zaman Ayıntap havalisini tehdit edebileceği için, Urfa Kuvayi Milliyesi’nin de kendisiyle hareket ederek Akçakoyunlu’daki düşmanın püskürtülmesi teklif ediliyor Urfa Kuvayi Milliyesi'nin, Kılınç Ali Bey'le irtibat tesis ve hareket birliği etmesinin tebliği ve Urla Kuvayi Milliyesi'nin son vaziyetinin bildirilmesi rica olunur. Heyeti Temsiliye namına M. Kemal Ayıntap (Köçki) Kılınç Ali Bey'e C. 12. Urla Kuvayi Milliyesi’nin sizinle irtibat tesis ve hareket birliği eylemesi 13. Kolordu'ya yazıldı. Vaziyetiniz ve düşman vaziyeti hakkında acilen malumat verilmesi rica olunur.59 Heyeti Temsiliye namına M. Kemal 59 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 294 101 KILINÇ ALİ BEY'E* (16 NISAN 1920) 16.4.36[1920] Maraş/ Arslan Bey'e Aşağıdaki telgrafnameyi acele olarak Kılınç Ali Bey'e ulaştırınız. Kılınç Ali Bey'e: Ayıntap'a ilerleyen düşman durdurmak hususunda gösterdiğiniz kahramanlık, takdire ve şükrana değerdir. Süratle size yardım edilmesi için Maraş’a emir verdirilmiştir. Bununla beraber, bu yardımı beklemeksizin mevcut kuvvetlerinizle olumlu bir netice elde etmeye çalıştınız. Heyeti Temsiliye namına M. Kemal Sivas/ 3. Kolordu Kumandanlığı’na- Şifre Kılınç Ali Bey'den alınan raporda. Fransızların Ayıntap'a Nizip'ten ve Kilis yönünden yen kuvvetler sevk etmekte olduğunu ve kendisinin Nizip'ten gelen kuvvetlerle Ayıntap ilerisinde çalıştığını, Ayıntap kuvvetlerinin muharebe etmeyerek firar etmekte olduklarını bildiriyor. Ve top ve mühimmatla kendisine yardım edilmesini rica ediyor. Kılınç Ali Bey 'in süratle ve azami nispette takviye edilmesi ve bildirilmesi rica olunur. M. Kemal Köçeki/ Ayıntap Heyeti Merkeziyesi’ne C. 15 Nisan 336 [1920] Kılınç Ali Bey'in telgrafnamesi alınmış ve icap edenlere lazım gelen emirler yazılmıştır.60 M. Kemal 60 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 311 102 3. KOLORDU KUMANDANLIĞI'NA* (21 NISAN 1920) 21.4 3. Kolordu Kumandanlığı’na- Şifre Ayıntap civarındaki vaziyet dikkat çekici bir şekle girmiştir. Nizip'ten ve Kilis istikametinden gelen düşman kuvvetleri, şehre hâkim sırtları işgal etmişler ve dahildeki kuvvetleriyle temasa geçmişlerdi. Kılınç Ali Bey dahil ve hariçte düşmana karşı mukavemete çalışmaktadır. Düşmanın kuvvetli olması ve top da kullanması hasebiyle, Kuvayi Milliye’nin büyük kısmı dağılmakta olduğundan, kendisine süratle yardım edilmesini talep ediyor. Maraş 'tan gönderilen Kuvayi Milliye'nin, bu vaziyeti iyileştirmeye kadir olacağını zannetmiyorum. Her halde, Maraş’taki kıtalardan mühim bir kuvvetle ve top ile Ayintap cephesine yardım edilmesi elzem görülmektedir. Bu cephe vaziyetini esaslı bir şekilde takip ve alınacak raporlara bakılarak, vaziyete göre en seri yardımın yapılması hususunda emir ve temini ve bildirilmesi rica olunur. 61 Heyeti Temsiliye namına M. Kemal 61 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 343 103 KILINÇ ALİ BEY'E* (21 NİSAN 1920) 21.4 Gayet aceledir. Ayintap (Köçki) Kuvayi Milliye Kumandam Kılınç Ali Bey’e- Şifre C. 17ve 18 Nisan 336 {1920} Maraş’tan 17 Nisan tarihinde 2 top ve 2:4 makineli tüfekle birlikte kâfi kuvvetler Ayıntap'a sevk edilmişti. Bunların şimdi Ayıntap’a ulaşmış bulunması lazımdır. Urfa Kuvayi Milliyesi aşiretlerle birlikte Suruç'ta Fransızları mağlup ederek Siftek istasyonuna doğru ricata mecbur etmiştir: Mevcut ve gelecek olan kuvvetlerle vaziyetin icabına göre, her halde düşmanın sizi de kuşatarak Ayıntap'a sokmasına meydan vermeyecek ve hareket serbestinizi muhafaza edebilecek şekilde hareket ediniz. 3. Kolordu Kumandanlığı’na da vaziyetiniz hakkında sık sık malumat veriniz. Müracaatınızda mümkün olan yardımın derhal yapılması için adı geçen kolorduya tebligat yapılmıştır.62 Heyeti Temsiliye namına M. Kemal 62 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 346 104 KILINÇ ALİ BEY'E* (22 NİSAN 1920) 22.4 "Göçkü" Kılınç Ali Bey’e- Şifre 13. Kolordu Kumandan, sizden. Ayıntap vaziyetinin mesulü sadece kendisi olduğundan bahis ve kendisini ihmal kayıtsızlık ve korkaklıkla, hamiyetsizlikle itham eder tarzda bir telgraf aldığını yazdı. Ayıntap vaziyetinin iyileştirilmesi için, bu Kolordu mühim yardım etmiş idi. Urfa Kuva-yi Milliyesini Suruç’a kadar ileri sürülmesi ve Urla'ya yeni mühim kuvvetler sevk ederek sizin vaziyetinizi hafifletmeye çalışmasına karşılık, tarafınızdan bu tarzda bir tecavüze maruz kalmasından hakkıyla üzülmüştür. Bu vaziyetin. Kolordu Kumandanı'nın üzüntüsünü giderebilecek şekilde halledilmesini ve neticeye bağlanmasını, herkesçe bilinen meziyetlerinizden bekleriz.63 Heyeti Temsiliye namına M. Kemal 63 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 7 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2001), 356 105 BÜYÜK MİLLET MECLİSİ’NDE KONUŞMA MEBUS MAZBATALARI HAKKINDA (9 MAYIS 1920) Antep mebusluğuna Kılıç Ali, Ragıb ve Yasin Beylerle Sahin ve Abdurrahman Efendilerin seçildiklerine ve Kılıç Ali Bey'in izinli sayılmasına dair Antep Heyeti Merkeziyesi'nden gelen telgraf. I…l Reis [Mustafa Kemal] Paşa: Bu Kılıç Ali Bey gayet muktedir, kıymetli kumandanlarımızdandır. Bu vazifesi gayet mühimdir. Müsaade ederseniz, izinli sayalım. (Uygun. Uygun sesleri.) Müfid Efendi (Kırşehir): Süresiz izinli olsun. Reis [Mustafa Kemal] Paşa: Uygun mu? (Uygundur sesleri.) 64 64 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 8 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2002), 186 106 BÜYÜK MİLLET MECLİSİ GİZLİ OTURUMUNDA KONUŞMA SİYASİ VE ASKERİ VAZİYET HAKKINA* (9 MAYIS 1920) Bugün Antep'le doğrudan doğruya telgraf haberleşmesi yaptık. Demin ismi okunan Kılıç Ali Bey de orada idi. Çekilen Fransızlar, Ceraplus'ta zaten mevcut olan kuvvetlerinin yanlarına çekildiler ve oradan Urfa'ya doğru hareket eseri göstermişlerse de Sürüç'te bulunan kuvvetlerimizin çarpışmasına tesadüf ederek orada kalmışlardır. Kilikya cephesinde başka fevkalade bir hal yoktur. Bütün yen vaziyet bundan ibarettir. Vuku bulacak değişiklikleri de ilk fırsatta arz ederim. Her halde vaziyetimiz gayet sağlamdır ve aydınlatma ile karşılık veriliyor. Fakat her halde bu fesat erbabını esaslı bir surette tedip etmek için de kati teşebbüslerde bulunuyoruz.65 ANTEP HEYETİ MERKEZİYESİ'NE* (11 MAYIS 1920) Ankara Çok aceledir. Antep Heyeti Merkeziyesi Pek kıymettar olsa bile, vatanin müdafaasını bir tek şahsa bağlı bulundurmak doğru değildir. Orada Kılıç Ali Bey'le beraber yetişmiş büyük vatanperverler vardır. Ve sizlerin her birinizden Kılıç Ali Bey' asacak hizmetler bekleriz. Metin olunuz, telaş etmeyiniz; kıtalarınızı emniyetle muhafaza ediniz. Kılıç Ali Bey'le Maraş’ta telgraf merkezinde görüşürüz, Efendim. 11 Mayıs 1336 [1920] 66 Büyük Millet Meclisi Reisi 65 66 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 8 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2002), 192 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 8 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2002), 212 107 BÜYÜK MİLLET MECLİSİ GİZLİ OTURUMUNDA KONUŞMA HİLAFET VE İSTANBUL HÜKÜMETİ HAKKINDA* (25 EYLÜL 1920) Cephe işleriyle meşgul iken bunların geldiklerini işittim. Eskişehir'e gitmiş idim. Tekrar geri gelelim ve bunları dinledim. Malumu alileridir. İzzet Paşa, Salih Paşalar, sefirlerden Hüseyin Kazım, Fatin Beyler. Bu zevat ile iki şey yaptık. Birisinde ben yalnız İsmet Bey'le görüştüm. Büyük Millet Meclisi üyelerinden Hakkı Behiç ve Celal Beyler vardı ve Heyeti Vekile'den Celal Bey vardı. Kılınç Ali Bey de vardı. Onları da beraber bulundurdum ki, daha iyi istişare edeyim. 67 67 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 9 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2002), 390 108 SEYYAR KUVVETLER KUMANDANI ETHEM BEYEFENDİ YE* (22/23 ARALIK 1920) Seyyar Kuvvetler Kumandan Ethem Beyefendi’ye 22/23.12.1920 Sizinle görüşmek ve vaziyeti izah etmek üzere Celâl, Reşit, Kılıç Ali, Eyüp Sabriye Vehbi Beylerle Emir Pasa yarın (23.12.1920) sat 12'de hareket ettirilecek trenle Kütahya'ya geleceklerdir. 68 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal KÜTAHYA 'DA BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ÜYELERİNDEN CELAL, REŞİT, EYÜP SABRİ, VEHBİ VE KILIÇ ALİ BEYLERE* (27 ARALIK 1920) Buna göre zatıâlilerinizden rica ettiğim özel vazife son bulmuş olmakla dönmeniz rica olunur. 69 68 69 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 10 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 183 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 10 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 193 109 KÜTAHYA'DA BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ÜYELERİNDEN CELAL, REŞİT, EYÜP SABRİ, VEHBİ VE KILIÇ ALİ BEYLERE* (28 ARALIK 1920) Şifre makine bağında. Ankara, 28.12.1920 Kütahya'da Büyük Millet Meclisi Üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali Beylere C: 28.12.1920 şifreye: Memleket ve milletin selameti için âcizane hakkımdaki samimiyetinize cidden müteşekkirim. Söz konusu mesele hakkında azimeti âlilerinizden evvel, bütün belgeleri göstermek suretiyle verdiğim izahat neticesinde, meseleyi resmen hükümete intikal ettirirken, zatıâlilerinizin münasip olan hareket suretini oradaki arkadaşlara izah etmek ve anlatmak üzere seyahat külfetinde bulunmaniz1 rica etmiştim. Meselenin hal noktası diye telgrafnamenizde işaret buyurduğunuz nokta zaten burada dahi söz konusu olmuş idi. Hükümetin genel tedbirleri ve tertibatı, herhangi bir tarafın yazdırmasıyla olamayacağını arz etmiştim. Heyeti Vekile karar, zaten riayet edilmesi lazım olan tabii ve malum hususlar resmen ve katiyen bir defa daha ifade eder. Yüksek yazılarınız, hiçbir suretle kötüye yorulmuş değildir. Ancak, burada dahi arz eylediğim gibi, benim bir buçuk aydan beridir şahsi ve özel yol gösterme ve teşebbüslerimle ve büyük bir samimiyetle vuku bulmuş olan meşguliyetimin, ne yazık ki alakadar olan makamlara terk itmiş bulunuyorum. 70 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal 70 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 10 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 194 110 BÜYÜK MİLLLET MECLİSİ GİZLİ OTURUMUNDA KONUŞMA ÇERKEZ ETHEM MESELESİ HAKKINDA* (29 ARALIK 1920) Dördüncü celse Diğer mühim mesele, bir gün işitiyorum, Ankara 'da bir cereyan var. Reşit Bey diyor ki; bu paşalar buraya barış yapmak için gelmişler. İzmir’i, İstanbul’u kurtarıyorlar ve bunların kurtarılacağını vaat etmek için gelmişlerdir. Hâlbuki tutuklamışlardır. Hakikaten bir gece yarısı -çünkü bu mesele buradaki Bolşevik Sefaretini de alakadar ettiği için- beni uyandırdılar. Bolşevik heyeti bütün geldiler. Beş altı saat beni meşgul etmişlerdir. Sonra kendisi itiraf etmiştir, bu propagandayı yapmıştır, meselenin bu kadar had bir şekle girdiğini görünce, halledilmiş zannederken bu sekle girmesi üzerine ve kendi kendime bazı arkadaşlarıma ve ben Heyeti Vekile ‘ye ve yüce Meclis' in genel kuruluna dedim ki; şahsi yol göstericiliğimle iyi hallederim, benim iyi yol göstericiliğimin, şahsi yol göstericiliğimin suiistimal edildiğini zannederek ve beni aldatarak hakikaten hükümetin ve memleketin başına telafi edilemez bir zarar, bir felaket getirecekler, ihtimal ki engelleyemeyecek bir halde bulunurum. Belki Meclis de tedbir bulmak zamanından mahrum edilmiş bulunur. Ben de özel vazifeme artık nihayet…. Fakat bu meseleyi fevkalade açık, kati ve fedakârane bir şekilde halletmek azminde bulunduğum için tuttum Reşit Bey'e az çok bu için iyi halledilmesi için azimkar olduklarını bildiği on, on beş kadar arkadaş davet ettim ve bu heyet asıl işlerin sahibi olan Erkânıharbiyei Umumiye Riyaseti ve Dahiliye Vekâleti makamlarında bulunan zevatı davet ettim. O heyette Reşit Bey vardı, Celâl Bey, Emir Pasa, Yunus Nadi Bey, Kılıç Ali Bey, İhsan Bey, Vehbi Bey vardı, bir on beş kadar vardı. Bu zevatın huzurunda ve Reşit Bey'in karşısında meseleyi söz konusu ettim ve bu söylediklerimin hepsini söyledim. Bunu yapıyorsunuz. Kendine hiçbir belge göstermeye lüzum kalmadı. İtiraf etti, yaptık ve yapıyoruz dedi. Bunun üzerine dedim ki; Reşit Bey bir, bir buçuk ay evvel bu meselenin halli ile meşgul olduğum sırada kahramanlıktan bahsettin. Siz de mektuplarınız olmadığı halde, Hakikati sizin beyninize yerleştirebilmek için derim ki, hükümet ve ordu kuvvetlidir. Kararımı verirse icra eder, buna muktedir, fakat biz bunda bir vefa meselesi görüyoruz ve meseleyi o noktadan halletmek istiyoruz. Lakin bundan sonra artık devam edemeyiz bu ise. İtiraf ediyorsunuz, yapılacak şey, hükümetin ve Büyük 111 Millet Meclisi'nin kanunlarına, emirlerine itaat etmektir, başka bir mesele yoktur. Sunu kaldırın, bunu getirin. Bu, anarşidir, olamaz. İşte bu hakikati kardaşlarınıza anlatınız. Ve Kılıç Ali Bey, Celal Bey, Vehbi Bey ve Eyüp Sabri Bey ve Emir Pasa da gideceklerdi, ümit ederim ki vaziyeti anlayacaklar, dedim. 71 İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ FEVZİ PAŞA’YA* (13 SUBAT 1921) Batı Cephesi 13.2.37 {1921} Ankara’da icra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa Hazretleri'ne Harp telgrafıdır. C. 13.2.37 [1921] tele. Muhafız müfrezesinden ayrılacak otuz süvari neferinin her türlü teçhizat ile birlikte Ayıntap Mebusu Kılıç Ali Bey'in emrine verilmesi. Ankara da söz konusu Muhafız Müfrezesi Kumandan Yüzbaşı Faik Efendi 'ye emrolunmuştur, Efendim. 72 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal 71 72 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 10 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 216-221 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 11 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 46 112 ANADOLU VE RUMELİ MÜDAFAAİ HUKUK CEMİYETİ BÜTÜN LİVALAR HEYETİ MERKEZİYELERİNE* (23 MAYIS 1921) Büyük Millet Meclisi Riyaseti Ankara Başkitabet Evrakı Varidat Kalemi 23.5.337 {1921} Adet 6/586 Telgraf Ankara Heyeti Merkeziyesi'ne Tezkere Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Bütün Livalar Heyeti Merkeziyelerine 1. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde "Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu" unvanın taşıyan bir grup teşkil edilmiştir. Bu grubun asli ilkelerini tespit eden esas maddeleri şudur: Esas Maddeler Türkiye Büyük Millet Meclisinde teşekkül etmiş Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu'nun temel ilkeleri, mevcut mücadelenin başlangıcından beri Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tespit ve son İstanbul Meclisi Mebusanı ile Büyük Millet Meclisi tarafından da kabul ve teyit olunup milletin emellerinin özü olan Misakı Milli esasları dairesinde memleketin bütünlüğü ve bağımsızlığını temin edecek barışı elde etmektir. Grup, bu mukaddes gayenin elde edilmesi için milletin bütün maddi ve manevi kuvvetlerini icap eden hedeflere yöneltecek ve kullanacak ve memleketin resmi ve özel bütün teşkilat ve tesislerini bu esas maksadın hizmetinde kılmaya çalışacaktır. Grup, bu milli gayenin elde edilmesine çalışmakla beraber, devlet ve milletin teşkilatın, Teşkilatı Esasiye Kanunu dairesinde şimdiden peyderpey tespite ve hazırlamaya çalışacaktır. 113 2. Grup dahili nizamnamesi icabınca grup heyeti idaresi genel kongrenin toplanmasına kadar aynı zamanda bütün Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nde merkezi idaresi vazifesini yapacaktır. 3. Grup genel kurulunca gizli oy ile seçilen reislerle heyeti idare üyelerinin isimleri aşağıdadır: Reis: Mustafa Kemal Paşa Reis Vekili: Serf Bey (Edirne) Reis Vekili: Şevket Bey (Sinop) Üye: Emin Bey (Canik) Üye: Mustafa Esat Bey (İzmir) Üye: Mustafa Necati Bey (Saruhan Üye: Kılınç Ali Bey (Ayıntap) Üye: Vehbi Bey (Karesi) Üye: Zekâi Bey (Adana) Üye: Avni Bey (Saruhan) Üye: Muhiddin Baha Bey (Bursa) Üye: Mazhar Bey (Üsküdar) Üye: Osman Nuri Bey (Bursa) Üye: Rıfat Bey (Kayseri) Üye: Hamdi Bey (Trabzon) 4. Heyeti Vekile'nin 27/28 Temmuz 1336 [1920] tarihli ve 1/59 numaralı kararı üzerine mahalli üst seviyedeki mülki memurların riyasetleri altında bulundurulmasını icap ettiren sebepler ortadan kalktığından, heyeti merkeziyeler ve heyeti idareler, cemiyetin Sivas Kongresi'nin tespit ettiği nizamnamesi icabınca seçilmiş reislerin riyasetleri altında milli vazifeyi yapmaya devam eyleyeceklerdir. Bu hususta icra vekilleri heyetince de icap edenlere tebligat yapılmıştır. Heyeti merkeziye ve heyeti idarelerde noksan bulunan riyaset mahallerine ve üyeliklere münasip zevat seçilmelidir. 114 5. Müdafaai Hukuk heyeti merkezîyeleri grup heyeti idaresiyle irtibat ve münasebette doğruca Ankara'daki Müdafaai Hukuk Grubu'nun da reisi bulunan Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi ile haberleşeceklerdir. Kazalar heyeti idareleri livalar heyeti merkeziyeleri ile ve nahiyeler heyeti idareleri, kazalar heyeti idareleri ile haberleşeceklerdir. Zaruret olmadıkça bu silsileye riayet lazımdır. 6. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kendi mücahedesinin çocuğu bulunan milli hükümet teşkilatına ve hükümetin icraatına, hükümet nüfuzunu tamamen muhafaza etmek ve korumak maksadıyla, müdahaleden sakınılmalıdır. Cemiyetin hükümeti takviye ve milleti aydınlatmak ve uyarmak suretiyle yapacağı hizmetler hakkında nizamnamede belirtilen hususlardan başka halin icabına göre vuku bulacak tebligat ve talimat dairesinde hareket olunacaktır. 