Contemporary demographic changes of the Rasina district

Glasnik Antropološkog društva Srbije / Journal of the Anthropological Society of Serbia Niš, vol. 51, str. 6371, 2015, UDK 572(05), ISSN 1820-7936 Originalni naučni rad Original Scientific Paper UDK 314.143 : 353.2(497.11) DOI: 10.5937/gads51-12190 SAVREMENE DEMOGRAFSKE PROMENE NA TERITORIJI RASINSKOG OKRUGA Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubović, Jelena Miletić, Jana Milić Univerzitet u Nišu, Prirodno matematički fakultet, Departman za geografiju Sažetak. Rasinski okrug je smešten u krajnjem južom delu srednje Srbije i zauzima površinu od 2 2668 km . Na ovoj teritoriji je, prema popisu iz 2011. godine, živelo 241.999 stanovnika u 296 naselja i šest opština: Kruševac, Trstenik, Brus, Aleksandrovac, Varvarin i Ćićevac. U radu su analizirani problemi demografskog razvoja Rasinskog okruga na osnovu podataka popisa stanovništva od 1961. do 2011. godine. Analiza obuhvata promene ukupnog broja stanovnika i domćinstava na nivou opština okruga, kao i analizu starosne i polne strukture stanovništva na osnovu indeksa starenja, koeficijenta starosti, prosečne starosti, kontigenta stanovništva po starosnim grupama i stope maskuliniteta. Rasinski okrug predstavlja specifičan prostor koji su zahvatile intenzivne demografske promene u drugoj polovini XX i početkom XXI veka. Ove promene se ogledaju u stalnom smanjenju broja stanovnika, što je u najvećoj meri posledica smanjenja prirodnog priraštaja, kao i u promeni strukture i veličini domaćinstava. Osim navedenog, veliki problem predstavlja intenzivno starenje stanovništva, tj. sve manji udeo mladog i porast starog stanovništva. Analizirani podaci ukazuje na to da se stanovništvo Rasinskog okruga i svih njegovih opština po poslednjem popisu nalazi u fazi najdublje demografske starosti. Ovakva starosna struktura u velikoj meri utiče na mogućnosti buduće reprodukcije stanovištva i formiranje radog kontigenta stanovništva. Ključne reči: demografske promene, depopulacija, starenje stanovništva, Rasinski okrug. Uvod Rasinski okrug se nalazi u južnom delu srednje Srbije1. Na severu je otvoren prema Velikom Pomoravlju, dok je sa gotovo svih ostalih strana okružen planinskim vencima. Na severozapadu i zapadu okrug je ograničen planinskim uzvišenjima Goča (1124 m), Ljuktena (1219 m), Crnog vrha (1543 m) i Željina (1785 m). Jugozapadni deo okruga predstavljen je Kopaonikom sa najvišim – Pančićevim vrhom (2017 m). Dalje prema istoku okrug ograničava uzvišenje Lepenac, na koje se, istočno od reke Blatašnice, nastavlja planinski venac Jastrepca (1491 m). Na krajnjem severoistoku, granica okruga se oslanja na Mojsinjske planine (501 m). Razvoj stanovništva Rasinskog okruga u drugoj polovini XX i početkom XXI veka karakteriše niz negativnih demografskih procesa, među kojima su najznačajniji proces depopulacije i izraženo starenje stanovništva. Sadašnju demografsko stanje u najvećoj meri je posledica dugogodišnjih ekonomskih, socijalnih i kulturnih promena u državi kao celini, koje su dovele do pogoršanja životnog standarda, neizvesne budućnosti i ugrožene egzistencije stanovništva. Kao posledicu imamo značajan pad prirodnog priraštaja, ubrzani proces starenja stanovništva, postepeni prestanak biološke reprodukcije (posebno u seoskim sredinama)... Ovakvo stanje demografskih pokazatelja nameće potrebu za detaljnom analiAutor za korespondenciju: Ljiljana Stričević, e-mail: [email protected] Departman za geografiju, Prirodno-matematički fakultet, Višegradska 33, 18000 Niš 1 www.rasinskiokrug.org.rs Primljeno u redakciju 29. 06. 