Skica promena etničkog sastava stanovništva u Vojvodini

Mr ZOLTAN ÐERE UDC 325.3(497.113)''1526/1910'' SKICA PROMENA ETNIÆKOG SASTAVA STANOVNIŠTVA NA TLU DANAŠWE VOJVODINE 1526–1910. GODINE Saþetak: Do suštinske promene sredwovekovne etniæke slike Vojvodine došlo je u vreme turskih osvajawa, koja su dovela do išæezavawa maðarske populacije i nastajawa srpske etniæke veœine. Posle osloboðewa od Osmanlija došlo je do promene: uz stalan rast apsolutnog broja Srba, wihov odnos u ukupnom broju stanovništva je zbog pristizawa novih kolonista razliæite narodnosti opadao do 1918. godine. Karakteristiæna crta novovekovne istorije Vojvodine je wena multietniænost, multikulturalnost i multikonfesionalnost, koja je bila naroæito izraþena od XIX veka do završetka Drugog svetskog rata. Karakteristiæno je i da je od sredweg veka do danas nekoliko puta došlo do promene etniæke slike oblasti i da u tome nije bila mala uloga drþavnih vlasti, koje su, sa razliæitim ciqevima, sprovodile kolonijalnu politiku. Kquæne reæi: istorijska demografija, kolonizacija, Maðarska, Srbija, Habzburška monarhija U vezi sa izuæavawem promena etniæke strukture stanovništva na tlu današwe Vojvodine javqaju se teškoœe karakteristiæne za demografska istraþivawa usmerena na daqu prošlost. Primarna okolnost koju moramo imati u vidu je æiwenica da etniæka ili nacionalna pripadnost stanovništva za drþavnu vlast sve do druge polovine XIX veka nije bila od posebnog znaæaja. Vlasti su se zbog fiskalnih i odbrambenih razloga interesovale prvenstveno za brojnost, ekonomsku moœ i eventualno za versku pripadnost stanovništva, te je karakter veœine sredwovekovnih i novovekovnih popisa bio u skladu sa pomenutim prioritetima, o æemu svedoæe brojni vojni, poreski, urbarijalni i crkveni popisi. Daqi problem predstavqa æiwenica da su relativno malobrojni popisi obuhvatali celu 105 istraþivanu oblast, sprovoðeni sa jedinstvenom metodologijom i ciqem. Stoga moþemo konstatovati da, sem posledwe tri decenije XIX veka i popisa iz 1910. godine, do savremenog doba postoje samo popisi stanovništva koja pruþaju posredne, parcijalne, povremene i nesistematiæne podatke o predmetu našeg istraþivawa, te demografske i etniæke promene ne moþemo pratiti sa sigurnošœu i preciznošœu. 1 Problem predstavqa i okolnost da Vojvodina kao administrativna ili istorijsko-geografska oblast nije postojala – sem 1849–1860. godine i perioda iza Drugog svetskog rata. Na prostoru današwe Vojvodine u novom veku nalazile su se þupanije Baæko-bodroška, Torontalska, Sremska i deo Tamiške þupanije, a juþni delovi pripadali su Vojnoj granici. U istorijskom, geografskom i ekonomskom smislu celinu je predstavqala šira oblast od današwe Vojvodine, koja se prostirala na veœ pomenute þupanije kao i na kompletnu Tamišku i Krašovsko-severinsku þupaniju. 2 Period do Mohaæke bitke Od kraja IX veka, pa narednih šest vekova, etniæku sliku Karpatske kotline odreðivalo je prisustvo i brojæana dominantnost Maðara. Zateæeno sporadiæno avarsko i slovensko stanovništvo preteþnim delom je dosta brzo asimilovano.3 Na osnovu papskih decimalnih popisa iz 1332–1337. godine, poreskih popisa sa kraja XV i poæetka XVI veka, i na osnovu toponima procewuje se da je od pribliþno 3,3 miliona ukupnog broja stanovništva Kraqevine Maðarske pre Mohaæke bitke, 75–80% (oko 2,5 miliona) pripadalo maðarskom etnikumu. Pri tome, katolici su æinili 80–85% stanovništva, dok je druga konfesija po brojnosti bila pravoslavna (preteþno Rumuni i Srbi).4 Broj onih koji su pripadali raznim „jeretiækim“ veroispovestima ili jevrejskoj konfesiji bio je zanemarqivo mali. Pomenutih 1 2 3 4 Prvi dobro pripremqen i dobro razraðen popis stanovništva bio je tzv. Jozefinski popis 1784–1786, ali ni taj popis nije obuhvatao etniæku pripadnost stanovništva, za wim su od znaæajnijih popisa sledili: popis neplemiœkog stanovništva iz 1804–1805, odliæan poreski popis iz 1828. godine, popis gradskog stanovništva iz 1848, austrijski popis stanovništva 1851/1857. godine. Konaæno, posle osnivawa Maðarskog statistiækog ureda 1867. godine, posebno od 1880. do 1910. godine stoje nam na raspolagawu popisi stanovništva cele Maðarske raðeni po jedinstvenim i savremenim statistiækim principima i metodama. U Maðarskoj je ova oblast poznata kao Temesköz, a ograniæena je sa severa rekom Moriš, sa zapada rekom Tisom, sa juga Dunavom a sa zapada jugozapadnim obroncima Karpata. Ács Zoltán, Nemzetiségek a történelmi Magyarországon, Budapest, 1986, 23. Szentpéteri József (glavni urednik), Magyar kódex 3, Császár és szultán birodalmában 1526–1790 (Kulturna istorija Maðarske 1526–1790), Budapest – Gyula, 2000, 341–342. 106 20–25% (oko 700.000) stanovništva æinilo je autohtono slovensko, pre svega hrvatsko i slovaæko stanovništvo, kao i Rumuni, Srbi, Nemci, Kumani, Jazigi, Peæenezi, Francuzi i Italijani, koji su se doselili posle formirawa maðarske drþave. U oblastima današwe Vojvodine Maðari su se naselili poæetkom X veka, u najveœem broju u najplodnijim, juþnim oblastima današwe Baæke. Prema rezultatima arheoloških istraþivawa, toponima i arhivske graðe, moþe se utvrditi, da su se Maðari u povezanom etniækom bloku, sem veœ pomiwanih oblasti, naselili preteþno duþ Dunava i Tise, u Banatu severno od linije Vršac–Zrewanin. Juþno od pomenute linije, kao i na teritoriji današweg Srema, Maðari su þiveli izmešano sa Slovenima. Oblasti lesnog platoa severne Baæke Maðari su naselili veoma retko, a moævarno podruæje u oblasti današweg Alibunara i Vršca (moævara Igan) kao i Deliblatska pustara (pustara Maksond) ostale su nenastawene. 