Euskararen morfologiazko ikerketak (1900-1936)

Euskararen Morfologiazko Ikerketak (1900-1936) JABIER ALBERDI LARIZGOITIA (EHU) Abstract This paper deals with the 4evelopment of the.studies on Basque morphology from 1900 to 1936. The term morphology is taken in its most traditional sense, i.e. comprising thefollowing fields: grammatical categories, declension, ..verbal in flection, word derivation and word compounding. The paper is divided into four sections. . In the first section, on the one hand, some insights are giv(m into the non sCientific and reactionary position of the most extreme language renovators; among others, L. Elizalde, S. Arana-Goiri, Soloeta:..Dima, and Arriandiaga' are criticized. On the other hand, emphasis is made on the opposition to this school, whose main organ was the journal Euzkadi, by]. De Urquijo and the journal RIEV. In the second. section, comments are made on some steps of the "scientific" approach to the language which came into being around the journal RIEV: .the works ofR. MfJ de Azkue, C. C. Ublenbeck, A. Leon,]. Vinson, S. Altube, and]. Saroibandy are cited among others. The third section is totally devoted to comments on the Morfologia Vasca by R. MfJ de A~­ kue. The fourth section reminds us of the discussions, and the papers and grammars pUblished before the war: the question about the passivity of ihe verb· or books like, among others, the Grammaire Basque by Gavel and Erderismos by Altube are supervised. SARRERA Morfologiarena arIo zabala izanik, nekez eman·liteke bi saio .laburretan* jakintzagai honek gure artean mende osoan barrena izan cluen bilakabidearen berri zehatzik; are gutxiago azken hamarkadetako produkzioaren ugaritasuna kontuan hartzen badugu. Hau dela eta, nonbaitetik moztu behar eta, zeharo hautaketa metodologikoa eginez, mende hasieratik 1936ra bitarteko aroa bakarrik aztertuko· dugu. Gaur egun, nekez hartuko genuke morfologia "azpijakintzagai" autonomotzat; aitziNolatik, sintaxiari atxekiturik- agertzen zaigu egungo hizkuntzalaritzaren ~spuntik. * Testu hau "Euskalaritzaren historia: tuan emandako bi hitzaldiri dagokie. 11. xx. Mendea" EHU-ren Donostiako Uda Ikastaroan 1989ko abuz[ASjlJ, XXIII-3, 769-796J 770 JABIER ALBERDI LARIZGOITIA nahi ere, sintaxiaz beste norbait arituko denez gero, gu morfologiari lotuko gatzaizkio, berau zentzu tradizionalean \llertu ohi zen moduan hartzen dugula. Hots, nagusiki honako esparru hauek besarkatzen dituela: gramatika-kategorien ezarpena, deklinabidea, 1 aditz-jokoa, hitz-eratorpena eta hitz-elkarketa • Aipaturiko gaienganako hurbilpen diakronikoak ere, bazterrean utziko ditugu gehienetan, hipotesiekin ez luzatzearren eta arloa hobeto zedarritzearren. Oharrekin bukatzeko, esan dezagun ez ditugula kontuan hartuko hizkuntzaren zabalkunderako lan batzuk, hala nola, metodoak eta zenbait gramatika errex·. I.-IDZKUNTZAREKIKO JARRERA AZIENTIFIKO ETA LEHENGORAKOIA 1908. urtean RIEValdizkariaren bigarren liburukian "Notas acerca de las flexiones del gropo G" izeneko artikulua agertzen zen, Eleizalde'tar Koldobikak izenpetuta. Bertan egileak, adizki trinkoen galeraz oharturik, deitoratu egiten zuen garaiko idazleen zabarkeria eta axolagabekeria aditz joko perifrastikoaz neurri gabe baliatzeagatik. Eleizalderen eritziz izan aditzak bi esanahi' ditu: bata ira gankorra, dagokion 4ditz joko bereziarekin ("gropo A") eta bestea, iragangaitza ("grupo G"); bietan "I" hartzen du 2 errotzat • Harrigarriena, ordea, adizkien irregulartasuna ulertu eta azaltzeko modua izango litzateke: aldez aurretik halako eskema edo hezurdura orokorra erakusten zaigu (ni: na-; zu: za-z; aura (sic) da-,' gu: ga-z; zuek: za-zte; ayek: da-z indikatiboko oraineko NOR sailerako); ondoren, eskema horrekin bat ez datorren adizki oro irregulartzat hartu eta normatik saiheste hori azaltzeari ekingo dio. Orobat, nor-non sailerako; honako arau orokor hauek ematen ditu: 1) na.-, za-, da-, ga-, za-, da- aurrizkiak subjektuari dagozkio beti; 2) ki aitizkia adizki noridun guztietan agertuko da; 3) z pluralgilea erroari eskuinetik zuzenean eransten zaio beti; 4) t, zu, 0, gu, zute, ote atzizkiak datiboari dagozkio. Hau adierazi ondoren, "behar lukeena" eta "dena" alderatzen ditu, salbuespenak zertan diren azalduz. Bide beretik saiatuko da azaltzen iraganeko formak, han eta hemen gainditu ezinezko irregulartasunekin behaztopatzen delarik. Eleizalderen artikulu honetan Euskal Izkindeako Azkueren eta beronen jarraitzaile den Arriandiagaren zantzu edo oihartzuna somatzen bada ere, ora har, Eleizalde sasilogikako ariketa edo jolas hutsa egitera mugatzen da; beti ere, behar lukeena eta dena argi berezif eta -garrantzizkoago dena- gehiegizko proposamen ausartik egitera ausartu gabe . Dena dela, errez ohartuko gara irregulartasunak azaltzeko borroka horretan galtzaile ateratzen dela bergararra, hizkuntzaren forma aniztasuna itzuri egiten bait zaio haren teoriarL Eleizalderen artikulu hau hizkuntzalaritzan lan egiteko modu baten adierazle dateke; bide hau, Eleizaldek berak uste zuenaren kontra, induktiboa barik deduktiboa dela esan behar dugu: lehendabizi, axioma kutsuko baieztapen batzuk egiten dira (erroa, pertsona edo datibo ezaugarriei buruzko adierazpen borobilak); gero hauek abiapuntutzat hartuta, behar h~.ke naren berreraiketa dator; azkeriik, ez dira gutxi izango Elei(1) Urns bedi 'morfologia' kontzeptuaren definizio desberdinetarako Welte 1985, 399-403, Du1?ois et alii 1973,326. (2) Iraganean, i... tza hartzen du izan aditzaren errotzat; eta nor-non sailean, ordea, tza du errotzat. Errealitatearen izaera anizkunak ihes egiten dio behin eta berriz bere teoriari. (3) Jarraitu aditzaren kasuan, ordea, berritzaile ausarta azaltzen zaigu Eleizalde: bere gabineteko logikari jarraituz, arrazoizko eta bidezkoa deritzo aditz hau norsailekoa bailitzan jokatzeari, baina "seguir" iraun bigarren esanahia ematen diogula. 