2016, rad prihvaćen za publikovanje 02. 09. 2016. Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubović , Jelena Miletić, Jana Milić 64 zom stanovništva Rasinskog okruga i njegovih administrativnih delova, kao i definisanje mogućih rešenja za njihovo prevazilaženje, kako bi se na tim osnovama zasnivao budući demografski, regionalni i ekonomski razvoj ovog kraja. Predmet, cilj i metodologija istraživanja Predmet istraživanja u ovom radu je analiza demografskih promena i problema na teritoriji Rasinskog okruga u drugoj polovini XX i početkom XXI veka. Na osnovu ovako definisanog predmeta, moguće je realizovati osnovni cilj istraživanja, a to je određivanje trenutnog demografskog potenicijala Rasinskog okruga i njegovih administrativnih celina kao nosioca društveno - ekonomskog razvoja ovog kraja, kao i definisanje smernica za budući demografski razvoj. Demografska analiza stanovništva Rasinskog okruga izvršena je na osnovu statističkih podataka popisa stanovništva u periodu od 1961. do 2011. godine, na nivou opština kao administrativnih celina. Analizom su obuhvaćeni sledeći važni demografski parametri: 1. relativna promena broja stanovnika između popisa 1961. i 2011. godine; 2. relativna promena broja domaćinstava između popisa 1961. i 2011. godine; 3. promena prosečne veličina domaćinstava od 1961. do 2011. godine; 4. starosna struktura stanovništva po starosnim grupama: (mlado (019), sredovečno (2059), i staro stanovništvo (60+); 5. polna struktura stanovništva, na osnovu ukupnog broja muškog i ženskog stanovništva. Na osnovu analize navedenih parametara, izračunati su: indeks starenja, koeficijent starosti, prosečna starost i stopa maskuliniteta. Svi navedeni demografski podaci obrađeni su statističkim metodom. Takođe su obavljena i terenska istraživanja u nekoliko ruralnih naselja opština Kruševac i Varvarin koja su potvrdila rezultate dobijene iz knjiga popisa stanovništva. Rezultati i diskusija U ukupnoj populaciji Srbije stanovništvo Rasinskog okruga učestvuje sa 3,37%. U analiziranom periodu od 1961. do 2011. godine, broj stanovnika Srbije se smanjio za 445100 (5,96%), dok je u Rasinskom okrugu zabeležen pad broja stanovnika za 9576 ili 3,81%. Tabela 1. Kretanje broja stanovnika Rasinskog okruga u periodu od 1961. do 2011. godine Table 1. Trends in the number of inhabitants of the Rasina District from 1961 to 2011. Opština Aleksandrovac Brus Varvarin Kruševac Trstenik Ćićevac Rasinski okrug 1961 34540 25606 26423 103190 49107 12709 251575 1971 Indeks 1971/ 1961 33798 97,85 24581 95,99 26143 98,94 118016 114,37 50624 103,09 12359 97,25 265521 105,54 1981 Indeks 1981/ 1971 33887 100,26 22679 92,26 25779 98,61 132972 112,67 53570 105,82 12568 101,69 281455 106,0 1991 Indeks 1991/ 1981 33215 98,02 21331 94,06 23821 92,40 138111 103,86 54873 102,43 11757 93,55 283108 100,59 2002 Indeks 2002/ 1991 29389 88,48 18764 87,97 20122 84,47 131368 95,12 49043 89,38 10755 91,48 259441 91,64 2011 Indeks 2011/ 2002 26522 90,24 16317 86,96 17966 89,29 128752 98,01 42966 87,61 9476 88,11 241999 93,28 Indeks 2011/ 1961 76,79 63,72 67,99 124,77 87,49 74,56 96,19 Izvor: Popis stanovništva, domaćinstva i stanova 2011. godine u Republici Srbiji. Uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011. godine, knjiga 20, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2014. Savremene demografske promene na teritoriji Rasinskog okruga 65 Na teritoriji Rasinskog okruga, indeks porasta stanovništva je bio najveći u periodu od 1971. do 1981., dok je najmanju vrednost imao u periodu od 1991. do 2002. godine. Na nivou opština, porast broja stanovnika zabeležen