Obecna, nieusprawiedliwiona / Przemysław Czapliński

Przemysław Czapliński Obecna, nieusprawiedliwiona Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5/6 (29/30), 115-127 1994 Roztrząsania i rozbiory Obecna, nieusprawiedliwiona Epokę awangardową i epokę modernistyczną, mi­ mo wszystkich różnic, łączy przynajmniej jedna cecha — dążenie do usprawiedliwienia sztuki. Dla awangardy i modernizmu wspólny był nie tylko sam wysiłek uprawomocnienia sztuki, lecz również pewien zespół idei, którymi usiłowano się przy tej okazji posłużyć. Obie epoki jednoczy więc nie tylko pewien legitymizacyjny uzus, który zanika dopiero dziś, w epoce postmodernistycznej, lecz ponadto ideologie. W obrębie zyxwvutsrq episteme zachodzi zaś pomiędzy nimi tak szczególne podobieństwo, że dałoby się właściwie potraktować awangardę jako spadkobier­ czynię wypełniającą testament modernistycznego przodka. W tym testamencie najważniejszy, jak się wydaje, był nakaz przezwycięże­ nia konfliktu między ideą wolności, którą chcieli realizować artyści i ideą postępu, którą chciało realizować społeczeństwo. W 1908 roku, trzy lata po rewolucji, tak oto ów konflikt ujmował Karol Irzykowski: Takich trzeba nam teraz poetów i myślicieli, którzy by potrafili podjąć się paradoksalnego na pozór zadania i wykazania tajemniczego związku między antyspołecznym ideałem „sztuki dla sztuki" a hastami polityczno­społecznej rewolucji [Dwie rewolucje, „Nasz Kraj" 1908, z. 1]. Sens tej wypowiedzi w kontekście modernistycznych kłopotów jest dość jasny: Irzykowskiemu chodziło o to, by ktoś wykazał, że sztuka z pozoru antyspołeczna jest w gruncie rzeczy społeczna, by poetę 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 116 wyklętego przemienił w poetę zaangażowanego. W tym wezwaniu kryła się podpowiedz dotycząca sposobu wyjścia z izolacji, w jakiej — częściowo z wyboru, częściowo z konieczności — pozostawała sztuka modernistyczna. Artyści modernistyczni nie potrafili bowiem znaleźć języka, który pozwoliłby połączyć ideologie sztuki z ideologiami społecznymi. Wydaje się, że awangardowe manifesty — z całą ich krzykliwością, tromtadracją, pewnością siebie i apodyktycznością — potraktować można właśnie jako pragmatyczne przekształcenie programów mo­ dernistycznych. Pragmatyzm ten ujawnił się w aspekcie komunikacyj­ nym: awangardyści mówili niekiedy to samo co moderniści, lecz robili to dużo skuteczniej. Przede wszystkim artyści awangardowi, nie do końca świadomi dziedzictwa, przejęli od modernistów najbardziej kłopotliwe pytanie: „Po co jest sztuka?" Poszukiwanie uprawomocnienia dla sztuki łączy nie tylko awangardę z modernizmem, łączy także najbardziej odległe ugrupowania i kierunki literackie dwudziestolecia. Niezależnie od przekonań o ważności przyszłych dzieł, od rangi przyznawanej włas­ nej propozycji estetycznej, niezależnie nawet od umiejscowienia w „jasnym" czy „ciemnym" dziesięcioleciu tamtego okresu, kolejni twórcy pytają samych siebie: „jak usprawiedliwić sztukę głoszącą «bardziej prawdziwe od prawdy»??" (S. K. GackizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWV Sztuka ludzka, „Al­ manach Nowej Sztuki" 1924). Padają pytania coraz ostrzejsze, coraz bardziej napastliwe. Jędrychowski [Bezpośrednio przed nami (1). Linia wpisana w koło, „Żagary" 1931 nr 4], wytykając poezji „liniow­ ców" „brak głębokiego usprawiedliwienia", powie zjadliwie, lecz grzecznie: „Po co panowie piszą? Dla zaspokojenia własnej potrze­ by? A więc grafomania?". Miłosz w 1931 roku drwił z „biednych spe­ ców w sztuce pisania", którzy krążą „od jednej kapliczki do drugiej i szukają, szukają za wszelką cenę jakiejś racji, która by usprawiedli­ wiła ich pracę" (Bulion z gwoździ, „Żagary" 1931 nr 5), a siedem lat później, w Kłamstwie dzisiejszej „poezji" („Orka na ugorze" 1938 nr 5) rezygnuje już z wszelkiej dżentelmencrii i sięga po inwektywę: „Po co piszesz, bando niedouków? Po co tomikami wierszy zaśmiecasz 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 117 księgarskie wystawy? Czy sądzisz, żc komuś potrzebne są twoje nieus­ tanne troski o nowy chwyt i nową metaforę?" Nie