771 EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO IKERKETAK (1900-1936) zalde baino urrunago joanda, alegia, behar lukeena eta behar zukeena nahastuz, hiz4 kuntza "lehengora" ekartzen gartsuki saiatuko direnak • .. geroago, Eleizalderen lan garrantzitsu baten zatikako argitalpenari Pare bat urt~ ematen zitzaion hasiera Euzkadi (aurrerantzean E) aldizkarian: Tratado elemental de la conjugaci6n euzkerica de sintesis. Primer libro. La conjugaci6n sintetica en el dialecto guipuzcoand (1910-12). Liburu honen helburu nagusietako bat, aditz joko trinkoa dagoen jausialditik atera eta lehengora ekartzea da; hona hemen egilearen sarrera-hitzak: El presente trabajo tiene un doble objeto: 1Q exponer la conjugaci6n simple 6 sintetica con sujeci6n a un metodo sencillo que facilite, en 10 posible, el trabajo del principiantej 2 Q restaurar la conjugaci6n sintetica en la categoria que le corresponde, levantandola del decaimiento a que hab£a llegado. Berrikuntza-proiektu honen arabera, ohizko gramatika'liburuefun agertzen diren sei edo zazpi aditz trinkoek ezezik, beste hainbatek ere.izango lukete beren aditz-joko berezia. Proposamen hau, gehienbat, idazleei eta idazteari begira dago burutua: La obra presente se dedica especialmente, si no de un modo exclusivo, a los euzkeragrafos, a quienes creo ha de servir para la formaci6n de flexiones sinteticas. Si algo contribuye este modesto trabajo cl levantar al Euzkera del decaimiento en que 10 vemos, se veran muy satisfechas las aspiraciones del autor. (E, 1910-VII-180). Funtsean Eleizalderen proposamena honetan datza: bokalez edota j kontsonanteaz (sic) ,hasten diren partizipio guztiak izan daitezke jokagarriak, ~agnkor izan nahiz iragangaitzak izan: Mi convicci6n profunda es que todo verbo, transitivo, 6 intransitivo, se puede conjugar .sinteticamente, a condici6n, acaso, de que la voz verbal (elllamado infinitivo) comience en vocal 6 en consonante j. Asi, yo tengo por conjugables los'verbos siguientes, por ejemplo: DEL GRUPO DE LOS TRANSITIVOS: artu (tomar,recibir); nucleo radical: r, fexiones: dart, darzu, etc. itor;: daitort, etc. aitortu (confesar); eman: (dar); maj : damat, etc. DEL GRUPO DE LOS INTRANSITIVOS: erori (caer); nucleo radical: rorj flexiones: naror, zarorz etc. jarain (seguir); nuc1eo radical: rai; flexiones: narai, zaraiz, etc. eldu (llegar); nucleo radical: 1; flexiones: nal, zalz, etc. abaildu (extenuarse)j bail,' " : nabail, zabailz, etc. J jj : Oraingoan, nori duten adizkietan bazterrean uzten du -ki- artizkia, agian ,-zki- pluralgilearen osagai bat delakoan (dakartzut adizkia aurkezten digu gipuzkerarena balitz bezalaO; behin pauso hau ,emanez gero, beste berrikuntza edo berrikeria baten beharra sentitzen du: Casi todos 10s euzkeragrafos vascones emplean la forma zu y zute en lugar de tzu y tzute QUE SE PROPONEN AQUI PARA EL REGIMEN INDlRECTO DE SEGUNDAS PERSONAS DE SINGU(4) ]ulio Urquijok ez zuen bat ere gogoko bide hau eta bere aldizkarian tankera horretako artikulu bat argitaratzea gertakari harrigarri samarra iruditzen zaigu; nolanahi ere, aski esanguratsua begitantzen zaigu iragarritako jarraipena RIEVen ez agertua. Oker ez bagaude, Euzkadin luze mintzatu zen 'Eleizalde delako "G" multzoko adizkiei buruz. CS) Geroxeago liburu gisa argitara eman zen Morjologia de la conjugaci6n vasca sintetica izenburuarekin (Bilbao 1913). 772' JABIER ALBERDI IARIZGOITIA LAR Y PLURAL. Sin embargo, estimo que es muy conveniente distinguir el zu y el zute sujetos, del tzu y tzute, regimenes indirectos; de no hacerlo, se confunden en muchos casos. (E, 1910VII-253). Aditz tfinkoak ugaltzeko gogoa ukaezina bada 'ere, berritze honetan Eleizalde ez da joango aditz p~rifastko baztertzea proposatzeraino: Sea 10 que fuere de esto,' creo que la conjugaci6n de perifrasis debe emplearse: a) para suplir los tiempos que faltan en la sintetica; g) en los verbos mismos que poseen conjugaci6n sintetica, perQ con significaci6n consuetudinaria; k) con sigrllficaci6n' actual, en los verbos que carecen de todo otro modo de conjugaci6n (kontsonantez hasitakoak, alegia). (E, 1911, VUI, 92). Eleizal<;lek ez du bere burua aranatartzat, berauen bideak oso gustokoak ditu, baina; literatur hizkuntzan geroaldia adieraz dezaketen adizki trinkoak bultzatzea, esate baterako, begi onez ikusten du: Algunos euzkeragrafos, de la escuela -modernisima- de Arana-Goiri'tar Sabin, han comenz'ado cl restaurar el futuro simple en la sigrllficaci6n de la primera epoca [1596ko garaiaz ari da], practica laudable, cl 10 menos en ellenguaje literario, ya,que el uso vulgar no consienta todavia tan piofundas modificaciones. (E, 1910, VII, 323). 6 J. Urquijok harrera ona egin zion Eleizalderen lan honi : " ••• es el mejor trabajo que ha salido de las plumas de 10s discipulos de Arana-Goiri". Hau esan ondoren, ordea, bi eragozpen 'edo 'alderdi ,ahul azpimarratzen ditu: 1) argigarri gerta zekiokeen bibliografiaren ikerketa urria; 2) metodo deduktiboa: En vez de recoger el mayor nfunero posible de formas sinteticas conocidas y tratar de exponer 105 fen6menos comunes cl todos los dialeetos y explicar las anomalias aparentes, el autor se es- fuerza en encerrar la conjugaci6n sintetica en estrechas reglas gramaticales, confirmandolas con escasos ejemplos de autores antiguos. (RlEV, 8, 1914, 174). 