5 U narednim vekovima širewe maðarskog etniækog prostora se, generalno gledano, nastavqalo bez obzira na odreðene demografske i istorijske okolnosti koje tome nisu išle u prilog. Do suþavawa etniækog bloka Maðara došlo je najpre upravo u našim oblastima, u vezi sa turskim napadima i useqavawem Srba u Maðarsku.6 Migracije Srba postale su primetne i dinamiæne posle Kosovske bitke, a oko sredine XV veka došlo je do pomerawa stanovništva šireg obima: s jedne strane stanovništvo ispod Save i Dunava, pred veœim turskim naletima, povlaæilo se u Maðarsku, a s druge strane turska vojska je sa poharanih teritorija odvodila stanovništvo u robqe. Migracije su uglavnom tekle iz pravca Srbije u juþnu Maðarsku, a od poæetka XVI veka i u pravcu Hrvatske, Dalmacije i Slavonije. Raæuna se da se iz srpskih zemaqa do poæetka XVI veka iselilo u Maðarsku (pre svega u Erdeq, Baæku, Banat i Srem) i Vlašku oko 200.000 qudi. S druge strane, carigradski frawevci su (verovatno preteravši) procewivali da je 1436–1442. godine iz Erdeqa, Srbije i drugih oblasti jugoistoæne Evrope od strane Turaka odvedeno u ropstvo oko 400.000 hrišœana. U prilog dinamiænosti migracionih kretawa govori æiwenica da se u oblastima Pomoravqa, Srema i Posavine tokom jednog veka tri puta smenilo stanovništvo.7 Seobu Srba u Maðarsku u XV veku, po reæima Radovana Samarxiœa, karakterišu dva toka: postepeno mawe primetno preseqewe 5 6 7 Kocsis Károly, Adalékok a magyarság etnikai földrajzához a mai Vajdaság területén, In: Dövényi Zoltán (szerkesztette), 22 tanulmány Berényi Istvánnak, MTA Földrajztudományi Kutató Intézet, Budapest, 1995. Istina, posle 1241. godine u oblasti severne Baæke i reæice Aranka u Banatu došlo je do naseqavawa Kumana, ali je ta æiwenica imala maweg direktnog uticaja na etniæku strukturu teritorije današwe Vojvodine od useqavawa Srba. Sima Œirkoviœ, Seobe srpskog naroda u Kraqevinu Ugarsku u XIV i XV. veku, u: Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Beograd 1990, 38–39, Toma Popoviœ, Seobe srpskog naroda u Kraqevinu Ugarsku u XIV i XV veku, u: Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Beograd 1990, 47. 107 obiænog sveta, i u istorijskim izvorima dokumentovano preseqewe srpske vlastele. Seobe su tekle u više talasa. 8 Voðeni odbrambenim i ekonomskim razlozima, kraqevi Maðarske su podsticali useqavawe Srba. Migranti su stizali individualno ili u mawim odnosno veœim grupama, što dobrovoqno, što pod silom – ovo posledwe naroæito za vreme Matije I koji je prilikom svojih protivturskih pohoda redovno odvodio turske podanike u Maðarsku. Tu ih je naseqavao na teritorije opustošene od strane Turaka, na vlastelinstva maðarskih ili srpskih feudalaca. Samo 1480–1481. godine preselio je iz Kruševaækog kraja u oblast oko Temišvara preko 50.000 Srba. Oni su u Maðarskoj imali ista prava i obaveze kao starosedeoci, a 1481. godine im je darivano pravo na slobodno ispovedawe vere i osloboðenost od desetka, sa obrazloþewem da œe dobar poloþaj pravoslavnih u Maðarskoj da podstakne na useqavawe veœi broj wihove sabraœe iz susednih oblasti. U skladu sa ovakvim razmišqawem, kraq Matija I je 1477. godine kod pape Siksta IV uspeo isposlovati encikliku koja je katoliæki kler i sveštenike pozivala na toleranciju prema pravoslavnima, zahtevao je da ih u propovedima ne vreðaju, da im ne uskraœuju obrede, da ih sahrawuju u katoliæka grobqa i primaju u katoliæku crkvu ukoliko to oni izriæito traþe. Uostalom, tolerantan pristup mogao je olakšati wihov prelazak na katoliæku veru. Brana tome bila je æiwenica da je verski starešina ugarskih Srba bio beogradski mitroplit. Srbi su se najradije naseqavali u gradovima duþ tranzitnih puteva, te ih pre Mohaæke bitke, sem u juþnim krajevima zemqe, nalazimo u Tolni, Dunafeldvaru, Srpskom Kovinu, Budimu, Pešti, Vacu i Sentandreji. 9 Vreme turske vlasti Bez obzira na useqavawe Srba i drugih narodnosti, neposredno pred Mohaæku bitku preteþan deo stanovništva Ugarske, pa i juþnih krajeva, æinili su Maðari. Tu konstataciju potvrðuje analiza decimalnog popisa iz 1522. godine koji je obuhvatao današwu Baæku. Na osnovu tih podataka se moþe zakquæiti da su bar dve treœine stanovništva juþne Baæke æinili Maðari. Sa druge strane, Srem i juþni Banat su u to vreme imali preteþno srpsko stanovništvo, što se bez obzira na velike društvene i istorijske promene i promene stanovništva, pokazalo kao istorijska konstanta. Burne promene u demografskim i etniækim odlikama juþne Maðarske odigrale su se u mutnim vremenima iza Mohaæke bitke. Sudbina Baæke bila 8 9 Isto, 42. Szalay László, A magyarországi szerb telepek jogviszonya az államhoz, Pest, 1861, 9, Ács Zoltán, Nemzetiségek a történelmi Magyarországon, Budapest, 1986, 110–111, S. Œirkoviœ, n. d, 45. 108 je zapeæaœena veœ u nedeqama neposredno iza Mohaæke bitke, pošto se ogromna turska vojska povlaæila iz Maðarske upravo u meðureæju Dunava i Tise. Pravac kretawa te vojske obeleþavala su spaqena naseqa i pobijeno lokalno stanovništvo. Stanovništvo Baæke je samo na tri mesta, kod Subotice, Baæa i na prostoru izmeðu Futoga i Plavne, uspelo pruþiti ozbiqniji otpor. Posledice harawa turske vojske bile su strahovite: prema meðusobno saglasnim konstatacijama turskih i maðarskih istorijskih izvora Baæka, pre toga gusto naseqena, napredna i bogata oblast, pretvorena je u pustiwu. Veliki deo stanovništva je izginuo, mnogi su oterani u ropstvo, a brojni su izbegli iz pohodom pogoðenih oblasti. Prema nesumwivo preteranim savremenim procenama, na prostoru izmeðu Dunava i Tise je izginulo oko 400.000 qudi. Oni koji su opstali, pobegli su u moævarne i druge teško pristupaæne oblasti. Posle povlaæewa turske vojske, Baæku su zaposeli Srbi pod voðstvom Jovana Nenada, te se brojne maðarske izbeglice nisu mogle vratiti svojim domovima. Iako je oæekivani veliki turski pohod 1527. godine izostao, broj stanovnika teritorija današwe Vojvodine je u narednim godinama i decenijama opadao. Smawivawu broja stanovništva pridoneo je graðanski rat izmeðu dvojice ugarskih kraqeva Jovana I i Ferdinanda I 1527–1538. godine, veliki turski pohodi 1529, 1532, 1539, 1541–1547, 1552–1556, kao i gotovo neprestano pograniæno ratovawe posle 1541. godine. Usled navedenih razloga teritorije Baæke i Banata su do sredine XVI veka dobrim delom opustele. Na Kastaldijevoj (Castaldi) karti iz 1566. godine Baæka je oznaæena: Bachmegh deserta. Prema onovremenim istorijskim izvorima, pre pustošewa Turaka u jednom baækom selu je bilo više