byłoby ani tych pytań, ani tej pasji, gdyby nic przeświadczenie, że w sztuce tkwi jakaś wartość — wartość wprawdzie autonomiczna, lecz ważna tylko wtedy, gdy ktoś powiąże ją z innymi sferami życia ludz­ kiego. Powinnością twórców jest wcielanie tej wartości — tej drogo­ cennej racji istnienia — w sztukę, zaś powinnością autora programu — wyłożenie owej racji. Pytaniom zatem odpowiadały kolejne kon­ cepcje uwierzytelniające sztukę. Podstawowe typy awangardowych uprawomocnień odnajdziemy zarówno w najważniejszych, jak i mniej znanych programach literac­ kich dwudziestolecia. Wielość ugrupowań i nazw wytwarzały koniun­ kturę na różnorodność, jednak kulturowy przymus legitymizowania sztuki i pewna rytualizacja samego aktu „wchodzenia na rynek" powodowały, że zasadnicze odpowiedzi na pytanie „po co jest sztu­ ka?" 1 pozostały podobne. Artyści w dwudziestoleciu dysponowali trzema ideami legitymizujący­ mi sztukę: ideą zbawiania, przekształcania i poznawania świata. Odpowiednio do nich kształtowały się też wypowiedzi programowe. Sztuka jest święta. Sakralność sztuki oznaczała, w skrócie rzecz ujmu­ jąc, iż w języku artystycznym objawia się świętość, a zatem, że tylko piękno potrafi pojednać nas z bytem. Ten wzór motywacyjny miał źródło w modernizmie, i choć rozpadł się w okresie międzywojen­ nym, jednak część ideowych deklaracji literackich przybrała zarówno w Polsce, jak i poza nią postać konwencji objawiania prawd wiary; stąd credo (J. HulewiczzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRPONMLKJIHGFEDC Czego chcemy, „Zdrój" 1920 z. 59­60; Nie występujemy z programem..., „Skamander" 1920 nr 1), iluminacja, proroctwo (J. Hulewicz Spińtus resurgens, „Zdrój" 1920 z. 63­64), apokalipsa (Akt założycielski i manifest futuryzmu). Sztuka, po drugie, służy przekształcaniu świata, a artysta jest jego „nie uznanym prawodawcą": manifest przybiera więc formy władcze lub rewolucyjne udrapowany w stylistykę wypowiedzi dyktatora bądź ape­ lu uzurpatora, nawołującego do przejęcia władzy — stąd dekret (W. Majakowski, W. Kamieński, D. Burluk Dekret nr 1 [1918]; O demokra­ tyzacji sztuk, „Gazeta Futurystów", Moskwa 1918 nr 1), ukaz, gramota, agitka, odezwa, proklamacja czy orędzie (A. Stern, A. Wat Piymitywiś­ 1 I. Fik Sprawy elementarne, „Kamena" 1938 nr 7. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 118 ci do narodów świata i do Polski, w: Gga. Piemszy polski almanach poezji futurystycznej, Warszawa 1920; B. Jasieński Do narodu polskie­ go. Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia, w: Jedno­ dniówka futurystów, Kraków 1921). Sztuka, po trzecie, pozwala poznawać świat poprzez złożone operacje językowe: manifest przybiera więc formy wypowiedzi fachowej, objaś­ niającej, zbliża się do specjalistycznego tekstu literaturoznawczego, przenikniętego kapłańskim stosunkiem do tajemnicy — stąd eseje, rozprawy (T. Peiper Droga rymu, „Przegląd Współczesny" 1929 nr 91), odczyty służące wykładowi metajęzyka (T. Peiper Nowe usta, Lwów 1925), żmudne i pokazowe analizy wierszy (J. Brzękowski Poezja integralna, Warszawa 1933). Należy jednak stwierdzić, że wszystkie te narracje wyjaśniające przeję­ ła awangarda od epoki poprzedniej. Zanim więc w krótkim rysie histo­ rycznym przywołamy tradycje ideologii awangardowych, stwierdzić wypada, że pierwszą konsekwencją zniesienia granic między moder­ nizmem i awangardą jest rozszerzenie formacji modernistycznej aż po romantyzm. 2 Bo to właśnie romantycy jako pierwsi stanęli przed prob­ lemem uzasadnienia sztuki w nowym kontekście historycznym i kultu­ rowym, utworzonym zarówno przez rewolucje społeczne, jak i początki sztuki masowej. „...nosi swoją konieczność w sobie" Ideologie romantyczne potraktować można jako wyraz świadomości niejasnego statusu sztuki w nowym świecie, świa­ dectwo doświadczania historii, która obywa się bez sztuki. W obliczu groźby historii dokonującej się niezależnie od twórczości artystycznej, romantycy wprowadzili do dyskursu o sztuce coś, z czego nie zrezygno­ wała już żadna epoka późniejsza. Były to rozbudowane koncepcje ścis­ łej