1912an. argitaratutako -baina leh ~ago idatzitako- Arana G'oiriren "Clasificacion del verbo bizkaino" artikuluan' a\lrki dezakegu aditz trinkoei buruzko Eleizalderen proposamenaren iturburua (O.C., 2347); abandotarraren lan honetan Eleizaldek zabaldu eta garatutako teoriaren hazia dakusagu.- Honez gain, azpimarratzekoak dira: a) Esanahi eta morfologiaren araberako sailkapenean ematen dituen azpisail eta atzizki batzuk ("modificativos: -bijau", '''agregativos: -au", "sustractivos: -indu", "inclusivos: -aldu", "exclusivos: -katu" direlakoak aditz eratorrien barman; eta "posesivos: 7 -eu" aditz elkartuen barman) • b) Pertsonen araberako aditzaren sailkapenean bigarren pertsonarako ezarri nahi duen parillelismoa: KORTESIAZKOAK: zeu, zu zago (usted esta), zubek zagoz (ustedes estan); LADAK: eu, i ago/agon (tU estas), ijek agozlagozan (vosotros estais). lkusten 'deriez, S. Arana Eleizalde baino ununago doa, atzizki "iratxoak" eta izenordain "logikoak" plazaratuz. . Aditz trinkoak zirela eta, Eleizaldek jorraturiko berritze-ahaleginari (Eleizalderen harako "akaso" hari) segida ematen R. ~P Soloeta Dima (1913) arduratuko zen, aditz ore trinkoa datekeelakoa defendituz. Saio honek Urquijoren erantzun zorrotz eta gupi,dagabea merezi izan zuen: .... El P. Soloeta va mcls lejos y sostiene "que todo verbo conjugable perifrasticamente', esta en (6) Artean eginkizun zegoen morfologiari buruzko ikerlan osorako konsultatu beharreko materialen a.rtean, Eleizalderen hau aipatzen zuen Oftatin 1918a.n egin zuen hitzaldian. (7) Ia-ia hogei urte geroago, Arriandiagak hartu zuen bere gain -maisuaren ikasle gisa- iratxo hauek defenditzeko eginkizuna: cf. Arriandiaga 1931-32. 773 EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO IKERKETAK (1900-1936) plena posesi6n de la sintetica". El autor querra, sin 4uda, decir "que estuvo 6 "que debiera estar": porque que no 10 esta a la hora presente, salta a la vista. (...) pero querer desandar 10 andado y valver, aunque 10 conocieramos, al vascuence del siglo primero de nuestra Era, es tan anticientffico y tan ut6pico, como pretender que los castellanos vuelvan a hablar el espanol de hace muchos siglos, es decir, ellatin. (RJEY, 8, 1917, 176). U Hizkuntza lehengoratzeko bide arriskutsu honetan jardun izan zuten euskalari nagusietako bat Arriandiaga dugu. I. Lakak agerian jarri duenez (ikus Laka 1986a, b, c), haren lanak zordun dira erabat Izkindearekiko. Arriandiagak, Eleizaldek bezalatsu, gain-behera ikusten du 'euskal aditza, egunetik egunera jausiago eta desitxuratuago; bi"er autse~ ikl) ekin behar zaio erabateko zirik eta nahasi gabe iraun duten adizk et~ ik, .berritze eta garbitze-lanari. Euzkadin argitaratutako bere "La reforma de la Conjugacion Euzkerica. Estudio y ensayo". Helburu birekin plazaratzen du: A) denboraren eta ezjakintasunaren poderioz erdoilduta heldu zaigun aditza zeharo garbitzea, batetik; eta .B) hau eginez, batasunerako bide bat -euskal}pak hainbeste banatzen dituen zorioneko aditzarena, hain zu-zen- urratu, goldatu, beste aIde batetik. Azken hau, dena dela, proposamen gisara aurkezten die euskararen berbizkunde mugimenduaren burukideei. Esan bezala, berritxuraketak erabatekoa izan behar du eta hiru ardatzen inguruan gauzatu behar da: ...nuestra reforma es radical. Justifiquemosla. Comprende la reforma: 1Q restituci6n de i y zu a su primitiva condici6n de pronombres de segunda persona, singular y plural respeetivamente, y abolici6n consiguiente del plural adventicio zuek y de la distinci6n entre pronombres familiar y respetuoso. 2Q Unificaci6n del pluralizador en los dialectos vasc6n pirenaico. 3g Restauraci6n del nucleo verbal primitivo de izan, za, para todos 10s dialeetos. (100). 1911ko "Les etudes basques: leur pasee, leur etat present et leur avenir" artikulu mamitsuan ].Urquijok ederki seinalatzen zuen euskal ikerkuntzaren atzerapenaren gaitza: A) hizkuntzalari atzerritarrei zegokienean, euskararen ezaguera azalekoa, ez behar adinakoa; B) eta bertakoen aldetik, prestakuntza linguistiko eskasa. Kanpoko eta barruko euskalariek elkarren berri jakin gabe zihardutela eta, J. Urquijok Revista Internacional de Estudios Vascos ospetsua sortu zuen,. aipatu gaitzari konponbidea bilatu nahirik. Bide zientifikoa, atzerriko euskalariena (Van Eys, Vinson, Bonaparte, Schuchardt, Uhlenbeck) eta bertako batzuena (Campion, Ithurri, Azkue) zen deustuarraren eritziz. Beste bidea, "sasi-zientifikoa", Astarloaren irakurketa itsu batetik sorturikoa, gehienbat, nazionalista batzuena zen; euskara lehengo perfekziozko, makulagabeko "bere" izate mitikora ekarri nahi 'zutenei gogor erasotzen die: Beaucoup de Basques, et tout specialement les nacionalistes, voudraient, en effet) exclure tous les mots d'origine 'tatine et fonner- ainsi une sorte de langue artificielle d'apres un systeme a priori. 