stanovnika nego u tridesetak sela sredinom XVI veka. U demografskom pogledu posmatrane oblasti je u vreme turkokratije karakterisalo opšte drastiæno opadawe broja stanovnika, uništewe i iseqavawe maðarskog stanovništva i kontinuirano useqavawe srpskog stanovništva. Turci su u ovoj oblasti bili prisutni u malom broju, preteþno kao viši oficiri, æinovnici, trgovci i zanatlije i nastawivali su se u gradovima i utvrðewima. Veœi deo muslimanskog stanovništva bili su Sloveni sa Balkanskog poluostrva, Srbi, Bugari, Bosanci. Preteþnu veœinu hrišœanskog stanovništva predstavqali su Srbi koji su se veœinom bavili uzgojem stoke, te su bili veoma pokretqivi. Oni su se naseqavali u napuštena naseqa ili pored spaqenih sela. Pored Srba, u pomiwane oblasti u mawem broju pristigli su i Grci, Cigani i Jevreji. Sliæni procesi su se odigrali i na teritoriji današweg Banata, s time da su Osmanlije ovde uspostavili svoju vlast posle zauzeœa Temišvara 1552. godine i da su ove oblasti više nastradale u graðanskom ratu nego Baæka. Maðarsko stanovništvo Banata takoðe su zamenili srpski doseqenici. Od šezdesetih godina XVI veka do Dugog rata na posmatranim oblastima uglavnom je vladao mir. Wenu teritoriju nisu pogaðali veœi turski pohodi 109 niti stranaæki sukobi, te je Baæka za vreme turske vladavine u periodu 1570–1590. godine imala najveœi broj stanovnika.10 Ovaj period konsolidacije prilika prekinuo je Dugi rat, koji se pokazao sudbnosnim na više naæina. Obim i teþina razarawa mreþe naseqa i privrede prevazišli su ukupnu razornu snagu svih ratovawa sa Turcima tokom XVI i XVII veka i bitno odredili tok istorije Ugarske u narednim vekovima.11 O katastrofalnim razmerama uništewa govori podatak da je od strane Tatara najviše poharana juþna oblast zemqe i decenijama kasnije bila gotovo potpuno nenastawena, nekultivisana i da je na „sreœnijim“ oblastima u severnim delovima meðureæja Dunava i Tise oþivela samo jedna treœina sela iz XVI veka. Naseqa na kojima je þivot posle završetka rata obnovqen bila su mawa, neotpornija i siromašnija nego pre Dugog rata. 12 Petnaestogodišwi rat je na teritoriji današwe Vojvodine uzrokovao daqe proreðivawe stanovništva, kao i izrazito opadawe broja naseqenih mesta. Meðutim, brojæanu dominantnost srpskog stanovništva u juþnim krajevima nekadašwe Ugarske nije narušilo ni preseqavawe relativno veœeg broja Srba u okolinu Estergoma (Ostrogon) 1598. godine, niti æiwenica da su osmanske vlasti baš u vezi sa ovom migracijom Srba, od poæetka XVII veka podrþavale useqevawe Buwevaca u oblasti Baæke. 13 Ratovawa 1663–1664. i 1683–1699. godine dovela su do daqih teških pustošewa i stanovništvo se u tim prilikama, po ko zna koji put od Mohaæke bitke, sklawalo u moævare i druga zabita mesta. Ni mirno doba nije donosilo sigurnost: maðarska pograniæna vojska i maðarski hajduci su æesto prodirali duboko na tursku teritoriju – i do Subotice. Posledice ovih prodora bile su stagnirawe broja stanovnika i usporavawe privrednog þivota. Sledeœa velika pomerawa stanovništva bila su povezana sa dogaðajima iz Beækog rata (1683–1699), tokom kojeg je osloboðen veœi deo Kraqevine Maðarske, sem Banata. Za posmatrane oblasti je karakteristiæno da je tokom ovog ratovawa wih napustilo celokupno muslimansko i deo pravoslavnog stanovništva. Kretawe stanovništva u suprotnom smeru javilo se 1690. godine kada je usled povlaæewa hrišœanske vojske sa Balkana, pod voðstvom peœkog patrijarha Arsenija III Æarnojeviœa, æetrdesetak hiqada srpskih porodica napustilo svoje domove i uselilo se u Kraqevinu Maðarsku. Vremenom, veœina Srba se smestila na teritoriju Vojne granice organizovane uz Savu, Tisu i Moriš. Oblasti istoæno od Tise i juþno od reke Moriš osloboðene su osmanske vlasti Poþarevaækim mirom iz 1718. godine, kada se cela teritorija sredwovekovne Kraqevine Maðarske našla pod vlašœu Habzburga. U to vreme broj stanovnika Maðarske je jedva dostizao 10 11 12 13 Bács-Bodrog vármegye III, (urednik Borovszky Samu), Budapest, 1909, 97, 103–107. Szakály Ferenc, Virágkor és hanyatlás 1440–1711, Budapest, 1990, 226. Isto, 227. Bács-Bodrog vármegye III, 111. 110 broj stanovnika iz sredweg veka, a wen etniæki sastav je bitno izmewen: u protivturskim i protivaustrijskim ratovawima broj Maðara je opao, a usled useqavawa broj nemaðara porastao, te je srazmera Maðara spala na svega pedesetak odsto! Na teritoriji današwe Vojvodine posle Karlovaækog mira jedva da je bilo maðarskog stanovništva. 1699–1918. Posle proterivawa Turaka i useqavawa Srba, teritorija današwe Vojvodine bila je ratnim dejstvima opustošena, retko nastawena oblast, æije je zemqište veœ decenijama bilo neobraðivano, zapušteno pa i moævarno. Od mnogobrojnih predturskih naseqa neka su i u tursko doba zadrþala znaæajne upravne, vojne i privredne funkcije, ali veœina naseqa je uništena ili propala. Razmere devastacije mreþe naseqa ilustruju i sledeœi podaci: dok je u sredwovekovnoj Baækoj postojalo blizu 500 naseqa, u istoj oblasti 1828. godine, 130 godina posle osloboðewa od Osmanlija i posle kolonizacije ovih oblasti, bilo je svega 107 naseqa sa 422.000 stanovnika. Naseqavawe nekoliko desetina hiqada Srba 1690. godine nije bitno uticalo na æiwenicu da su ove oblasti sa poæetka XVIII veka bile veoma retko naseqene i sa malobrojnim stanovništvom. Prvi popis stanovništva iza turskog perioda, iz 1715–1720. godine, pruþa nam odreðenu predstavu o demografskim odnosima. Moramo primetiti da po mišqewu savremene istoriografije popis sadrþi nedovoqno precizne, umawene podatke o realnom broju stanovnika. Prema tim podacima, na prostranim oblastima Baæke, istorijskog Banata i Srema þivelo je pribliþno svega 90.000 qudi.14 Od pomenutog broja, na teritoriji Baæko-bodroške, Torontalske, Tamiške i Krašovske þupanije bilo je svega 61.000 qudi (od toga u Baækoj oko 31.000). Veœinu ovog malobrojnog stanovništva æinili su Srbi. U Baækoj 72% stanovnika bili su Srbi, a 22% Buwevci i Šokci, u Banatu 96% stanovništva bili su Srbi, a ostali uglavnom Rumuni. 