współpracy Sztuki i Historii, sugestywne opowieści przekazujące obraz niezbywalności artyzmu dla istnienia i rozwoju człowieczeństwa, wielkie narracje uzasadniające konieczność istnienia sztuki. Roman­ tyczne zakwestionowanie wcześniejszego statusu sztuki, dzieła i artysty, 2 Powiązanie awangardy z romantyzmem staje się logicznym wnioskiem wynikającym z defini­ cji awangardy sformułowanej przez R. Poggioliego (The Theory of the Avant­Garde, przeł. G. Fitzgerald, Cambridge, Mass 1968, s. 37, 80, 107), akcentującej opozycję między konwencjonal­ nością społecznego użycia języka i odnowicielską funkcją artystycznych uchybień językowej normie. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 119 podyktowane chęcią zapewnienia nowej literaturze zwykłej zrozumia­ łości, wywołało konieczność wynegocjowania nowego rozumienia wol­ ności sztuki. Wśród najważniejszych wypowiedzi tamtej epoki właściwie nic znaj­ dziemy tekstu, który by nic zawierał argumentów przemawiających za nieusuwalnością sztuki zc świata ludzi. Sztuka okazuje się albo głów­ nym czynnikiem antropogcnczy (jak u Coleridgc'a) 3 , albo warunkiem poznania decydującego o zachowaniu tożsamości (jakzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZY w Mowie o mi­ tologii Schlegla, rozprawie O stosunku sztuk plastycznych do natuiy Schcllinga4 czy Rozważaniach o prawdzie w sztuce Alfreda de Vig­ ny), albo podstawowym czynnikiem rewolucjonizującym społeczeń­ stwo (jak w Obronie poezji Shelleya) 5 , bądź środkiem kształtowania obyczajów i konsolidacji społeczeństwa (jak w pismach Herdera) 6 , wreszcie jedynym środkiem artykulacji świadomości społecznej utr­ 3 Poglądy Colcridgc'a zawarte w rozprawie O poezji, czyli sztuce (1818), (w: Manifesty roman­ tyzmu 1790­1830. Anglia, Niemcy, Francja, wybór i oprać. A. Kowalczykowa, przel. J. Kamion­ kowa, Warszawa 1975) streścić można następująco: l)cz!owickicm można stać się poprzez artykulację swego stosunku do natury; 2) artykulacja ta jest możliwa dzięki scalaniu w jedną myśl lub jedną ideę tego, co rozproszone; 3) scalanie jest możliwe dzięki figuralnemu językowi myśli; 4) figuralnym językiem myśli jest poezja (czyli sztuka); a zatem 5) człowiek humanizuje się poprzez sztukę, która pozwala uczłowieczać naturę. Ponadto, tak jak sztuka jest warunkiem rozwoju człowieka, tak poezja jest warunkiem rozwoju całej sztuki, jako że poezja jest „przygo­ towywaniem sztuki w tej mierze, w jakiej ona sama korzysta z form natury, aby przypomnieć, wyrażać i przekształcać myśli i czucia duszy" (s. 79). 4 Według Schlegla w jego Mowie o mitologi, (1800) (w: Manifesty romantyzmu, przeł. K. Krze­ mieniowa): 1) to, co istotne, poznać można tylko pośrednio, przez symbol; 2) jedynym syste­ mem symboli jest mitologia; 3) jedynym językiem mitologii jest sztuka symboliczna; a zatem: 4) tylko mitologia gwarantuje poznanie i tylko sztuka gwarantuje wyrażanie poznania — sztuka pełni funkcje mediacyjne między człowiekiem i transcendencją. Z kolei poglądy F. W. J. von Schellinga zawarte w rozprawie O stosunku sztuk plastycznych do natury (1807), (w: Manifesty romantyzmu, przeł. K. Krzemieniowa) przedstawiają się następująco: 1) poznanie odbywa się drogą antycypacji pojęciowej (s. 205, 207); 2) prawda tkwi w istocie rzeczy (s. 208); 3) istotą rzeczy jest byt pełny i pozbawiony wad, czyli piękno (s. 209); 4) byt pełny, pozbawiony luk, pojawia się jedynie w człowieku (s. 209); 5) jedynie sztuka potrafi unaocznić piękno; a zatem: 6) sztuka, jeśli jej cel spełnia się w unaocznianiu piękna, jest najwyższym poznaniem dostępnym człowiekowi (s. 206). 5 „Najniezawodniejszym heroldem, towarzyszem i budzicielem wielkiego narodu do działania błogosławionej zmiany w opiniach i instytucjach jest poezja" (1821), (w: Manifesty romantyzmu, przeł. J. Swierzowicz, s. 107). 6 J. G. Herder O oddziaływaniu sztuki poetyckiej na obyczaje narodów w dawnych i nowych czasach, (w: Manifesty literackie „burzy i naporu", wybór, wstęp i oprać. G. Koziełek, przeł. H. Białek, R. Polsakiewicz, J. Szafarz, Wrocław 1988): „Poezja jest najstarszym i — według relacji — najskuteczniejszym środkiem do nauki i nauczania, do kształtowania obyczajów ludzi i oby­ wateli" (s. 194). 