11 me semble que le probleme de la conservation de une langue qui se meurt est assez difficile a resoudre, pour qu'll soit inutile de la compliquer par d'autres problemes encore plus comple~ s. Zazpi urte geroago, Ofiatin, aipatu hitzaldiaren antzeko batean ("Estado actual, de los, estudios relativos a la lengua vasca), euskalaritzaren gorakadaz eta arrakastaz baikor agertu ondoren, Frantziako biltzarrean esanak errepikatzeari ekiten dio. Oraingoan, baina, "euskaltzale" eta " euskalad" bereiztu eta gero, lehenengoei sistema aprioristikoak abandonatzeko gonbitea luzatzen die eta aurrerantzean "linguistika", hizkuntzaren batasun arazo praktikoetatik bereztearen komenigatritasuna azpimarratzen du: ULa causa de esta confusi6n, aparte de los prejuicios de escuela, esta en el diferente punto de vista desde el que miran estas materias vasc61ogos y vasc6fllos. En efecto: si formcHs una lista de todos los que han escrito 0 escriben acerca de nuestra len- 774 JABIER ALBERDI LARIZGOITIA guaj si leeis sus trabajos, observare.is que los verdaderos lingilistas, a los que cuadra el nombre de vasc6/ogos, se interesan como es natural, por la investigaci6n cientffica de 10 que ha sido y es el vascuence, y si alguna vez miran al pOIVenir, no sera, ciertamente, para tratar de influir en su marcha futura. En cambio, los vascofilos, en el sentido etimol6gico de la palabra, es decir, los que cultivan el euskera a causa,' principalmente, de su amor a esta lengua, fijan ante todo, su atenci6n en la conservaci6n y perfeccionamiento de la misma, a la que quisieran ver rodeada de t~dos los honores que 'acompanan alas lenguas que poseen una rica literatura. Es de la mayor importancia, a mi juicio, separar completamente en las futuras investigaciones y en los futuros Congresos, ya que no se haya hecho esto hasta el presente, de la Secci6n consagrada a la lingGlstica, el estudio de los problemas relativos al porvenir de nuestra lengua, no solamente porque no entran dentro de esa ciencia, tal cual esta hoy constituida, sine porque son tales los prejuicios y las ideas err6neas que acerca de ellos. se oyen y se leen a diario, que conviene a todo trance evitar, por 10 menos que invadan el campo de la investigaci6n cientifica". (Urquijo 1918: 222). Handik urtebetera Arriandiagak El Verbo Vasco familiar y dialogado liburuan berriz ere ekiten zion bere berritze-proiektuaren lehen puntuari, Izkindeako proposamena zena hobetsiz eta garatuz. Honek ondorengo iruzkina iradokitzen dio J. Urquijori: Inutil parece anadir que se dec1ara partidario de la Creforma) mas radical, es deck, de la primera: 10 unico que no se le ocurre es respetar la gramatica vasca. Su preocupaci6n principal es la l6gica.(. ..) jY dedan algunos de mis oyentes, en Oiiate, que me habia entretenido en refutar teorias que ya nadie sostiene en el pais! (RIEV, 10, 220). Izan ere, "laborategiko" garbiketarako, "ebakuntzetarako" jaidurak eta metodo sasizientifiko-deduktiboak oso 8berandu arte iraun bait du gure artean, Urquijo bezalako euskalari teori-birrintzaileak gorabehera. 1920. urtean Campion eta Broussainek argiro ematen digute hizkuntzarekiko jarrera azientifiko eta lehengorakoi honen testigantza: ...de una Academia, cuyos miembros siguen a diversas escuelas lingGlsticas, partid.arios estos de la observaci6n y del metodo inductivo; enamorados aquellos de los conceptos 16gicos y del metodo deductivo. Levantar un idioma al predicamento de la perfecci6n que en su linea le corresponda, es labor naturalmente hacedera del genio; pero el genio, patrimonio del individuo, no se cia en las corporaciones. Alrededor de una mesa tienen campo abierto los juicios individuales, mas 0 menos fundados y atendibles. Suspende el animo la gravedad y variedad de cuestiones que pudieran debatirse entre los que se determinasen por el euskera real, y los que propendiesen al euskera ideal, siguiendo las pisadas de no pocos euskeristas modernisimos que marupulan el euskera cual si fuese un sujeto de laboratorio, anima vi/is de bien intencionadas experiencias. (1920: 14). Ildo beretik jotzen du Altubek bere Euskaltzaindiako sarrera-hitzaldian. ]. Urquijoren irakatsi eta deiari jarraituz eta garai hartako hizkuntzalari entzutetsuenen (Dauzat, Gregoire, Vendryes, Brunot, Meillet, Hovelacque, Muller) irakaspenak ahotan hartuz, gogoz erasotzen die euskara beren gogara aldatu nahi zutenei: Eztitugu eretxi onetako gure arteko euskaltzale asko: oneek, Vendxyes'ek eta Dauzat'ek eta, euren errijetan dituen eskola, teatru, akademi ta abar, euskereirentzat euron eskuetan balitue, eletrika-ari bateri mukur bat kendu bakarrik ez) izkera onen barru-indar guztiak auldu, ezebezetaratu eta euskeria katakumatxu bat bezela ezita edonora eroateko moduan leukakeela uste oileukee. Euskaltzale asko ta askok geure uste ta eretsijok, izkuntz jakintziaren irakatsijetatik, urrin, unin darabilguzala autortu bear dogu [...] (11). [.. .l Izkeria,. ezta aurretijez eta naijez asmauta erasortutako izakija: gramatikia, ezta zentzun-legedijaren irudija, zelan bear clan barik zelan dan ikusiz eraltzko(sic) jakintzia baiiio. (Brunot-en (8) J. Urquijo etengabe arituko zen euskararen berritze eta lehengoratze proiektuei aurre egiten; ikus bedi Soloeta-Dima 1922ren iruzkina Urquijo 192 an. EUSKARAREN MORFOLOGlAZKO lKERKETAK 0900-1936) 775 zati baten itzulpena. 12). 112 baten sorkuna estalgetu dala-ta, itz ori lengotaratzeko beartuak ete-gagoz? 1tz batez, edozein itz edo izkerakik, aintxiiiago izan eukean eria, oraingoa baifto obetzat, lotsa geijagogarrizkotzat artu bear dogu? (16). Izkeriaren aldi-oroetako erakijak,lotsa bardifta merezi dabe bada; aldi bakotxean, orduantxe daben erea da nagosi, ugezaba, bere buruaren jaube.(...) [,..1 euron (hizkuntza indoeuropearren) zaintzailleak eztabe izkeraok lengoetaratzeko asmo zentzunbakorik izan bear dabenik ere uste izaten. Au euskaltzaleon gaitza da bakarrik. (Altube, 1921: 18). ll.