je u opštinama Kruševac i Trstenik u periodu od 1961. do 1971., dok je u ostalim opštinama prisutam blag pad broja stanovnika. U narednom desedogodišnjem periodu primetan je porast broja stanovnika u svim opštinama okruga, osim u Brusu i Varvarinu. Od 1991. godine u svim opštinama se beleži konstantan pad broja stanovnika. Ovakva demografska slika Rasinskog okruga posledica je kompleksnih ekonomskih, kulturnih i političkih promena, koje su uslovile pad nataliteta, smanjenje prirodnog priraštaja i sve veće iseljavanje stanovništva. Od šest opština Rasinskog okruga, u analiziranom pedestogodišnjem periodu, do povećanja broja stanovnika je došlo samo na teritoriji opštine Kruševac i to za 24,77%, dok je u svim ostalim opštinama zabeležen pad ukupnog broja stanovnika. Najveći pad zabeležen je u opštini Brus – 36,27% (9289 stanovnika), a najmanji u opštini Trstenik – 12,51% , tj. 6141 stanovnik (Tabela br. 2). Tabela 2. Apsolutni porast broja stanovnika Rasinskog okruga po popisnim periodima Table 2. Absolute growth in the number of inhabitants of the Rasina District by census periods Aleksandrovac Brus Varvarin Kruševac Trstenik Ćićevac Rasinski okrug 1971/61 -742 -1025 -280 14862 1517 -350 13946 1981/71 89 -1902 -364 14956 2946 209 15934 1991/81 -672 -1348 -1958 5139 1303 -811 1653 2002/91 -3826 -2568 -3699 -6734 -5830 -1002 -23667 2011/02 -2687 -2447 -2156 -2616 -6077 -1279 -17442 2011/61 -8018 -9289 -8457 25562 -6141 -3233 -9576 U periodu od 1961. do 2011. godine došlo je do značajih promena u broju i veličini domaćinstava Rasinskog okruga. Ove promene se, pre svega ogledaju u povećanju ukupnog broja domaćinstava, povećanju samačkih domaćinstava i smanjenju broja članova domaćinstava. U analiziranom pedesetogodišnjem periodu, broj domaćinstava u Rasinskom okrugu se povećao za 37,21%. Najveći porast broja domaćinstava zabeležen je u periodu od 1961. do 1971. godine, kada je indeks porasta iznosio 118,05. Na nivou opština, najveći porast broja domaćinstava zabeležen je u opštini Kruševac – 61,98%, dok je u opštini Varvarin zabeležen pad broja domaćinstava od oko 10% (Tabela broj 3). Tabela 3. Kretanje broja domaćinstava u Rasinskom okrugu u periodu od 1961. do 2011. godine Table 3. Trends in the number of households of the Rasina District from 1961 to 2011. Opština 1961 Aleksandrovac Brus Varvarin Kruševac Trstenik Ćićevac Rasinski okrug 6231 4225 6144 25279 11361 3075 56315 1971 Indeks 1971/ 1961 7484 120,11 4944 117,02 6386 103,94 31668 125,27 12717 111,94 3279 106,63 66478 118,05 1981 Indeks 1981/ 1971 8419 112,49 5427 109,77 6487 101,58 36897 116,51 14043 110,43 3445 105,06 74718 112,40 1991 Indeks 1991/ 1981 8639 102,61 5692 104,88 6328 97,55 39085 105,93 14906 106,15 3317 96,28 77967 104,35 2002 Indeks 2002/ 1991 8789 101,74 5840 102,60 5998 94,79 40188 102,82 15600 104,66 3332 100,45 79747 102,28 2011 Indeks 2011/ 1961 8146 130,73 5320 125,92 5544 90,23 40947 161,98 14342 126,23 2971 96,61 77270 137,21 Izvor: Popis stanovništva, domaćinstva i stanova 2011. godine u Republici Srbiji. Uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011. godine, knjiga 20, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2014. Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubović , Jelena Miletić, Jana Milić 66 Osim promena u ukupnom broju domaćinstava, značajne promene su nastale i u njihovoj veličini. Na teritoriji Rasinskog okruga u celini, ali i pojedinačno po opštinama, najzastupljenije su dvočlane porodice, dok su porodice od pet članova najmanje zastupljene. Na drugom mestu po brojnosti su samačka domaćinstva u svim opštinama, osim u opštini Kruševac. Ova domaćinstva čine 19% ukupnog broja domaćinstava Rasinskog okruga. Na nivou opština najzastupljenija su u opštini Varvarin – 20,91%, Ćićevac – 20,87%, Trstenik – 20,53%, Brus – 19,57%, Kruševac – 18,25% i Aleksandrovac – 17,82%. Prema popisu iz 1961. godine, prosečno domaćinstvo u Rasinskom okrugu imalo je 4,47 članova, dok je 2011. godine ta brojka iznosila 3,13. U analiziranom period i na nivou opština i na nivou okruga prisutan je trend konstantnog smanjenja prosečne veličine domaćinstva. Prosečna veličina domaćinstva 1961. godine se kretala od 6,06 članova u opštini Aleksandrovac, do 4,08 u opštini Kruševac. Podaci popisa iz 2011. godine pokazuju da najmanje članova prosečno imaju domaćinstva u opštini Trstenik – 2,99, a najviše u opštini Aleksandrovac – 3,26 članova (Tabela broj 4). Tabela 4. Prosečna veličina domaćinstva Rasinskog okruga u periodu od 1961. do 2011. godine Table 4. Average size of a household of the Rasina District from 1961 to 2011. Aleksandrovac Brus Varvarin Kruševac Trstenik Ćićevac Rasinski okrug 1961 5,54 6,06 4,30 4,08 4,32 4,13 4,47 1971. 4,52 4,97 4,09 3,73 3,98 3,77 3,99 1981. 4,03 4,18 3,97 3,60 3,81 3,65 3,77 1991. 3,84 3,75 3,76 3,53 3,68 3,54 3,63 2002. 3,34 3,21 3,35 3,27 3,14 3,23 3,25 2011. 3,26 3,07 3,24 3,14 2,99 3,19 3,13 Izvor: Izračunato na osnovu tabela broj 1 i 3 Naselja sa najmanjim brojem članova prema popisu iz 2011. godine su: Belo Polje – 1,88 (opština Brus), Gornje Leviće – 1,96 (opština Brus), Žarevo – 1,91 (opština Brus), Iričići – 1,94 (opština Brus), Stanuloviće – 1,86 (opština Brus), Sudimlja – 1,78 (opština Brus), Loboder – 1,44 (opština Trstenik), Rajinac – 1,84 (opština Trstenik), Mojsinje – 1,89 (opština Ćićevac), dok je prosečna veličina domaćinstva najveća u seoskim naseljima opštine Kruševac: Kamenare (4,18), Ljubava (4,38), Pozlata (4,25), Srdalje (5,0), Sušica (4,21) i Crkvina (4,09). Selo Srndalje je 2011. godine imalo najveću prosečnu veličina domaćinstva od 5 članova, ali trebalo bi naglasiti da u ovom selu živi samo 60 stanovnika, raspoređenih u ukupno 12 domaćinstava (Stričević, 2015). Prema demografskim prognozama do 2021. godine očekuje se pad broja stanovnika u 193 od 296 naselja u Rasinskom okrugu. Najlošije demografske prognoze vezane su za opštinu Brus, u kojoj se očekuje pad broja stanovnika u svih 58 naselja, dok najbolju perspektivu ima opština Varvarin, u kojoj se očekuje porast broja stanovnika u svim naseljima. Demografske prognoze ukazuju na mogućnost da selo Rlica u opštini Kruševac i selo Loboder u opštini Trstenik, početkom naredne decenije ostanu bez stanovnika (Stričević, 2015). Starosna struktura stanovništva je važan pokazatelj demografskih promena. Analiza starosne i polne strukture stanovništva osnov je za sva druga demografska istraživanja. Na osnovu analize starosne strukture moguće je pratiti dosadašnji demografski razvitak, ali na osnovu nje možemo uočiti tendencije budućeg demografskog razvoja nekog prostora (Radivojević i dr. 2015). Savremene demografske promene na teritoriji Rasinskog okruga 67 Tabela 5. Starosna struktura stanovništva Rasinskog okruga u periodu od 1971. do 2011. godine2 Table 5. Age structure of inhabitants of the Rasina District from 1971 to 2011. Godina popisa Starosni kontigenti stanovištva Indeks 20-59 godina 60+ Nepoznato starenja Broj % Broj % Broj Aleksandrovac 33,49 17833 52,76 4647 13,75 0,41 24,58 17967 54,09 6971 20,99 113 0,85 21,05 15284 52,01 7793 26,52 127 1,26 18,82 12400 46,75 7550 28,47 1,51 Brus 37,31 12595 51,24 2816 11,46 0,31 25,33 11670 54,71 4155 19,48 102 0,77 