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 120 walającym poczucie tożsamości narodowej, a przez to i rozwój społe­ czeństwa (jak u Mochnackiego czy w rozprawiezyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWV O poezji XIX wieku Grabowskiego 7 ). W kontekście lak doniosłych argumentów staje się zrozumiałe — absolutyzujące, a zarazem paradoksalne w swej wymowie — przeko­ nanie o samozasadności sztuki, wyrażone przez Wilhelma Grimma, który w Przedmowie do kolejnego wydania baśni (1819) pisał: To, co na lak różne sposoby i wciąż od nowa cieszy, wzrusza i poucza, nosi swoją konieczność w sobie i z pewnością pochodzi z owego wiecznego źródła, które zrasza wszelkie życie.8 Absolutyzacja tkwi nic tylko w implikacjach tego poglądu (koniecz­ ne może być tylko to, co jest boskie), lccz również w warstwie cks­ plikowancj; paradoks czai się natomiast w samej wypowiedzi, która ogłasza, żc coś „nosi swoją konieczność w sobie": nawet jeśli sztu­ ka, pochodząc z „owego wiecznego źródła" jest samozasadna, to potrzebna jej jest przedmowa, w której samozasadność zostanie uzasadniona. Tak, w największym skrócie, przedstawia się łączność pomiędzy narodzinami wolności sztuki w jej postaci romantycznej i chwilą uruchomienia nieskończonego procesu mnożenia słów — wyjaśnień, tłumaczeń, dopowiedzeń, które mają uprawomocnić to, co z racji swej boskiej natury uprawomocnienia nie powinno po­ trzebować. Łatwo zauważyć, że manifesty początku XIX wieku posiłkują się trzema wielkimi narracjami, trzema fabułami splatającymi historię społeczną z historią sztuki. Opowieść pierwsza przedstawia literatu­ rę jako element sprawczy w antropogcnczie: literatura uczłowiecza i ona też jest gwarantem zachowania pierwiastka swoiście ludzkie­ go. Niecałe pół wieku później modernizm wyposaży literaturę (pię­ kno, poezję) w sens sakralny. W opowieści drugiej literatura jest 7 Według M. Grabowskiego: 1) ludzkość dzieli się na narody; 2) narody kierują się postępem; 3) warunkiem postępu jest rozpoznawanie przez naród własnego momentu historycznego; 4) świadomością swoiście historyczną narodu jest literatura [Opoezji XIX wicht (1837), w: Polska krytyka literacka (1800­1918). Materiały, t. 2, red. J. Z. Jakubowski, Warszawa 1959, zwłaszcza s. 59 i n]. Poglądy futurystów były niemal cytatem z romantyzmu — por. B. Jasieński Funtryztn polski (Bilans)­. „Świadomością społeczeństwa jest jego sztuka, pojęta jako życie organizowane. Każda nowa faza wymaga dla siebie nowych form w sztuce. Dopiero przez stworzenie tych form moment współczesny zostaje wprowadzony do świadomości zbiorowej, staje się jej momentem organicznym, a więc twórczym",„Zwrotnica" 1923 nr 6. 8 Por. Manifesty romantyzmu, s. 232. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 121 czynnikiem ewolucji społecznej, a jako jedyny twór ludzki nie uwa­ runkowany socjologicznie może wnosić do układu społecznego konieczne bodźce przemiany: poezja — jak pisał Shelley — to „wpływ, który sam nie podlega żadnej sile, lecz który sam porusza. Poeci są nie uznanymi prawodawcami świata. 9 " I wreszcie, w opo­ wieści trzeciej literatura jest jedynym językiem poznania rzeczywis­ tości transcendentnej: jako język analogiczny wobec symbolicznej struktury istoty rzeczy literatura gwarantuje człowiekowi rozumie­ nie bytu. Albo, inaczej, sztuka jako „piękna mitologia", jest „hie­ roglificznym wyrazem otaczającej natury" 10 . Wszystkie trzy fabuły sumują się w pewną niespójną i mocno dra­ matyczną przygodę poszukiwania uprawomocnień dla sztuki poza nią samą: w rzeczywistości wiecznej, w świecie społecznejzyxwvutsrqponmlkjihgfed praxis i w imperium znaków. Piękno, według jednych manifestów romantyzmu — zbawia świat, według innych — pozwala go przekształcać, wed­ ług jeszcze innych — pozwala go rozumieć. T e rodzaje legitymizacji wymagają wiary w rzeczywiste pomnażanie za sprawą sztuki wartości niezbywalnych kulturze. Jednakże w ist­ nieniu tej rozbudowanej retoryki odnaleźć można reakcję grupy