15 Posle Velike seobe, Srbi su se nastanili pre svega u juþnim delovima Maðarske, ali je bilo Srba raštrkanih i u drugim oblastima Maðarske. Po rasformirawu Potisko-pomoriške vojne granice (1741–1750) Srbi su se iz Pomorišja i Potisja, ali i iz severnih delova Baæke preselili u novoformiranu Banatsku vojnu granicu, u Velikokikindski dištrikt (osno- 14 15 Gabriœ-Molnár Irén, Mirnics Zsuzsa (urednici), Vajdasági marasztaló, tanulmányok, kutatások, Szabadka, 2000, K. Æobanoviœ–A. Hegediš, Demografska i agrarna statistika Vojvodine 1767–1867, Novi Sad, 1991, 13. Jászi Oszkár, A nemzeti államok kialakulása és a nemzetiségi kérdés, Budapest, 1986, 148–149. 111 van 1774) i Šajkašku oblast.16 Brojæanom jaæawu Srba u XVIII veku primetno je doprineo dolazak srpskih izbeglica posle austro-turskih ratova 1737–1739. i 1788–1791. godine, a tokom XVIII veka je bilo i socijalno motivisanog useqavawa Srba, mada u mawem obimu. Pored wih, u Srem su stizali Srbi iz zapadnih delova Hrvatske, pre svega iz Like, Banije i Korduna, u nešto mawem broju Srbi iz Slavonije i poþeškog kraja, Budima i severne Maðarske. Generalno gledano, granice Monarhije su tokom XVIII veka bile otvorene pojedinaænom, grupnom, a u posebnim sluæajevima i masovnom useqavawu Srba iz Osmanske carevine. Za vreme vladavine Marije Terezije, zbog obzira prema Porti, preseqavawe nije direktno podsticano, ali su vlasti dobrovoqne migrante oslobaðale poreza i drugih daþbina, davana je pomoœ za dizawe kuœa i voðewe ekonomije. Izbeglice su stizale pre svega za vreme rusko-turskog rata 1768–1774. godine, kada su nedisciplinovane turske trupe lutale i pqaækale po Srbiji. Iz ekonomskih i verskih razloga sredinom sedamdesetih godina gotovo 5.000 qudi prebeglo je u Habzburšku monarhiju iz mletaæke i turske Dalmacije, a na hiqade migranata iz istog pravca stiglo je i osamdesetih godinama u Banat, Nemaæko-banatsku regimentu i u Šajkašku. Nekoliko hiqada qudi sedamdesetih godina stiglo je iz Bosne. Oni su razmešteni po Gradiškoj regimenti, Sremu i Šajkaškoj.17 U prvim godinama vladavine Josifa II iz Srbije su u Monarhiju stizali migranti pojedinaæno ili u mawim grupama. Prema izvorima 1785. godine prešle su „mnoge porodice“. Naredne godine meðu izbeglicama sa našla porodica Karaðorða Petroviœa, a meðu oko 150 izbeglica, koliko ih se smestilo u Novom Sadu na poæetku austro-turskog rata, bila je i šira rodbina Koæe Anðelkoviœa. Od poæetka rata naglo je porastao broj izbeglica iz Srbije: veœ dva dana po poæetku rata imigrirali su stanovnici Grocke, Boleæa, Vinæe i drugih mesta. Izbeglice su prelazile u Banat i Srem na hiqade. Smatra se da je u prvoj godini ratovawa u Ugarsku prešlo preko 80.000 izbeglica – od kojih se blizu 50.000 ovde i trajno zadrþalo. 18 Nemile scene izbeglištva ponovile su se i za vreme Prvog srpskog ustanka, kada je prema austrijskim izvorima preko kontumaca na Savi i Dunavu prešlo 110.000 Srba, odnosno kad je kroz izbegliæke logore prošlo æak 200.000 izbeglica! Od toga broja preko 20.000 se nastanilo u Sremu, Baækoj, Novom Sadu, dok su se ostali vratili u domovinu. 19 Za nepunih 70 godina od 1720. godine, broj stanovništva na posmatranim oblastima se udesetostruæio i 1787. godine se kretao oko 950.000 qudi. Naj16 17 18 19 Dušan J. Popoviœ, Srbi u Vojvodini, kwiga 2, Matica srpska, Novi Sad 1990, 2, 50–51. Slavko Gavriloviœ, Seobe Srba u Habzburšku monarhiju u drugoj polovini XVIII i poæetkom XIX. veka, u: Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Beograd 1990, 63–65. Isto, 68–70. Isto, 72–73. 112 više se poveœalo stanovništvo Banata i dostiglo je 565.070 duša (poveœawe za 18 puta), broj stanovnika Srema je prevazišao 150.000 (poveœawe od oko 5 puta), a broj stanovnika Baæke bio je 227.147, odnosno porastao je pribliþno za 6,5 puta. 20 Æetrdeset godina kasnije, popis stanovništva Lajoša Naða iz 1827. svedoæi o znaæajnim promena u verskoj i etniækoj strukturi na teritorijama današwe Vojvodine: na teritoriji Baæko-bodroške, Torontalske, Sremske þupanije kao i Petrovaradinske i Nemaæko-banatske regimente, odnosno Šajkaškog bataqona u tri grada, u tri vojna komuniteta, 54 trgovišta i 430 sela, u 156.737 kuœa, popisano je ukupno 1.090.886 lica. Od pomenutog broja stanovnika pravoslavne veroispovesti bilo je 51%, s time da je su veœinu predstavqali (31–33%) Srbi, Rumuni su bili zastupqeni sa 6–7%, a pravoslavnih pripadnika drugih etniækih zajednica 1–2%. Katoliækoj veroispovesti pripadalo je 43% stanovništva, 5% reformatskoj i luteranskoj i 1% jevrejskoj konfesiji. U tri æetvrtine naseqa 90% stanovnika pripadalo je istoj konfesiji, a u preko 99% naseqa pripadnici iste vere predstavqali su barem 51% stanovnika – što znaæi da su za vojvoðanski prostor bila karakteristiæna naseqa sa preteþno jednovernim stanovništvom, sa mawim brojem inovernih. Zapravo, postojala su samo tri naseqa u kojima nijedna konfesija nije dostigla zastupqenost od 51%: Baæka Palanka, Selenæa i Bajša. Od svih naseqa teritorije današwe Vojvodine pravoslavni vernici su æinili veœinu u 282 (59%) naseqa, katolici u 174 (36%), a protestanti u 24 naseqa (5%). Niþi odnos katolika od srazmere u ukupnom stanovništvu objašwava se pojavom da su oni þiveli u mawem broju veœih naseqa, a pravoslavni u veœem broju mawih naseqa. Primetimo da su katolici bili zastupqeni u 96% naseqa, pravoslavni u 86%, protestanti u 35% a Jevreji u 31% naseqa. Verska struktura se nije podudarala sa etniækom: pravoslavnih je bilo Srba, Rumuna, Grka i Cincara, a katolika i protestantna Maðara, Nemaca, Slovaka. 21 Veoma signifikantno poveœawe stanovništva, kao i promena wegovog etniækog sastava, bili su posledica spontane i organizovane kolonizacije stanovništva i karakteristika prirodnog prirasta. Proces kolonizacije koji je trajao u XVIII i u mawem obimu u XIX veku odredio je etniæku strukturu stanovništva, a time i trasirao karakteristiæne meðuetniæke i politiæke odnose – do današwih dana. Spontano useqavawe imalo je dvojak karakter. S jedne strane, radilo se o unutrašwoj migraciji iz gušœe naseqenih zapadnih i severnih delova Maðarske motivisanih socijalnim i ekonomskim razlozima. S druge strane, došlo je do imigracije Rumuna iz rumunskih kneþevina pritisnutih fanariotskom vlašœu, odnosno iz Beo- 20 21 Isto, 148–149. Zoltan Ðere, Demografske prilike u Vojvodini prema popisu Lajoša Naða iz 1828. godine, Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 46, Novi Sad, 1992, 103–109. 