21,30 9676 51,57 4861 25,91 231 1,22 18,27 8556 52,44 4780 29,29 1,60 Varvarin 28,02 13981 53,48 4836 18,50 0,66 21,92 12564 52,74 5883 24,70 152 1,13 20,11 9976 49,58 5912 29,38 187 1,46 18,94 9103 50,67 5460 30,39 1,60 Kruševac 29,59 67421 57,13 15676 13,28 808 0,45 25,88 76702 55,54 24790 17,95 872 0,69 21,56 72690 55,33 29662 22,58 691 1,05 19,83 70097 54,44 33121 25,72 1,30 Trstenik 28,96 28491 56,11 7578 14,92 0,52 24,88 29816 54,34 11250 20,50 152 0,82 20,70 25963 52,94 12674 25,84 253 1,25 17,37 23073 53,70 12428 28,93 1,66 Ćićevac 26,71 6676 54,02 2381 19,27 0,72 22,66 6171 52,49 2892 24,60 30 1,09 20,61 5529 51,41 2925 27,20 84 1,32 19,41 4950 52,79 2706 28,86 1,49 Rasinski okrug 30,35 146997 55,36 37934 14,29 808 0,47 25,03 154890 54,71 55941 19,76 1421 0,79 21,17 139118 53,62 63827 24,60 1573 1,16 19,09 129760 53,62 66045 27,29 1,43 0-19 godina Broj % 1971. 1991. 2002. 2011. 11319 8164 6185 4991 1971. 1991. 2002. 2011. 9170 5404 3996 2981 1971. 1991. 2002. 2011. 7326 5222 4047 3403 1971. 1991. 2002. 2011. 34919 35747 28325 25534 1971. 1991. 2002. 2011. 14707 13655 10153 7465 1971. 1991. 2002. 2011. 3302 2664 2217 1820 1971. 1991. 2002. 2011. 80590 70856 54923 46194 Prosečna starost Koef. starosti 33,65 38,39 41,10 40,18 13,75 20,99 26,52 28,47 31,86 37,75 40,66 43,10 11,46 19,48 25,91 29,29 36,83 40,33 42,21 43,24 18,50 24,70 29,38 30,39 34,74 37,05 39,82 41,53 13,28 17,95 22,58 25,72 33,25 38,28 41,10 43,25 14,92 20,50 25,84 28,93 37,46 40,23 41,44 43,04 22,14 24,60 27,20 28,86 34,82 37,92 40,54 42,23 14,29 19,76 24,60 27,29 Učešće stanovištva do 19 godina starosti, na teritoriji Rasinskog okruga, po popisu iz 1971. godine iznosilo je 30,35%. Najviše mladog stanovništva ove godine bilo je u opštini Brus – 37,31%, a najmanje u opštini Ćićevac 26,71%. U proteklih četrdeset godina, učešće Извор: Попис становништва, домаћинстава и станова 2011. у Републици Србији, Старост и пол, књига 2, Републички завод за статистику, Београд, 2012; Попис становништва, домаћинстава и станова 2002. у Републици Србији, Старост и пол, књига 2, Републички завод за статистику, Београд, 2003; Попис становништва, домаћинстава и станова 1991 у Социјалистичкој Републици Србији, Пол и старост, књига 4, Републички завод за статистику, Београд; Попис становништва и станова 1971., Резултати за становништво и домаћинства за ужу територију Општине Крушевац, Савезни завод за статистику, Београд 1972; 2 68 Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubović , Jelena Miletić, Jana Milić mladog stanovništva u ukupnom stanovništvu Rasinskog okruga se smanjilo za 11,26%, dok je udeo starog stanovištva porastao za 13%. Najveće promene u starosnoj strukturi zabeležene su u opštini Brus, u kojoj je, u analiziranom periodu, broj mladog stanovništva opao za 19,04%, dok je broj starog stanovništva uvećan za 17,83%. Rezultati popisa iz 1991. godine ukazuju na izraženu tendenciju starenja stanovništva u opštinama Varvarin i Ćićevac, da bi od 2002. godine taj trend zahvatio sve opštine Rasinskog okruga. Koeficijent starosti stanovništva Rasinskog okruga u analiziranom četrdesetogodišnjem periodu kretao se od 14,29 do 27,29, koliko je iznosio 2011. godine. S obzirom na to da proces demografskog starenja počinje kada udeo starih dostigne 12%, može se reći da se Rasinski okrug nalazi u odmakloj fazi procesa starenja (Đokić i dr., 2014). Tokom analiziranog perioda, koeficijent starosti je u svim opštinama bio veći od 12, osim u opštini Brus 1971. godine, kada je imao vredost od 11,46. Prema poslednjem popisu, u svim opštinama okruga, osim u Kruševcu, procentualni udeo