7. Cemiyet’in kuvveti başlıca bir noktadadır. O da fazilettir. Dolayısıyla her türlü hareketlerde şiarımızın fazilet olması lüzumunu hususi ehemmiyet ile hatırlatırım 8. Nizamnamemiz icabınca her Müslüman ferdin üye bulunduğu cemiyetimizin fazilet ve karşılıklı kardeşlik ve bağımsızlık sevgisi esaslarına dayalı teşkilatının bütün milletin dayanışmasını teminen daha mükemmel ve muntazam bir hale getirilmesi ve heyeti merkeziyelerce kaza heyeti idarelerinin ve kaza heyeti idarelerince de nahiye heyeti idarelerinin bir an evvel teşkilatının tamamlanması ve bu heyetleri teşkil eden reis ve üye isimlerinin özel defterlerine tespiti lazımdır. 9. İşbu tebligat tamimen Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti bütün livalar heyeti merkeziyelerine yazılmış ve Heyeti Vekile'ye de takdim edilmiştir. 73 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi M. Kemal 73 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 11 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 182 115 MALİYE VEKÂLETİ’NE* (5 ARALIK 1922) Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Ankara Kalemi Mahsus Müdüriyeti 5.12.338 {1922} Tezkere Adet: 6/609 Maliye Vekâleti Celilesine İzinli olarak seçim dairesinde bulunmakta olan Gazi Ayıntab Mebusu Kılıç Ali Bey’den alınan telgrafnamede, 1. Gazi Ayıntab'ın müdafaası esnasında ahali tarafından askeriyeye verilen erzak bedellerinin mazbatalar, vaktiyle sahipleri harp dolayısıyla taşrada olmasından ötürü akraba ve taallukatlarından erzaka el koymuş bulunanlara verildiği ve bu kere söz konusu mazbataların başkasına ciro edilmesi muhasebecilikten vaki olan bildirim üzerine Vekâleti Celilelerince men olunduğu beyanıyla esasen dörtte bir fiyatına satılan erzaka ait mazbataların idare meclisi kararıyla asil sahipleri namına devri suretiyle talep sahiplerinin sızıltılarına nihayet verilmesi 2. Harp esnasında harap olan hanelerin tamiri için tahsis edilen kırk bin liraya ait havalenin bir an verilmesiyle şu anda mağaralarda bulunan ahalinin sefaletten kurtarılması bildirilmiştir. İcabının yapılmasını rica eylerim, Efendim. 74 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Mustafa Kemal 74 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 14 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2004), 169 116 İSTANBUL'DA ADNAN BEYEFENDİYE* (23 OCAK 1923) Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Kalemi Mahsus Müdüriyeti Adet Şifre Ankara 23.1.339 {1923} İstanbul' da Adnan Beyefendi'ye İstanbul’da bulunan mebus arkadaşlardan Faik Bey (Edirne), Mazhar Bey (İstanbul), Necati Bey (Bursa), Ihsan Bey (Cebelibereket), Süruri Efendi (Karahisar) ve Kılınç Ali Bey'in (Gaziayıntab) bir an evvel Meclis'e iltihak buyurmalar hususunun, memleketin selameti ve gaye bakımından lüzumlu bulunduğunun selamlarımla beraber kendilerine tebliğini rica ederim. 75 Başkumandan M. Kemal 75 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 14 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2003), 373 117 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BİRİNCİ SEÇİM DEVRESİ ÜYELERİNE İSTİKLAL MADALYASI VERİLMESİ HAKKINDA TEZKERE* (22 EKİM 1923) Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 22. 10. 1 339 [1923] Türkiye Büyük Millet Meclisi birinci seçim devresi üyelerinden oldukları halde cephede ve bilfiil kıtada kahramanlık ve fedakârlık eserleri gösterdiklerinden dolayı Bozok Mebusu Süleyman Sırrı, Kozan Mebusu Ali Saip ve Gaziantep Mebusu Kılıç Ali Beylere İstiklal Madalyası Kanunu'nun ikinci ve beşinci maddelerine uygun olarak yarısı yeşil ve diğer yarısı kırmızı şeritli İstiklal Madalyası verilmesi rica ve belirtilen Meclis'in kalan üyelerine de kanunun ikinci maddesine uygun olarak yeşil kurdeleli madalya verileceği arz olunur, Efendim. Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Reis [İkinci Reis Vekili İsmet Beyefendi]: Efendim. Bu hususta görüş var mı? (Hayır sesleri.) Kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir. 76 76 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 16 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2005), 140 118 11 Eylül 1924 Bursa'dan ayrılış Bugün Bursa’nın kurtuluş bayramını yeşil yurt halkayla birlikte kutlayan Cumhurbaşkanı, akşamın üzeri otomobille Mudanya ya hareket etti. Mudanya’da Hamidiye Zırhlı kruvazörüme bindi. Hamidiye, Gaziyi yirmi bir pare top atışıyla selamladı. Geminin bütün asker ve subayları, burada saygı sırasına geçerek saygıdeğer konuğu karşıladılar. Kurtarıcının Hamidiye ile geziye çıkmaya karar vermiş olması, gemi mürettebatını çok sevindirmişti. En küçük erinden süvarisine kadar bütün Hamidiyelilerin yüzlerinde bu sevinç ve kıvanç okunuyordu Gemide, Gazi ve Latife Hanım ile yanlarındakilerden başka bu geziye çağrılı bulunan Bozok Milletvekili Salih, İstanbul Milletvekili Hamdullah Suphi, Gaziantep Milletvekili Kılıç Ali, Rize Milletvekili Rauf Beyler de vardı. Gece, Mudanya önünde demirli bulunan Hamidiye'de geçti. 77 77 Fehmi Akın, Atatürk’ün Sonbahar Gezileri (Ankara: Anekdot Yayınevi, 2008), 70 119 ERZURUM FELAKETZEDELERİNE BAGIŞ HAKKINDA RİYASETİ CUMHUR KALEMİ MAHSUS MÜDÜRİYETİ'NE İŞ BANKASI MÜDİRİ UMUMİSİ CELAL BEY'E* (2 EKİM 1924) Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti Erzurum Kalemi Mahsus Müdüriyeti 2.10.340 [1924] Adet Ankara'da Riyaseti Cumhur Kalemi Mahsus Müdüriyeti ‘ne İş Bankası Müdiri Umumisi Celal Beyefendi'ye mahsustur: Erzurum felaketzedeleri için tarafımdan on bin lira, Latife Gazi Mustafa Kemal Hanımefendi tarafından da on bin lira bağışlanmıştır. Mebus Kılıç Ali, Hamdullah Suphi, Rauf ve Salih Beyler üçer yüz, Başkatip Tevfik Bey iki yüz ve Seryaver Rüsuhi ve Muhafız Kıtaları Kumandanı İsmail Hakkı Beyler yüzer, Yaver Muzaffer ve Memduh Beyler ellişer lira veriyorlar. İşbu meblağın Erzurum Hareketi Arz Felaketzedegahı Komisyonu Riyaseti emrine kayıt ve muhafazasını ve keyfiyetin belirtilen komisyon riyasetine de bildirilmesini rica ederim. 78 Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal 78 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 17 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2005), 71 120 YOZGAT SEYAHATİNDE MEBUSLARA (16 EKİM 1924) Yozgat, 16 (A.A.) Reisicumhur Hazretleri 15.10.340'ta [1924} Kayseri'den hareketle yağmur dolayısıyla geç vakit Yozgat'a ulaştılar. Ve şehirden uzakta vali, kumandan ve arabalarla bekleyen bazı zevat ve hanımlar tarafından karşılandılar. Yozgat'tan ve civar köylerden Gazi Paşa Hazretleri'ni selamlamaya koşan binlerce halk yağmura rağmen şehrin girişinde beklemişlerdir. Gazi Hazretleri 16.10.40'ta [1924] Yozgat' ta kalarak hükümet ve belediyeyi ziyaret ettiler: Saat 10 evvelde beraberlerinde Yozgat mebusları Salih, Avni. Süleyman Sırrı, Hamdi ve Rauf ve Kılıç Ali Beyler ve maiyeti olduğu halde ikametgahlarından çıkarak "Çok yaşasın Büyük Gazi'miz " temennileri ve samimi alkışları arasında yürüyerek hükümete gelmişlerdir. Hükümette üst seviyedeki memurlar ve muallimleri kabul ederek her birinden vazife ve faaliyetleri hakk111da tafsilatlı malumat ve izahat almışlardır: Vilayetin kazalarında doktor olmadığı ve merkez hastanesinde yalnız bir operatör mevcut olduğu arz olununca Reisicumhur Hazretleri beraberlerinde bulunan mebuslara hitaben "İstanbul ve İzmir gibi büyükşehirlerde doktorları milletin hayat ve sıhhatiyle alakadar etmek çarelerini bulmalıyız" buyurdular. Vilayetin dört yüz kilometreye ulaşan yollarının baştan başa tamire muhtaç bir halde bulunduğu ve yeniden yüz on kilometre yol inşasına mecburiyet olduğu ortaya çıkmış ve vilayet dahilinde sükûn ve asayişin hüküm sürdüğü ve Evkafa ait emlakın ıslah ve tamirine teşebbüs edildiği memnuniyetle anlaşılmaktadır. Vilayet dâhilindeki muhacirlerin ahvali nispeten iyi bulunmuştur. Muallimlerle muhtelif ders programları hakkında fikir alışverişinde bulunulmuştu: Reisicumhur Hazretleri vilayetin idaresinde gösterdikleri liyakatten ve verilen izahattan dolayı Vali Aziz Bey'e teşekkür etmişlerdir: Hükümetten ayrıldıkları sırada girişte mevki alan mektep talebesi tarafından milli neşideler okunmuş ve buketler takdim olunmuştur. Hükümetten belediye dairesini teşriflerinde güzergâhta bulunan halk ve esnaf cemaatleri tarafından samimi tezahüratta bulunulmuş ve yüz kadar kurban kesilmiştir. Gazi Hazretleri belediyede Halk Fırkası heyetleri eşraf, tüccarlar ve muhtelif esnaf temsilcileriyle bir saatten fazla memleketin ihtiyacı hakkında hasbıhal eylemişlerdir: Herkes birlik halinde memleketin gelişmesi için şimendiferin Yozgat'tan geçirilmesi ve tüccarlar İş Bankası'nın bir şube açmasını rica etmişlerdir. Gazi Paşa Hazretleri şimendifer güzergâhını bir daha incelettireceğini ve altından kalkılamayacak müşkülat yoksa arzularının tatmin edileceğini ve olamadığı takdirde 121 bir şube ile irtibat tesisi yönünün araştırılacağını vaat buyurdular. Belediyede Maden 'den gelen heyeti de kabul buyurmuşlardır. Belediyede bulundukları müddet zarfında etrafına toplanan halk tarafından davul zurna çalmak suretiyle sevinç gösterisi yapılmış ve fasılalı toplar atılmıştır. Her yerde olduğu gibi Yozgat'ta hanımlar Latife Gazi Mustafa Kemal Hanımefendi Hazretleri'ni ziyaret etmişler ve ayrıca "Gazi Paşa bizim babamızdır, onu da ziyaret edeceğiz" demişlerdir. Gazi Paşa Hazretleri arzulan üzere hanımların ziyaretini Latife Gazi Mustafa Kemal Hanımefendi Hazretleri'yle beraber kabul etmişlerdir. Geceleyin halk tarafından fener alayı yapılmıştır. 79 VİLAYETLERE BİLDİRİLEN ADAY LİSTELERİ* (31 AGUSTOS 1927) Reisicumhurumuz Gazi Hazretleri tarafından bütün vilayetlere adaylar listesiyle birlikte dün şu telgraf gönderilmiştir: (...) seçim dairesi mebusluğu için Cumhuriyet Halk Fırkası adayı olarak takdim ettiğim zevatın isimleri aşağıdadır. Gazi M. Kemal Vilayetlere Bildirilen Aday Listeleri "Adana. Adana Mebusu çiftçi Zamir Bey; Adana Mebusu Çiftçi Kemal Bey: Cumhuriyet Halk Fırkası Adana Mıntıkası Müfettişi ve eski Adana Valisi Hilmi Bey; Adana çiftçilerinden Kadri Bey Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Mebusu Ali Bey; Afyonkarahisar Mebusu İzzet Ulvi Bey; Afyonkarahisar Mebusu Musa Kazım Bey; Afyonkarahisar Mebusu Yazar Ruşen Eşref Bey: Erzurum Mebusu Mesarif Emini Haydar Bey: Ak Osmanzade İzzet Bey (tüccardan) Aksaray: Aksaray Mebusu Neşet Bey; Aksaray Mebusu Besim Atalay Bey; Konya Belediye Reisi Kazım Bey 79 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 17 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2005), 79 122 Amasya: Amasya Mebusu ve Cumhuriyet Halk Fırkası Müfettişi Esat Bey: Amasya Mebusu Nafiz Bey; eski Amasya Valisi ve Fırka Mutemet Vekili İsmail Hakkı Bey Ankara: Gazi Mustafa Kemal; Ardahan Mebusu Talat Bey, Ankara Mebusu İhsan Bey; Ankara Mebusu Şakir Bey; Ankara Mebusu Ali Bey, Cumhuriyet Halk Fırkası Van Mıntıkası Müfettişi Sami Bey; Ankara Cemiyeti Umumiyei Belediye üyelerinden Bulgurluzade Rifat Bey; Ankara Cemiyeti Umumiyei Belediye üyelerinden Mıhçızade Ferit Bey Antalya: Antalya Mebusu Ahmet Saki Bey; Antalya Mebusu Hasan Sıtkı Bey; Antalya Mebusu Rasih Bey; İzmir Hastanesi Sertabibi Operatör Cemal Bey; Hicaz Sefiri Süleyman Şevket Bey Artvin: Buca Belediye Reisi Ziyaettin Mehmet Ali Bey; Vakit gazetesi Sahibi ve Başyazarı Asım Bey Aydın: Aydın Mebusu Doktor Reşit Galip Bey; Aydın Mebusu Tahsin Bey; Aydın Mebusu ve eski Sıhhiye Vekili Doktor Mazhar Bey; Aydın Mebusu Mühendis Mithat Bey; Eski İzmir Jandarma Kumandanı Emin Fikri Bey Bayazıt: Bayazıt Mebusu Şefik Bey; İstanbul Cemiyeti Belediye üyelerinden Avukat İhsan Bey; Güzel İzmir Şirketi Müdürü Halit Bey Biga: Biga Mebusu Şükrü Bey; Biga Mebusu Samih Rıfat Bey: Biga Mebusu Mehmet Bey: Hakimiyeti Milliye yazarlarından Ziya Gevher Bey Bitlis: Bitlis Mebusu Muhittin Nami Bey; Muş mebusu İlyas Sami Bey; Genç Mebusu Muhittin Bey Bolu: Bolu Mebusu Cevat Abbas Bey; Bolu Mebusu Şükrü Bey, Bol u Mebusu Doktor Emin Cemal Bey; İstihkâm Müdüriyeti Umumiyesi müdürlerinden Emekli Erkanıharp Kaymakamı Hafız Cemil Bey 123 Burdur: Burdur Mebusu Mustafa Şeref Bey; Maliye Vekâleti Müsteşarı Salih Vahit Bey Bursa: Bursa Mebusu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Reis Vekili Refet Bey; Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Bey; Hakkâri Mebusu Asaf Bey; İstanbul Hıfzıssıhha Müessesesi Müdürü Doktor Bakteriyolog Müderris Refik Bey; İstanbul Beyoğlu Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden Emekli Miralay Esat Bey; Ziraat Vekâleti Müsteşarı Muhlis Bey; Bursa Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyeti üyelerinden Doktor Şefik Lütfi Bey; Bursa Baro Reisi Senih Bey; Habeşistan Maslahatgüzarı Ahmet Münir Bey Canik (Samsun): Cumhuriyet Halk Fırkası 2. Mıntıka Müfettişi Avni Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası Samsun İdare Heyeti Reisi, eski Mebus Doktor Asım Bey; Rüsemat Müdüri Umumisi Adil Bey; Afyonkarahisar Valisi Ethem Bey; İstanbul Cemiyeti Umumiyei Belediye üyelerinden eski Posta Umuru Müdürü Ali Rana Bey; Hariciye Vekâleti eski Umuru Siyasiye Müdüri Umumisi, sefirlerden Nusret Sadullah Bey Cehelihereket: Cebelibereket Mebusu ve Bahriye Vekili İhsan Bey; Cebelibereket Mebusu Avni Paşa; İstanbul Mebusu Ali Rıza Bey Çankırı: Çankırı Mebusu Maliye Vekili Abdülhalik Bey; Çankırı Mebusu Talat Bey; Çankırı Mebusu Refet Bey; Çankırı Mebusu Ziya Bey Çorum: Çorum Mebusu ve Büyük Millet Meclisi Reis Vekili İsmet Bey; Çorum Mebusu Doktor Mustafa Bey; Çorum Mebusu Münir Bey; Çorum Mebusu Mühendis Ziya Bey; Çorum Mebusu İsmail, Kemal Bey Denizli: Denizli Mebusu Yusuf Bey; Denizli Mebusu Necip Ali Bey; Denizli Mebusu Doktor Kazım Bey; Denizli Mebusu Haydar Rüştü Bey; Denizli Mebusu Mazhar Müfit Bey; Ziraat Mühendisi Emin Arslan Diyarbekir: Diyarbekir Mebusu Doktor İbrahim Tali Bey; Moskova Sefiri Kebiri Zekai Bey; Kastamonu Valisi Mithat Bey; Ankara Maarif Emini esbakı Refet Bey Edirne: Edime Mebusu Faik Bey; Çatalca Mebusu Şakir Bey; İstanbul Barosu'ndan Avukat Hasan Hayri Bey; Mektebi Mülkiye Müdürü Zeki Mesut Bey 124 Elaziz: Elaziz Mebusu Hüseyin Bey; Elaziz Mebusu Muhittin Bey; Elaziz Mebusu Mustafa Bey; Muallimlerden Nakieddin Bey; eski Efaziz Mebusu, Emlak ve Eytam Bankası İstanbul İdaresi Emlak Müdürü Hasan Tahsin Bey Ertuğrul: Ertuğrul Mebusu Doktor Fikret Bey; Ertuğrul Mebusu İbrahim Bey; Ertuğrul Mebusu Rasim Bey Erzincan: Kocaeli Mebusu ve Cumhuriyet Halk Fırkası Katibi Umumisi Saffet Bey; Erzincan Mebusu Abdülhak Bey; Emekli Erkanıharbiye Miralayı Aziz Samih Bey Erzurum: Ardahan Mebusu ve eski Erzurum Valisi Tahsin Bey; Saruhan Mebusu ve Erzurum Belediye Reisi Nafiz Bey; eski Erzurum Mebusu, tüccardan Mühürdarzade Asım Bey; İzmir Belediye Reisi, eski valilerden Aziz Bey; Darülfünun müderrislerinden, Türk Tarihi yazarı Necip Asım Bey; Sıhhiye Vekaleti Müsteşarı Doktor Ahmet Fikri Bey; Maarif Vekiileti Müsteşarı Nafi Atuf Bey Eskişehir: Eskişehir Mebusu Emin Bey; Eskişehir Mebusu Ali Ulvi Bey; Dahiliye Vekaleti Müsteşarı Sait Bey; Eski Sıhhiye Dairesi Reisi Doktor İsmail Besim Paşa Gaziantep: Gaziantep Mebusu Kılıç Ali Bey; Gaziantep Mebusu, eski Ticaret Vekili Ali Cenani Bey; Gaziantep Mebusu Ferit Bey; Gaziantep Mebusu Şahin Bey; Gaziantep Mebusu Ahmet Remzi Bey; Malatya Mebusu Reşit Bey Giresun: Giresun Mebusu ve Son Saat Gazetesi Sahibi ve Başyazarı Hakkı Tarık Bey; Giresun Mebusu Şevket Bey; Giresun Mebusu Tahir Bey; Giresun Mebusu Kazım Bey; Giresun Mebusu Hacim Muhittin Bey Gümüşhane: Gümüşhane Mebusu, eski Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey; Gümüşhane Mebusu Cemal Hüsnü Bey; Edip ve Şair Halil Nihat Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası 3. Trabzon Mıntıkası Müfettişi Şevket Bey Hakkâri: Van Mebusu İbrahim Bey Isparta: Isparta Mebusu İbrahim Bey; Isparta Mebusu Hüseyin Hüsnü Bey; Isparta Mebusu Mükerrem Bey; Kütahya Mebusu Hâkim Rıza Bey İçel: İçel Mebusu Hafız Emin Bey; İstanbul Cemiyeti Belediye üyelerinden Mühendis Hakkı Bey 125 İstanbul: İstanbul Mebusu Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Doktor Refik Bey; İstanbul Mebusu Nafıa Vekili Behiç Bey; İstanbul Mebusu İhsan Paşa; İstanbul Mebusu Hakkı Şinasi Paşa; İstanbul Mebusu eski Maarif Vekili Hamdullah Suplıi Bey; İstanbul Mebusu Yusuf Akçura Bey; İstanbul Mebusu Edip Servet Bey; İstanbul Mebusu Tevfik Kamil Bey; İstanbul Mebusu, Emekli Bahriye Miralayı Hamdi Bey; İstanbul Mebusu, eski Şehremini Haydar Bey: İstanbul Mebusu Ziyaettin Bey; İstanbul Mebusu, eski Divanı Muhasebat Reisi Fuat Bey; İstanbul Cemiyeti ümumiyei Belediye üyelerinden ve iktisatçılardan Süreyya Paşa; Darülfünun Emini ve Müderris Doktor Nurettin Ali Bey; Yazar Ahmet Rasim Bey; İstanbul Ticaret Odası Reisi Hüseyin Bey İzmir: İzmir Mebusu ve Hariciye Vekili Doktor Tevfik Rüştü Bey; İzmir Mebusu ve Adliye Vekili Mahmut Esat Bey; İzmir Mebusu ve Ticaret Vekili Mustafa Rahmi Bey; İzmir Mebusu ve Maarif Vekili Mustafa Necati Bey; İzmir Mebusu ve eski Maarif Vekili ve Muhtelit Mübadele Komisyonu Türk Heyeti Reisi Saraçoğlu Şükrü Bey; İzmir Mebusu, eski İktisat Vekili Mahmut Celal Bey; İzmir Mebusu Osmanzade Hamdi Bey; İzmir Mebusu Kamil Bey; İzmir Mebusu Münir Bey; İzmir Mebusu Halk Fırkası Mutemet Vekili Tüccar Hacı Hüseyin Bey; İzmir Belediye üyelerinden Avukat Ahmet Enver Bey Karesi: Karesi Mebusu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Kazım Paşa; Karesi Mebusu Ali Şuuri Bey; Karesi Mebusu Osman Niyazi Bey; Karesi Mebusu Mehmet Cavit Bey; Balıkesir Vilayeti Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemet Vekili, tüccardan ve eski Belediye Reisi Hayrettin Bey; Balıkesir Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden ve ziraat erbabından Eminzade Emin Bey; Maarif Vekâleti