113 gradskog pašaluka i drugih srpskih oblasti pogoðenih retorzijama turskog politiækog sistema. Kolonizaciona politika Beækog dvora imala je dalekoseþnije ciqeve i zbog toga potencijalno veœi znaæaj od spontane migracije Rumuna i Srba iz inostranstva i unutrašwe migracije Maðara, Rusina i Slovaka iz drugih krajeva zemqe. Prioritetnim zadatkom drþavna vlast je smatrala revitalizaciju ratovima i turskom vlašœu opustošenih juþnih delova Ugarske. Pored ekonomskih i fiskalnih razloga, Dvor je kolonizaciju smatrao vaþnim instrumentom germanizatorske i rekatolizacijske politike, ali i naæinom kojim se moþe veoma efektno postiœi umawewe ekonomske, politiæke i etniæke teþine rebelnih Maðara. Kolonizacija je iz pomenutih razloga bila najkarakteristiænija za juþne oblasti: prema Jasijevim podacima 1711–1780. godine samo u Banatu bilo je 800, a u periodu 1786– 1846. nešto više od 400 akcija kolonizacije.22 Useqavawe Nemaca i delimiæno Srba teklo je u organizaciji Dvora – a Maðara, Slovaka i Rusina u reþiji Maðarske dvorske komore i privatnih zemqoposednika. Kolonizacija je zapoæeta dvadesetih godina XVIII veka i puni zamah je dobila 1763, kada je u Maðarsku – preteþno u juþne krajeve – stizalo godišwe po 5.000 kolonista. Tokom XVIII veka u Maðarsku se uselilo oko milion i po (prema nekim podacima znatno više od dva miliona) qudi, od æega više od 500.000 Rumuna, 300.000–400.000 Srba, preko pola miliona Nemaca na hiqade Bugara, Jevreja, Jermena, Cincara, Klimenta, Cigana, Francuza, Španaca i drugih, æime je etniæka i konfesionalna struktura stanovništva zemqe bitno izmewena. Veœina kolonista naseqavala se u juþnim þupanijama zemqe, te je ova oblast postala u etniækom i konfesionalnom smislu najšarenija u evropskim razmerama. Oblasti juþno od Moriša i istoæno od Tise do podnoþja Karpata i Dunava organizovane su u Temišvarski Banat (Banatus Temesvariensis), koji je bio izuzet ispod jurisdikcije maðarskih drþavnih organa i nalazio se u posedu Beæke komore i pod vojnom upravom iz Beæa. Tokom kolonizacije juþnih oblasti zemqe Dvor je preferisao pre svega dvoru lojalne Srbe i Nemce i u mawoj meri Rumune. Rekolonizaciju Maðara dinastija je decenijama izbegavala pa i spreæavala, argumentujuœi to sklonošœu Maðara buni, wihovim navodnim turkofilstvom, nelojalnošœu prema dinastiji, ali i time da bi wihovom rekolonizacijom priznala da se radi o maðarskim zemqama a ne novoosvojenim teritorijama.23 U odnosu na sredwovekovne etniæke odnose znatnu promenu znaæilo je osvajawe etniækog prostora od strane Rumuna u Erdequ i Banatu, koji su, poput Nemaca, predstavqali nov etniæki elemenat na teritoriji današwe Vojvodine. Rumuni su se još za vreme Osmanlija u velikom broju naselili u Erdequ i od strane Turaka okupiranim oblastima Maðarske. Ipak, wihovo 22 23 Oskar Jasi, prema podacima Coeringa, n.d, 152, 154. Dušan J. Popoviœ, n. d, 39. 114 napredovawe je bilo veoma upeæatqivo tokom XVIII veka. U Banat oni su se doseqavali delom iz Erdeqa, delom iz Vlaške. Usled wihovog doseqavawa u istoænim delovima Banata Rumuni su od sredine XVII do sredine XVIII veka brojem pretekli Srbe, štaviše wihovo prisustvo bilo je sve osetnije i u zapadnim delovima Banata. U drugoj polovini XVIII veka Banat se u etniækom smislu veœ delio na dva dela: na istoæni, planinski deo, naseqen preteþno Rumunima i na zapadni, nizinski deo, naseqen Srbima, Nemcima, itd. Tokom novog veka broj Rumuna se na teritoriji današwe Vojvodine kretao od 5.000 do 100.000. 24 Beæki dvor je podrþavao pre svega organizovanu kolonizaciju Nemaca. Nemaæki naseqenici su pristizali u Maðarsku od poæetka XVIII veka, pre svega u Podunavqe i u Banat. Nešto kasnije, u veœem broju naseqavali su se duþ Francovog kanala. Wihova prva naseqa nastajala su u vezi sa opskrbom vojske u Vojnoj granici, te je stanovništvo naseqa bilo sastavqeno preteþno od æinovnika, trgovaca, zanatlija, sluga i prevoznika i wihovih porodica. Najstarija naseqa pomenutog karaktera i sa najæistijim nemaækim stanovništvom bili su Osijek i Petrovaradin. Nemci su se u Zemun poæeli naseqavati posle 1716. godine, u Temišvar i Belu Crkvu oko 1717. godine. Nemci su u Panæevu 1723. godine veœ imali svoj kvart (Deutsch Pancsova). Najstarije nemaæko naseqe u Baækoj bila je Æataqa, osnovana 1729. godine. Prva faza kolonizacije Nemaca u Banat završena je smrœu prvog guvernera Banata 1734. godine. Naseqa koja su nastala do tog vremena dobrim delom su propala tokom austro-turskog rata 1737–1739. godine od kuge i napada rumunskih pqaækaša. U to vreme Banat su nazivali grobqem Nemaca. Uprkos pomenutim teškim iskušewima, nastavqena je kolonizacija Nemaca, naroæito posle 1756. godine, kada je kolonizacija postala sistematska i uzela masovne razmere. U periodu 1756–1766. godine odvijala se kolonizacija oblasti duþ reke Tamiš. Kolonizaciona uredba Marije Terezije iz 1763. godine dala je nov polet naseqavawu. Vladarka je planirala kolonizaciju 20.000 porodica u Banat, meðutim, plan je poloviæno ispuwen naseqavawem 11.000 hiqada porodica, odnosno oko 42.000 duša.25 Car Josif II takoðe je favorizovao naseqavawe Nemaca, s tom razlikom da su u saglasnosti sa wegovim patentom o verskoj toleranciji, u kolonizaciji mogli uæestvovati i protestanti. Za vreme wegove vladavine, samo sa nemaækih teritorija pristiglo je 40.000 kolonista u Maðarsku. Za razliku od maðarskih i drugih kolonista, Nemci su dobili osetnu drþavnu podršku: u Baækoj i Banatu oæekivala su ih gotova sela, zemqoradnici su dobijali šest, a zanatlije petnaest godina poštede od plaœawa poreza, dok su maðarski migranti, primera radi, „uþivali“ jednogodišwu poštedu od plaœawa poreza. 