społecznej, która odczuła, że jej status uległ radykalnej zmianie, a jej przeświadczenie o własnej niezbędności zostało naruszone, co za tym idzie, wiara w absolutną zasadność proponowanych zmian. Aby odrzucić podejrzenie o samocelowości przemian zachodzących w literaturze, autorzy manifestów dążą do utożsamienia losów sztu­ ki z losami narodu, z dziejami ludzkości bądź społeczeństw, do zasugerowania, iż własne interesy sztuki są zgodne z interesem powszechnym. Proklamacja wolności literatury w manifestach romantyzmu — wol­ ności od tradycji klasycystycznej, od odbiorcy i od reguł tworzenia — oraz trojaka próba jej uprawomocnienia niosła w zalążku naj­ istotniejszy problem kondycji sztuki awangardowej. Problem ów, najkrócej rzecz ujmując, wyraża się w tym, że absolutna wolność równa się absolutnej izolacji; zapobiec tej groźbie można było albo poprzez ideologizację, czyli deklaracje zaangażowania lite­ ratury w kwestie społeczne interesujące czytelnika, albo poprzez 9 10 P. B. Shelley Obrona poezji, s. 107. F. Schlegel Mowa o mitologii, s. 153. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 122 specjalizację, czyli teksty usiłujące zaangażować go w sprawy war­ sztatowe obchodzące pisarzy. Ściślej rzecz biorąc, idealem byłoby połączenie obu tych postaw legi tym izacyjnych, o którym pisał w cytowanym zdaniu Irzykowski. , jedno z rzemiosł problematycznej użyteczności" Zadanie to — zadanie połączenia, nie zaś trwałe­ go przekonania — udało się artystom awangardowym. D o zestawu uprawomocnień odziedziczonych w spadku po formacji romantycz­ nej awangarda dołączyła bowiem jedną jeszcze koncepcję — poezji jako rzemiosła. Jeśli artysta poprzedniej formacji byłzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRPON ipse philosophas, daemon, Deus et omniau, to wobec tego — jako kapłan­znawca, zwiastun przemian i jedyny użytkownik języka umożliwiającego kontakt z transcendencją — nie mógł ustalić swego miejsca w społeczeń­ stwie i w konsekwencji — nie mógł wypracować spójnego modelu wypowiadania swych prawd. Awangardysta, wkraczający w zmienio­ ną — historycznie i kulturowo — rzeczywistość powojenną, nie mógł i nie chciał czerpać z tradycji wskazań do określenia swojego miejsca w społeczeństwie. Nawet całkowita negacja światopoglądu modernistycznego nie gwarantowała awangardzistom spójnej odpo­ wiedzi na pytanie „kim jest artysta?", a stąd — możliwości odnale­ zienia języka i trybu porozumienia. Tymczasem przejęciu od formacji romantycznej zasadniczych typów legitymizacji towarzyszy­ ło diametralnie inne nastawienie do społeczeństwa: artyści awan­ gardowi, zajadle atakując instytucję sztuki, usiłowali doprowadzić do reintegracji sztuki i artysty ze społeczeństwem. 12 Mimo zmiany stosunku do odbiorcy i mimo poszukiwań języka zapewniającego skuteczne z nim porozumienie, sięgnięto po do­ tychczasowe uzasadnienia, a tym samym podtrzymano dotychczaso­ 11 S. Przybyszewski Confiteor, „Życie" (krakowskie) 1899 nr 1. Co znamienne, Przybyszewski powtórzy) to zdanie w manifeście Eksprcsjonizm — Słowacki i Gcnczis z Ducha („Zdrój" 1918, lipiec z. 1), opuszczając słowo daemon, co interpretować można jako odejście od wcześniejsze­ go immoralizmu na rzecz mistycyzmu. 12 Zob. J. Schulte­Sasse Theory of Modernism versus Theory of the Avant­Garde [przedmowa do:] P. Burger Theory of the Avant­Garde, przeł. [z niem.] M. Shaw, Minneapolis 1987, s. XXXVI. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 123 wy kryzys legitymizacyjny.13 Źródeł tego XIX­wiecznego kryzysu dopatrzeć się można częściowo w zakłóceniu, jakie sztuka wprowa­ dzała do świata mieszczańskiego, opartego na moralno­ekonomicz­ nej zasadzie „sprawiedliwej wymiany". Jej konsekwencją była fundamentalna opozycja między społecznymi oczekiwaniami kon­ templacyjnej czy też czysto rozrywkowej sztuki a dążeniami artys­ tów do reintegracji i równouprawnienia. Nie przypadkiem zatem zdecydowana większość ugrupowań awangardy czuła się w obowiąz­ ku, by precyzyjnie określić miejsce twórczości literackiej na spo­ łecznym rynku pracy i nie przypadkiem nawet tak „paseistyczni" poeci „Skamandra" stwierdzali: Pragniemy też, aby nie inaczej na nas patrzono, jak tylko na ludzi świadomych swego poetyckie­ go rzemiosła i wykonywających je, w granicach swych sił, bez zarzutu [„Skamander" 1920 nr 1], Kolejne zdanie z cytowanego słowa wstępnego podważa jednak kla­ rowność koncepcji „poetyckiego rzemiosła" jako uzasadnienia „pra­ wa do wiersza". 