starog stanovništva bio je veći od prosečne vrednosti za Okrug. Dakle proces demografskog starenja na teritoriji Rasinskog okruga započeo je šezdestih godina XX i dostigao je svoj maksimum početkom XXI veka. Značajan pokazatelj promena u starosnoj strukturi stanovništva je indeks starenja. On predstavlja odnos broja stanovnika starih 60 i više godina prema broju stanovnika starih od 019 godina. Ako je njegova vrednost manja od 0,4, onda je stanovništvo još mlado, a ako se kreće iznad 0,4, onda stanovništvo pokazuje znake starenja (Rančić, 1980). Vrednost ovog indeksa na teritoriji Rasinskog okruga u periodu od 1971. do 2011. uvećana je sa 0,47 na 1,43, što ukazuje na to da se sedamdesetih godina stanovništvo ove teritorije nalazilo na pragu demografske starosti, da bi u prvoj deceniji XXI veka dostiglo najdublju demografsku starost.U svim opštinama Rasinskog okruga vrednosti indeksa starenja su veći od 1,25, što može da ima značajne negativne posledice za buduću reproduktivnost stanovništva i formiranje radnog kontigenta. Demografsko starenje stanovništva potvrđuje i prosečna starost. U periodu od 1971. do 2011. prosečna starost stanovništva Rasinskog okruga je povećana za 7,4 godine, a u poslednjem međupopisnom periodu za 1,7 godina. Između dva poslednja popisna perioda, jedino je u opštini Aleksandrovac smanjena prosečna starost za 0,9 godina, dok je u svim opštinama proces starenja polulacije intenziviran. Grafikon 1. Starosno-polna struktura stanovništva Rasinskog okruga 1971. i 2011. godine. Graph 1. Age-sex pyramid for the Rasina District in 1971. and 2011. Savremene demografske promene na teritoriji Rasinskog okruga 69 Tabela 6. Polna struktura stanovništva Rasinskog okruga u periodu od 1971. do 2011. godine3 Table 6. Sex structure of inhabitants of the Rasina District from 1971 to 2011. Godina popisa Ukupno 1971. 1991. 2002. 2011. 33799 33215 29389 26522 1971. 1991. 2002. 2011. 24581 21331 18764 16317 1971. 1991. 2002. 2011. 26143 23821 20122 17966 1971. 1991. 2002. 2011. 118016 138111 131368 128752 1971. 1991. 2002. 2011. 50776 54873 49043 42966 1971. 1991. 2002. 2011. 12359 11757 10755 9376 1971. 1991. 2002. 2011. 265521 283108 259441 241999 Muško % Aleksandrovac 16826 49,78 16798 50,57 14619 49,74 13295 50,13 Brus 12300 50,04 10810 50,68 9482 50,53 8375 51,33 Varvarin 12967 49,60 11821 49,62 9876 49,08 8830 49,15 Kruševac 57798 48,97 67520 48,89 63757 48,53 62802 48,78 Trstenik 24938 49,11 26964 49,14 23842 48,61 21016 48,91 Ćićevac 6015 48,67 5708 48,55 5209 48,43 4651 49,61 Rasinski okrug 130844 49.25 139621 49.32 126785 48.87 118969 49.16 Žensko % St.mask. 16973 16417 14770 13227 50,22 49,43 50,26 49,87 991,34 1023,21 989,78 1005,14 12281 10521 9282 7942 49,96 49,32 49,47 48,67 1001,55 1027,47 1021,55 1054,52 13176 12000 10246 9136 50,40 50,38 50,92 50,85 984,14 985,08 963,89 966,51 60218 70591 67611 65950 51,03 51,11 51,47 51,22 959,81 956,50 943,00 952,27 25838 27909 25201 21950 50,89 50,86 51,39 51,09 965,17 966,14 946,07 957,45 6344 6049 5546 4825 51,33 51,45 51,57 50,39 948,14 943,63 939,24 963,94 134830 143487 132656 123030 50.75 50.68 51.13 50.84 970,44 973,06 955,74 966,99 Starosno-polne piramide na ilustrativan način prikazuju promene u starosnoj i polnoj strukturi stanovništva. Na piramidi za 1971. godinu veliko je učešće mladog i sredovečnog stanovništva, dok je udeo stanovništva starijeg od 75 godina najmanji. Starosno-polna piramida za 2011. godinu ukazuje na potpuno drugačiji trend jer je u ovoj popisnoj godini najveći broj stanovnika pripadao stanovništvu starijem od 75 godina, dok je najmanji broj