24 25 Na osnovu podataka publikacije: 1990. évi népszámlálás, Magyarország nemzetiségi adatai megyénként 1870–1990, Közonti Statisztikai Hivatal, Budapest, 1992. Dušan J. Popoviœ, n. d, 43. 115 Veœ smo spomiwali da je beæka kamarila oteþavala rekolonizaciju Maðara u juþne krajeve zemqe. Tu politiku najdoslednije je mogla sprovoditi u Banatu, koji je bio pod ingerencijama Dvorskog ratnog saveta i Komore do 1778. godine, a mawe u Baækoj, u kojoj je obnovqen rad maðarske drþavne administracije i þupanijskog sistema. Iz tih razloga, u Baækoj se mogla odvijati rekolonizacija Maðara, zbog æega se u Baækoj vremenom stvorila dosta razliæita etniæka struktura od one u Banatu. Prve kolonizacije Maðara vršio je kaloæki nadbiskup Imre Æaki, æiji primer je sledila i komorska direkcija: Maðari su se 1731. godine naselili u Janošhalmi, Jankovcu, Mateovcu, Meqkutu i Almašu. U nastanku naseqa u Baækoj znaæajnu ulogu je imao grof Antal Grašalkoviæ glavni tuþilac Komore, koji je, suprotno politici Dvora, umesto naseqavawa Nemaca, podrþavao kolonizaciju Slovaka i Maðara. Po wegovim zamislima, naseqavawem Maðara u Potisju i Podunavqu trebalo je fiziæki razdvojiti banatsko i baæko Srpstvo. Naseqavawe Maðara pored Tise moglo je otpoæeti posle rasformirawa Potisko-pomoriške vojne granice. Rekolonizacija Maðara u veœem obimu odvijala se u periodu 1746–1770. godine, s time da je u tom periodu bila usmerena prema Baækoj i do sedamdesetih godina jedva da je bilo Maðara u Banatu. Doseqenici su veœinom dolazili iz Jasko-kumanskih oblasti, Prekodunavqa i Æongradske þupanije, ali ih je bilo i iz drugih krajeva Maðarske.26 U Banat prvi doseqenici stizali su na poæetku sedamdesetih godina: 1773. godine u Novi Kneþevac, Majdan i Krstur, 1774. u Debeqaæu, 1776. u Tordu, Jabuku i Orosin. Znaæajnije maðarsko naseqavawe Banata odigralo se posle 1778. godine, kada je – sem delova koji su bili u sastavu Vojne granice – izvršena reinkorporacija Banata u Kraqevinu Maðarsku. Doseqavawe Maðara u Banat bilo je delimiæno u vezi sa nadaleko poznatom segedinskom proizvodwom duvana: kada je proizvodwa þitarica u ataru Segedina ograniæila tamošwe širewe duvanskih plantaþa, proizvoðaæi su poæeli da migriraju u pravcu Banata, gde su našli odgovarajuœe okolnosti za svoju delatnost. Naseqavali su se do 1810. godine pre svega u Maðarski Majdan, Novi Kneþevac, Æoku, Oroslamoš i Sajan.27 Još u sredwem veku maðarsko stanovništvo Srema se veœinom preselilo severno iznad Dunava ili palo pod naletima turskih vojski. U novom veku Srem je pripao Slavoniji, odnosno Trojednici, pa u tom pravcu nije bilo naseqavawa Maðara. Interesantna je æiwenica da je u zapadnom Sremu od sredweg veka opstala maðarska populacija u Laslofalvi (Laslovo), Koroðu i Koprivnici, æije je stanovništvo popisano veœ 1697. godine. Za nepunih sto godina broj Maðara u Baækoj, Banatu i Sremu premašio je 280.000 qudi, od kojih je oko 220.000 þivelo u Baækoj, a u Sremu jedva više od 3.000. Ovo znaæajno poveœawe wihovog broja, sem rekolonizacijom 26 27 Isto, 45, Kocsis Károly, n. d. Kocsis Károly, n. d. 116 bilo je uzrokovano i veœim prirodnim prirastom od nemaæke i srpske populacije. U periodu iza Revolucije tempo porasta maðarskog stanovništva je vidno opao, nesumwivo i kao posledica gubitaka u æetrdesetosmaškim dogaðajima. Meðutim, društvena i politiæka konsolidacija i privredni razvoj posle sklapawa Nagodbe pogodovale su poveœawu broja Maðara, te se do 1910. godine wihov broj u ovoj oblasti povaœao na preko 525.000 qudi, a srazmera u ukupnom stanovništvu na 28%. Pored Srba, Nemaca, Rumuna i Maðara na teritoriju današwe Vojvodine su se u XVIII veku u mawem obimu naselili Slovaci, Rusini, Jevreji i predstavnici drugih naroda. Wihovim doseqavawem je daqe poveœavan multetniæki, multikulturalni i multikonfesionalni karakter regije. Maðarska kraqevska komora je u Baæku naseqavala sem Maðara i Slovake: u Bajšu 1720, u Baæki Petrovac 1740. u Bezdan 1742, u Laliœ 1760-te, oko 1770-te u Kisaæ i Gloþan, 1790/91. godine u Pivnice. Najstarije slovaæko naseqe u Banatu bilo je Aradac (1781. ), a do devedesetih godina XVIII veka naselili su se Slovaci u Pardaw i Æoku. 28 Rusini su se naseqavali od sredine XVIII veka, pre svega u Doroslovo, Kulpin, Kucuru i Krstur. Naseqavali su se i u pojedinim sremskim mestima, najviše u Šidu. Nakon austrijskog gubitka Beograda 1739. godine u Novi Sad su se doselili Jermeni. Ubrzo (1743. godine), organizovali su svoju crkvenu opštinu. Bavili su se prvenstveno trgovinom stokom. Potpuno nov etniæki element u Vojvodini bili su Klimenti, pripadnici katoliækog severnoalbanskog plemena, koji su takoðe 1739. godine izbegli pred oæekivanim turskim represalijama, zbog svog uæešœa u borbama protiv Turaka. Posle 1786. godine u naseqa sa preteþno pravoslavnim stanovništvom naseqavale su se bogate cincarske izbeglice. Pošto su wihove vera i kultura bile iste kao srpska, oni su se vremenom asimilovali u srpstvo, jaæajuœi na taj naæin tu etniæku zajednicu – ne toliko brojæano koliko u materijalnom i kulturnom smislu. Cincarska populacija je na prelazu XVIII i XIX veka doprinela nastanku imuœnog srpskog zanatlijskog, trgovaækog i graðanskog sloja. Po tvrdwi Melhiora Erduqheqija, Jevreji su þiveli na teritoriji Varadinskog Šanca veœ krajem XVII veka. Ubrzo su se pojavili u Baji i Temišvaru (1712). U Baækoj ih je 1720. bilo 90, a tri decenije kasnije 102 Jevreja. Do kraja dvadesetih godina XIX veka na teritoriji današwe Vojvodine bilo ih je više od 7.500. Pribliþno tri æetvrtine Jevreja naselilo se u Baækoj. Bilo ih je najviše u Novom Sadu (705), zatim u Baji (593), Baækoj Palanci (353), Velikom Beækereku (303), Zemunu (289) Jankovcu (256), Subotici (201), Kikindi (298), Adi, Kawiþi i Senti (163, 164, 151). U Ze- 28 Dušan J. Popoviœ, n. d, 46. 