Birinci Sınıf Maarif Müfettişi Umumilerinden İsmail Hakkı Bey; Balıkesir Türk Ocağı Reisi Avukat Sadık Bey; Balıkesir Vilayeti Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden Fabrikatör Fahrettin Bey; Bandırma Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemedi, ziraat erbabından Mükerrem Beyzade Mehmet Bey Kars: Kars Mebusu, Yazar, Profesör Ağaoğlu Ahmet Bey; Malatya Mebusu, ziraat erbabından Hacı Bedir Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası. İzmir Mıntıkası Müfettişi, Doktor Sadrettin Bey; İzmir Vali Muavini Halit Bey; Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi Telgraf Umuru Müdürü Baha Tali Bey Kastamonu: Kastamonu Mebusu Hasan Fehmi Bey; Kastamonu Mebusu Ali Rıza Bey; Kastamonu 126 Mebusu, çiftçi Mehmet Fuat Bey; Kastamonu Mebusu, ediplerden Velit Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemet Vekili ve Ziraat Bankası Müdürü Refik Bey; Çankırı Belediye Reisi, tüccardan Cemal Bey Kayseri: Kayseri Mebusu Ahmet Hilmi Bey; Kayseri Mebusu Doktor Halit Bey; Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Müfettişlerinden Doktor Buhranettin Bey; İstanbul'da Kayserili Avukat Hasan Ferit Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası Ankara Mıntıkası Müfettişi İsmail Hakkı Bey Kırklareli: Kırklareli Mebusu, Himayei Etfal Cemiyeti Reisi, Doktor Fuat Bey; Kırklareli Mebusu, Doktor Şevket Bey; İktisat Doktoru Muallim Mehmet Nahit Bey Kırşehir: Kırşehir Mebusu Lütfü Müfit Bey; Kırşehir Mebusu Yalıya Galip Bey; Ankara Şehremaneti Umuru Tahririye Müdürü Hazım Bey Kocaeli: Kocaeli Mebusu İbrahim Süreyya Bey; Kocaeli Mebusu İbrahim Bey; Kocaeli Mebusu Avukat Ragıp Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası. Bursa Mıntıkası Müfettişi Kemalettin Bey; İzmit'te Hür Fikir Gazetesi Sahibi Kılıçzade Hakkı Bey; İstanbul Cemiyeti Umumiyei Belediye üyelerinden Avukat Selalıattin Bey; iktisat yazarlarından Reşit Safvet Bey Konya: Konya Mebusu Musa Kazım Bey; Konya Mebusu Kazım Hüsnü Bey; Konya Mebusu Refik Bey; Konya Mebusu Karahafızzade Mustafa Bey; Konya Mebusu Fuat Bey; Konya Mebusu Tevfik Fikret Bey; Konya Mebusu Hacı Bekir Bey; Konya Mebusu Naim Hazım Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası Diyarbekir Mıntıka Müfettişi ve eski Malatya Valisi Nevzat Bey; Ziraat Vekâleti Ziraat Müdürü Umumisi Ahmet Hamdi Bey; Emekli Askeri Kaymakamı Konyalı Hüsnü Bey Kütahya: Kütahya Mebusu ve Müdafaai Milliye Vekili Recep Bey; Kütahya Mebusu Nuri Bey; Kütahya Mebusu Ragıp Bey; Kütahya Mebusu Cevdet Bey; Uşak'ta Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden ve iktisat erbabından İbrahim Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası Konya Mıntıkası Müfettişi İsmail Hakkı Bey; 127 Osmanlı Bankası İdare Meclisi üyelerinden Niyazi Asım Bey Malatya: İsmet Paşa; Malatya Mebusu Mahmut Nedim Bey; Malatya Mebusu Doktor Hilmi Bey; Ankara Valisi Abdülmuttalip Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası eski Bursa Mutemedi Vasıf Bey; Cumhuriyet Halk Fırkası sabık Adana Mıntıkası Müfettişi Doktor Fazıl Berki Bey Manisa: Manisa Mebusu, Ziraat Vekili Sabri Bey; Erzurum Mebusu Bahri Bey; Manisa Mebusu, Doktor Saim Bey; Manisa Mebusu Avukat Mustafa Fevzi Bey; Manisa Mebusu Mustafa Kemal Bey; Manisa Mebusu Yaşar Bey; Saruhan Vilayeti Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden çiftçi Kani Bey; Emekli Erkânıharbiye Kaymakamı, ziraat erbabından Manisalı Osman Bey; Alaşehir Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemedi, çiftçi Akif Bey Maraş: Maraş Mebusu Mehmet Bey; Maraş Mebusu Abdülkadir Bey; Maraş Mebusu Mithat Bey; Maraş Mebusu Nurettin Bey Mardin: Mardin Mebusu Yakup Kadri Bey; Mardin Mebusu Abdürrezzak Bey, İstanbul Baytar Cemiyeti Reisi. Emekli Miralay Muallim Nuri Bey; İstanbul'da Avukat İrfan Ferit Bey Menteşe: Menteşe Mebusu, eski Hariciye Vekili ve Hariciye Encümeni Reisi ve İktisat Profesörü Şükrü Kaya Bey; Menteşe Mebusu ve Cumhuriyet Gazetesi Sahibi ve Başyazarı Yunus Nadi Bey; Kastamonu Mebusu ve Cumhuriyet Halk Fırkası Müfettişi Ali Nazmi Bey; Menteşe Ağır Ceza Reisi Nuri Bey Mersin: Eski Adana Belediye Reisi Ali Münif Bey; eski Tarsus Belediye Reisi Hakkı Bey Niğde: Niğde Mebusu, eski Dâhiliye Vekili Ata Bey; Niğde Mebusu Galip Bey; Niğde Mebusu Halit Bey; Kütahya Mebusu Faik Bey Ordu: Ordu Mebusu İsmail Bey; Ordu Mebusu Hamdi Bey; Ordu Mebusu Halil Sııkı Bey; Ordu Mebusu Recai Bey; Ordu Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyetinden Hattatzade Şevket Bey 128 Rize: Rize Mebusu ve Tayyare Cemiyeti Reisi Fuat Bey: Rize Mebusu Zırhzade Ali Bey; Rize Mebusu Esat Bey; Rize Mebusu Hasan Cahit Bey; Sinop Belediye Reisi ve Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemet Vekili Akif Bey; Şurayı Devlet Mülkiye ve Maarif Dairesi Reisi Atıf Bey Siirt: Siirt Mebusu Mahmut Bey; Siirt Mebusu Hulki Bey Sinop: Sinop Mebusu, eski Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey; Sinop Mebusu Recep Zühtü Bey: Kırşehir Mebusu Refik İsmail Bey Sivas: Sivas Mebusu Rasim Bey; Sivas Mebusu Ziyaettin; Sivas Mebusu Şemsettin Bey; Sivas Mebusu Rahmi Bey; Maarif Vekâleti Talim ve Terbiye Dairesi üyelerinden İbrahim Alaaddin Bey; İstanbul Defterdarı Remzi Bey; Akşam gazetesi Sahibi ve Başyazarı, Darülfünun müderrislerinden Necmettin Sadak Bey Şarki Karahisar: Şarki Karahisar Mebusu, Türk şairi Mehmet Emin Bey; Şarki Karahisar Mebusu İsmail Bey; Şarki Karahisar Cumhuriyet Halk Fırkası Mutemedi, ticaret erbabından Tevfik Bey Tekirdağı: Tekirdağı Mebusu ve Dâhiliye Vekili Cemil Bey; Tekirdağı Mebusu Faik Bey; Gelibolu Mebusu Celal Nuri Bey Tokat: Tokat Mebusu Mustafa Vasfi Bey; Halkalı Ziraat Mektebi Rektörü Süreyya Bey; Süreyya Tevfik Bey; Ankara Cemiyeti Umumiye üyelerinden İstanbul Eczanesi sahibi Eczacı Hüseyin Hüsnü Bey; Bitlis Valisi Bekir Lütfi Bey; Hariciye Müsteşarı Şevki Bey Trabzon: Trabzon Mebusu, Büyük Millet Meclisi Vekili ve eski Maliye Vekili, İktisat Profesörü Hasan Bey; Trabzon Mebusu Şefik Bey; Trabzon Mebusu, yazar Nebizade Hamdi Bey; Trabzon Mebusu Süleyman Sırrı Bey; Trabzon Mebusu Abdullah Bey; Trabzon Cumhuriyet Halk Fırkası Vilayet Mutemedi, tüccardan Kadızade Arif Bey; Trabzon Cumhuriyet Halk Fırkası Vilayet İdare Heyetinden ve yazarlardan Polatoğlu Ali Becil Bey; Trabzon Ticaret Odası Reisi, tüccardan Eyüpoğlu Daniş Bey Urfa: Urfa Mebusu Doktor Refet Bey; Urfa Mebusu Refet Bey; Siverek Mebusu Odabaşızade Mahmut Bey; Kozan Mebusu Ali Saip Bey; Adana' da Türk Sözü Sahibi ve Başyazarı Ferit Celal Bey 129 Van: Van Mebusu Hakkı Bey; Van Mebusu Münip Bey Yozgat: Yozgat Mebusu Salih Bey; Yozgat Mebusu Hamdi Bey; Yozgat Mebusu İsmail Sırrı Bey; Yozgat Mebusu Avni Bey; Ziraat Müfettişi Umumisi Tahsin Bey Zonguldak: Zonguldak Mebusu Tunalı Hilmi Bey; Zonguldak Mebusu Halil Bey; Zonguldak Mebusu Ragıp Bey: Ordu Valisi Refet Bey; Ticaret Vekâleti Müsteşarı Hasan Bey; İstanbul Müddeiumumisi Mehmet Nazif Bey," 80 Teşrinievvel [Ekim] 1919’da mühim dâhili işler Efendiler, 1919 senesi Teşrinievveline [Ekim'ine] ait olup temas etmek istediğim bazı hususları da birkaç kelime ile özetlememe müsaadenizi rica ederim. İzmir vilayeti dâhilinde, işgal altında bulunan İslam ahaliye zulüm ve katliam tatbik olunuyordu. Bunun için, İtilaf devletleri temsilcileri nezdinde tesirli teşebbüslerde bulunmasını, hükümetten rica ettik. Yunanlıların zulüm ve haksızlığa devam ederse misillemeye mecbur kalınacağını da bildirdik. İzmir facialar üzerine İstanbul’da bir miting yapılmak istenmişti. Buna engel olunduğunun haber alınması üzerine, Cemal Paşa'nın nazarı dikkatini çektik. Anzavur, Bandırma havalisinde, hainane ve caniyane faaliyete başlamıştı Zararlarının giderilmesi için ve Karabiga ve Bandırma taraflarına çıkan Nigehbancı Cemiyeti'ne mensup subaylar hakkında Balıkesir’de Kazım Paşa' ya ve daha bazı alakal olanlara yazdık. Otuz kadar Nigehbancı subayın da bir yabancı işgaline zemin hazırlamak için, Hıristiyanlara karşı, hareket etmek üzere, Trabzon ve Samsun'a çıkacaklarını haber aldık. Derhal 15. Kolordu'nun ve Canik Mutasarrıfının nazar dikkatlerini çektik. Malumu alileridir, Maraş, Urfa, Ayıntap'ta başlangıçta İngiliz kıtaları Vardı. Bu kıtalar Fransız askerleri değiştirdi. Bu münasebetle tekrar işgali önlemeye çalıştık. Vukuundan sonra da evvela siyasi, sonra fili teşebbüslere geçtik. 80 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 18 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2006), 368-369 130 Bozkırda yeniden mühimce bit ayaklanma çıktı. Onun bastırılması için muhtelif tedbirlere giriştik, Maraş ve Ayıntap’a Kılıç Ali Bey’i ve Kilikya mıntıkasına da Topçu Binbaşısı Kemal ve Yüzbaşı Osman Tufan Beyleri göndererek ciddi teşkilat ve teşebbüslere geçtik. Efendiler, bu münasebetle hatırıma gelen bir noktayı da arz etmiş bulunayım: Sivas Kongresinden sonra, kongreler nizamname ve beyannamelerinden başka, Heyeti Temsiliye, mesuliyet üzerine alarak Sivas Kongresi Nizamnamesine ek olmak üzere, "Müdafaai Hukuk Cemiyeti Teşkilat Nizamnamesine Ektir (I)" başlıklı," yalnız alakadarlara mahsus ye gizlidir"' kayıt, milli silahlı teşkilata mahsus gizli bir talimat tanzim etti. Düşmanla temasta bulunulan mahallerde bu talimata göre silahlı müfrezeler, kıtalar teşekkül etti. 81 Kararname Vatanin hakiki selamet ve kurtulduğu için ordularda fikri birlik ve mutlak itaatin gerek ve lüzumunu her geyden Öncelikli sayan Heyeti Vekile, Büyük Millet Meclisi üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali Beylerin Kütahya’dan 26/27 Kânunuevvel [Aralık] 1920 tarihli telgrafnamesini ve bu mesele etrafında cereyan eden ahval ve hadiseleri okuyup görüştükten sonra aşağıdaki kararları almıştır: 1. Birinci Kuvvei Seyyare, diğer bütün askeri kıtalar gibi kayıtsız şartsız Büyük Millet Meclisinin kanunlarına ve hükümetin nizamlarına ve emirlerine tabi olmak ve itaat etmekle mükellef ve askeri disiplin ile kayıtlıdır. 2. Birinci Kuvvei Seyyare Kumandanlığı'nın, askeri vazife ve hususlardan dolay1 bütün teklif ve fikirleri, ancak emri altında bulunduğu kumandanlığa ve söz konusu kumandanlık vasıtasıyla icap eden makamlara bildirilir. 3. Belirtilen hususlar ile iştigal Erkânharbiyei Umumiye Riyaseti ‘ne aittir. 82 Mustafa Kemal Dahiliye Vekili Hariciye Vekili Müdafaai Milliye Vekili Doktor Adnan Ahmet Muhtar Fevzi 81 82 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 19 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2006), Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 20 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2006), 131 Şer’iye Vekili Maliye Vekili Fehmi Ferit Erkanıharbiye Umumiye Riyaseti Vekili Fevzi Kütahya’da Büyük Millet Meclisi üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali Beylerin, 26/27 Kanunuevvel [Aralık] 1920 tarihli tafsilatlı telgrafnamelerinde, 27 Kanunuevvel’de [27 Aralık’ta] cevap verdim. Bunda, Heyeti Vekile kararını aynen tebliğ ettim ve dedim ki: “Buna göre, zatıalilerinizden rica ettiğim özel vazife son bulmuş olduğundan geri dönmeniz rica olunur.” 28 Kanunuevvel [Aralık] 1920’de heyetten aldığım bir telgrafname aynen şu idi: Kütahya, 28.12.1920 Ankara’da Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine Heyeti Vekile kararını ihtiva eden emirnamelerini akşam aldık. Esasen her birilerimiz, memleket ve milletin selameti için emrinize büyük bir samimiyetle boyun eğerek buraya geldik. Eskişehir’in ve buranın hal ve tavrını gördük. Anlaşmazlık konusu olan meseleyi tam bir tarafsızlık ve hakkaniyet ile inceledik ve araştırdık. Müzakerenin cereyanını ve safhalarını olduğu gibi arz ve samimi kanaatlerimize dayanarak meselenin hal noktasını aldığımız gibi yazdık. Maruzatımıza nazaran Heyeti Vekile’nin tebliğ olunan kararının neyi ifade ettiğini anlayamadık. Bilakis, vatanın selamet ve saadetine yönelik olan maruzatımızın iyi karşılanmadığını gördük. Meselenin daha ziyade uzatılmasına tahammülü olmadığına itimat buyurmalarını istirham ederiz. Kılıç Ali Vehbi Eyüp Sabri Reşit Celal Bu telgrafa şu cevabı verdim: Şifre makine başında Ankara, 28.12.1920 132 Kütahya’da Büyük Millet Meclisi Üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali Beylere C. 28.12.1920 şifreye: Memleket ve milletin selameti için âcizanem hakkındaki samimiyetinize cidden müteşekkirim. Söz konusu mesele hakkında buradan gidişinizden evvel bütün vesikalar göstermek suretiyle verdiğim izahat neticesinde, meseleyi resmen hükümete intikal ettirirken, zatıâlilerinizin münasip olan hareket şeklini oradaki arkadaşlara izah etmek ve anlatmak üzere seyahat külfetinde bulunmanızı rica etmiştim. Meselenin hal noktası diye telgrafnamenizde işaret buyurduğunuz nokta zaten burada dahi söz konusu olmuş idi. Hükümetin genel tedbirlerinin ve tertibatının, herhangi bir tarafın yazdırmasıyla olamayacağını arz etmiştim. Heyeti Vekile kararı, zaten riayet edilmesi gereken tabii ve malum hususları resmen ve katiyen bir defa da ifade eder. Yüksek bildirimleri hiçbir suretle kötüye yorulmuş değildir. Ancak, burada dahi arz eylediğim üzere, benim bir buçuk aydan beridir şahsi ve hususi aracılık ve teşebbüslerimle ve büyük bir samimiyetle vuku bulmuş olan iştigalimin, ne yazık ki takdir edilmemiş olduğunu görüyorum ve bittabi meselenin hal ve takibini mesul ve alakadar olan makamlara terk etmiş bulunuyorum. 83 Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal 83 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 20 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2006), 133 İŞ BANKASI İSTANBUL ŞUBESİ'Nİ TEBRİK• (16 HAZİRAN 1928) İstanbul, 16 (hususi muhabirimizden) - Reisicumhur Hazretleri bugün saat on yedide refakatlerinde Büyük Millet Meclisi Reisi Kazım Paşa Hazretleri’yle mebuslarımızdan Kılıç Ali. Recep Zühtü, Salih ve Cevat Abbas Beylerle seryaveri Rüsuhi Bey olduğu halde Türkiye İş Bankası'nın İstanbul Şubesi’ni ziyaret etmişlerdir. /.../ Müdiri Umumi, Reisicumhur Hazretleri’ne bankanın dahi/ini ve haricini gösteren bir albüm takdim etmiştir. Albümün içinde "Bankamızın kurucusu ve hamisi Reisicumhurumuz Büyük Gazi Mustafa Kemal Hazretleri'ne minnet ve hürmetle takdim” ibaresi vardır. Reisicumhur Hazretleri bankadan ayrılırken: -Çok iyi buldum. Takdir ve tebrik ederim, buyurmuşlardır. 84 MAKALESİ HAKKINDA TARİHÇİ AHMET REFİK BEY'LE SOHBET* (28 HAZİRAN 1928) Reisicumhur Hazretleri dün akşam saat yedi buçukta Ankara motoruna binerek ve refakatlerinde kâtibi umumileri Hikmet, Gaziantep Mebusu Kılıç Ali, Bozok Mebusu Salih, Sinop Mebusu Recep Zühtü, Bolu Mebusu Falih Rıfkı, seryaverleri Rüsuhi Beyler olduğu halde Büyükada'da Yat Kulübü'nü teşrif buyurdular. / . . . / Reisicumhur Hazretleri saat on ikide dönmek arzusunu göstererek ve kulüpteki aileler tarafından alkışlarla uğurlanarak iskeleye indiler. Bu esnada kendilerine tazimat arz eden tarihçi Ahmet Refik Bey'e iltifat buyurdular ve eserlerini yayımlamaya devam edip etmediklerini sordular. Ahmet Refik Bey, yeni eserler yazmaya devam ettiğini ve hatta yarın İkdam'da 84 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 22 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2007), 140 134 "Ahmet Salisin i Birinci Aşkı " unvanı altında bir makalesinin yayımlanacağı cevabını verdiler. Gazi Hazretleri hu unvanı beğenmeyerek, bir ders hüküm ve ehemmiyetindeki şu karşılığı verdiler: Aşk kelimesi yerinde değildir. Bu Ahmetlerin ve Mehmetlerin duymuş oldukları hisler aşk değildi. Onlar aşkın ulviyetini, derinliğini duymuş olsalardı, biz bu halde olmazdık. Yazmakta devam ediniz, lakin tabirleri tam manasında kullanınız! Ahmet Refik Bey, Gazi Hazretleri'nin ellerini öperek feyiz aldığını beyan ve teşekkür etti. Müteakiben Gazi Hazretleri Yat Kulübü Müdürü Cafer Bey'e dönüp hitap ettiler ve: "Türk camiasının bu akşam burada gördüğüm genel manzarası, üzerimde fevkalade iyi tesir bırakmıştır" buyurdular. Gazi Hazretleri’nin motorları saat tam on ikiyi beş geçe halkın uzaklara akseden alkışları içinde Yat Kulübü iskelesinden ayrıldı. 