14 Czytamy bowiem: Biorąc na siebie tę część ludzkich prac, świadomi odpowiedzialności za nią, chcemy być w niej rzetelni, nie gardzimy więc kunsztem naszego rzemiosła, widząc dobrze, ile w nim jest natchnie­ nia, ile krwawo okupionego dorobku. „Natchnienie" rozbija spójność argumentacji, odbiera poecie możli­ wość przekonywania, że poezja jest „przeliczalna" na pracę czy zysk. Podobne pęknięcie dostrzec można wzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRPONM Słowie wstępnym wygłoszonym przed porankiem poezji Brunona Jasieńskiego we Lwowie (3 XII 1922) przez T. Peipera, który stwierdzał: [sztuka] traci swoje świątynne maniery i staje się pracą, jak każda inna praca, staje się zawo­ dem, jak każdy inny zawód, jak krawiectwo, jak szewstwo, jak posłowanie, pracą, która nie może liczyć na żadne inne honory z wyjątkiem honoru ubóstwa — pracą, w której artysta trwa jedy­ nie dlatego, że nie jest zdolny do żadnej innej pracy, że sztuka związana jest z nim tak nierozer­ walnie, jak z kaleką kalectwo. 15 13 Zob. J. Habermas Legitimation Crisis, tłum. [z niem.] Th. McCarthy, Boston 1975. Zob. tegoż Na czym polega dziś kryzys? Problemy uprawomocnienia w późnym kapitalizmie, w: Teoria i praktyka, wybór pism, oprać, i posłowie Z. Krasnodębski, wstęp St. Rainko, przeł. M. Łukasie­ wicz, Z. Krasnodębski, Warszawa 1983, s. 449­475. 14 Tak brzmiał podtytuł manifestu J. Zagórskiego Radion sam pierze („Żagary" 1932 nr 6). 15 T. Peiper O wszystkim i jeszcze o czymś. Artykuły, eseje, wywiady (1918­1939), przedmowa, komentarz, bibliografia St. Jaworski, Kraków 1974, s. 97. 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 124 „Praca" i „skazanie", „zawód" i „wrodzona ułomność" nie dają się ze sobą pogodzić, wprowadzają bowiem jakiś — rodem z modernizmu — bolesny stygmat „bycia poetą", znamię obce kategoriom rynko­ wym. Prezentacja sztuki jako rzemiosła, artysty zaś jako „uczciwego rze­ mieślnika" była próbą wprowadzenia do społecznego dyskursu o sztu­ ce moralno­ekonomicznej metaforyki godzącej poezję z ideologią demokracji kapitalistycznej, a poetę równającego z wytwórcą dóbr. Rzemieślnik wymaga jednak swego dopełnienia w fachowcu, który wykaże, iż „poetycka robota" potrzebuje jakichś narzędzi i spraw­ dzalnych umiejętności. Stąd też manifest Peipera, głoszący „degra­ dację sztuki do poziomu każdej innej pracy ludzkiej" upoważniał, ale i zmuszał artystę, do objaśniania, przekształcał go z rzemieślnika w teoretyka rzemiosła. Twórcy nowej sztuki, zwłaszcza przedstawiciele Awangardy krakow­ skiej, znaleźli więc częściowe wyjście z legitymizacyjnego impasu: w swojej argumentacji połączyli problemy warsztatowe ze społeczny­ mi, utożsamili rewolucję poetycką z rewolucją społeczną. Nowator­ stwo uzasadnień wyrażało się w przekonywaniu, że „sztuka służy społeczeństwu także tzw. formą swych dzieł" (T. Peiperzyxwvutsrqponmlkjihgfedcb Także ina­ czej, „Zwrotnica" 1926 nr 7), że „nowa forma poetycka jest prekurso­ rem nowych wartości społecznych" (J. Brzękowski Poezja integralna, Warszawa 1933), że „organizując język, stwarzając nowe związki wyobrażeń, wznosząc zwarte budowy poematowe, przysługuje się poezja społeczeństwu" (J. Przyboś Idea rygoru, „Zwrotnica" 1927 nr 12). Według cytowanych autorów społeczna ważność sztuki tkwiła nie w jej propagandowej czy hasłowej służebności wobec kwestii rewolu­ cyjnych, lecz w zachowaniu odrębności i autonomii, przyspieszają­ cych przekształcenia społeczne. Podkreślmy wyraźnie: przekonując, że przełom w literaturze pociąga za sobą przełom społeczny, twórcy nie tylko uzasadniali „prawo do wiersza" — opierając je na motywacjach socjologicznych, czynnikach potencjalnie ważnych dla ogółu — lecz również uzasadniali