117 mun su se 1739. godine doselili brojni Jevreji, španskog i nemaækog porekla, iz Beograda.29 Istorijska nauka raspolaþe demografskim podacima koji potiæu iz vremena neposredno pred revoluciju 1848/49. godine. Podaci statistiæara Eleka Feweša su generalno gledano pouzdani, ali s obzirom da nisu nastali radom odgovarajuœe struæne i zvaniæne ustanove kojoj bi bili dostupni odgovarajuœi sistematski podaci, wima treba pristupati sa dozom razumne obazrivosti. Fewešovi podaci su ipak vredni, jer oslikavaju etniæku šarolikost naše oblasti i mogu posluþiti za poreðewa sa prethodnim i kasnijim statistiækim podacima. Moþe se uoæiti da je usled kolonizacionog procesa srazmera Srba od kraja XVII veka do sredine XIX veka opala za 50% i da je iznosila nešto više od 40% sveg stanovništva. Suprotno tome, srazmera Nemaca i Maðara znaæajno se poveœala na 21, odnosno 16, 5%. Na taj naæin oblast je izgubila slovenski i srpski etniæki karakter i postajala je etniæki, konfesionalno i kulturno sve šarenija uz porast stanovnika neslavonskog porekla. Ova tendencija bila je karakteristiæna za etniæke prilike posmatranih oblasti do 1918. godine. Specifiænost je predstavqala i okolnost da su Srbi, Nemci i Maðari od sredine XIX veka predstavqali preteþnu veœinu (77, 5%) stanovništva teritorije današwe Vojvodine, uz sve ujednaæeniji odnos izmeðu ta tri etnikuma. Za wima su sledili Rumuni (9%), Buwevci i Šokci, (6,6%) i Slovaci (2,7%) koji su æinili ukupno 18% sveg stanovništva, a ostale narodnosti su predstavqale 4% populacije. 2.000.000 1.800.000 1.600.000 Ostalih 1.400.000 Rusina 1.200.000 Slovaka Rumuna 1.000.000 Hrvata 800.000 Nemaca 600.000 Maðara Srba 400.000 200.000 0 1846 29 1900 1910 Ludovicus Nagy, Notitae politico-geographico-statisticae incluti regni Hungariae partiumaqe adnexarum, I–II, Buda, 1828–29, Dušan J. Popoviœ, n. d, 53. 118 Posle poraza maðarske revolucije i oslobodilaækog rata 1848/49. godine, car Frawa Josif I je uredbom od 18. novembra 1849. formirao krunovinu pod nazivom Vojvodina srpska i Tamiški Banat koja se sastojala od teritorije Baæko-bodroške, Torontalske, Tamiške i Krašovske þupanije kao i iloækog i rumskog sreza Sremske þupanije. Vojvodina je opstala do kraja decembra 1860. godine. Vojvoda je postao sam car, a Vojvodinom je upravqao guverner sa sedištem u Temišvaru. Zvaniæan jezik škola i administracije bio je nemaæki. Iako proklamovana Vojvodina u politiækom smislu nije zadovoqila zahteve Srba, niti je u etniækom pogledu bila srpska, ona je kasnije postala snaþan istorijski osnov i presedan za teritorijalne aspiracije Srba u juþnoj Maðarskoj. Etniæki sastav stanovništva te administrativne oblasti je bio sledeœi: 30 Etniæka pripadnost Broj Rumuni 404.909 28,0% Nemci 354.431 24,5% Srbi 295.922 20,4% Maðari 258.419 17,8% Buwevci 38.341 2,6% Slovaci 28.048 1,9% Bugari 22.433 1,5% Romi 13.467 0,9% Rusini 7.408 0,5% Šokci 5.310 0,4% Hrvati 2.874 0,2% Æesi 1.469 0,1% 13.782 1,0% 31 0,1% 1.447.783 100,0% Ostali Sloveni Ostalo Ukupno Odsto 970 Vidimo da je teritorija Vojvodine srpske bila izrazito multietniæka, sa veœinom æetiri narodnosti, sukcesivno: rumunska, nemaæka, srpska i maðarska, koje su æinile više od 90% stanovništva krunovine. Podaci, meðutim, ne mogu verno posluþiti za ilustraciju etniækog sastava teritorije 30 31 Antal Hegediš–Katarina Æobanoviœ, n. d, 113. Od ovih 310 su Moravci, 159 Grka, 149 iz Galicije, 101 Italijan, 66 Poqaka iz Šlezije, 32 Rusa, 34 Slavonca, 28 Jermena, 27 Turaka, 22 Engleza, 6 Francuza, po jedan Bosanac i Švajcarac. 119 današwe Vojvodine, jer od we obuhvatju znatno širu oblast, a s druge strane zbog toga što u popis nisu ukquæene oblasti Vojne granice – koje su geografski i ekonomski pripadali regionu. Tako, popis se nije odnosio na oko 110.000 Rumuna i 210.000 Srba koji su þiveli u Vojnoj granici. Popis ne pomiwe ni Jevreje, a znamo da ih je u to vreme na pomenutoj oblasti bilo više od 10.000; sem toga ne pomiwu se ni Grci kojih je bilo barem 2.000. Uzimajuœi u obzir prethodne primedbe, realnija etniæka struktura juþnih krajeva Maðarske bila bi sledeœa: Rumuni 515.493 28,4% Nemci 386.056 21,3% Srbi 501.476 27,7% Maðari 258.419 14,3% Buwevci 38.341 2,1% Slovaci 36.989 2,0% Bugari 22.433 1,2% Romi 13.467 0,7% Rusini 7.408 0,4% Šokci 5.310 0,3% Hrvati 8.009 0,4% Æesi 1.469 0,1% 13.782 0,8% 4.472 0,2% Ostali Slaveni Drugo Ukupno 1.813.124 Kao što vidimo, etniæka struktura stanovništva Vojvodine srpske bitno se razlikovala od strukture stanovništva posmatranih oblasti pre i posle postojawa te krunovine, po tome što je imala rumunsku relativu veœinu, su veœinu predstavqala æetiri, a ne tri pomenuta naroda, te je srazmera neslovena bila veœa (preko 64%). Posle ukidawa Vojvodine srpske i Tamiškog Banata, na teritrijama današwe Vojvodine nastavqeni su procesi koji su karakterisali ovu oblast i pre 1848. godine, uz poveœan stepen nenasilne asimilacije nemaðara u maðarsku naciju iza 1867. godine. Primetimo da je broj Rumuna, Rusina i Slovaka bio uglavnom u blagom porastu i da je bio stabilan do 1918. godine, pa i do 1991, od kada – sem Rusina – wihov broj opada. Drþavni popis stanovništva iz 1910. godine oslikava promene koje su se odigrale u etniækoj strukturi stanovništva teritorije današwe Vojvodine od sredine XIX do poæetka XX veka. Uz primetno umnoþavawe ukupnog 120 stanovništva, vidqivo je opadawe srazmere Srba sa 40 na 29%, dok se srazmera Maðara i Nemaca poveœala u identiænom tempu, sa 21 na 27%, odnosno sa 16,5 na 23%. Srbi, Maðari i Nemci æinili su 1910. godine 80% ukupnog stanovništva. Hrvati i Rumuni zajedno, sledeœih 11%, dok se preostalih devet odsto delilo izmeðu Slovaka, Rusina, Jevreja i drugih narodnosti. Apsolutnu veœinu stanovništva od 57–58% æinili su narodi neslovenskog porekla (Maðari, Nemci, Rumuni, Jevreji, itd). Podaci na nivou þupanija vernije odslikavaju etniæke karakteristike stanovništva posmatrane oblasti. U Baækoj je 1910. godine 45% stanovništva bilo maðarsko, 23% nemaæko i 18% srpsko, blizu 9% æinili su Buwevci. Srem je imao sasvim drugaæiji etniæki karakter: ovde su Srbi æinili 44%, Hrvati blizu 26%, Nemci 16%, Maðari 7%, a Slovaci 3%. U Banatu gotovo jedna treœina (32%) stanovništva je bila srpske, 28% nemaæke, više od 20% maðarske i blizu 14% rumunske narodnosti. Moþemo