85 YENİ HARFLER HAKKINDA SARAYBURNU'NDA HALKA NUTUK* (9/1O AĞUSTOS 1928) Gazi Hazretleri 9 Ağustos Perşembe akşamı saat on dokuz raddelerinde Ankara motoruyla Dolmabahçe Sarayı'ndan hareket etmişler, bir müddet gezintiden sonra saat yirmi üçe doğru Gülhane Park'a çıkarak Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından tertip olunan müsamereyi şereflendirmişlerdir. Gazi Hazretleri Park rıhtımında Dahiliye Vekili Şükrü Kaya, Gazi Ayıntap Mebusu Kılınç Ali, Vali Vekili Şehremini Muhiddin, Emniyeti Umumiye Müdürü Refet, Polis Müdürü Şerif Beylerle Halk Fırkası erkanı ve yoğun bir davetli kitlesi tarafından samimi merasim ve heyecanlı tezahürat ile karşılanmışlardır. Reisicumhur Hazretleri müsamerede hazır 85 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 22 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2007), 141 135 bulunanların iltifatlarıyla gönüllerini okşamışlar ve alkışlar, heyecanlı tezahüratlar arasında halk içinde hazırlanan mahalli teşrif buyurmuşlardır. Bu arada Mısırlı şarkıcı Müniretül Mehdiye Hanım'ın şarkıları ve Türk hanımlarının dahil olduğu bir incesaz heyetinin terennümleri dinlenmiş ve gece yarısından iki saat sonraya kadar neşeli saatler geçirilmiştir. Sahnede musiki ve şarkılar devam ederken Reisicumhur Hazretleri'nin küçük bir bloknot üzerine yazı yazdığı görülüyordu. Müniretül Mehdiye Hanım takımının ikinci faslı bitip de heyet sahneden çekileceği sırada Reisicumhur Hazretleri elleriyle işaret ederek takımın durmasını ve perdenin kapanmasını arzu ettiler. Gazi hu esnada kendisine dönen hin/erce kişinin sükûtu içinde şu hitapta bulundu: "Sevgili kardeşlerim! Huzurunuzla ne kadar bahtiyar olduğumu izah edemem.! Duyduklarımı tek kelimelerle ifade edeceğim: Memnunum, mütehassisim, mesudum." Bu cümleyi halkın coşan "var ol Gazi" sesleri takip etti, Gazi Hazretleri devam ediyorlardı: "Bu vaziyetin bana ilham ettiği hissiyatı huzurunuzda ufak notlar halinde tespit ettim. Bunları içinizden bir vatandaşa okutacağım. Arkadaşlar, benim bu notlarım asıl Türk harfleriyle yazılmıştır." Müteakiben Gazi Hazretleri kalabalık arasında lalettayin bir zatı çağırdı ve hu zata notları verdiler. Fakat Latin harfleriyle yazılmış olan hu tarzda yazıya henüz layıkıyla alışmadığı anlaşılan o zat bunları derhal okuyamadı. Bunun üzerine Gazi gencin elinden notları alarak şunları söyledi: "Vatandaşlar, bu notlarım Türk harfleriyle yazılmıştır. Kardeşiniz bunu derhal okumaya teşebbüs etti ve okuyabilir de. Ancak henüz tamamen alışmamış olduğu görülüyor. İsterim ki, bunu hepiniz beş on gün içinde öğrenesiniz. Arkadaşlar, güzel dilimizi ifade etmek için yeni Türk harfleri kabul ediyoruz. Arkadaşlar, bizim güzel, ahenkli, zengin lisanımız yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir. Asırlardan beri kafalarımızı demir çerçeve içinde bulunduran, anlaşılmayan ve anlayamadığımız işaretlerden kendimizi kurtarmak ve bu lüzumu anlamak mecburiyetindeyiz. Anladığınızın belirtilerine yakın zamanda bütün kâinat şahit olacaktır. Buna katiyetle eminim. Şimdi yeni Türk alfabesiyle yazdığım bu notları bir arkadaşa okutacağım. Dinleyiniz, göreceksiniz ki, çok kolay yazılmakta ve okunmaktadır." 86 86 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 22 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2007), 154-158 136 KALAMIŞ'TAKİ MALUL GAZİLER BALOSUNDA BAŞÖRTÜSÜ HAKKINDA* (17 AGUSTOS 1928) Reisicumhur Hazretleri evvelki akşam refakatlerinde Başvekil İsmet Paşa, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya, Halk Fırkası Kâtibi Umumisi Safvet, Gaziantep Mebusu Kılıç Ali, Riyaseti Cumhur Kâtibi Umumisi Tevfik, Seryaver Rüsuhi Beyler oldukları halde Kalamış'ta Belvü bahçesinde verilen baloyu teşrif buyurdular. Halk Gazi Hazretleri'ni büyük bir coşkuyla ve alkışlarla karşıladı ve Gazi Hazretleri kendileri için hazırlanan masada oturdular. Gazi'yi daha yakından görmek için kendilerini dans sahasına atan çiftler neşe ve heyecan içinde dönerlerken, başlarım alelade bez örtülerle örtmüş olan bazı hanımları Gazi Hazretleri'nin nazarı dikkatini çekmiştir. Reisicumhur Hazretleri o sırada dans etmiş olan Doktor İhsan Bey isminde bir zatın kızını çağırarak dediler ki: " Hanımefendi, bu başörtüsünü çıkardığınız takdirde daha güzel olacağınızı tahmin ediyorum. İsterseniz bir tecrübe ediniz." Genç kız Gazi'nin ihtarları üzerine başındaki örtüyü çıkararak dansa o suretle devam etmiştir: Gazi Hazretleri bundan memnun oldular. Beş on dakika sonra, aynı hanımefendi ile dans etmek lütfunda bulundular. Reisicumhur Hazretleri böyle başörtüsü ile dans eden diğer bazı hanımefendilere de aynı tavsiyede bulunarak, başörtülerini çıkardıkları takdirde daha iyi olacaklarım söylemişler ve bunun üzerine balodaki bütün kadınlar başörtülerini çıkarmışlardır. O sırada bir Çekoslovakyalı kız Reisicumhur Hazretleri'nin yanlarına yaklaşarak kendisiyle bir dans etmek şerefini bahşetmelerini rica etmiş, Gazi Hazretleri de "Peki kızım, dans edelim" diyerek, birkaç tur yapmışlardır. Bunu müteakip Reisicumhur Hazretleri bir müddet istirahat etmişler ve o sırada gözlerine ilişen Bahriye Bandosu Şefi Yüzbaşı İhsan Bey'i çağırarak, kendisinin yeni harfleri öğrenip öğrenmediğini sormuşlardır. Gazi Hazretleri, İhsan Bey'in geçirdiği imtihandaki hatalarını bizzat düzelterek yeni harfler hakkında izahat vermişlerdir. 137 Reisicumhur Hazretleri daha sonra halkın yine aynı coşkun alkışları arasında saraya dönmüşlerdir. 87 9. Ziyaretler BURSA'DA YENİ HARFLER HAKKINDA HALKLA SOHBET* (27 AĞUSTOS 1928) Bursa, 27 (Hususi muhabirimizden) - Gazi Hazretleri refakatlerinde Başvekil İsmet Paşa Hazretleri, Dahiliye Vekili, Maliye Vekilleriyle mebuslardan Kılıç Ali, Salih, Nuri, Recep Zühtü, Cevat Abbas Beylerle Seryaver Rüsuhi, Muhafız Kıta/arı Kumandam İsmail Hakkı ve Yaver Muzaffer Beyler olduğu halde bugün saat altıda halkın yürekten kopan coşkun tezahürleri arasında Mudanya'yı teşrif etmişler ve Vali Fatin Bey'le Kumandan Cemil Cahid Paşa, Fırka Müfettişi Nevzat Bey vesair zevat tarafından karşılanmışlardır. Saat birde Bursa'yı teşrif eden Gazi Hazretleri caddelere dökülen binlerce ha/km alkış tufanları arasında doğruca Hükümet Konağı'na gitmişlerdir. Doğruca Meclisi Umumi salonunu teşrif eden Büyük Kurtarıcı burasının müsait bir dershane olduğunu beyan buyurduktan sonra Vali Fatin Bey'i imtihan etmişlerdir. Müteakiben tahtaya geçen Sıhhiye Müdürü Kemal Bey'e: "Bugün Bursa'da her vakit olduğu gibi gördüğüm samimiyetten çok memnunum" cümlesini yazdırdı/at: Gazi Hazretleri bir müddet durduktan sonra: "Bunların hepsi biliyor, kâfi" dediler. Bunun üzerine Vali Fatin Bey: "Efendim, Tahrirat Müdürü Neşet Bey var" dedi. Ve Neşet Bey tahta başına geçti. Gazi Hazretleri, İsmet Paşa Hazretleri'ne hitaben: "Söyle Paşam, bir şeyler yazsınlar" buyurdular. İsmet Paşa Hazretleri şu cümleyi yazdırdılar: "Yeşil ağaçlar, geniş ova çalışmak hevesini kuvvetlendirir, keskinleştirir. " 87 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 22 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2007), 170 138 [...] Gazi Hazretleri müteakiben tahtaya Maliye memurlarından birini davet ettiler ve şu cümleyi yazdırdı/ar: "Görüyorum ki, bütün arkadaşlar büyük hevesle çalışmışlardır." Gazi Hazretleri hu yazıyı Sıhhiye Müdürü'ne okuttular ve düzeltmelerini bizzat yaptılar. Ondan sonra harflerin tatbik ve yazım usulleriyle sesli ve sessiz harflere ait kaideleri tarif buyurmuşlardır. Bu esnada salonda hazır bulunan birçok kimseler yeni alfabe etrafındaki muhtelif müşküllerini beyan ederek aydınlanmak istiyorlar ve Gazi Hazretleri de kendilerine birer birer cevap vererek müşküllerini hallediyorlard1. [. . .] Gazi Hazretleri imtihan ettikleri zevatın gösterdikleri kabiliyetten memnun ve mütehassis olmuşlar ve kendilerine kitap hediye etmişlerdir. Hükümet Konağı'nda yeni harflere dair iki buçuk saat kadar süren hu konferanstan sonra, Reisicumhur Hazretleri, salonda hazır bulunan memurlara ve halka hitaben: "Az zaman içinde, kitaplar henüz elinize geçmeden, yeni harfleri mükemmelen öğrenmişsiniz. Tebrik ederim. Bu ziyaretten ve B ursa halkını pek az zaman içinde yeni harflerimizi öğrenmiş görmekten pek memnun ve mütehassisim. Bu mesele işte bundan ibarettir. Şimdi bildiklerinizi halka öğretiniz" tavsiye ve iltifatında bulundular. Müteakiben Çekirge ‘deki köşklerini teşrif eden Gazi Hazretleri iki buçukta yine halkın coşkun tezahüratı arasında Mudanya'ya hareket etmişlerdir. Mudanya'da yeni Türk harfleriyle yazılmış olan: "Mudanyalılar Büyük Gazi'lerinden şimendifer hattının Karaköy'e kadar uzatılmasını arz ve istirham ederler" levhasını okuyan Gazi Hazretleri'nin yaverlerine hitaben: "Uygundur, not alınız" tarzındaki işaretleri minnet ve şükranla karşılanmıştır. Gazi Hazretleri saat on altıda iskelede biriken halkın "yaşa, var ol" nidaları arasında Ertuğrul yatıyla dönmüşlerdir. 88 88 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 22 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2007), 188-189 139 HARBİYE MEKTEBİ VE GALATASARAY LİSESİ'Nİ ZİYARET* (2 ARALIK l 930) İki günden beri İstanbul'un büyük ve kıymetli misafiri olan Reisicumhur Gazi Hazretleri dün sabah öğleye kadar Dolmabahçe Sarayı 'nda meşgul olmuşlar ve öğleden sonra refakatlerindeki zevat ile birlikte şehrimizdeki bazı mektepleri teşrif buyurmuşlardır. Gazi Hazretleri saat 14'te refakatlerinde Dahiliye Vekili Şükrü, Ruşen Eşref, Kılıç Ali, Sinop Mebusu Recep Zühtü, Kütahya Mebusu Recep, Cevat Abbas, Bozüyük Mebusu Salih, Seryaver Rusuhi, Maarif Umumi Müfettişlerinden Hasan Ali Beyler olduğu halde Saray'dan çıkmışlar ve otomobillerine binerek Beşiktaş ve Serencebey yoluyla Yıldız 'daki Erklim Harbiye subaylarını yetiştiren Harp Akademisi'ni teşrif etmişlerdir. Büyük Reis'imiz burada Akademi Müdürü Basri Paşa ile mektep öğretim heyeti tarafından karşılanmışlardır. Gazi Hazretleri, Mektep Müdürü Basri Paşa'dan Akademi hakkında malumat ve izahat alarak sınıfları gezmişlerdir. Akademi'de öğleden sonra lisan dersleri vardı. Gazi Hazretleri evvela üçüncü sınıfı teşrif elliler ve verilen Fransızca dersini bir müddet dinledikten sonra ikinci sınıfa girerek Almanca dersinde hazır bulundular. Gazi Hazretleri, Akademi şubelerinden olan Yüksek levazım Mektebi sınıflarını da birer birer gezdikten sonra da gene Yıldız 'da bulunan Mülkiye Mektebi'ni teşrif buyurdular. Talebe askeri talimde olduğu için mektepte ders yoktu. Bunun için Reisicumhur Hazretleri sınıfları gezmeyerek, Mektep Müdürü Hamit Bey'den mektebin talebe mevcudu, öğretim usulü hakkında izahat aldılar ve saat 14 buçukta refakatlerindeki zevat ile birlikte otomobillerine binerek mektepten ayrıldılar. Gazi Hazretleri bundan sonra Beşiktaş, Akaretler, Maçka yoluyla Harbiye Mektebi'ni teşrif ettiler. Burada da dershaneleri gezdiler ve Mektep Müdürü Bey'in verdiği izahatı büyük bir dikkatle dinlediler ve derslere büyük bir alaka gösterdiler. Girdikleri sınıflardan birinci sınıfta silah fenni dersi vardı. Gazi Hazretleri hu sınıfta talebe arasında sıraya oturarak bir müddet dersi dinlediler: Gazi Hazretleri bu sınıftan sonra ikinci verilen istihkam dersinde bulundular ve bu sınıfta da talebe arasında oturdular. 140 Gazi Hazretleri mektebin dershanelerini, koğuşlarını, yatakhanelerini gezdiler Mektep Müdürü'nden bazı şeyler hakkında sualler sordular. Gazi’miz saat 15’e doğru mektebi terk ederlerken refakatlerinde bulunan zevata: "Mektep, ben burada talebe olduğum zamandan farksızdır. Bu bina artık bugün bir mektep binası olmaktan çıkmıştır. Hatta Cumhuriyet ordusu için bir kışla dahi olamaz. Bir an evvel ordunun yarınki subaylarını bu binadan çıkarmak lazımdır" dediler ve talebenin dikkatinden ve müderrislerin liyakatinden memnuniyet ve iftiharla bahsederek Mektep Müdürü'ne teşekkür ettiler. Reisicumhur Hazretleri Harbiye Mektebi kapısında bulunan bir müfreze asker tarafından mektebe girerken ve çıkarken selam/anmışlardır. Gazi Hazretleri Harbiye Mektebi'nden sonra Beyoğlu 'na çıktılar ve saat tam l5'te Galatasaray Lisesi'ni teşrif ettiler. Büyük Reis'i burada Müdür Fethi Bey karşıladı. Talebe hu esnada derste bulunuyordu. Gazi Hazretleri derslerde hazır bulunmak arzusunu açıkladılar ve ilk girdikleri dördüncü sınıfta resim dersi vardı. Talebe muallim kürsüsü üzerinde bulunan bir şekle bakarak resim yapıyorlardı. Reisicumhur Hazretleri talebenin yaptığı resimlere bakarak bir müddet kaldılar ve bir sınıfın hesap dersinde hazır bulundular. Gazi Hazretleri hundan sonra Mektep Müdürü Fethi Bey'in verdiği izahatı dinleyerek mektebin müzesini, kimya ve fizik laboratuvarlarını konferans salonunu ve kütüphanesini gezdiler: Kütüphanede vaki olan rica üzerine mektebin hatıra defterine tarih attılar ve imzaladılar. 89 İSTANBUL DARÜLFÜNUNU'NU ZİYARET* (15 ARALIK 1930) Gazi Hazretleri dün sabah refakatlerinde Kâtibi Umumi Teı1ik, Seryaver Rüsuhi, Gazi Ayıntab Mebusu Kılıç Ali ve eski Nafıa Vekili Recep Beyler olduğu halde saat 10:30'da Darülfünunu teşrif etmişlerdir. Büyük Reis'in geldiklerini duyan Darülfünun gençliği şiddetli alkışlar ve "yaşa, var ol" sedaları arasında Gazi Hazretleri'ni canlı tezahüratla karşılamışlardı: {….} Gazi Hazretleri sağ taraf merdivenden ağır ağır çıkmışlar ve kendilerini alkışlayan yüzlerce ateşli Darülfünun gencini selamlayarak ilerlemişlerdir. 89 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 24 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2008), 357 141 Gazi Hazretleri Hukuk Fakültesi Kâtibi Umumisi Ethem Akif Bey tarafından karşılanmış ve doğruca Emanet odasına teşrif buyurmuşlardır. [ . . .] Büyük Kurtarıcımız Emanet odasında yirmi dakika kadar istirahat etmişler ve bir kahve içmişlerdir. Gazi Hazretleri Etem Akif Bey'den Darülfünun teşkilatı, talebe sayısı hakkında izahat almışlardır. Etem Akif Bey, bütün talebenin iki bin küsur olduğunu, en çok talebe Hukuk'ta bulunduğunu ve sayısının sekiz yüz otuz yedi olduğunu söylemiştir. Bu esnada Darülfünun Emini4 Muammer Raşit ve diğer profesörler içeri girmişlerdir. Reisicumhur Hazretleri hepsinin ayrı ayrı ellerini sıkmışlar, hatırlarını sormuşlardır ve müteakiben Muammer Raşit Bey'den ders programını istemişlerdir. Gazi Hazretleri ders cetvelini inceledikten sonra Hukuk Fakültesi birinci sınıfındaki Fakülte Reisi ve Ceza Profesörü Tahir Bey'in Ceza Hukuku dersine girmek arzusu göstermişlerdir. Gazi Hazretleri sınıfa girerken talebe tarafından şiddetle alkışlanmışt: Tahir Bey, Gazi Hazretleri'ne kürsüye teşriflerini rica etmiş, Büyük Reis'imiz, dersi kürsünün yanında ve ayakta dinlemeyi tercih etmişlerdir. Dersin konusu bir kanunun geriye yürümesinin olup olmadığıydı. Gazi Hazretleri yirmi dakika kadar verilen dersi dinlemişler ve çıkarken Tahir Bey'in elini sıkarak tebrik ve teşekkür ermişlerdir. Gazi Hazretleri müteakiben şiddetli alkışlar arasında Hukuk Fakültesi'nin üçüncü sınıfına girmişlerdir. Burada çeyrek saat kadar kalarak Profesör Raşit Bey'in Hukuk Muhakemeleri Usulü dersini dinlemişlerdir. Dersin konusunu şahit ve senet meseleleri teşkil etmekteydi. Gazi Hazretleri bir sıraya oturmuşlar ve talebenin arasında dersi takip etmişlerdir. Sınıftan çıkarken Profesör Bey'in elini sıkarak teşekkür beyan etmişlerdir. Müteakiben ikinci sınıfa girmişler ve Fazıl Bey'in İktisat dersini dinlemişlerdir. Gazi Hazretleri çeyrek saat kadar kalmışlar ve genel nakliyat vasıtalarında tarife konulu dersi, talebe arasında bir sıraya oturarak dinlemişlerdir. Büyük Reis'imiz gençliğin samimi tezahüratı arasında dershaneden çıkarak Fakülte Reisi ve Kâtibi Umumi odalarını ve müteakiben aşağı inerek Hukuk Fakültesi’nin seminerlerini gezmişlerdir. Gazi Hazretleri tekrar yukarı çıkarak Emanet odasında bir müddet daha istirahat buyurarak profesörlerle görüşmüşler, Darülfünun ‘un ihtiyaçlarını sormuşlardır. Gazi Hazretleri Muammer Raşit Bey'e memnuniyetlerini belirtmişler, -Hocaları çok yüksek ve talebeyi çok şevkli buldum, buyurmuşlardır. 142 Gazi Hazretleri, Darülfünun bütçesini söz konusu etmişler ve hu hususta Muammer Raşit Bey'den izahat almışlardır. Muammer Raşit Bey: -Darülfünun enstitülerinin ve laboratuvarlarının teşkil edilmesi ve ilerlemesi talebenin daha iyi yetiştirilmesi ve mütehassıs hocaların getirilmesi için iki milyon liraya ihtiyaç \'ardır, demiştir. Gazi Hazretleri: -Hatta dört milyon lira lazımdır, buyurarak bu hususa ehemmiyet atfetmişler ve alaka göstermişlerdi: Gazi Hazretleri müteakiben odadan çıkarak üçüncü sınıfa Deniz Ticareti dersine girmek arzusunu göstermişlerdir ve Ali Kemal Bey'in kaptan ve kaptanların hukuki vaziyeti konulu dersini çeyrek saat kadar dinlemişlerdir. Sınıftan çıkarken Profesör Bey'in elini sıkarak teşekkür beyan etmişlerdir. Büyük Reis'imiz şiddetli ve candan alkışlar arasında tekrar Emanet odasına girerken: -Bu sıcak muhitten insan kolay kolay ayrılamıyor. Biraz daha oturalım, buyurmuşlardır. Muammer Raşit Bey buna karşılık: -Biz burada ölmek istiyoruz, demiştir. Gazi Hazretleri şu kıymetli cevabı vermişlerdir: -Burada ölmek değil, burada yaşamak isteyiniz. Şimdiki mefkurede asker bile ölmek için değil, ölmeden harbi kazanmaya uğraşır. Reisicumhur Hazretleri müteakiben profesörlerle maarif siyasetimiz etrafında görüşmüşler ve Muammer Raşit Bey'e şu soruyu sormuşlardır: -Türkiye'de genel maarif programı ne olmalıdır? Gençliği mekteplerde nasıl yetiştirmeli? Muammer Bey cevabında demiştir ki: -Maarif programı cumhuriyet, demokrasi, milliyet esaslarına göre yürütülmek lazımdır. Maarifte iki nokta vardır: Biri talim, diğeri terbiyedir. Gazi Hazretleri: Terbiyede ne yapılmak lazımdır? Darülfünun ‘da liselerde, ilk mekteplerde nasıl bir hareket hattı takip edilmelidir? 143 Muammer Raşit Bey: Yalnız mekteplerde değil, ana kucağından başlayarak yüksek tahsile kadar Cumhuriyet esaslarını telkin etmek lazımdır. Biz bunu tatbike çalışıyoruz. Bilhassa Kamu, Anayasa, Devletler Özel Hukuku derslerinde bunları gençliğe telkin ediyoruz. [ . . . ] Gazi Hazretleri bahsi, tarihi tartışmaya intikal ettirmişler ve profesörlerden Yusuf Ziya, Köprülüzade Mehmet Fuat, Fazıl Nazmi, Zeki Velidi Beylere "Ankara, Ege, Eti, Agalar, Akalar, Arkcos, Amiral, Kaptan" kelimelerinin kökenlerini sormuşlardır. Gazi Hazretleri müteakiben profesörler tarafından yayımlanan eserler hakkında malumat istemiştir. 90 İSTANBUL'DA KOLORDU KUMANDANLIĞl'NI VE VİLAYET MAKAMINI ZİYARET* (l8 ARALIK 1930) Reisicumhur Hazretleri dün öğleye kadar Dolmabahçe Sarayı'ndaki mesai bürolarında meşgul olmuşlar ve saat 14'ü 10 geçe refakatlerinde Kâtibi Umumileri Tevfik, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya, Kütahya Mebusu Recep, Kılıç Ali ve Seryaver Rüsuhi Beyler bulundukları halde otomobille Saray'dan ayrılarak Kolordu Kumandanlığını ziyaret buyurmuşlardır. { . . . } Reisicumhur Hazretleri Tophane-Karaköy-Köprü yoluyla Kolordu'dan sonra Vilayeti teşrif buyurmuşlar, Vali Muhittin, Muavini Fazlı Beylerle vilayet erkanı tarafından karşılanmışlardır. Gazi Hazretleri Vali Bey'le Vilayet makamında 10 dakika kadar konuşmuşlar, Vilayet işleri hakkında malumat almışlardır. Vilayet makam111dan dışarı çıktıkları zaman kendileri birçok eshabı mesalih ile karşılaşmışlardır. Bunlardan biri Gazi Hazretleri'ne aldığı evin tapusu verilmediğinden şikâyet etmiştir. 