prawo do mówienia o wierszu, do wyjaśniania procesu jego tworzenia, ujawnia­ nia tajemnic języka. Awangardziści krakowscy połączyli agitatora ze znawcą, rewolucjonistę z profesjonalistą, realizując tym samym prog­ ram późnego modernizmu. Praktyczne konsekwencje tkwiące w idei poezji­rzemiosła wyciągnęli 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 125 żagaryści. Dopowiedzieli oni bowiem to, czego brakowało w rozpra­ wach Peipera: człowiek — twierdził Peiper — tak przetwarza świat, jak go postrzega, a postrzega go tak, jak go nazywa; stąd też poezja, doskonaląc język, udoskonala postrzeganie rzeczywistości i wpływa na jej przekształcanie. Miłosz, w tekściezyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRP Bulion z gwoździ, nazwał rzecz wyraźniej: Sztuka jest narzędziem. [...] Sztuka jest narzędziem w walce społeczeństw o wygodniejsze formy bytu. Jej rola polega na organizowaniu psychiki. [...] artysta może być twórcą pewnego typu człowieka przez kształcenie jednych duchowych narządów, a skazywanie innych na zanik. Pro­ ducent dóbr artystycznych musi mieć jasny i wyraźny cel. Tym celem powinno być urobienie takiego typu człowieka, jaki ze względów społecznych jest w najbliższej przyszłości potrzebny. A więc artysta kieruje hodowlą ludzi. Tekst Miłosza jest o tyle ważny w historii programów awangardo­ wych, że ukazuje wyraźnie, iż idea rzemiosła nie wystarczała. Ko­ nieczne w jej powielaniu stawało się dookreślenie celu. I tu, jak się okazało, awangarda po raz kolejny zaciągnęła dług u modernistów: uprawomocnieniem idei rzemiosła stała się bowiem idea postępu. Wcielanie duchowej ewolucji społecznej, wyprzedzanie stanów przy­ szłych, pomoc w osiąganiu doskonałości, spełnianie ewolucyjnej konieczności — to najczęstsze argumenty modernistyczne uzasadnia­ jące prawo do odmienności: Sztuka w pierwszym swym momencie [...] jest WYROCZNIĄ, jutrznią dnia nowego, wyprze­ dzającą Syntezą, nieustannie świecącym się przechodzeniem ducha w materię, przemienieniem intuicyjnych przeczuć w wieszcze słowo twórców [M. Komornicka Zamiast wstępu, w: Szkice, Warszawa 1894]. Powtarzamy raz jeszcze, że prąd ten, zarówno jak i wszystkie poprzednie, jest prostym, natural­ nym i koniecznym wynikiem dziejowej ewolucji [I. Matuszewski Wstccznictwo czy reakcja, „Ku­ rier Codzienny" 1894 nr 321]. [...] to, co wy nazywacie zwyrodnieniem [...] to ewolucja! Albowiem to jest oddalenie się od natury pierwotnej [...]. Tak panowie, jesteśmy świadkami narodzin nowego typu człowieka [W. Nałkowski Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci, w: M. Komornicka, C. Jellenta, W. Nał­ kowski Forpoczty, Lwów 1895, s. 5]. [,..]opozycja, z jaką się spotykamy [...] służy nam tylko za dowód, że widocznie literatura naj­ młodszych wnosi w nasz dorobek duchowy to, co stanowi o ewolucji społeczeństw, wnosi nowe indywidualności [Quasimodo (A. Górski) Młoda Polska, „Życie" (krakowskie) 1898 nr 19]. Awangarda wypracowała również sobie tylko właściwą mutację idei 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 126 postępu, opartą na przekonaniu, żc doskonalenie dotyczy narzędzi artystycznych, czyli jest samocelowym postępem form artystycznych, ukierunkowaną grą z tworzywem przynależnym danej sztuce, rozwo­ jem podporządkowanym zasadzie „form zaprzeczonych". Oba warianty idei postępu ukształtowały odrębne kryteria warto­ ściowania: postęp społeczny narzucał sztuce kryterium użyteczności, a postęp form — kryterium nowatorstwa i eksperymentu. Oba też niosły ze sobą spore niebezpieczeństwa: oto idea sztuki jako forpoczty rewolucji społecznej nakazywała preferowanie dzieł wspomagających postęp w sferach życia społecznego, a więc spychała literaturę do roli instrumentalnej i wymuszała na niej zaangażowanie; z kolei idea nowatorstwa, eliminując ze sztuki wszystkie rodzaje artyzmu, które czerpią z przeszłości, nakazywała preferowanie dzieł i technik po prostu nowych, a w rezultacie prowadziła do zniesienia podstaw war­ tościowania, skoro eksperyment sam sobie wyznacza miarę wartości. Oba warianty doczekały się też osobnej krytyki. Nośna analogia pomiędzy rewolucją formalną i rewolucją społeczną, urzekająca bar­ dziej samych autorów niż odbiorców 16 , najwcześniej zdenerwowała... Irzykowskiego; zanim jeszcze programy wyczerpały możliwości prze­ kładu form poetyckich na formy społeczne, już krytyk odsłaniał modernistyczne proweniencje tego argumentu: Przed wojną byłozyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRPONMLKJIHGFEDCBA l'art pour l'art. Po wojnie [...] wypłynęło ono jako — dobre rzemiosło poetyc­ kie [...]