primetiti da su u Baækoj pripadnici slovenskih naroda bili u mawini od jedva 32%, a sliæno je bilo i u Banatu gde nisu dostizali 38% sveg stanovništva. S druge strane tri æetvrtine stanovništva Srema bilo je slavonskog porekla. Stanovništvo gradova je takoðe bilo etniæki šareno, ali je i u wima preovladavala srpsko-maðarsko-nemaæka veœina. Maðari su 1910. godine bili u relativnoj veœini u Subotici i Novom Sadu, u Vršcu i Zemunu to su bili Nemci, a u Somboru i Panæevu Srbi. Posle rasparæawa Kraqevine Maðarske 1918. godine i prikquæewa teritorija današwe Vojvodine Kraqevini Srba Hrvata i Slovenaca, poæeli su se odvijati od gore opisanih demografskih promena suprotni procesi. Oni su delom motivisani spontanim, ali više politiækim razlozima. Srazmera Slovena, a unutar wih Srba poæela je da raste, a neslovena i nesrba da opada. Kolonizacije vršene u prethodnim vekovima nastavqene su i u XX veku, ali su bile podstaknute pre svega nacionalno-politiækim, a mawe fiskalnim, ekonomskim ili populacionim razlozima (broj stanovnika na posmatranom prostoru 1910. i 2002. godine ne razlikuje se bitno). Najradikalnije promene odigrale su se posle Drugog svetskog rata, kada se prvi put desilo da jedna velika etniæka skupina (Nemci) bude gotovo u potpunosti odstrawena iz ovih oblasti. Proterivawem nemaæke mawine i kolonizacijome preko 220.000 Srba, Hrvata, Crnogoraca, Makedonaca, Slovenaca u periodu 1945–1947. godine osigurani su slovenski i srpski etniæki karakter Autonomne Pokrajine Vojvodine, uz opstajawe maðarske, kao najveœe i brojnih mawih etniækih zajednica. Prema podacima popisa stanovništa iz 2002. godine gotovo dve treœine (65%) stanovništva Vojvodine se izjasnilo kao Srbi, nešto više od 14% kao Maðari; kao Hrvati, Slovaci, Crnogorci, Rumuni, Romi, Rusini i Makedonci izjasnilo se 11,6% ispitanih i ista tolika srazmera stanovništva pripada ostalim nacionalnostima ili se nacionalno nije izjašwavalo. Popisano je 3.154 Nemaca. 121 Stanovništvo Vojvodine 1910, 2002 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 10 19 02 20 Srbi Maðari Nemci Hrvati Slovaci Rusini Rumuni Crnogorci Romi Makedonci Ostalo i nac. neizjašw. Skica promena etniækog sastava stanovništva teritorije današwe Vojvodine ni izdaleka ne oslikava svu sloþenost problematike demografskih prilika posmatrane oblasti u posledwih pet vekova. Ipak, na osnovu we moþemo doneti odreðene zakquæke. Do suštinske promene sredwovekovne etniæke slike Vojvodine došlo je u vezi sa turskim osvajawima na ovim prostorima, kada su relativno stabilni etniæki odnosi (sa preteþnim maðarskim stanovništvom uz srpsku veœinu u Sremu, juþnim oblastima Baæke i Banata) uzburkani. Turska vlast je na ovim prostorima donela relativno brzo išæezavawe maðarske populacije i nastajawe srpske etniæke veœine. Posle osloboðewa od Osmanlija došlo je do promene u toj situaciji: uz stalan rast apsolutnog broja Srba, wihov odnos u ukupnom broju stanovništva je zbog pristizawa novih kolonista razliæite narodnosti opadao do perioda iza Prvog svetskog rata. Karakteristiæna crta novovekovne istorije Vojvodine je wena multietniænost, multikulturalnost i multikonfesionalnost, koja je bila naroæito osetqiva od XIX veka do završetka Drugog svetskog rata. Karakteristiæno je i da je nekoliko puta došlo do 122 suštinske promene etniæke slike oblasti i da u tome nije bila mala uloga drþavnih vlasti, koje su, sa razliæitim ciqevima, sprovodile kolonizacionu politiku. U posmatranom periodu u politiækom, istorijskom i etniækom smislu najveœi uticaj na sudbinu ovog prostora imali su srpski i maðarski narod, uz nezaobilazan i rastuœi ekonomski, etniæki i kulturni znaæaj nemaækog stanovništva kao i predstavnika drugih narodnosti, što je sve rezultiralo specifiænim vojvoðanskim sentimentom i shvatawem istorije fomulisane u misli da smo ovde svi doðoši. Zoltan Györe MA AN OUTLINE OF THE CHANGES OF THE ETHNIC STRUCTURE OF THE POPULATION ON THE TERRITORY OF TODAY’S VOJVODINA 1526–1910. Summary An outline of the changes of the ethnic structure of the population on the territory of today’s Vojvodina does not, in the slightest, represent all the complexity of the problems of the demographic conditions of the observed area within the last five centuries. To the essential change of the medieval ethnic picture of Vojvodina connected with the Turkish conquers on these areas came when the relatively stable ethnic relations (with mainly Hungarian population along with the Serbian majority in Srem, Southern regions of Baæka and Banat) became stirred up. The Turkish authority on these territories had brought relatively quick disappearance of the Hungarian population and the arising of the Serbian ethnical majority. After the liberation from the Turks there was a change in that situation: along with the continuous growth of the absolute number of the Serbs, their ratio within the total number of population was decreasing due to the continuous arrival of the new colonists of various nationalities until the period after World War I. The distinctive feature of Vojvodina's modern history has been its multiethnicality, multiculturalism and multi-confessionality that had especially been delicate from 19th century till the end of World War II. Another characteristic of Vojvodina has been that on many occasions the essential change of the ethnic picture of the area took place, and that the state authority had had a great role in it, by putting the colonizational policy of different goals into effect. Within the observed period in the political, historical and ethnical sense the biggest influence on the destiny of this area had the Serbian and the Hungarian people, along with the unavoidable and growing economical ethnical and cultural importance of the German population as well as the representatives of other nationalities that all together resulted in specific Vojvodina's sentimentality and comprehending of the history that has been formulated within a single thought that we have all been newcomers here. 123