90 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 24 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2008), 366 144 Gazi Hazretleri keyfiyeti Vali Muavini Fazlı Bey'den sormuşlardır. Fazlı Bey son Türk- Yunan anlaşması icabınca hu gibi emlakten bir kısmının iadesi ihtimalinden dolayı tapularının verilmemesi emredildiğini söylemiştir. Bir erkek göçmen müdahil olduğu halde kendisine emlak verilmediğini söylemiş, Gazi Hazretleri tarafından suale maruz kalınca ev aldığını fakat çok ufak olduğunu itiraf etmiş. Gazi Hazretleri "Senin Karaferye'deki evin bundan çok büyük müydü?" diye sormuş ve "Evet büyüktü" cevabını almıştır. Bir hanım, aldığı evin yarısının geri alındığından şikâyet etmiştir. Bu evin on beş odalı olduğu sebebiyle diğer göçmenlerin de istifadesi için yarısının geri alındığı anlaşılmıştır. Reisicumhur Hazretleri iskân muameleleri hakkında izahat istemişlerdir. Fazlı Bey'in verdiği izahata göre, İstanbul'da mübadil emlaki yok gibidir. Göçmenler ise İstanbul'da emlak almak istemektedirler: Bunların bir kısmına firari emlaki verilmiştir. Fakat hepsini tatmin mümkün olamamıştır: Taşrada mal almak istememektedirler. Şikâyet edenler, geç müracaat edenler ve dolayısıyla burada kendilerine mal kalmayanlardır: Şimdiye kadar mutlaka İstanbul'da mal almak isteyen mübadil bir hanım bu izahatı müteakip Gazi Hazretleri'ne hitaben "Mademki emrediyorsunuz, ben de Anadolu'ya giderek orada mal alacağım" demiştir. Başka bir hanım ilk mektep talebesinden bulunan altı çocuğunun parasız yatılı olarak mektebe yerleştirilmesini istirham etmiştir. Gazi Hazretleri Fazlı Bey tarafından verilen izahatı dinledikten sonra: "Görülüyor ki, muameleler doğrudur. Fakat siz bir defa daha bunların müracaatlarını gözden geçiriniz" demişlerdir. Bu sırada bir Ermeni kadını kendisi firari olmadığı halde evinin alındığından şikâyet etmiştir. Fazlı Bey izahat vermiş, hu kadının müracaat ederek firari olmadığını söylediğini, evinin iadesi için kanunen Devlet Şurası 'na müracaat etmesi lazım geleceğini ve muamele sırası uyarınca evrakın Şurayı Devlet'e gönderilip karar neticesi gelir gelmez kendisine tebliğ edileceğini söylemiştir. Gazi Hazretleri müteakiben Vilayet kapısında toplanmış halkın şiddetli alkışları arasında otomobillerine binerek ayrılmışlardır. 91 91 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 24 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2008), 371-372 145 ZİYARETİNE GİDİLEN FETHİ OKYAR EVDE BULUNAMAYINCA BIRAKILAN NOT* (11 / 12 EYLÜL 1931) 11/ 12 Eylül 1931 Kardaşımız Fethi Bey'i ve muhterem eşleri Galibe Hanımefendi'yi ziyarete geldik. Gazi M. Kemal Makbule, Afet, Zehra, Rüsuhi, Cevat Abbas, Kılıç Ali II Kardeş evinde öz kardeşlerle yalnız ve ancak öz kardeş ocağında ne düşünülürse onu düşünerek söyleştik.92 G.K. TÜRK TARİHİ TETKİK CEMİYETİ REİSİ TEVFİK BEY'E MEKTUP* (8 EKİM 1931) Kılıç Ali Bey'in mazbatalarını okuyarak Maraş-Ayıntap ve Osman Tufan Bey'in Kozan ve Ali Saip'in Urfa, özetle bütün Güney Cephesi hakkında ilk Batı Cephesi ölçüsünde bir bahis yazılmalıdır. 93 92 93 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 25 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 223 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 25 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 236 146 YURTDIŞINDAN GELEN CUMHURİYET BAYRAMI KUTLAMALARINA TEŞEKKÜR* (31 EKİM 1931) Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti Kalemi Mahsus Müdürlüğü 4/564 Ziya Bey, 8, Rue François aune, Nice Eumer Khazım Bey, Attache naval de Turquie, Roma Ethem Lütfu Bey, President de la commission de la construction, Gencve Piazza Principe N.4 Ali Beledi Bey, Türk Yardım Birliği Reisi Alexendrie Dr. Ali Rasih Bey, Türk Cemiyeti Hayriye’si Reisi, Cairo Abidin Bey, President du Cleub Turc, Berlin, Presidence des de l'assossiation des etudiants turcs, Paris Saracoğlu Şükrü Beyefendi, c/o l'ambassade de Turquie, Washington Kılıç Ali Beyefendi, Depute turc, c/o l'ambassade de Turquie C. Büyük milli bayramımız dolayısıyla vaki tebrikinize teşekkür ve ben de tebrik ederim, efendim. 94 31.10.1931 Reisicumhur Gazi M. Kemal 94 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 25 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 260 147 HAFIZ YAŞAR BEY'E İMZALI TÜRKÇE KUR'AN* (23/24 OCAK 1932) Hafız Yaşar Bey'e eski hatıra. Gazi M. Kemal Hafız Yaşar Okur o günlere ait anısını şu şekilde aktarmaktadır: "Büyük Atatürk birçok vesilelerle şöyle demiştir: 'Mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehlinin eline vermek zamanı gelmiştir.' / . . . / 1932'de Ramazan'ın ikinci günüydü. Atatürk’le Ankara'dan Dolmabahçe Sarayı'na geldik. Beni huzurlarına çağırdılar: 'Yaşar Bey' dediler. 'İstanbul’un mümtaz hafızlarının bir listesini istiyorum. Ama bunlar musikiye de aşina olmalıdırlar.' Listeyi hemen hazırladım. Listede şu isimler vardı: Hafız Saadettin Kaynak, Sultan Selimli Rıza. Beşiktaşlı Hafız Rıza, Süleymaniye Camii Başmüezzini Kemal. Beylerbeyli Fahri, Darüttalimi Musiki üyelerinden Büyük Zeki. Muallim Nuri ve Hafız Burhan Beyler . . . listede ismini yazdıklarımın hepsi ertesi akşam için Dolmabahçe Sarayı'na davet edildi. İstanbul’un bu belli başlı hafızları ertesi akşam Saray'a geldiler. / . . .} O ana kadar hunların niçin çağırılmış olduğunu ben de bilmiyordum. O gün anladık ki. Tercüme ettirilmiş olan Bayram Tekbiri kendilerine meşk ettirilecektir. Hafızlar ikişer ikişer oldular ve şu metin üzerinden meşke başladılar: 'Allah büyüktür. Allah büyüktür'. Sultan Selimli Hafız Rıza Efendi hu tercümeye itiraz etti. Bolu Mebusu Cemil Bey'e dönerek: 'Efendim' dedi. Türk'ün Tanrısı vardır. Bu Tanrı' şeklinde okunursa daha uygun olur kanaatindeyim. · Rıza Efendi'nin bu teklifini Cemil Bey pek ilgi çekici bulmuş olmalı ki, arz etmek üzere hemen Atatürk'ü huzuruna girdi. Döndüğü zamanını hepimizi Gazi'nin yanma götürdü. Atatürk, tekbir tercümesinin sadeleştirilmesi hususunda gösterilen arzu üzerine: 148 'Peki arkadaşlar' dedi. Tekbirin tercümesini okuyunuz bakalım.' Okundu: Tanrı uludur. Tanrı uludur. Tanrı'dan başka Tanrı yoktur. Tanrı uludur, Tanrı uludur ve hamd ona mahsustur'. Atatürk hu tercüme şeklini çok beğendi. O gece geç vakitlere kadar huzurlarında kalındı, hep hu konu üzerinde saatler süren irşat edici direktiflerde hususundular ve hafızların ertesi akşam yine gelmelerini emrettiler. Ertesi akşam aynı zevatla Atatürk’ün huzurunda toplandık. Gazi. Cemil Sair Bey'in Kur'an tercümesini getirtti. Ayağa kalkıp Kur'an-ı Kerim'i ellerine aldılar. Ceketinin önlerini ilikledi/er. 'Fatiha Suresi'nin tercümesini açıp halka hitap ediyormuş gibi okudular. Bu davranışlarıyla onlara halka hitap sanatını öğretmiş oluyorlardı. Sonra hepsine ayrı ayrı hangi camide mukabele' okuduklarını sordu. Aldığı cevaplar üzerine şu tavsiyede bulundu: 'Arkadaşlar! Hepinizden ayrı ayrı memnun kaldım. Bu mübarek ay vesilesiyle camilerde yaptığınız mukabelenin son sayfalarını Türkçe olarak cemaate izah ediniz. Halkın dinlediği mukabelenin manasını anlamasında çok fayda vardır.' Yemekten sonra hususlarından ayrılırken bana dönerek: 'Siz kalınız Yaşar Bey' dedi. Dr. Reşit Galip ve Kılıç Ali Beyler de orada idi onlara dönerek: 'Gazeteleri haberdar ediniz' dediler. 'Yaşar Bey öbür gün Yere Batan Camii’nde 'Yasin Suresi’nin tercümesini okuyacaktır. Camide yapılacak merasimin tanzimine sizleri memur ediyorum.'95 Bir gece Çankaya'da Köşk'te sofradayız. Birdenbire Atatürk'ün aklına Reşit Galip geldi ve bana dönerek: 'Kılıç! Reşit Galip ne alemde?' diye sordu. 'Kütüphanesine çekilmiş, mustarip ve üzgün vaziyette emirlerinizi bekliyor' diye cevap verince: 'Acaba şimdi bu dakikada ne vaziyette buyuruyor' diye sordular: 'Şimdi efendim, anlar, an ederim' diye sofradan kalktım. 95 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 25 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 295-299 149 Anlıyordum ki, bu akşam Reşit Galip'i görmek istiyorlardı. Nitekim de öyle oldu. Benim sofradan kalkıp giderken Reşit Galip'in ne vaziyette olduğunu daha sormama vakit bırakmadan Atatürk arkamdan bağırarak: 'Vaziyetini sormaya lüzum yok . . . Derhal kalksın, gelsin' diye emir buyurdular. Gece yarısı olmuştu. Bunu Reşit'e telefonla müjdeledim. Reşit Galip çok geçmedi, Çankaya'ya geldi. Atatürk'ün elini, Atatürk de onun yüzünü öptü. Manzara sofraya neşe verdi. Reşit Galip'in tekrar sofraya davet edilmiş olmasından hepimiz memnun olmuş ve adeta sevinmiştik. [ . . . ] 96 ANKARA ERKEK LİSESİ TALEBESİNİ İMTİHAN* (28 HAZİRAN l933) Gazi Hazretleri evvelki gün yanlarında Bozöyük Mebusu Salih ve Gaziantep Mebusu Nuri Beyler olduğu halde saat dörtte Ankara Erkek Lisesi'ne giderek tarih, coğrafya ve medeni bilgiler derslerinin imtihanlarında hazır bulunmuşlardır. İmtihan esnasında Gazi Hazretleri talebeye bizzat veya muallimler vasıtasıyla sorular sormuşlar ve bilhassa şu sorular üzerinde fazla durmuşlardır: Orta Asya medeniyeti, Türklerin bütün dünyaya medeniyet yaydıkları sahalar, Asya'da en kuvvetli eserler, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundaki esaslar, hilafet ve saltanatın ilgasındaki sebepler ve esaslar, inkılap eserlerimiz ve müesseselerimiz. Kılıç Ali'nin bu konudaki hatırası şudur: " 1933 senesindeydi, sıcak bir Haziran günü Atatürk, Ankara Erkek Lisesi'nin tarih imtihanında bulunmak arzusunu göstermişlerdi. Öğleye doğru maiyetlerinde Maarif Vekili Reşit Galip, ben, Nuri Conker ve başyaverleri olduğu halde Erkek Lisesi'ne gittik. Profesör Afet Hanım da beraber bulunuyordu. Atatürk, mektep heyeti tarafından karşılandı, doğruca imtihan salonuna girdi. [ . . . ] 96 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 25 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 305 150 Salona ilk girdiğimiz ve oturduğumuz zaman hemen hemen hiçbir talebe içeri girmemişti. Hepsi Atatürk’ten çekinerek, mahcubiyet korkusuyla imtihan odasına gelmeye çekiniyorlardı. Fakat bir müddet sonra sıra ile girmeye başladılar. Gelen talebenin ellerinde hazırladıkları tezler vardı. Atatürk tezleri görüyor, bunlar üzerinde çocuklara bazı sorular soruyordu. Artık imtihan başlamıştı. Bu imtihan o zaman liselerin son sınıflarında mevcut olan bakalorya imtihanıydı. Bu suretle soru mevzuu da genişti. İmtihana başlandığı zaman Atatürk, ilk soruların muallimler tarafından sorulmasını istemişti. Tarih Hocası Samih Nafiz Bey bu emre uyarak sorularını sormaya başladı. Bu arada Fransız dostluğuna dair bir soru sorulmuştu. Atatürk, Hoca'nın bu husustaki izahlarını dinledi ve: '-Aferin! Milletlerin siyasetinde ancak menfaatleri vardır. Kimsenin kimseye dost olamayacağını bilelim' dedi. Bu arada coğrafya hocası da bir talebeye: İtalya'nın memleketimiz hakkındaki emelleri nedir?' diye bir soru sordu. Atatürk, muallimin bu sorusunu kesti ve kaşlarını çatarak: 'İtalyanların memleketimiz hakkında ne gibi bir emeli varmış?' diye sordu. Muallim: '-Bizden Antalya'yı ve bazı sahillerimizi istiyorlar!' deyince Atatürk kızdı: '-İtalyanların şurada gözü var, burayı istiyorlar. Sanki bu istekleri tabii imiş kanaati uyandırmak doğru mudur? Bunu hiç beğenmedim!' diyerek soruyu kesmiş oldu. Atatürk bundan sonra başka bir talebeye dönerek şunu sordu: '-Timur ile Beyazıt arasındaki harbin sebepleri nedir? Kumandanlık vasıflarında hangisi daha üstündür!' Atatürk'ün bu sorulan sorduğu talebenin adı Aydın'dı. Çok eski bir çocuk olduğu görülüyordu. Sorulara fevkalade olgun cevaplar verdi. Atatürk, çocuğun harita üzerinde verdiği izahatı dinledi, çok memnun olmuştu. Çocuğu takdir etti ve daha birçok sorular sordu. Aydın bunlara son derece olgun ve mükemmel cevaplar vererek Atatürk'ü memnun etmişti. Çocuğa dedi ki: '-Sen ne olmak istiyorsun?' '-Su mühendisi Paşam!' deyince, Atatürk: 151 '-Herkes su mühendisi olabilir. Seni tarihçi yapalım ne dersin?' deyince çocuk gayet saf ve samimi bir lisanla: '-Ailece böyle karar verdik, bunu değiştirmek için anne ve babamın rızasını almak lazımdır Paşam!' Bu cevap da Atatürk'ün çok hoşuna gitmişti: '-Aferin; bravo Aydın, peki! O halde onlarla görüş, benim teklifimi de söyle, sonra gel Maarif Vekili Reşit Galip Bey'e kararını bildir!' dediler. Aydın odadan dışarı çıkınca Atatürk, Reşit Galip Bey'e döndü: '-Bravo bu çocuğa, bu deha şimdiden hoca olmuştur. İnsan onu güvenerek bir ona mektebine muallim gönderebilir. Bu çocuğu takip edelim!' diye tavsiyede bulundular. Reşit Galip merhum Atatürk'ün bu memnuniyetleri üzerine çocuğu bir takdirname ile taltif edeceğini söyleyince, Atatürk: '-Takdirnameden ne çıkar, daha başka bir şey yapmalı, tahsile göndermeli, Amerika'ya gönderip çocuğun çalışmasına bir değer verelim' dediler ve Samih Bey'e dönerek vereceği numaranın pek tabii olarak iyi olacağını söylediler. Hava kararmış, akşam olmasına rağmen Atatürk, daldığı mevzular üzerinde çocuklarıyla baş başa kalmaktan zevk almışlardı. Hatta öğle yemeğini dahi köşkten getirterek orada yemişlerdi. O gün aşağı yukarı elliye yakın talebe imtihana girmiş ve çoğu mükemmel cevaplarla Atatürk'ü memnun etmişti. Bazı zayıf talebelere de Atatürk bizzat sorduğu kolay sorularla kazandırmıştı. O gece Hariciye'nin Ankara Palas'ta bir balosu vardı. Balo kendilerine birçok defalar hatırlatıldığı halde, O, talebe arasında kalmayı tercih ediyordu. Akşam geç vakte kadar mektepte kalmıştı. Atatürk geç vakit Tarih Hocası Samih Nafiz Bey'e çocukları iyi yetiştirdiğinden dolayı pek çok iltifatlar ederek mektepten ayrılmıştı. Bu imtihandan birkaç gün sonra İstanbul'a gelmiştik. İstanbul'da bulundukları bu esnada o zamanki Darülfünunu ziyaret etmiş ve imtihanlarda bulunmuşlardı. 152 Ankara Erkek Lisesi'yle kıyas kabul etmeyecek derecede kültür ve bilgi zaafı içinde buldukları talebeye Atatürk'ün sordukları mevzular cevapsız kalıyordu. Atatürk bu meselede hususi surette Maarif Vekili Reşit Galip Bey'in nazarı dikkatini çekmiş ve Darülfünunla yakından alakadar olunmasını tavsiye etmişlerdi. Çok geçmeden Darülfünun lağvedildi. 97 "Bir gece Ankara'da uykumun arasında telefon çaldı. Başyaver 'Derhal seyahate çıkılıyor. Hemen Köşk'e gelmenizi emir buyurdular' dedi. Saate baktım; vakit gece yansını hayli geçmişti. Hazırlandım, Köşk'e gittim. Meğer o gün Atatürk, Kırşehir Özel İdaresi muallimlerinden, birkaç aydan beri maaş alamadıklarından dolayı bir şikâyet mektubu almış. Sofrada bulunan alakalı vekilden muallimlerin niçin birkaç aydır maaş alamadıklarını sormuş. Vekil Bey de 'Havalar kış, belki de onun için postalar işleyememiştir' türünden bir şeyler söylemiş, bir mazeret ileri sürmek istemiş. Atatürk bu cevap üzerine: 'Ya... Demek şimdi kuşatmadayız, öyle mi? O halde şimdi kalkar, gider hem yolu açarız hem de Kırşehir'de muallimlerin dertlerini yakından dinleriz' demiş ve derhal hareket emrini vermiş . . . Mevsim kış, hava fena halde yağışlı ve soğuktu. Atatürk, sofrada davetli bulunanlardan da bazılarını beraberlerine alarak gece yarısından sonra yola çıkıldı. Hava o kadar puslu idi ki, bir ara yolu kaybettik. Bir köyün kahvesine sığındık. Kahvenin sac sobasını yaktırdık. Isındıktan sonra tekrar yola devam ettik. Ertesi günü Kırşehir sınırına girmiştik. Protokol talimatnamesi icabınca Vali, başında silindir, arkasında frak olduğu halde sınıra gelmiş. Atatürk'ü karşılıyordu. Bu esnada da Atatürk'ün otomobili bir tarlaya saplanmış, etrafında yetişen köylüler otomobili kurtarmaya çalışıyorlardı. Vali de o resmi kılık kıyafetiyle, çamurlar içinde, köylülere, jandarmalara emirler vererek onları cesaretlendirmeye çalışıyordu. 97 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 26 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 193-196 153 Atatürk Vali'ye, Vali'nin haline baktı, gülerek 'işte teorik yapılan talimatnameler, hatta kanunlar günün birinde böyle gülünç olurlar!' diyerek Vali'nin haline acıdı ve derhal arkasına kalın bir palto giymesini tavsiye ederek zahmetlerinden dolayı kendisine teşekkür etti. Birçok zorluklardan, zahmetlerden sonra nihayet Kırşehir'e girildi. Muallimler çağrılarak hepsi ayrı ayrı dinlendi ve büyük bir kavis çevirerek Konya üzerinden Ankara'ya dönüldü." 98 CENEVRE'DE AFET HANIM'A * (28 ŞUBAT 1936) Bu akşam sizinle telefonda konuşan arkadaşlarınız, bizler evvela imzalarımızı tespit ediyoruz: Dr. T. Rüştü Aras, Dr. Z. Naki, Ali Kılıç, Cevat Abbas, Mustafa Mecdi, Edip Servet, İsmail Müştak, Hikmet Bayur. Soframızda bir tek adam vardır o da imzasını mektubun sonuna koyacaktır. Sizi özleyen arkadaşlar, yalnız onlar, bu akşam Atatürk yanında topludurlar; seninle telefonla konuşmaya ve sesini olsun işitmeye teşebbüs eden bu arkadaşlardır. Bu demek değildir ki, Türkiye'de seni takdir edenler ve sevenler bu kadardır. Onların hepsini, seninle konuşacağımızı tahmin etmediğimiz bir dakikada bir araya toplamanın imkânı olmayacağını takdir edersin. Onlar ki, bizimle beraberdir, bizim size gönderdiğimiz selamlarda ve muvaffakiyet temennilerinde bizimle beraberdirler. Buna emin olabilirsiniz. Bu vaziyet karşısında biz, bize iltihaka tabi olanlarla beraber sizin yarınki konferansınızda mutlaka muvaffak olacağınızı ve bu başarılı haberi yarın gece bize telefonla bildireceğinizi, heyecanla olmakla beraber, kuvvetle bekleriz. Göster kendini Türk Kızı, sana ilim aleminde artık Türk inan hasıl etmiştir. Hepimizin selamını alınız. 