Извор: Попис становништва, домаћинстава и станова 2011. у Републици Србији, Старост и пол, књига 2, Републички завод за статистику, Београд, 2012; Попис становништва, домаћинстава и станова 2002. у Републици Србији, Старост и пол, књига 2, Републички завод за статистику, Београд, 2003; Попис становништва, домаћинстава и станова 1991. у Социјалистичкој Републици Србији, Пол и старост, књига 4, Републички завод за статистику, Београд, ; Попис становништва и станова 1971., Резултати за становништво и домаћинства за ужу територију Општине Крушевац, Савезни завод за статистику, Београд 1972; 3 70 Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubović , Jelena Miletić, Jana Milić pripadao stanovništvu od 0 do 4 godine. Ovakav izgled piramida ukazuje da je ukupno stanovništvo izloženo procesu starenja, što dovodi do opadanja prirodnog priraštaja, smanjenog porasta stanovništva i procesa depopulacije. Polna struktura staovništva je u uzajamoj vezi sa starosnom strukturom i važan je pokazatelj demografskog razvoja. Promene u polnom sastavu stanovništva u periodu od 1971. do 2011. godine date su kroz procentualno učešće muškog i ženskog stanovništva, kao i kroz stopu maskuliniteta, koja pokazuje koliko ima muškaraca na 1000 žena (Rančić M. 1980). Tokom celog analiziranog perioda u Rasinskom okrugu je bilo dominanto žensko stanovništvo. Stopa maskuliniteta se kretala od 970,44, koliko je bilo prema popisu 1971. godine, do 966,99 2011. godine. U svim opštinama Rasinskog okruga, osim u Brusu i Aleksandrovcu, zapaža se veći udeo ženskog stanovništva. Podaci prikazani u tabeli br. 6 ukazuju na to da je u svim popisnim periodima u opštini Brus bilo dominantno muško stanovništvo, dok je ovakav trend u opštini Aleksandrovac zabeležen popisom 1991. i 2011. godine. Posmatrano po starosti, uočava se ujednačena polna struktura stanovištva Rasinskog okruga. Prema popisima iz 1971. i 2011. godine, možemo reći da je muško stanovništvo dominantno u kategorijama mladog stanovništva i mlađeg sredovečnog, dok kod starijeg sredovečnog i starog stanovništva primat preuzima žensko stanovništvo. Zaključak Na osnovu izvršene analize i dobijenih rezultata, možemo zaključiti da je u Rasinskom okruga poslednjih decenija, a posebno u periodu od 1991. do 2011. godine došlo do izrazitih negativnih demografskih promena, koje se manifestuju kroz: depopulaciju, intenzivno starenje stanovništva, smanjenje reproduktivnog potencijala i kontingenta radno sposobnog stanovištva. Na promene u starosnoj strukturi stanovništva Rasinskog okruga od predsudnog uticaja bili su, osim smanjenja fertiliteta, izražene migracije, društveno-ekonomski razvoj i mnogi drugi spoljni faktori. Starosna struktura predstavlja fiziološku osnovu za budući reproduktivni i radni potencijal ovog prostora. Od starosne strukture zavisi prirodni priraštaj, veličina radnog kontigenta, kontingent stanovništva za školovanje... S obzirom na to da se stanovništvo Rasinskog okruga već nalazi u stadijumu najdublje demografske starosti, neophodno je preduzeti ozbiljne mere socijalne i populacione politike, kako bi se povećao natalitet, smanjio proces starenja i postepeno obnovilo stanovništvo. U suprotnom, ovako negativan demografski trend će se nastaviti i u narednom periodu, što će usloviti: nastavak procesa starenja stanovništva i smanjenja mogućnosti biološke reprodukcije, povećanje broja samačkih domaćinstava (posebno u seoskim sredinama), opadanja broja stanovnika, domaćinstava, prosečne veličine domaćinstava... Ovakav negativni populacioni trend svrstava Rasinski okrug u oblasti sa izraženom i kontinuiranom