. Kompromis Peipera jest bardzo ciekawy: polega na przekonywaniu siebie i innych, że jego poezja artystowska jest zarazem kwestią społeczną. [...] między rzekomym środkiem (ła­ dem w wierszu, odległym rymem) a celem (np. zwycięstwem proletariatu) istnieje już nie ogromna odległość, lecz przepaść, brak wszelkiego związku, prócz związku analogii [Burmistrz marzeń niczamieszkanych, „Wiadomości Literackie" 1931 nr 1], Sceptycznie o autoportrecie awangardysty­rzemieślnika wypowiadał się J. Stempowski: W ostatnich latach życia Stefana Żeromskiego i częściowo nawet z jego namowy, pisarze polscy 16 Po latach A. Wat, uczestnik awangardowych bojów, wspominał o tym równie prosto ( M ó j wiek. Pamiętnik mówiony, Warszawa 1990, cz. 1, s. 28): „A my znowu przez analogię: rewolucja w literaturze jest właściwie rewolucją społeczną". Ten typ myślenia nieobcy byl również same­ mu Miłoszowi, który w rozmowie z Watem zaznacza: „widzę pewien interesujący rys i kiedyś, za moich początków literackich, bardzo poważnie traktowaliśmy te właśnie aspekty Pierwszej Awangardy, mówienie o rymie socjalistycznym. Czyli rola formy w kształtowaniu wyobraźni zbiorowej, czy też uczuciowości zbiorowej. To znaczy, że wartość danego utworu artystycznego polega nie tylko na treści, ale na wyborze takich a nie innych form, jak pewnego rodzaju formy mogą działać w kierunku budzenia uczuć społecznych" ( s. 39). 117 ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 127 zrzucili z siebie płaszcze proroków i bajronistów, przywdziewając bluzy i portki rzemieślników, zrzeszonych zawodowo i zdobywających rzekomo prawa ludzi zawodowo pracujących. [...] Samo przez się rzemiosło literackie nic nie znaczy. Jest ono po prostu jednym z rzemiosł prob­ lematycznej użytecznościzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRPONMLKJIHGFEDCBA [Mala Apokalipsa dla inteligencji warszawskiej, „Robotnik" 2 i 3 I 1930; tekst drukowany pod pseudonimem Mikołaj Lew], Ponadto krytyka lewicowa zaczęła dobitnie akcentować „zasadniczą różnicę" pomiędzy mieszczanami, którym „wystarczy rewolucjonizo­ wanie języka literackiego" i „pisarzami robotniczo­chlopskimi", któ­ rym chodzi „przede wszystkim o rewolucjonizowanie umysłów, serc i uczuć". 17 Upadek idei „sztuki —rzemiosła postępu" przebiegał długo, i — wypa­ da wyrazić taką nadzieję — nigdy nic będzie miał charakteru ostatecz­ nego. Tym niemniej wyobrażeniu sztuki jako nieograniczonego rozwoju form najdotkliwszy cios zadali twórcy postmodernistyczni, kiedy stwierdzili, że każde dzieło jest tylko rekombinacją form zasta­ nych; z kolei idea sztuki jako akuszerki historii doczekała się upadku wraz z upadkiem idei postępu 18 : nikt już z dobrą wiarą nie przekonuje, że formy artystyczne mogą projektować społeczną i moralną przysz­ łość ludzkości. Cofnęliśmy się więc niejako do początków romantyzmu: sztuka jest obecna i nieusprawiedliwiona. Przymus dostarczania usprawiedliwień został przez postmodernistów w swoisty sposób przezwyciężony, może nawet wyśmiany: postmoderniści odpowiedzieli na ów przymus wytwa­ rzając szczególny stan zgody na bezzasadność sztuki. Literatura służy więc tylu celom i takim celom, jakim odbiorca zechce ją podporządko­ wać. Sztuka już nic przekształca, nie wyjaśnia, nie zbawia. Najczęściej zabawia. Przemysław Czapliński Jak możliwa jest dziś poetyka historyczna? Pytanie postawione w tytule, w sposób oczywisty alu­ zyjne, sugeruje możliwość poszerzenia jego zakresu: J a k m o ż l i w a 17 18 M. Czuchnowski Zasadnicza różnica, „Akcja Literacka" 1935 nr 1. Zob. Z. Krasnodębski Upadek idei postępu, Warszawa 1991.