99 K. Atatürk 98 99 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 26 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2009), 335 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 28 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2010), 178 154 GAZİANTEP'İN KURTULUŞ YJLDÖNÜMÜ DOLAYISIYLA NURİ CONKER VE ALİ KILIÇ'A * (25 ARALIK 1936) Nuri Conker ve Ali Kılıç'a Ankara On beş sene evvel Antep, ki sadece bir Türk şehridir, her nasılsa yabancı kuvvetlerin eline düşmüş bulunuyordu. Bu tek Türk şehri, hiçbir yerden maddi yardım görmeksizin, kendi kahramanlığıyla kendini kurtardı ve "Gazi" unvanına hakkıyla liyakat kazandı. Gazianteplileri o gün olduğu gibi bugün dahi derin hürmetle takdir ederim., "Türküm" diyen her şehir, her kasaba ve en küçük Türk köyü, Gazianteplileri kahramanlık misali olarak alabilirler. En eski çağlardan beri tarihi Türk yurtlarında Türklüğün yüksek varlığını kahramanlıkla tespit etmiş olanlarla şahsen beraber olduğumu beyan etmekten duyduğum zevk ve saadet yücedir. 100 K. Atatürk TRAKYA MANEVRALARI HAKKINDA ORGENERAL FAHRETTİN ALTAY'A * (17 AĞUSTOS 1937) Çorlu, 17 (Özel olarak giden arkadaşımızdan)- Büyük Şef Atatürk, geceyi Çerkezköyü'nde geçirdiler. Bu sabah, saat sekizde beraberlerinde Başbakan İnönü, Dahiliye Vekili B. Şükrü Kaya, B. Cevat Abbas, B. Ali Kılıç, B. Salih Bozok, B. Falih Rıfkı Atay olduğu halde manevra sahasını şereflendirdiler. Başlarında geniş gri bir kasket, ellerinde gri eldivenler vardı. Bir spor elbise giymişlerdi. Büyük Önder, Mareşal Fevzi Çakmak ve generaller tarafından karşılandılar ve İnönü ile birlikte manevra sahasında çok uzun süren bir inceleme yaptılar. Muhtelif yerlere giderek, bu 100 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 28 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2010), 365 155 noktalardaki komutanlardan uzun izahat aldılar. Bazı mevzilere girerek vaziyeti gözden geçirdiler. Derviştepe eteklerinde Atatürk, İsmet İnönü ve Mareşal'le kısa bir görüşme yaptıktan sonra: "Sağ cenaha gidelim" dedi, "oradan 4. Alay'ın hareketini daha iyi görürüz! .." Bu aralık dürbünle kıta/arın vaziyetini inceleyerek, eliyle bir karaltıyı gösterdi: "Şurada fazla çıkıntı var. Düzeltilmeli! .. " Otomobillerle yine bir hayli yol alındıktan sonra bir başka noktaya geldik. Atatürk, bir aralık siperlerin içine girerek, erlerin ateş vaziyetini gözden geçirdi. Atasını, yanında, bir nefer gibi yere uzanmış gören Mehmetçiğin heyecanını size anlatamam. Harekât Müdürü Orgeneral Altay, harita üzerinde kırmızıların ve mavilerin vaziyetine dair dakikası dakikasına malumat veriyor. Orgeneral Fahrettin'in harita üzerindeki izahatını dinleyen Büyük Şef, kanaatlerini: "Çok enteresan. Eğer bu kuvvetleri durduramazsanız, büyük işler görecekler" şeklinde ifade ettiler. Son gelen haberleri ve malumatı özel bir dikkatle dinleyen Atatürk, 9'da mavi hatları arasında bulunan 207 rakımlı tepeye geldiler. Buradaki tabur kumandanından kıtaların harekâtını dinledikten sonra 9.15'te Kumdere mevkiinde Başhakem Salih Omurtak'tan izahat aldılar. 9.45 'te de Marmara Deresi mevkiinde taarruza geçen kıtaların ilerleyişlerini takip buyurdular, askere iltifat ettiler. Başbakan'la birlikte Büyük Manika köyüne giden Şefimiz, Çerkezköyü yolu ile Lüleburgaz'ı şereflendirdiler. Öğleden sonra saat 16.36'da Büyükkarıştıran köyüne giderek bir müddet incelemelerde bulundular. Atatürk'e şerbet ve ayran ikram ettiler. Atatürk de huzurlarına kabul ettikleri köylülere iltifatta bulundular. Büyük Şefimiz, saat 17 buçukta Büyükkarıştıran köyünden ayrılarak Çorlu-Karıştıran yolu üzerinde tatbikat yapan motorlu vasıtalarımızı ve kamyonlarla yapılan askeri nakliyatı teftiş buyurdular. Modern ordumuzun yüksek teknik kabiliyetlerini takdir eden Atatürk, geç vakte kadar incelemelerine devam ettiler. Nöbet Defteri'ne göre 10 Eylül 1937 günü Prof. Hasan Reşit Tankut'la birlikte Florya'da kabul edilenler şunlardır: "General Ali Fuat (Konya), General Ali Fuat (Akademi Komutanı), Saim Ali Dilemre, Fuat Köprülü, Ali Kılıç, Cevat Abbas Gürer, İsmail Müştak Mayakon, İbrahim 156 Necmi Dilmen, Hacı Mehmet Somer, Mehmet Ali Ağakay, İsmail Hakkı Kavalalı, Agop Dilaçar. 101 CENEVRE'DE AFET HANIM'A (23 KASIM 1937) 1936 Afet, Seyahatim esnasında aldığım telgrafından ve dün gece Başyaverle telefonda konuşmandan sıhhatte olduğunu öğrendim. Takip etmeyi planlaştırdığın dersler hakkında izahatından haberdar oldum. Bilhassa bütün bu işleri takip etmekte olduğunu ifade ederken, neşeli bulunduğunu anladım. Bundan dolayı çok memnun ve müsterih oldum. Sükûnet ve huzur içinde neşe ile emniyetle çalışmakta devamını tavsiye ederim. Cenevre'de ve bana anlattığın diğer Avrupa üniversitelerinde takip edeceğin çalışma programını tespit ederek bana bildirmeni beklerim. Gözlerinden öperken, beraber bulunduğumuz arkadaşların isimlerini birer birer sayarak onların da sana kalbi selam ve hürmetlerini tebliğ etmek isterim. Hikmet Bayur, Köprülü Fuat, Müştak Mayakon, Dr. Şakir Ahmet, Sadri Maksudi, Hasan Reşit Tankut, Dr. Hilmi, Kavalalı İsmail Hakkı, Edip Servet, Kılıç Ali, Muzaffer ve ben102 K. Atatürk 101 102 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 29 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2011), 292 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 30 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2011), 109 157 GAZİANTEP'İN 16. KURTULUŞ YILDÖNÜMÜ DOLAYISIYLA ALİ KILIÇ'A (25 ARALIK 1937) Ankara Halkevi'nde Gaziantep Saylavı B. Kılıç'a Gaziantep'in inkılap tarihimizde silinmez ve unutulmaz sayfa teşkil eden yüksek kahramanlıklarının 16. yıldönümünün kutulanmakta olduğunu müjdeleyen telgrafınızı aldım. Bundan duyduğum sonsuz zevk ve saadeti şimdi orada hazır bulunan bütün kıymetli, fedakâr arkadaşların bilmelerine aracılığınızı rica ederim. Gaziantep ve Gaziantepliler, cidden bütün Türkiye'nin en bahtlısıdır. Çünkü Türkiye'nin her köşesinde ihtilal ve inkılap, hakiki Türklüğe kavuşma mücadelesi olmuştur. Bu cümleden olarak yalnız Gaziantep'in büyük Türk milletinin yüksek Kamutayınca gazilikle, muhariplikle unvan almış bulunması için elbette sebepler vardır. Yalnız ve yardımcısız bırakılmış olmalarına rağmen, sadece az sayıda Türk kahramanlarımızın Gaziantep'in yüksek kahramanlarıyla birleşmesiyle en kuvvetli zannolunan düşman ordusunun çok üstün ve donanımlı kuvvetlerinden kutsal yurtlarını kahramanca kurtarmış olmaları, işte bu, onlara manevi bir pırlanta kıymetinde şimdi taşıdıkları unvanı vermiştir. O heyecanlı kahramanlık günlerini o gün cereyan ettiği gibi şimdi hatırlamakta olduğuma bu telgrafımı dinleyecek olan bütün yurttaşların emin olmalarını dilerim. Eğer bir gün, millet, vatan ve Cumhuriyet'in yüksek menfaatleri icap ettirirse, o çevre kahramanlarının geçmişte olduğundan daha yüksek kahramanlıklar göstermeye hazır bulunduklarına da şüphem olmadığı bilinmelidir. Cümlenizin derin ve yıkılmaz güvenle gözlerinden öperim. 103 Gazeteci Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, Çelik Palas'taki yemek sırasında Atatürk'ün Orgeneral Fahrettin Altay'a hitaben şu konuşmasını aktarmaktadır: 103 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 30 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2011), 127 158 "Geçen gün bana zırhlı müdafaa hatlarından bahsediliyordu. Faraza Majino'dan . . . Benim kanaatim belki biraz aykırı düşecek amma . . . Israr ederim ki bu hatların faydasına inanamıyorum. Zira harbi insan yapar. Dolayısıyla insanın toprak üstünde bulunması lazımdır. Köstebek gibi toprak altında, beton borularda veya zırhlı kulelerde oturtulacak bir kuvvet, evvelden harp harici edilmiş bir kuvvet sayılmalıdır. Manevra kabiliyetini kendi kendine imha eden bir ordu bir harpte mağlubiyetten başka ne kazanabilir, bilmem . . . Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, aynı konuşmayı Akşam'da şöyle aktarmaktadır: "Çelik Palas'ta bir yemek verildi. Yemekte Ali Çetinkaya, Kılıç Ali, İsmail Müştak, Başyaver Celal Bey, Şefik Soyer ve diğer bazı zevat vardı. Ata'nın bir yanında Fahrettin Altay Paşa, diğer yanında da Ali Fuat Cebesoy oturuyorlardı. Fahrettin Altay'a hitaben Atatürk yüksek sesle konuşmaya başladı: 'Ben bu milletin parasını toprağa atamam. Fransa'da bir topal onbaşı, ordu başına geçip Harbiye Nazın oldu. Ekselans Mösyö Majino . . . Bu adamın aklına uyarak koca Fransız devleti kuzeydoğu sınırına bir Majino hattı kurdu . . . Milyarlar döküldü topraklarını, milyarlar. Almanya bir Avusturyalı manyak onbaşıyı başbuğ edindi. O da boş durmadı. Alman onbaşısı Hitler de çelik, çimento, taş ne bulduysa ortaya attı ve milyarlarca markla Siegfried hattını yaptı . . . Komşumuz Yunanistan’ın başında bir erkanıharp general vardı . . . Sayın Metaksas Hazretleri. Eh, onbaşılar hat yaparken durur mu? Hemen o da kendine bir müstahkem hat inşa ettirdi. Majino hattı. . . İşte şimdi senin Mareşal Çakmak da buna dayanıp bir Çakmak hattı kurmak istiyor. Yağma yok . . . Ancak üç beş günlük ömrü olan bu hatlar için ben milletimin parasını toprak altına atamam. Harp oldum olasıya toprak üstünde yapılmıştır. Kazanmak isteyen milletler toprak üzerinde dövüşürler. Söyleyin Mareşal'a bu sevdadan vazgeçsin.' 104 Atatürk’ün Futbolla ilgili Bir Anısı Büyük Atatürk’ün futbolla ilgili bir anısını en yakın arkadaşlarından Kılıç Ali’nin oğlu olan, devrinin ünlü futbolcusu Gündüz Kılıç Hürriyet gazetesinde yayınlanan yazısında söyle dile getirmiş. Atatürk yakın arkadaşı Kılıç Ali’nin evine bir ziyaret için uğradığında, evde başka 104 Atatürk’ün Bütün Eserleri C. 30 (Ankara- Kaynak Yayınları, 2011), 167 159 kimse bulunmadığı için Gündüz Kılıç tarafından ağırlanmıştı. Bundan sonrasını rahmetli Gündüz Kılıç’tan nakledelim. “Atatürk şerbetini yudumlarken ‘gel söyle otur da seninle konuşalım biraz’ dedi ve bana karşısındaki koltuğu gösterdi. Oturdum, ama inanın içimin yağları eridi. İşin asıl zor tarafının bundan sonra başlayacağını hissediyordum. Çünkü Atatürk’ün özellikle gençlere değişik zekâ soruları sorarak onları imtihan etmekten pek hoşlandığını biliyordum. Utanma korkusu bütün benliğimi sarmıştı. Fakat çok şükür sorduğu soru korktuğum türden olmadı. O sıralarda milli futbol takımımız halk evleri takımı adı altında Rusya’da 5–6 maç yapmıştı. Maçların çoğunda fena sonuçlar alınmıştı. Yasımın pek genç olmasına rağmen, ben de kadroya alınmıştım. Ülkesinde olup biten her şeyle ilgilenen Atatürk’ün Rusya yenilgileri de gözünden kaçmamıştı. İlk sorusu ‘neden yenildiniz?’ Oldu. Kem küm ederek bir şeyler söylemeye çalıştım. Atatürk pek üstelemeden ikinci sorusunu sordu. ‘Peki, bu yenilgiler seni çok üzdü mü?’ Dedi. Son derece üzüldüğümü anlatmaya çalışırken, bir el hareketiyle beni susturup kendi konuştu; ‘Dünyada yenilmeyen kimse, yenilmeyen ordu, yenilmeyen takım, yenilmeyen kumandan yoktur. Yenildikten sonra üzülmek normaldir, bu üzüntü insanın yürek gücünü yok edecek, onu çökertecek seviyeye varmamalıdır. Yenilen hemen toparlanmalı, kendini yeneni yenmek için olanca gücüyle, azmiyle çalışmalıdır’ dedi. Sonra futbolun nasıl oynandığını anlatmamı istedi. Hemen kâğıt kalem aldım, oyun sahasını çizerek o zamanki deyimiyle, ‘müdafileri, muavinleri ve muhacimleri’ yerlerine yerleştirip onların görevlerini ve ana kurallarıyla hedeflerini anlattım. Atatürk, ‘yahu desene bizim harp oyunları gibi, sizin is de strateji bilgisi ve kurmay kafası ister’ diye önemser başını salladı.”105 10. Atatürk’ün Savarona’da 56 günlük hayatı 1 Haziran 1938 günü, Savarona yatı Dolmabahçe Sarayı’nın önüne demir attı. Bir Amerikalıdan satın alınan bu yatı, hemen ziyarete gitti Atatürk. Bir çocuk gibi sevinçliydi. Kılıç Ali, onun, "Ne olurdu bu gemi elimize birkaç yıl evvel geçmiş olsaydı," dediğini duydu. Yat birkaç gün içinde hazırlanınca, Atatürk Dolmabahçe Sarayı'ndan yata taşındı ve çalışmalarını orada sürdürmeye başladı. Her gün Ankara ile görüşüyor, hükümetten ve Genel Kurmay'dan gereken bilgileri alıyor, elçileri kabul ediyor ve özellikle, yeni bir savaşa doğru sürüklenen dünyada, ülkesinin yerini tespite çalışıyordu. Füreya, yatı sık sık ziyaret ediyordu. Kendi özel yatı ile İstanbul’a gelmiş bulunan Romanya Kralı Karol'u kabul edeceği gün, ikramın aksamaması için, 105 Ümit Türk, Atatürk’ün Anıları, İnternet mak. 160 yine Füreya'dan yardım rica etmişti, ince bir zevkle donanmış sofrayı görünce, Füreya'ya teşekkür etmiş, "Sizin gibi bir yardımcının eksikliğini hep hissettim Füreya Hanım," demişti. Haziran ayı içinde, akşam yemeklerini büyük yemek salonunda, arkadaşları ve davetlileri ile yiyordu. Füreya ve Kılıç Ali, bu yemeklerde yatın müdavimi olmuşlardı. Ama temmuz ayının ortalarında, halsizliğinden dolayı bu yemeklere son verildi. Artık, sadece geminin büyük salonunda veya güvertede şezlonguna uza-lan dinliyordu. Füreya bu kez de ona kitaplar ve plaklar taşıyordu. Ara sıra ziyaretçileriyle koyu sohbetlere daldığı da oluyordu. En fazla ilgilendiği konular, Dil ve Tarih Kurumu'nun konuları ve Hatay meselesi idi. Füreya, Atatürk'ün son deniz gezilerinde de yanındaydı. Dolmabahçe'den başlayarak Florya'ya kadar uzanan ve sonra Boğaz'ı bir baştan bir başa geçen Atatürk, geminin küpeştesine dayanarak, İstanbulluların sevgi gösterilerine karşılık vermişti. Hayatını adadığı halkı ile son buluşmasıydı bu. Gezinin sonunda, çökmüş, tükenmiş bir halde kendini bir koltuğa atmıştı. Yine bir başka akşam, Dolmabahçe önünde demir atmış olan Savarona'nm güvertesinde, hasır koltuğunda güneşin batışını seyrediyordu. Ufuk, minarelerin arkasında kıpkızıl bir renk almıştı. İstanbul, camileriyle ateşten bir fona yaslanmış gibiydi. Füreya, Atatürk'e son okuduğu kitabı getirmiş, yanı başında oturuyordu. "Söyler misiniz, bana bir Münir çalsınlar," dedi Atatürk. Yaveri koşup gramofona bir taş plak koydu. Az sonra, minarelerin birinde yanık sesli bir müezzinin ezanı duyuldu. Atatürk başıyla işaret verdi. Plağı susturdular. Hepsi huşu içinde ezanı dinlediler. Füreya, başını öteye, camilerden yana çevirmiş olan Ata'nın göz pınarlarında yaşların biriktiğini gördü. Bir damla süzülmüş, yanağından aşağı akıyordu. Atatürk, uzun müddet yanındakilere doğru dönmedi. Nihayet başını çevirdiğinde hem ezan bitmişti hem o kendini toparlamıştı. "Ne yazık ki ezanı tekrar ettirmemize imkân yok, Füreya Hanım," dedi yumuşak bir sesle. "Sabah ezanını bekler, hep birlikte dinleriz Paşam," dedi Füreya. "Siz o saatte mışıl mışıl uyuyor olursunuz. Ben yalnızlığımı ancak..." Sustu. Belki de çok büyük kalabalıkların içinde, arkadaş dolu sofraların ortasında yaşarken çektiği derin yalnızlığından söz edecekti. Ama lafının gerisini getirmedi. Birkaç akşam sonra Atatürk ateşlendi. Füreya annesinin evinde, gecenin o saatinde çalan telefonun hayra alamet olmadığını anladı. Atatürk un ateşini düşüremiyorlardı. Hakkiye Hanım, evde gül sirkesine batırılmış 161 tülbentler hazırladı. Füreya, sanki elinde bir hayat iksiri taşıyormuş gibi, göğsüne bastırdığı sirke ve tülbentlerle Yata koştu. Sabiha Gökçen, Hasan Rıza Soyak ve Kılıç Ali, sabaha kadar, bu tülbentleri Atatürk'ün alnına kollarına ve bacaklarına sararak, ateşi düşürmeye çalıştılar. Ertesi gün, Kılıç Ali karısına, "Füreya, artık yata gelmen doğru olmaz. Ziyaretlerine son ver lütfen," dedi. "Neden?" diye sordu Füreya, çok gücenmişti. "Ben Gazi'yi iyi tanırım. Bu haldeyken kimsenin onu görmesini arzu etmez. Yanında ancak en yakınları olan ve onun her halini bilen bizler kalacağız." "Bunu kendisi mi istedi?" "O asla böyle bir şey söylemez," dedi Kılıç Ali. 23 Temmuz'da, Atatürk yatla son gezintisini yaptı. Artık yatın odalarındaki sıcak dayanılmaz hale gelmişti ve Atatürk'ü Dolmabahçe Sarayı'na taşınmaya ikna etmişlerdi. Hasan Rıza ve Kılıç Ali, Ata'nın taşınması için bir sedye hazırlattılar, fakat Atatürk buna şiddetle karşı koydu. Bu sefer, başka bir çare düşündüler. Yata yanaşmış olan Acar motorundaki hasır koltuğu yata çıkardılar ve Atatürk'ü, Kılıç Ali, İsmail Hakkı Tekçe ve bir sivil polisin taşıdığı bu koltukla önce motora, sonra Saray'ın alt katındaki asansöre götürdüler... Atatürk, asansörden odasına kadar kendi başına yürüyerek gitti. Gece yarısıydı. O günden itibaren Füreya, Kılıç Ali'yi çok az gördü. Kocası sürekli Dolmabahçe Sarayı'nda, Atatürk'ün başucunda nöbetteydi. Ara sıra Taksim'deki eve uğruyor, bir banyo yapıp, üstünü değiştirip geri dönüyordu. 26 Temmuz’a kadar 56 gün Savarona'da kalmış, hasta olarak Dolmabahçe Sarayına çıkmış ve bir daha Savarona' ya dönmemiştir. 1 Temmuz 1927’den ölümüne kadar sofra hizmetinde bulunduğu için Atatürk’ü çok iyi tanıdığını söyleyen Cemal Granda sözlerine söyle devam ediyor: -1 Haziran günü Atatürk gemiye gelince, kendisini iyi bulmadım. Karnında şişkinlik vardı ve elbisesi de bu şişkinliği göstermeyecek şekilde yapılmıştı. Gayri tabii bulduğum bu şişkinliğin karşısında gözlerim gayri ihtiyari Kılıç Ali Bey’e kaydı. -Peki siz, Atatürk ün hizmetinde idiniz. Kendisinde müşahede ettiğiniz bu şişkinlik bir günde mi meydana gelmişti? -Hizmetinde idim ama, o sırada 15 gün kadar izin almıştım, Atatürk'ü görmemiştim. 162 1 Haziran günü vazifeme dönmüştüm. Atatürk'ü gemide bu 15 günlük aradan sonra görüyordum. Onun için şişkinliğin derhal farkına vardım. 