- AZKUEREN MORFOLOGIA VASCA BAINO LEHENAGO. Zientzia-bidean (Urquijoren esapideaz baliatzeko) eta morfologiaren,arlora egindako ekarpenen artean, ezingo genuke utzi aipatu gabe --erabat hartuta, morfologia-Iana baino areago, lexikografia-ikerlana izan arren- Azkueren Diccionario Vasco-Espanot-Prances (1905-6). Hiztegi honetan jasotzen cliren datu eta azalpenak askotarikoak dira, eta hauen artean morfologiari dagozkionak ez dira urrienak inolaz ere. Kontuan har dezagun, sail guztietako eratorpen atzizki, aurrizki eta artizkiei ezezik, deklinabide atzizkiei ere, hainbat artikulu eskeintzen zaizkiela. Artikuluok, euskalki, leku edota idazleen lekukotasunari buruzko xehetasunez horniturik datozela kontuan hartzen badugu, ezin uka daiteke (agian aditz-jokoari dagokionean izan ezik) aski informazio morfologiko eta gramatikal ugaria dakarrela Azkueren lan eskerga honek. C.C.Uhlenbeck-ek Amsterdameko Erret Akademiaren aurrean irakurritako hitzaldi batean ("Caractere de la Grarrunaire Basque"), euskararen egitura-ezaugarri zenbait azpimarratzen zituen. Besteak beste, euskarak elkarketaren bidez hitz berriak sortzeko duen ahalmena oharteraztearekin batera, zenbaitetan hitz elkartua eta .egitura sintaktikoaren arteko muga ezartzeko zailtasuna (idi bat adar handiak sintagman, esate baterako, adar handiak atala, aurreko sustantiboaren kualitate bat adierazi arren, ez litzateke elkarketaren barman sartuko) eta elkarketa kopulatiboak ("dvandva" izenekoak, hala nola, aitamak, oin-eskuak, zem-turrak...) nabarmen erazi zituen. Eratorpenari dagokionean, atzizkien ugaritasunaren aldean, aurrizkien urritasuna seinalatzen duo Deklinabideari buruz hitz egiterakoan him' ohar jakingarri egiten ditu: 1) euskarak deklinabide bakarra dUi 2) zail da askotan kasu eta posposizioaren arteko muga ezartzea; 3) zentzu tekniko estuan, euskararenak -baliabide itsaskorraz baliatzen den aldetik- ez dira benetako kasuak; ohar honen hariari lotuaz, atzizkia izen soilari ez, egitura osoari eransten zaiola oharterazten digu. Kasu iragangaitza (gaurko absolutua) eta iragankorra (gaurko ergatiboa) berezi ondoren, -lehenago Muller, Schuchardt eta Stempek urratutako bideari jarraituz- aditz iragankorrari buruzko teoria pasibista onartzen du, adizkietan sartzen diren pertsona9 ezaugarriei "izenordain iragankor eta iragangaitz" deituz • Ikuspuntu honetatik, bere harridura aitortzen du nuen bezalako adizkien· n- "izenordain iragangaitzak" funtzio "irf$ankorra" duela ikusterakoan; orobat, osagarri zuzenaren ezaugarririk ezaren aurrean . ' (9) Edozein modutan ere, ez bide du eztabaida itx.itzat jotzen eta kasu iragankor (ergatibo)-dun izenari "subjetua" deitzen jarraitzearen aldekoa da, zalantzak gorabehera. Ibon Sarasolak (1977) azaltzen zuen bezala pasibisten artean, eskutik eskura, termino gramatikalek esanahi desberdinak hartzen dituzte. Hona hemen Uhlenbecken zalantza: "...Tant que las question n'aura pas ete tranchee finalement, festime preferable de continuer cl employer le terme sujet dans la grammaire basque pour le casus intransitivus chez les verbes intransitifs et pour le casus transitivus chez les verbes transitifs. Peut-etre ferions-nous mieux d'eviter les termes sujet.et regime direct." 527. or. (10) Hain zuzen ere, hauetxek ziren Vinsonek (1894) teoria pasibistari jam zizkion eragozpenetariko bi. 776 JABIER ALBERDI LARlZGOITIA Hurrengo urtean C. C. Uhlenbeck-ek berak, hitz- eratorpenari buruzko ikerketa monografikoen hastapena (Azkueren hiztegia kontuan hartu gabe; noskO markatzen duen lan interesgarri bat aurkeztu zuen RlEValdizkarian: "SuffiXes' du Basque servant a la Derivation des Mots pour servir a la connaissance de la formation des mots en basque". J. Urquijok bere 1918ko hitzaldian, berau hartzen zuen atzizkibideari buruz aztertu eta garatu beharreko lan omarrizkotzat. Atzizkiak alfabetikoki daude ordenatuta, buruan atzizkiaren aldaera guztiak agertzen' direla; aski zerrenda luzeak ematen ditu atzizki bakoitzeko etabeti adibide guztiak ondo dokumentatuta daude: lan honetadute: batetik,idazleak (Axular, Carako erabili zuen bibliografia bi iturri motak os~tzen panaga, Manterolaren Cancionero Vasco, Dechepare, Prai Bartolomeren Euskal-errijetaco olgueeta, ... , Garibayren errefrau bildumak, Bonapartek egin erazitako lapurterazko ebanjelioen itzulpenak, Lizarraga, Oihenart, Refranes y Sentencias, D'Urte) eta bestetik, zenbait gramatika eta hiztegi (Chaho eta d'Abbadieren Etudes grammaticales sur la langue basque, Azkueren Izkindea, Van Eysen hiztegia eta gramatika, Geze eta Ithurriren gramatikak eta beste). Bistan da, nolanahi ere, ikerketa honek ez zuela eratorpenaren arloa agortzeko asmorik. Aipatu beharrekoa, halaber, hizkuntzalari holandarrak hitz-eraketaren arIo berean eta aurrekoaren osagarri gisa egindako beste lan xumeago bat: "Quelques observations sur les noms composes en basque" (1911). Hitz elkarketaren barnean lau sail bereizten ditu indoeuropear hizkuntzetan bezalaxe: 1) "Dvandva" izenekoa: aitamak, askazi- adiskideak, gau-egunak, buru-beharriak, goiz-arratsak, itzul-inguruak, jan-edanak, jaun-andereak, joan-etorriak, nigar-auhenak, ... 2)' "Tatpurusa" izenekoa: artzan-or, bizi-egun, bihotz-min, buru-hezur, lur-gain, ogi-bihi, mahats-arno, sudur-zilho, ... 3) "Karmadharaya" ('izena+adjetibo' tankerakoak): mutil-zahar, neska-zahar, udabem, ume-zurtz, zori-gaitz, zori-on,... Izena + adjetiboa, dena dela, egitura sintaktiko hutsa izango da sarri-askotan. 