depopulacijom, što se negativno odražava na dalji demografski i društveno – ekonomski razvoj ovog prostora. Zahvalnost. „Savremene demografske promene na teritoriji Rasinskog okruga“ predstavlja rezultat istraživanja na projektu „Razvojni programi revitalizacije sela Srbije“ (br.176008) koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije, a realizuje se na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Savremene demografske promene na teritoriji Rasinskog okruga 71 Literatura Đokić, M. Golubović, N., Petrović, V. (2014): Demografski potencijal Nišavskog okruga, Glasnik antropološkog društva Srbije. Niš, 49; 127–136. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji, Starost i pol, knjiga 2, Republički zavod za statistiku. Beograd: 2012. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji, Uporedni pregled broja stanovika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011; knjiga 20, Republički zavod za statistiku. Beograd: 2014. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji, Uporedni pregled broja domaćinstava 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011; knjiga 21, Republički zavod za statistiku. Beograd: 2014. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2002. u Republici Srbiji, Starost i pol, knjiga 2, Republički zavod za statistiku. Beograd: 2003. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1991. u Socijalističkoj Republici Srbiji, Pol i starost, knjiga 4, Republički zavod za statistiku. Beograd. Popis stanovništva i stanova 1971, Rezultati za stanovništvo i domaćinstva za užu teritoriju Opštine Kruševac, Savezni zavod za statistiku. Beograd: 1972. Rančić, M. (1980): Statistika stanovništva, Viša škola za primenjenu informatiku i statistiku. Beograd:180–186. Radivojević, A. Stričević, LJ., Filipović, I.(2015): Demografski razvoj ruralnog prostora Centralne Srbije – osnovne demografske odlike; Naučna monografija Razvojni potencijali i ograničenja revitalizacije ruralnog prostora Centralne Srbije. Beograd: 151–197. Stričević, LJ. (2015): Problemi savremenog demografskog razvoja na prostoru opštine Kruševac, Glasnik antropološkog društva Srbije. Niš; 50; 39–48. Stričević, LJ. (2015): Vodni resursi Rasinskog okruga i njihov uticaj na regionalni razvoj. Doktorska disertacija, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Nišu. www.rasinskiokrug.org.rs. CONTEMPORARY DEMOGRAPHIC CHANGES OF THE RASINA DISTRICT Ljiljana Stričević, Aleksandar Radivojević, Ninoslav Golubovć, Jelena Miletić Summary. Rasina District is faced with serious demographic problems at the beginning of the twentyfirst century which are the consequence of long-term economic and social changes both in this area and the country as a whole. The basic problem is insufficient population regeneration, which further leads to other negative processes. One of the most important problems of Rasina District is the ageing of population, i.e., a drop in young population and a significant rise in old population. Therefore, the population of Rasina District is already in the critical phase of demographic aging. Such age structure influences further economic development of this area at large. The decrease in young population, which is the carrier of future reproduction and regeneration of the population of this area, is evident. So as to stop or decelerate these processes, it is necessary to improve life conditions and ensure certain economic standard. Otherwise, these processes will not be stopped; they will be all the more intensified. Key words: demographic changes, depopulation, aging population, Rasina District.