106 10.1. Atatürk hasta -Atatürk'ün umumi vaziyetinde gördüğünüz bu halden sonra gözlerinizin Kılıç Ali Bey’e kaydığını söylemiştiniz. Sonra ne oldu? -Kılıç Ali Bey usulcacık eğildi ve kulağıma: "Cemal! Hayrola... Atatürk'e neden öyle hayretle baktın?" dedi. -Bir şişkinlik görüyorum! diye fısıldadım. -Görüşünde aldanmıyorsun. Atatürk biraz rahatsızdır. Gemide istirahat edecek cevabını verince son derece üzüldüm. Kılıç Ali beyle konuştuğum sırada Atatürk yatı dolaşmaya başlamıştı. Konuşmamız bitince Kılıç Ali Bey ilerledi ve Atatürk'e yetişti. Ben de bir emirleri olur diye on adım geriden takip ediyordum. İşte Atatürk'ün rahatsızlığını yatta, anlattığım şekilde Kılıç Ali beyden öğrenmiştim. Fakat aksam üzeri Kılıç Ali Bey beni yanına çağırarak: -Ağzını sıkı tut! Atatürk'ün hasta olduğundan kimseye bahsetme… diye tembihatta bulunmuştu. Atatürk'ün hastalandığını, gemide fark edenler vardı. Fakat hiç kimse bu müşahedesini birbirine açıklayamıyordu. Atatürk hasta idi. Gemiye geldiği günden itibaren ağzına bir yudum içki koymuyordu. Kendisine, doktorların tavsiyesi üzerine perhiz yemekleri veriliyordu. Artık Atatürk tamamıyla bir istirahate çekilmişti. Öğle yemeklerinden sonra şezlonga uzanıyor, uyuyor, sonra kitap, gazete okuyor, aksamlar da mümkün olduğu kadar erken yatıyordu. 15 gün kadar devam eden bu istirahatten sonra Atatürk'ün sıhhati avdet etmişti. Eski neşesi kısmen yerine gelmişti. Aradan yirmi gün kadar geçti. Atatürk uykuda... Saat gecenin ikisi…. Atatürk'e kriz geldi. Cemal Granda'nın telaş içinde koşarak doktoru nasıl getirdiğini ve Atatürk'ün yattan ayrıldığı güne kadar hatıralarını da yarın yazarım.107 106 107 Rıfat N. Bali Savarona: Atatürk’e Son Armağan (İstanbul: Libra Yayıncılık,2010) 134-135 Rıfat N. Bali Savarona: Atatürk’e Son Armağan (İstanbul: Libra Yayıncılık,2010) 135-136 163 İkinci kriz -Atatürk'e yatta bir defa mı kriz geldi? -Hayır! Fransız doktorunun memleketine dönmesinden epeyce sonra ikinci bir kriz gelmişti. Bu kriz, doktorları daha çok telaşa düşürdü. Hatta "Alt ay daha zor yaşatılabilir" diyenler vardı. Bütün gemi mürettebatı doktorların mahremi esrar idiler. Doktorlar bize her şeyi söylüyorlardı amma biz, dışarıya çıktığımız zaman Atatürk'ün hastalığından hanımlarımıza bile bahsetmiyorduk. Zaten hepimizde öyle bir inanç vardı ki "Atatürk ölmez" diyor, Atatürk'ün öleceğini aklımıza getiremiyorduk. Fakat ölüm Atatürk'ü bile buluyormus! -Rumanya kral Carol Atatürk’ü ziyarete geldiği zaman Atatürk kriz geçirmiş miydi? -Hayır! Kral Carol geldiği zaman Atatürk iyice idi ve henüz ilk kriz de gelmiş değildi. -Şu hâlde Atatürk, 19 Haziran'da kral Carol' ün gelmesinden sonra yatta hep hasta idi. -Evet... Haftalar geçtikçe de hastalığı artıyordu. 1 Haziran 1938'de Atatürk gemiye geldi. 19 Haziran'dan 26 Temmuz’a kadar da günlerini hep hastalıkla mücadele halinde geçirdi. Nihayet yattan Dolmabahçe Sarayına alınması takarrür etti ve Atatürk 26 Temmuz günü gece saat 24 sularında İstanbul motörüyle Dolmabahçe Sarayı rıhtımına götürüldü, Atatürk yattaki salondan şezlongda oturur vaziyette alindi ve elde kapıya kadar getirildi -Atatürk'ü şezlongda kimler taşıyordu? -Muhafız Alayı kumandanı, Kılıç Ali Bey, Seryaver Celal, polis memuru Faik ve bir asker. Atatürk şezlongda olduğu halde kapıda bir dinlenmeden sonra merdivenden indirildi. Merdiven başında Atatürk ayağa kalktı ve yürüyerek motöre girdi. Gecenin karanlığı içinde İstanbul motorü Dolmabahçe rıhtımına yanaştı, Atatürk motörden yürüyerek çıktı. Biz yatta kaldığımız için bilmiyoruz. Sonradan duyduğumuza göre Atatürk motörden çıktıktan sonra bir koltuğa oturmuş ve bu vaziyette saraydaki odasına kadar çıkarılarak yatağa yatırılmıştır. Atatürk'ün kendini bilmeyecek derecede baygın vaziyette ve sedye içinde Savarona' dan çıkarıldığını söyleyenler vardır. Sedye lafı tamamıyla yanlıştır. Atatürk yorulmamak için şezlonga oturmuştu: öylece Savarona dan İstanbul motörüne kadar indirildi. Kendisini pekâlâ biliyor ve konuşuyordu. 164 Salı günkü nüshada çıkacak 7’nci yazıda da Cemal Granda’nın hatıralarını dinlemeğe ve Savarona'yı gezmemize devam ederiz. 108 10.2. Atatürk'ün Karın Boşluğunda Sıvı Birikmesi ve Ponksiyonlar: Atatürk, karın delme suretiyle sıvı alınmasını vahim ve tehlikeli bir ameliye olarak düşünüyordu. Daha önceleri Dr. Şakir Ahmet Ediz'e sorduğu suali bir başka gün tekrar doktorlarına: -"Su alma ameliyesi tehlikeli midir, acı verir mi?" diye sorar. Doktorlar onu kaygılandırmamak için çok basit olduğunu, hatta bu isi kendileri değil, asistanlarına yaptırdıklarını söylüyorlardı. Atatürk bu müdahale sırasında bağırsakların delinmesinden korkuyordu, bu endişe ile uzun zamandan beri düşündüğü vasiyetini geciktirmeden bitirmek istediğinden, 5 Eylül 1938 günü Dolmabahçe Saray'ında vasiyetini yazdırır. Dr. Fiessinger'in üçüncü defa İstanbul’a gelişinde onun onayı ile 7 Eylül 1938 günü Op. Dr. Mim Kemal Öke tarafından ilk karın ponksiyonu (karından sıvı alma işlemi) yapılır. Dr. Neşet Ömer İrdelp karaciğer yetmezliğinden dolayı ponksiyonun lokal anestezi tetkik edilmeden yapılmasını ve az miktarda sıvı boşaltılmasını istiyordu. Dr. Mim Kemal Öke Atatürk'e daha önceleri cerrahi müdahalede bulunduğu için onun ağrıya duyarlılığını bildiğinden cilt altına lokal anestezi yaptıktan sonra ponksiyonu yapar. Atatürk'ün karın boşluğundan 10,5 kilo sıvı boşaltılır. Asım Arar ve Bedi Şehsuvaroğlu’na göre 12 kilo, Hasan Rıza Soyak'a göre ise 12 kilodan fazla sıvı boşaltılmıştır. Sıvı boşaltıldıktan sonra, Atatürk adeta birdenbire zayıflamıştı. Karnına büyük bir sargı sarılır, rahatladıktan sonra sigara ve kahve içer. Kendisine ponksiyon yapılan iğneyi görmek ister. Dr. Mim Kemal Öke kendisine daha ince bir iğne gösterir. Atatürk bunu görünce: -"Aman bu kazma anestezisiz mi batırıldı. Birkaç defa anestezi yapılmadan bu yapılamazdı. Fakat bir diğeri icap ederse rica ederim daha incesini intihap (seçim) edelim" der. 108 Rıfat N. Bali Savarona: Atatürk’e Son Armağan (İstanbul: Libra Yayıncılık,2010) 139-140 165 Kendisine geçmiş olsun diyen Kılıç Ali'ye Atatürk; -"Çıkan suyu gördün mü? Bu kadar bir su kabı insanın karnı üzerine konsa nasıl tahammül eder? Bak ben ne haldeyim nasıl tahammül etmişim" der. 19 Eylül 1938 günüde Dr. Nihat Reşat Belger ve Dr. Neşat Ömer İrdelp'in müşterek raporlarında Atatürk'ün çok yorgun ve halsiz olduğu ve karında asidin toplanmasının devam ettiği ve ilk ponksiyondan önceki seviyeye geldiği belirtilmişti. 22 Eylül 1938 günü Atatürk'ten ikinci defa ponksiyonla sıvı boşaltılır. Ponksiyon yine Dr. Mim Kemal Öke tarafından lokal anestezi ile yapılır. 10 litre sıvı boşaltılır. 7 Kasım 1938 Salı sabahı, doktorlardan daha fazla dayanamayacağından sıvını derhal alınmasını kati bir lisanla ister. Dr. Nihat Reşad Belger'e -"Doktor karnımdan bu suyu çekmek zamanı geldi; çünkü bu mayi benim nefesime dokunuyor. Soluk almamı güçleştiriyor. Bunu çekip alın" der. Doktorlar hiç değilse 24 saat geciktirmek için Dr. Mim Kemal Öke'nin sarayda olmadığını, o saatte Gülhane'de talebelerine ders vermekte olduğunu, bu işlemin ertesi güne ertelenmesini rica ederler. Fakat Atatürk; -"İşte doktor Mehmet Kâmil Bey var zaten bu isi en iyi beceren de o imiş, o yapsın" diye diretir. Doktorlar hazırlık yapmak için odadan çıktıktan sonra kaslarını çatar, hiddetli bir sesle; -"Niçin tereddüt ediyorlar... olacak olur!" Karnını işaret ederek; -"Bu insuportable'dır" der. Üçüncü karın ponksiyonu aynı gün saat 12:20'de Dr. Mehmet Kâmil Berk tarafından yapılır. Atatürk karında biriken sıvının hepsinin çekilmesini ısrarla emretmektedir. Doktorlara; -"Kaç litre var? Sayın!" diyordu. 166 Dr. Nihat Reşat Belger her yarım litreyi bir sayarak "on iki litre" der. Hakikatte 6 litre sıvı boşaltılmıştı. 109 10.3. NE YAPILACAKSA ÇABUK YAPILMALI... Atatürk, artık son günlerini yaşıyordu. Bu arada Başvekil Celal Bayar İstanbul’a gelmişti. Atatürk' a ziyaret edecek, aynı zamanda bütçe hakkında maruzatta bulunacaktı. Müdavi (tedavi eden) doktorlar Celal Beyden Atatürk'ü ancak bir çeyrek saat kadar meşgul etmesini rica eylemişlerdi. Bayar, Atatürk'e bütçe hakkında maruzatta bulundu. Fakat izahat bir çeyrek saate sığmadı. Zaman biraz geçince doktorlar Celal Beyin nazar dikkatini celbetmek (çekmek) için Afet Hanımı içeriye gönderdiler. Fakat zeki Atatürk' ün gözünden hiçbir şey kaçmazdı. Afet Hanımın ne maksatla içeriye girdiğini hemen anladılar ve derhal: -Afet! Otur, otur. Bayar bak ne güzel şeyler hazırlamış, dinle! Diyerek, Afet Hanımı vazifesini yapmaktan alıkoydular ve oturttular. Celal Beyin arz ettiği bütçede birkaç, yerde kurulacak fabrikalardan bahsediliyordu. Celal Bey, izahat vererek: -Bunların bütçeye bar (yük) olmaksızın yapılmasını düşünüyoruz. Diye mütalaasını (görüşünü) ilave edince, Atatürk: -Çocuğum ne yapılacaksa çabuk yapılmalı. İki senelik bir zamanınız var. Behemehal (mutlaka) dünya bir harbe gidiyor. Bu vaziyet karşısında bütçe mülahazalarına ve formüllerine uyarak âtıl kalmak caiz değildir, demişlerdi. Atatürk şöyle düşünüyordu: "Büyük bir kusurumuz cihandan geri kalmaktır. Hakikaten de bütün terakki hamlelerinde maalesef biz geri bırakılmışızdır. Bunu telafi etmek için bütçe veya birtakım buna mümasil (benzer) formalitelere ve prensiplere iltifat edilemez. Fertler yapacak, şirketler yapacak, hükümet yapacak, velhasıl (kısaca) işler hiçbir engele uğramaksızın yapılacak, ancak aynı 109 Ümit Türk, Atatürk’ün Anıları, İnternet Mak. 167 seviyeye geldikten sonradır ki o zaman formalitelere, bütçe ahkamına (hükümlerine) tabi (bağlı) olmak zarureti hasıl olacak.110 SAĞLIK DURUMU HAKKINDA RESMİ TEBLİĞ* (21 EKİM 1938) İstanbul, 21 (AA)- Riyaseticumhur Umumi Kâtipliği’nden: 1. Reisicumhur Atatürk'ün sıhhi vaziyetleri hakkında tedaviye bakan ve danışman tabipleri tarafından bugün saat 10'da verilen rapor ikinci maddededir. 2. Geceyi rahat geçirdiler. Genel iyileşme artmaktadır. Nabız muntazam 94, soluk 20, hararet derecesi 36.9'dur. Hasan Rıza Soyak tebliğe şu açıklamayla yer vermektedir: "Nihayet ayın 21. günü sabahın erken saatlerinde Ali Kılıç ile beraber, yatağının başı ucunda oturuyorduk. O, yine -fakat bu sefer daha seyrek- aynı sözleri tekrar ediyordu. Ali Kılıç ile aramızda küçük ve sedef kakmalı bir sigara masası vardı; bir aralık ben buna dayandım, masa gıcırdadı; hayret!.. Atatürk birdenbire susmuştu. Demek ki kendisinde artık etrafındaki gürültüleri fark edecek kadar bir uyanıklık belirmişti. Derhal nöbetteki doktorlara haber gönderdik; nefes nefese geldiler, hadiseyi kendilerine anlattık; Prof. Neşet Ömer İrdelp, bana: 'Senin sesine çok alışıktır, hitap et bakalım!' dedi. Başucuna biraz daha yaklaşıp seslendim: 'Atatürk! .' Yine, tekrar ededurduğu sözleri kesti ve cevap verdi: 110 Ahmet B. Palazoğlu, Atatürk Kimdir? Dünyada Barış, (Ankara: Ebabil Yayıncılık 2007) 298-299 168 'Efendim . . .' Devam ettim: 'Nasılsınız Efendim? .' Hiç gecikmeden: 'İyiyim! ... ' dedi. Artık belli olmuştu ki yavaş yavaş açılıyor, komadan sıyrılıyordu. Sevinç gözyaşları arasında odayı terk ettik. Doktorlar, hastanın tam bir sükûnet içinde bırakılmasını lüzumlu görüyorlardı. Buna rağmen o gün kendisi ile daha bazı kısa konuşmalar yapılmıştı." Son gelişmeler Dr. Akil Muhtar Özden’in 10.XI.1938 günlü notlarında su şekildeydi: "Ahval-i umumiye fenadır. Koma devam ediyor. Agoni ralleri var. Bir defa daha 500 cm küp Glikoz Serumu veride yapıldı. Saat 8.00’de kalbe faydası, nabzın biraz dolgun olmasıyla görünür gibi oldu. Lakin koma ve agoni devam etti. Saat 9.05 de vefat. Ben, Mehmet Kâmil Bey, Mim Kemal Bey orada idik. Herkes hazin hazin ağladı Atatürk’ün ölüm anında orada bulunan Dr. Mehmet Kâmil Berk vefat anını şöyle anlatmaktadır: "Yatağın ayak ucunda son saygı duruşlarını yapan Muhafız Kıtaları Komutanı İsmail Hakka Tekçe ile Hasan Rıza ve Kılıç Ali Beyler de üzüntü içinde idi ve Hasan Rıza Bey'in üzüntülü sesi duyuldu: - Kılıç bak, koca bir tarih göçüyor! Ölümü anda bilahare rapora imza koyan hekimler, hepimiz orada idik, yalnız hükümet temsilcisi Dr. Asim Arar yoktu. Sonradan geldi. Dr. Akil Muhtar Bey oksijen balonunu bizzat dolduruyor ben de veriyordum. Son nefesini verdikten sonra, ona işaret ettim, Bilahare bir ipek mendille Gazi’nin çenesini, bir gazlı bezle de ayak bas parmaklarını bağladım. Ondan sonra da Hasan Rıza Bey’e (Soyak) haber verdik.111 111 Ali Güler, Atatürk’ün Son Sözü Aleykümesselam (İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013), 48-49 169 10.4. Ölüm Döşeğinde Çenesi Bağlanmış Yatarken Atatürk'ün vefat ettiği gün Dolmabahçe Sarayı'nın içi adeta bir ibret manzarası gösteriyordu. Bizler üzüntümüzden kahrolurken, ölüm haberini alınca kalbine ateş ederek intihara teşebbüs eden aziz arkadaşımız Salih Bozok kanlar içinde yatıyordu. Saray aniden boşalıvermiş, birkaç arkadaş acımızla ve derdimizle baş başa kalmıştık. Tıpkı tarihte gördüğümüz gibi, bir yanda padişahın hasıra sarılmış cenazesi, diğer yanda ise kılıç alayı töreni hazırlıkları gibi bir hava esiyordu. Aziz Atatürk ölüm döşeğinde, sakin ve hareketsiz, çenesi bağlanmış yatıyordu. O'nu öylece bırakıp sarayı terk edenler, açılacak olan yeni döneme göre durumlarını sağlamlaştırmaya koşuyor ve bununla uğraşıyorlardı. · Ankara'da cumhurbaşkanı seçimi, yeni başbakan ve Bakanlar Kurulu’nun atanması telaşı vardı. Bütün cumhurbaşkanlığı memurları hemen Ankara'ya çağrılmışlar, zavallı Hasan Rıza Soyak yapayalnız bırakılmıştı. Sarayı ne arayan ne soran kalmıştı. Bu acı manzara karşısında isyan etmemek mümkün değildi. Ankara telefonla bulundu. Başbakanlık üze! Kalem Müdürü Baki Bey' den, bu acı durumu Başbakan Celal Bayar'a intikal ettirmesi istendi. Bu telefon görüşmesinin üzerinden bir saat kadar süre geçmişti ki, sarayda bir faaliyet başladı. Ordu müfettişlerinin cenaze töreni hazırlıklarıyla görevlendirildikleri bildirildi. Üniformalı subaylar, Atatürk'e saygı nöbeti tutmaya başladı. Bu hazırlıklar sırasında Cemil Cahit Paşa'nın yaptığı hizmetleri şükranla anmak isterim. Paşa, Atatürk'ün aziz naaşının büyük bir özenle nakli için neler yapmadı, nasıl didinmedi ki ... Atatürk'ün mübarek tabutunu sırtında götürdü denebilecek derecede gayret gösterdi. Durum ne olursa olsun, artık hiçbir şey önemli değildi. Çünkü artık Atatürk yoktu. Kocası, 10 Kasım günü, gözleri kan çanağına dönmüş bir halde eve geldiğinde, Füreya, acı haberi radyodan çoktan duymuştu. Ona sarıldığı zaman, hıçkırıklara boğularak, "Son anda, son nefesini vermeden bir saniye önce, birdenbire san Rıza ile düşündük ki, bağlandığı ve inandığı aziz milletini, etrafındaki dostlarının şahsında, son defa askerce selamlamak istedi," dedi. Füreya kocasını, rahatça ağlayabilmesi için yatak odasında yalnız bıraktı. Dokuz yaşından beri tarifsiz bir hayranlıkla, belki de bilinçaltında aşkla sevdiği insanın kaybı karşısında, uyuşmuş 170 gibiydi. Annesini ya da babasını kaybettiği için ne yapacağını bilemeyen, şaşkın bir çocuktan farkı yoktu. Ama bu duygusunda yalnız değildi. O anda, yurdunu seven her Türk, yüreği yanarak, kendine çağdaş bir ülke armağan etmiş, bir daha yeri asla doldurulamayacak Ata'sı için gözyaşı döküyordu 11. İstanbul Yılları (1939-1946) Füreya ve Kılıç Ali, Atatürk'ün ölümünden sonra, Ankara'daki evlerini kapatıp, İstanbul’a döndüler. Teşvikiye'de, Hüsrev Gerede Caddesi'nde Gözem Apartmanı'nın bir katını kiraladılar. Taşınma telaşındaki ilk haftalar geçtikten sonra, Füreya kendini çok zor günlerin beklediğini fark etti. Kılıç Ali derin bir bunalımın eşiğindeydi. Kimse ile görüşmek, hiçbir yere çıkmak istemiyordu. Sanki koca adamın varoluş nedeni, Atatürk'ün ölümüyle yok olmuştu. On beş yılı aşkın bir süre, Ankara'da en önemli konumlarda bulunan, Devlet Reisi'nin en yakını olan Kılıç Ali, şimdi bir hiçti. Cumhurbaşkanı İsmet Paşa, Atatürk'ün hiçbir zaman sevmediği yakın çevresini ezmiş geçmişti. Füreya, kocasını bunalımdan çıkarabilmek için elinden geleni yaptı. Birçok bankada ve iş yerinde hatırlı tanıdıkları vardı. Onlardan herhangi biri, ordu disiplinini bilen, Meclis'te milletvekilliği yapmış, Devlet'e bu kadar yakın yaşamış tecrübeli bir kişiye, bir yerde bir Yönetim Kurulu Üyeliği, bir danışmanlık kolaylıkla bulabilirdi. Kılıç Ali, bu teklifleri duymak bile istemedi. Hiç kimseden iş dilenmeyecekti. Az çok parası vardı. Eski şaşaalı hayatlarını sürdüremeseler bile, kimseye muhtaç olmadan yaşayabilirlerdi. Kılıç Ali, tüm apoletleri bir hamlede sökülüp atılmış bir mareşal gibiydi. Boynu bükük, başı eğikti. Hayatta en değer verdiği insanı kaybetmiş olmanın üzüntüsüne teselli bulamıyordu. Ayrıca, bir süre önce, gözünü kırpmadan verdiği kararların altında ezilmeye başlamıştı. Çünkü artık sorguluyordu. Ve görüyordu ki, hiçbir rejim, insan hayatından daha değerli değildir. İnsan hayatının değerini, Atatürk ölürken öğrenmişti sanırım. O ölüm döşeğinin başında beklerken, bir ölüm meleği karşısına geçip, "Ey Kılıç Ali, yatakta yatan dostunu, istediğimi verirsen bağışlamaya hazırım," deseydi ve Mustafa Kemal'in diyeti olarak Cumhuriyet'i isteseydi, kocam, Paşa'yı yaşatmak için, 171 bekçiliğini üstlendiği rejimi gözünü kırpmadan feda ederdi, eminim. Ama Mustafa Kemal ölmüştü ve ölürken Kılıç Ali'nin yaşam sevincini birlikte götürmüştü. Geride bana bir enkaz bırakarak. Kocam eminim şaşırmıştır, üç yıllık karısının ilk kez yatakta ona sımsıkı sarılarak uyumaya başlamasına, ama bir yıl boyunca ben Kılıç Ali'yi ana şefkatiyle, ihtimamla, bir çocuğu sever gibi sevdim ve kollarımda uyuttum. Yaşama Dönüş Kılıç Ali'nin yaşama dönüşü, karısının ona oyun grupları kurup, haftada üç-beş gece bezik, poker, briç gibi kart oyunları düzenlemesinin sonucu gerçekleşti. Önceleri, evde toplanıp oyun oynayan konukların yanma bile çıkmayan Kılıç Ali, yavaş yavaş misafirlerin geleceği günler, tıraş olmaya, giyinmeye ve salona geçip oyun oynayanları omuz başlarından seyretmeye başladı. Füreya, arkadaşlarına kocasına baskı yapmamalarını özellikle tembih etmişti. Kimse ağzını açıp, hadi sen de bize katıl demiyordu. Kılıç Ali bir süre ayakta oyun seyrettikten sonra, önce oynayanlara fikirler vermeye, sonra da onlara katılmaya başladı. Füreya, kocasına haber vermeden onu hem Moda hem de Cercle d'Orient kulüplerine âzâ yazdırmıştı. Uzun süre bu yerlere insanlar ona itibar etmez korkusuyla gitmeyen Kılıç Ali, bir süre sonra kulüplere de gitmeye başladı ve korkularının yersiz olduğunu gördü. Ankara'da siyasi nedenlerle aşırı yaltaklanmalara veya tam tersi aşırı horlanmalara uğramak mümkün olabilirdi ama, İstanbullular siyasi ikbal veya düşüşlere, özel menfaatleri olmadıkça, meraklı değildiler. 