4) "Bahuvrihi" deritzona: begi-argi, begi-gorri, bekoki-ximur, burn-beltz, eskumotz, .larru-xuri, zango-motz, ... Xehetasunak gorabehera, sailkapen honek, oraindik ere, ez du galdu' bere balio eta zor zaio, beraz, hitz-eraketaren ingugaurkotasuna. Euskal esparruan C. ikcebn WU~C ruko ikerketei hasiera eman izanaren ohore eta merezimendua. Garai honetako A. Leonen artikulu batekin (1911), berriz ere plazaratzen da aditz iragankorraren pasibotasunaren auzia. Him tesik osatzen dute artikulua: 1) noridun adizkietako -ki- artizkiaren esanahia -Vinson eta Schuchardten rupotesiari sinesgarri, baina ahula eritzi ondoren- antzinako kutsu inkoaktiboko aditz-joko bati loturlk aurkezten digu; 2) aditz jokagarrietako partizipioaren e-, t-, j- aurrizkiak behiala pertsona izenordain baten balioa izango zukeen eta honen aztarna bat ikusi uste du iraganeko z~kar en bezalakoetan, -e- artizkian; 3) pasibotasunaren teoriaren sendogarri" adizki trinkoen analisia dakar. . 11 Pasibotasunaren aIde emandako argumentuez gain , Leonek indoeuropear hizkuntzetako aditzaren bilakaeraz egindako ikerlanen emaitzak aurkezten ditu, euskal aditz pasiboaren zaharkotasunaren indargarri: . J'ajoute que les recents travaux sur l'indoeuropeen primitif, tels que ceux de M.Hermann Moller, poursuivis independarnment de toute preocupation relative au basque, apportent un serieux appui a la theorie passive. Si, en effet, la conjugaison primitive de l'indoeurop'een est tout entiere passive, si le nominatif actuel de ces langues, par opposition a l'accusatif, derive en partie d'un ancienne instrumental, la theorie passive du verbe basque, etayee de plusieurs autres raisons, n'a plus contre elle de supposer un phenomene isole et plus ou moins deconcertant, et la construction passive prouverait simplement le caractere archalque de la conjugaison basque. (Lean, 1911: 491.). (11) Ikus bedi teoriaren azalpena eta argumentuen laburpena Leon 1911: 489-490. orrialdeetan. EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO lKERKETAK (1900-1936) 777 Vinsonen eragozpen biri erantzunez, ausartzen da esatera beste inon baino garbiago ikusten dela pasibotasuna iraganeko adizkietan: Si en effet la these que .j'ai proposee sur raff1xe pronominal du passe est exacte (et ceci r~­ pond cl une second objection) l'imperfait se laisse aussi. bien ramener que le present cl une interpretation passive. On analyserait alors ainsi des formes comme 'zenekarren, nekarren',etc., n par moi(au passe), e il (au passe), karren "app6rte"C..) Le passe differerait essentiellement du present dans ces formes par interversion des elements grarnmaticaux, ce qui ne saurait porter atteinte cl la theorie passive. (Leon, 1911: 491). Vinsonen hirugarren eragozpenari,(alegia, teoria honek, 'euskarak aditz laguntzaile iragankorra ("avoir") sortzeko sentitu ,duen premiaren berri einateko duen zailtasunaren eragozpenari) pasibotasunaren teoria bera itxuraldatzen dueri hipotesi ausart batez erantzuten dio; izan ere, Leonen interpretazioaren arabera, pasibotasunaren kontua diakroniari, antzinako euskarari legokioke: Pour lever cette objection, il faut observer "qu'etre" et "avoir" sont des auxiliaires relativement tardifs de l'indicatif, et de rindicatif seulement, et que leur emploi general dans ce sens date d'une epoque OU s'etait obscurci le sentiment du caractere primitivement passifde la conjugaison dite transitive. (. ..) (492) L..] je crois C..) pouvoir conclure que la conjugaison simple confmne la theorie passive; les verbes de cette conjugaison ont du primitivement avoir un sens passij (ou intransitif) L..l (49-3; azpimarratua geurea da). 1912ko Leonen erreseipa moduko batean]. Urquijok -berriz ere- Schuchardten Baskische Studien I irakurri eta aztertzeko dei ozena egiten die euskalariei; berau ez irakurria egozten dio Leoni eta -berriro!- euskaldun eus,kalariek teoria pasibistari arretarik ez eskeinia deitoratzen duo Hurrengo urtean (1913), Urquijoren deiak bultzatuta edo, Akordagoltia izeneko misiolari batek Leonek azaldutako pasibisten boskarren argumentuaren (gizonak ekarri duen zaldialgizona ekarri duen zaldiak bezalakoetan erlatiboak izan 'ditzakeen "itzulpen)) pasibo eta aktiboa) ahulta'suna azpimarratzeaz batera, euskal aditz iragankorrak , ez duela pasibarik aldarrikatzen d u . , Laster erantzun zion Urquijok (1913), pasibisten pisuzko argumentuak zeintzuk ziren argituz. Honez gain, aipagarria da "autoritate-argumentuari" damaion garrantzia, Muller eta Schuchardt bezalako hizkuntzalari. ospetsu, entzutetsuen itzalari men egiten diolarik: Hay, fmalmente, otro argumento,del que el Sr.Lean no habla, y al que, en el caso presente, concedo yo gran importancia: el argumento de autoridad. Ya se que, en general, en toda investigaci6n cientifica, es el que pasa en ultimo lugar, y al que se concede menos peso. Mas no deja de set cierto que, en Lingiiistica mas quiza que en otras ciencias, la posesi6n de un severo metodo de irivestigaci6n y el conocimiento de 10 que oeurre en muchas lenguas del universo, crea una desigualdad enorme entre el afortunado dotado de estas condiciones y el mero aficionado que apenas cuenta'con mas bagaje lingtiistico que el adquirido, sin buena orientaci6n, en pocashoras de trabajo. De aqui que, a mi juicio, deba atribuirse un valor especialisimo al hecho verdaderamente curioso, si hubieramos de explicarlo por simple coincidencia, de que dos lingiiistas de la ,autoridad y la ciencia de Federico Muller y Hugo Schuchardt llegaran desde campos. diversos, e independientemente el uno del otro, ~ proclamar la miSma hip6tesis de- la' pasividad del verbo transitive vasco. Urquijok -A. Leonek bezala-, pasibotasu,na iraganari zegokion azalpen diakronikoa zelakoan, ez dio haintzakotzat hartzen Akordagoitiari bere intuizio lingUistikoaren arrazoia: La teoria pasiva, a su juicio, aun sino hubiera otras razones para refutarla, sena una suposici6n gratuita, puesto que tanto en los ejemplos aducidos, como en otros que se pudieran aducir, el oido vasco, por 10 menos el suyo, no percibe sentido pasivo. Permltame mi respetable contradictor le diga que la consecuencia no es legitima. De que 10s vascos actuales no perciban el sentido pasivo de dut, no se sigue l6gicamente, ni mucho me- 778 jABIER ALBERDI LARIZGOITlA nos, que dut no haya tenido ese sentido en la noche de 105 tiempos: como no se deduce del hecho de que los vaSC05 actuales no tengan conciencia de que dut es una abreviaci6n de dadut, el que dadut no sea la forma originaria de dut. (Urquijo, 1913: 232-233) (Azpimarratua geurea da). Are gehiago, Urquijo bere euskal ikasketen behatzaile-ikustokitik atera eta eztabaidaren ur handietara jaisten da besteren (Uhlenbecken) arrazoiak bere eginez: Los verbos transitivos vascos no tienen mas que una voz; ahora bien, si por otras razones Gas que antes he citado), podemos colegir que esa voz era pasiva, el hecho citado por Akorciagoitia ffias bien parece favorable a la teoria pasiva: porque si la voz hubiera sido activa, 10 natural sem que poseyeramos otra voz pasiva corre1ativa, como ocurre en otras 1enguas. (235-236) (Azpimarratua geurea cia). Aurrera baino lehen eta aditzari buruz ari garenez gero, ez genuke utzi nahi aipatu gabe, idazle zaharrengandik (iparraldeko XVI-XVII. mendeetako idazleerigandik: Dechepare, Materre, Refranes y Sentencias, Gariba.yren eta Isastiren errefrauak, Oihenarten atsotitzak, Oihenart,. Dargaignaratz, eta beste) hartutako adizki trinkoen bilduma bat: Vinson 1912. Garai honetakoa (1913koa) dugu kasu instrumentalari buruzko eztabaida antzu bezain argigarri eta adierazgarria S. Altube eta 1. ~M Echaideren artean. Antzua (honela eritzi zion Echaidek berak bukaeran), eritziz aldatzeari begira, nork bere usteari tinko, temati eutsiko bait dio azken artikulura arte; adierazgarria, sasoi hartako bi bide, bi jarre,ra erabat desberdinez jabetzeko balio digun neurrian. Altubek (1913: I) izeki zuen eztabaidaren sua --:-nahi gabe ala nahita ez dakigula-, -tzaz atzizkiaren erabilera modemoa (gaia adierazteko) kritikatuz Echaidek (1913: I) ikuspuntu. desberdinen aitzakiaz eta bere Subjijaci6n, prefijaci6n y composici6n en e1 idioma euskaro. irakurtzeko gonbidapenaz erantzuten dio. Altubek, bere aldetik, estutu egiten du: berak mahairatutako frogei, teoriekin (l) erantzun diela leporatzen "dio aski tonu garratzean. Echaidek, minduta, ateak ~ab ltzen dizkio egiaren bila lagundu behar zukeen eztabaidari. Altubek enbidoa hartu eta defenditzen dituen him tesiak argi azaltzen ditu: 1) -zaz, -tzaz, -taz, -z atzizkiek esanahi bera dute; 2) lehenengo hirurak izenordain, erakusle eta zeribait adberbiorekin erabiltzen dira; 3) izenen atzizki instrumentala -z da (1913: 172.). Echaidek bi multzo nagusi jartzen ditu: A) -z, -taz instrumental hutsak (hau da, ez dira " gaia"," zertaz" adieraztekoak) , aIde batetik; eta B) -tzaz, -zaz "derivativo" hutsak (hau da, gaia besterik adieraziko ez luketenak). Lehenengoak ez lirateke pertsona-izenekin erabiliko, bigarrenak, ordea, bai izenekin, bai izenordainekin. Eritzi honen aIde, bi argudio darabil: a) "zenbat funtzio, hainbat forma" da lengoaiaren oinarrizko legeetako bat, harrigarria litzateke salbuespenak higuin dituen hizkuntza batean goiko printzipio hori bortxatzea; b) -z, -taz atzizkiak forinari begira sail handiago batean, leku eta denbora erlazioak adierazten dituzten atzizkien sailean sartu beharko genituzke; beraz (balio "deribatiboa" onartuta ere), ezin litezke pertsona izenekin erabil. Honelako auzietan, gainera, zalantzapean jartzen du idazleen autoritatea. Idazle zaharrengandik (T. Etxeberri, Axular, Arrue, Lardizabal, Mendiburu) jasotako hainbat adibide direla medio, lehengo ondorio berberetara heltzen' da Altube eta puntuz puntu, zehatz-mehatz j.oango da gezurtatzen haren hipotesi eta uste erdi ustelak. Eztabaidan gogoz kontra sartu zela aitortu ondoren, berau bukatutzat edo bukatu beharrekotzat jotzen du Echaidek (1913b: 385.) aski tonu ezkorrean: gauza asko ditu esateko, baina Euska1 Esnalea ez da holako eztabaidetarako leku aproposa. J. Saroihandyri (l918), aitortu behar zaio d-, Z-, 1-, b- marka morfologikoak, hirugarren pertsonaren izenordaintzat hartu beharrean, denboraren ezaugarritzat hartzeko adimen argia: ' EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO lKERKETAK (1900-1936) 779 Dans des formes comme da (H est), dago (H reste), datbor (H vient) il n'est personne aujourd'hui qui ne reconnaisse dans le prefixe d-Ie representant du pronom i1, faisant fonction 12 de sujet. Nous avons deja suppose ailleurs et nous supposerons encore ici que dans ces formes de troisieme personne, aucun pronom n'est exprime et que la d- initial indique le temps du verbe. A notre avis, le present serait marque par d-, rimparfait par 1- et le plus-que-parfait par S-, mais pas plus que nos devanciers, nous Qe saurions expliquer l'origine de ces lettres qui sont pour nous des caracteristiques temporelles tandis qu'elles etaient pour eux des pronoms de troisieme personne. 