1946 yılında yeni bir parti kurulmuştu. Demokrat Parti'nin kurucularının arasında Kılıç Ali'nin pek çok dostu vardı. Partiye girmesi, aktif bir görev alması için teklifler gelmişti. Ama Kılıç Ali, tüm teklifleri reddedecek, Demokrat'ların sadece sadık bir dostu olarak kalacaktı. 112 11.1. Paris (1950-1951) Füreya ve Kılıç Ali Paris'te buluştular. Plaza Athenee'ye yerleşip, küçük bir daire aramaya başladılar. Savaş sonrasında kiralık ev bulmaya imkân yoktu. Evlerin çoğuna Amerikalılar yerleşmişti. "Otelle bir anlaşma yapalım, bize sürekli bir oda ayırsın," dedi Kılıç Ali. "Çok pahalı olmaz mı?" "Önce bir üç ay için anlaşırız, sonra gerekiyorsa uzatırız. Devamlı müşterisi olacağımız için, bir indirim yapmalarını isteyeceğim." Kılıç Ali, İstanbul’da İş Bankası'nda 112 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016) 124 172 idare meclisi üyeliği yaptığı için, karısının yanında sürekli kalamayacak, ancak sık sık gidip gelecekti. Füreya tedavisine başlamadan önce, Prof. Gabrier'in tavsiye ettiği ünlü seramikçi Serre'yi aradı. Şerre, uzun yıllar hocalık yaptıktan sonra emekli olmuştu ve Sevr'de oturuyordu, önce ona bir mektup yazdı, sonra da hiç üşenmedi, bir trene atladı Sevr'e gitti. "Paris'te Seramik okuluna kaydolabilmem için, bana yardımcı olur musunuz?" diye sordu. Şerre, Füreya'yı atölyesine götürdü, orada şevkle ellerini çamura daldırışımı, küçük kuşlar, vazolar, fincanlar yapışını seyretti. "Okula gitmenize hiç gerek yok kızım," dedi, "Sizde okulun vereceği formasyon zaten var. Boşuna vakit kaybetmeyin, hemen bir atölyeye girerek çalışmaya başlayın” Füreya, Sevr'den bulutların üstünde döndü. Kılıç Ali'ye bir atölye bulduğunun müjdesini verdi. Paris'in şehir haritasını açıp baktı kocası. Bourget havaalanına giden yolun üzerinde, cehennemin dibinde bir yerdi. "Füreya, sen buraya seramik yapmaya mı geldin, tedavi olmaya mı?" diye sordu. "Seramik yapmak, benim tedavimin bir parçası Kılıç." "Nasıl gidip geleceksin oraya kadar? Her gün gidiş geliş taksi, dünyanın parası tutar." "Taksiye binmeyeceğim ki," dedi Füreya, "metro ile gidip geleceğim." "Kızım sen aklını mı kaçırdın. Metro'da üşütüp hastalanacaksın." "Ben zaten hastayım." "Daha fena ya!" "Beni anlamaya çalış, eğer kurtuluşum yoksa, çok istediğim bir şeyi yaparak öleceğim." "Önce kurtulsan da sonra yapsan, o çok istediğin şeyi." "Kurtuluşum biraz da ona bağlı. Biliyorsun, insanlar mutlu değillerse, iyileşmeleri de mümkün olamıyor." "Senin mutluluğun bir avuç çamura kaldı, öyle mi Füreya," dedi Kılıç Ali, gücenmişti. "Ailede aklı başında bir sen vardın, sana da oldu olanlar." Kılıç Ali, meclis idare üyeliklerinden birinin genel kurulu için, İstanbul’a döndü. Füreya, Doktor Tibaux ile, streptomisin tedavisine ve yeni atölyesinde çalışmalarına başladı. Tedavi için doktoruna on beş günde bir, seramik için atölyeye her gün gidiyordu. 113 113 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016) 154-155 173 11.2. Ateşin Kızı Füreya İstanbul’a sergisinin açılmasına ancak üç hafta kala dönebildi. Havaalanında onu karşılayan Kılıç Ali ile birlikte, evlerine giderlerken, "Herhalde eve gitmeden önce bebeği görmek istersin Füreya," dedi Kılıç Ali, "Annenlerde duralım mı?" "Ah, Kılıç bebeği görmek istemez miyim? inan bana, doğduğu günden beri, beş aydır başka şey düşünemiyorum," dedi Füreya, "Ama bebeği bu yolculuk kıyafetimle kucağıma alamam, önce eve gidelim, bir banyo yapayım, elbiselerimi değiştireyim, hediyelerimi çıkartayım valizden, sonra, hemen gidelim." Ön koltukta şoförün yanında oturan Şeytan, koltuğun üstünden atlayarak, Füreya'nın kucağına geldi. "Hoşşt," dedi Kılıç Ali. "Yerine dön bakayım. Hanımının elbisesini buruşturuyorsun." Köpek dişlerini göstererek hırladı. "Kusuruna bakma," dedi Füreya, "Yolculuk yordu zavallıyı. Huysuzlanıyor. Zamanla alışır sana da." Kılıç Ali köpeği sevmek üzere elini uzatınca yine hırladı köpek. "Sus Şeytan," dedi Füreya, "Terbiyesizlik etme." "Adı kendine çok uymuş," dedi Kılıç Ali. "Pek sevimsiz bir şey." Füreya sesini çıkartmadı. Karı koca El Irak Apartmanı'na geldiler. Füreya Erenköy'deki evin eşyalarının bu apartmana taşınmasına yardımcı olmuştu ama, tedavisi yüzünden içinde uzun süre yaşayamamıştı. Füreya'nın seramik fırını İstanbul’a serginin açılmasından birkaç gün önce ulaştı. Füreya seramik fırınının ne işe yaracağını gümrükçülere anlatmakta zorluk çekeceği için, ekmek fırını olarak soktu gümrükten. "Bakalım bana bu fırında neler pişireceksin?" diye dalga geçti Kılıç Ali. "Sergiye katmak istediğim bir iki parça var, önce onlar pişecek. Ama sergi sonrasında düşünürüz," dedi Füreya. 174 Üç gün boyunca hiç uyumadan çalıştı. Kılıç Ali sabaha karşı uyanıp evin içinde dolandığında, karısını elleri kollan çamur içinde, yüzü harlı ateşten dolayı kızarmış, fırının başında buluyordu. "Füreya, yine hastalanacaksın. Nedir bu halin. Nefes al, dinlen." "Sergiden sonra," diye yanıtlıyordu Füreya. Sergi Ekim sonunda açıldı. Açılış muhteşem oldu. İstanbul’da yaşayan sanatçıların yanı sıra, İstanbul sosyetesinin tamamı ve şehirde aileyi tanıyan herkes renklendirdi açılışı. Bütün yapıtlar daha ilk gününden kapışıldı. Seramikleri kimileri, beğendiği, ilginç bulduğu için alırken kimileri de Füreya'nın hatırı için satın aldı. "Sergi bittiğine göre, normal yaşamımıza dönecek miyiz, yoksa yine fırının başında sabahlamaya devam mı, ateşin kızı?" diye sordu bir gün Kılıç Ali. "Ateşin kızı mı?" "Sürekli ateşin önündesin." "Benim işim bu." "İşin değil karıcığım, hevesin bu." "Seramiğe benim hevesim olarak mı bakıyorsun Kılıç?" "Ne yani? Para kazanmak için yapmıyorsun ya bunu. Eğlenmek, vakit geçirmek için yapıyorsun." "Sergiden çok para Kazandım ama. "Her zaman aynı satışı bekleme," dedi Kılıç Ali. "Değişik bir şey diye aldılar seramikleri. Dostlar da hatırın için aldı. Hep böyle gitmez." "Peki, ne yapmamı istiyorsun? Bu işi bırakmamı mı?" "Eskisi gibi, evinin kadını olmanı, benimle meşgul olmanı, birlikte gezmemizi, aynı odada yatmamızı. Seramiği bırakman elbette şart değil, oyalanmak için yaparsın," dedi kocası. "Sergin kapandığında fırında yemek pişirmeye söz vermiştin, hani?" Füreya yanıtlamadı kocasını. Kılıç Ali'nin söylediklerinde haklı olduğunu düşünüyordu. Ama artık eski hayatına dönemezdi. Oyun masaları, gece eğlenceleri, içki sofraları ve sabun köpüğü gibi konuşmalar... Asla geri dönemezdi bunlara. Dönmeyecekti. 175 Füreya Paris'ten döndüğünden beri Kılıç Ali ile ayrı odalarda yatıyorlardı. Aslında, verem teşhisi konduğu gün ayırmışlardı odalarını. Bunu ısrarla Füreya istemişti. "Uykularım çok kötü, ateşliyken uyuyamıyorum, seni de rahatsız ederim Kılıç, ayrı odalarda yatalım," demişti. Ama şimdi bir de köpek çıkmıştı Kılıç Ali'nin başına. Şeytan Füreya'nın odasında kalıyor, Kılıç Ali içeri girmek istediği zaman hırlıyor, hırçınlaşıyordu.114 Füreya, 1962'de, Prag'da Uluslararası Seramik Sergisi'nde en büyük ödül olan 'Altın Madalya'yı kazandı. 1955'te Cannes'da kazandığı gümüş madalyadan sonra, kendini uluslararası arenada bir kez daha kanıtlamış oluyordu böylece. Artık o bir ustaydı ve seramikte ufkunu genişletmesinin zamanı gelmişti. Teknik Üniversite'nin Jeoloji bölümüne başvurdu ve çeşitli araştırmalardan sonra, çok elverişli bir malzeme ele geçirdi. Bu malzemeyle, yüksek pişirimli türleri denedi. Toprağın karışımlarıyla ve atölyeye nakliyle sevgili Hasan Usta'sı uğraşıyordu. 115 Kılıç Ali 26 Nisan 1952’de tekrar Türkiye İş Bankası Yönetim Kurulu Üyeliğine seçildi. 2 Haziran 1960’ta bu görevinden istifa etti. Uzun süre aktif olarak politikaya girmedi. Ölümünden kısa süre önce, Tevfik Rüştü Aras ve bazı arkadaşlarıyla Yeni Türkiye Partisine katılarak seçimlere girdi ama bir sonuç alamadı. Kılıç Ali Bey, 14 Temmuz 1971’de İstanbul’da vefat etti. Zincirlikuyu Mezarlığı'nda defnedildi. 114 115 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016) 167-169 Ayşe Kulin, Füreya, 16. Bs. (İstanbul: Everest Yayınları, 2016), 205 176 Sonuç Kılıç Ali, 28 Ekim 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paşa tarafından Maraş, Antep yöresinde Ayıntab-Maraş ve Havalisi Kuvâ-yi Milliye Komutanı olarak Kuvâ-yi Milliye'yi kurmakla görevlendirilmiştir. 5 dönem Gaziantep Milletvekilliği yapmış, Ağrı İsyanı sırasında kurulan İstiklal Mahkemeleri'nde üyelik yaptı. II. Dönem Ankara İstiklâl Mahkemesi Üyeliği yapmıştır. 1919 yılından 1938 yılına kadar Atatürk' ün yanından hiç ayrılmamıştır. Atatürk'ün 1938 yılında ölümünden sonra Cumhurbaşkanı İnönü tarafından 1939 seçimlerinde aday gösterilmemiştir. 7 Haziran 1934 tarihinde Milis Albay rütbesiyle ordudan emekli oldu. Kılıç Ali İş Bankası'nın da kurucu üyelerindendir ve banka yönetim kurulunda 1960 yılına kadar görev yapmıştır. 1961'de Yeni Türkiye Partisi'nin kurucuları arasında yer almıştır. 177 12. K A Y N A K Ç A Akay, O. (2010). Bu Sofrada Ben Varım. 2. Baskı. Alfa yayıncılık. İstanbul. Atatürk’ün Bütün Eserleri 10. Cilt (1920-1921). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2004. Atatürk’ün Bütün Eserleri 11. Cilt (1921). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2005. Atatürk’ün Bütün Eserleri 14. Cilt (1922-1923). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2007. Atatürk’ün Bütün Eserleri 16. Cilt (1924). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2005. Atatürk’ün Bütün Eserleri 17. Cilt (1924-1925). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2005. Atatürk’ün Bütün Eserleri 18. Cilt (1925-1927). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2006. Atatürk’ün Bütün Eserleri 19. Cilt Nutuk I (1927). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2006. Atatürk’ün Bütün Eserleri 20. Cilt Nutuk II (1927). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2007. Atatürk’ün Bütün Eserleri 22. Cilt (1927-1929). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2007. Atatürk’ün Bütün Eserleri 24. Cilt (1930-1931). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2008. Atatürk’ün Bütün Eserleri 25. Cilt (1931-1932). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2009. Atatürk’ün Bütün Eserleri 26. Cilt (1932-1934). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2009. Atatürk’ün Bütün Eserleri 27. Cilt (19334-1935). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2010. Atatürk’ün Bütün Eserleri 28. Cilt (1935-1936). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2010. Atatürk’ün Bütün Eserleri 29. Cilt (1937). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2011. Atatürk’ün Bütün Eserleri 30. Cilt (1937-1938). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2011. Atatürk’ün Bütün Eserleri 6. Cilt (1919-1920). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2003. Atatürk’ün Bütün Eserleri 7. Cilt (1920). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2003. Atatürk’ün Bütün Eserleri 8. Cilt (1920). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2. Basım, 2004. Atatürk’ün Bütün Eserleri 9. Cilt (1920). İstanbul: Kaynak Yayınevi, 2002. Atatürk’ün Sonbahar Gezileri. (2008). (Çev. Fehmi Akın). Anekdot Kitaplar. Ankara. Aybars, E. (1982). İstiklal Mahkemeleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ankara. 178 Bali, R.N. (2010). Savarona: Atatürk’e Son Armağan. Libra Yayınevi. İstanbul. Bozdağ, İ. (2006). Atatürk’ün Başyaveri Anlatıyor Latife ve Fikriye İki Aşk Arasında Atatürk. Truva Yayınları. İstanbul. Çevik, Z. (1998). Millî Mücadelede Müdafaa-i Hukuk’tan Halk Fırkasına Geçiş (1918-1923). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul. Çoker, F. Türk Parlamento Tarihi Araştırma Grubu, Türk Parlamento Tarihi, Mili Mücadelede ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923- III. Cilt: I. Dönem Milletvekillerinin Özgeçmişleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları. Ankara. Doğan, Ü. (2017). Mustafa Kemal’in Muhafızı Topal Osman Ali Şükrü Bey Cinayetinin Gizli Kalmış Gerçekleri. Kripto Kitaplar, Ankara. Ertan, T. F. (2017). Başlangıçtan Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. 5. Baskı. Siyasal Kitapevi. Ankara Güler, A. (2013). Atatürk'ün Son Sözü Aleykümesselam. (Ed. Aykut Can). Yeditepe Yayınları. İstanbul. Kılıç, A. (1955). İstiklal Mahkemeleri Hatıraları, Sel Yayınları. İstanbul. Kulin, A. (2016). Füreya, Everest Yayınları. İstanbul. Nasır Yüceer. Atatürk Ansiklopedisi: Kılıç Ali (Süleyman Asaf 1888-1971) - Atatürk Ansiklopedisi (ataturkansiklopedisi.gov.tr) Örenç, İ. (2017). Anadolu’nun Kurtuluş Destanı Perde Arkasındaki Kahramanlar (Ed. Ali Fuat Örenç). Babıali Kültür Yayıncılığı. İstanbul. Palazoğlu, A.B. (2004). Atatürk Kimdir? Atatürk’ün Kişiliği. Babil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu, A.B. (2005). Atatürk Kimdir? Atatürk’ün Askerliği (Cilt 3). Babil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu, A.B. (2005). Atatürk Kimdir? Atatürk’ün İnsanlığı (Cilt 2). Babil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu, A.B. (2006). Atatürk Kimdir? Atatürk’ün İnkılapçılığı (Cilt 5). Ebabil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu, A.B. (2006). Atatürk Kimdir? Atatürk’ün Milliyetçiliği (Cilt 4). Ebabil Yayıncılık. Ankara. 179 Palazoğlu, A.B. (2007). Atatürk Kimdir? Dünyada Barış (Cilt 6/2). Ebabil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu, A.B. (2007). Atatürk Kimdir? Yurtta Barış (Cilt 6/1). Ebabil Yayıncılık. Ankara. Palazoğlu. A.B. (2017). Gençlere Dostlarının Anılarından Atatürk. (Ed. Devrim Yalkut), Genç Destek Yayınları. İstanbul. Sökmen, T. (1999). Hatay’ın Kurtuluşu için Harcanan Çabalar. Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. İstanbul. Turgut, H. (der). (2007). Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları. 9. Baskı. Türkiye İş Bankası Yayınları. İstanbul. Ümit Türk, Academia: https://www.academia.edu/8144767/ATAT%C3%9CRK%C3%9CN_ANILARI_1 Ünalp, F.R. (2018). Birinci Dünya Harbi Sonunda Maraş’ın İtilaf Devletlerince İşgali ve Maraş Savunması, Akademik Bakış. C. 11. S. 22. s.9-13. 180 13. EKLER I. 14. Görseller Kılıç Ali, o zamanki adıyla Üsteğmen Asaf, Umumi Harp sırasında. 181 Kılıç Ali, astsubay Asaf olarak Medine' de (solda). 182 Kılıç Ali Azerbaycan Bakü' de (1917). 183 Kılıç Ali Ayıntap savaşı esnasında. 184 Kılıç Ali, Ayıntap Maraş savaşında. 185 Kılıç Ali 186 Kılıç Ali Ayıntap 'ta (siyah pelerinli). Kılıç Ali Ayıntap'ta (ortada, kılıçlı ve kalpaklı). 187 188 Mustafa Kemal'in Kılıç Ali'ye imzaladığı 2 fotoğraf. 189 Şapka Devrimi sırasında Kastamonu' da ilk şapkalılar (soldan sağa); Yunus Nadi, Mustafa Kemal, Fuat Bulca, arada iki kalpaklı: Reşit Galip ve Ali Çetinkaya, en sağda Kılıç Ali Kılıç Ali 190 Kılıç Ali İstiklal Mahkemesi üyesi. 191 Ankara İstiklal Mahkemesi üyesi Kılıç Ali. 192 Ankara İstiklal Mahkemesi mahkeme heyeti. (Soldan sağa) Kılıç Ali, Ali Çetinkaya, Necip Ali, Reşit Galip Yalova'da. Atatürk, Fethi Okyar, Salih Bozok ve Kılıç Ali. 193 Ankara İstiklal Mahkemesi hâkimleri İzmir Suikastı davasının Tayyare Sineması salonundaki duruşmasında. İzmir suikastı davasının İzmir' de Tayyare sineması salonlarındaki duruşmasında mahkeme heyeti. (Soldan sağa) Rize Milletvekili Ali (Zırh), Kılıç Ali, Başkan Ali Çetinkaya, savcı makamında Reşit Galip. 194 Üyeler İstiklal Mahkemesi önünde: Reşit Galip, Kılıç Ali, Ali Çetinkaya. 195 Atatürk ve Kılıç Ali. 196 Atatürk ve Kılıç Ali Florya'da (1935). Deniz Köşkü inşa halinde. Florya 'da Kılıç Ali ve Atatürk. 197 Atatürk'ün Kılıç Ali'ye 'Kılıç' soyadını verişi. 198 Kılıç Ali'nin solunda oğlu Gündüz Kılıç, sağında ise Altemur Kılıç. Önde yeğeni Berin Kılıç (İnsel) 199 Füreya Koral’ın genç hali 200 Kılıç Ali ikinci eşi Füreya ile. Arka yüzde: "Lugano. Resim pek iyi çıkmamış ama çiçekler için gönderiyorum. Büyükler rengarenk pembe laleler. Küçükler de hep mavi mine çiçekleri. O kadar güzel gözüküyor ki, tasavvur edemezsiniz. Sokaklarda hep böyle parterler var. " 201 Arka yüzde: "Lugano. Bizim otelin tam karşısı Lugano Gölü. Karşıdaki dağdan manzara fevkalade. Otomobille hemen hemen tepesine kadar çıktık. Bundan yüksek bir dağa da (… ) çıktık. Hiç aklıma gelmedi kalbime dokunacağı. Bir midesi bulansın, bir sıkılsın. Pişman oldum çıktığımıza. Ama görseniz 1 800 fert çıkıyor ve yarısından fazlası hemen hemen düz olarak asansörle çıkarmış gibi. Bütün şehir ayak alımda. Tayyarede gidermiş gibi. Demir'i hatırladım. Pek hoşuna gidecekti herhalde. Sizi çok öperim. Füreya." 202 Füreya Koral 203 Son yıllarında Kılıç Ali. 204 Kılıç Ali'nin son fotoğrafı 205