1920ko hitz elkarketari buruzko Ian monografiko batean, Azkuek osatu egiten zuen Uhlenbeckek zenbait urte lehenago egindako lana. Darmestetter-i jarraituz, elkarketa kontzeptuaren muinaedo giltzarria elipsian datzala deritza; gauzak honela, Uhlenbecken mutil-zahar bezalakoak justaposiziotzat jotzen baditu ere, abelgorri hitzaren tankerakoak --elipsi fonetikoa jasan duten aldetik- benetako hitz _elkartuak lirateke Azkuerentzat. Egiten duen sailkapen semantikoan, holandarrak ezarritakoei "onomatopeien saila" gaineratzen die; eta sailkapen sintaktikoan, atzerabide, elizarabide... adibideak aipatzen ditu. Beste aIde batetik, elkarketak eragiten dituen aldakuntza fonetikoei buruz ematen duen deskribapen zehatza ere, aurrera-pausotzat hartu behar dugu. P. P. Astarloaz geroztik behin eta berriro azalera irten izan den eta alferrikako eztabaida akademizista franko sortu izan dituen auzi teoriko bat euskal deklinabidearena dugu; ba ote du deklinabidea euskarak? Gai hau oso gogoko zuten hizkuntzalarietako bat, dudarik gabe, Julien Vinson da. Gauza jakina da Vinsonen lan zientifikoak (beste askorenak bezala, zoritxarrez), zientziaren itxurapean aurkezten diren, baina berez, jakitatearekin zerikusirik izan beharko ez luketen hainbat eritzi, balorazio eta aurreritziz josita daudela. Dudarik gabe, hauetako bat hizkuntzen tipologia hirukoitz zaharrari dago lotua: eritzi honen arabera, hizkuntza itsaskorrak, malgukariak baino beheragqko maila batean leudeke. Guzti honen oihartzuna berehala somatuko dugu ]. Vinsonen 1921eko liburuskan: Ces declinaisons n 'ont rien de commun avec les dec1inaisons grecque et latine: .comme dans toutes les langues aglutinantes elles se font par des suffixes constants L..] (17.) Le premiere remarque qu'on peut faire sur l'ensemble de la dec1inaison basque, c'est l'irregularite, la variabilite et l'incertitude des formes. (22.) (Azpimarratua geurea da). Ez dago esan beharrik direlako "irregulartasun, aldakortasun eta segurtasunik eza" deklinabidearen formetan baino areago, Vinsonek berak hizkuntzari ezartzen dion analisian aurki litezkeela. Izan ere, deklinabide izenaren azpian erlazio-atzizkiak, posposizioak, edota atzizki ttipigarriak, denak nahasian sartzen bait ditu. Aditzari buruz idazterakoan ere, ezin dio eutsi bere mespretxuzko balorazioak kanporatzeko irrikari: Aussi les basques s'extasient devant la complexite de leur conjugaison; ils croient na"ivement que l'abondance des details est une preuve de superiorite, alors qU'elle indique au contraire une mentalite imparjaite par le dejaut d'ordre, de classification et de generalisation. (24) (Azpimarratua geurea da). Pasibotasunaren auziari dagokionez, argi eta garbi agertzen du bere burua hipotesi honen aurka: Mais outre que le basque a un instrumental tres precis en z, le verbe ainsi compris serait trop variable. L'irregularite des imparfaits ne serait pas expliquee et serait meme augmentee. Dans la phrase: nik ikusi-a l'ordre des ele-ments serait: instrumental, participe, nominatif. Dans le present, ce serait: nominatif, verbe, instrumental eil manquerait celui des troisiemes personnes). Dans les imparfaits on aurait instrumental et verbe, sans nominatif et, comme cette forme est la meme que l'imparfait intransitif, le nominatif de ce dernier deviendciit l'instrumental de l'autre. (12) Orri azpiko oharrean argitzen duenez, Urquijori zuzendutako eskutitz batean. 780 JABIER ALBERDI LARlZGOITIA C'est vraiment t:res ilogique. En grammaire generale d'ailleurs, le passif ne s'est forme qu'a une epoque secondaire et beaucoup de langues ne 1'0nt pas, qui distinguent l'intransitif du transitif. (37-38.) Egia esateko, pasibotasunaren teoria hau gero eta hizkuntzalari gehiago, ospe eta izen handiko ia-ia guzti-guztiak besarkatuz joan ziren; artean, J. Vinson zen garaiko korronte nagusiaren aurka egiten ausartu zen bakarra. Korronte horren lekuko, C. C. UWenbeck (1922). Lan hau goragoko Vinsonen aipamenaren azken argumentua (linguistika orokorretik pasibo/aktibo fenomenoen bilakaera ulertzeko moduari dagokiona) gezurtatzera zetorreri: En tout cas, je crois avoir demontre qU'bn n'a pas le moindre droit de considerer la ~curtsnoc tion active comme la er~Unam primaire et la plus naturelle de s'exprimer, et la toumure passive au contraire comme quelque chose de secondaire ou comme un resultat de la civilisation. Les faits que j'ai examines prouvent au contraire nettement que, pour une certaine phase de developpement de Tesprit, la construction passive est la plus naturelle. Dans un cas comme le basque, cette construction, la seule de la conjugaison transitive, survivant a la mentalite primitive d'Oll tirait son origine, est arrivee jusqu'une epoque d'anlyse'intellectuelle. Elle y represente, tout comme chez nouz' par exemple le genre grammatical, un vestige incompris d'un passe tres ancien Oll de lointains ancetres ne voyaient encore les choses que clans la faible magico-re1 us ~ (419) lueur de leur idees precon~s Lehengo deklinabidearen gaira itzuliz, esan behar dugu C.C. Uhlenbeckek (1923), ez duela inondik inora onartzen Vinsonen eta besteren euskararekiko mespretxuzko eritzia; are gehiago, salatu egiten du gartsuki haIakoen ikuspegia: haien "itsaskortasun" etiketaren azpian izkutatzen diren .eritzizk<;> konnotazio tx:arrak jartzen ditu' agerian: Es casi un lugar comtin en escritos lingiiisticos que la .lengua vasca con sus numerosas formas . nominales y su sinntimero de formas verbales no posee flexi6n, propiamente dicha, ,en el sentido que se da a esta palabra en las lenguas indo-europeas y sentiticas. Rombres afamados como Schleicher nos 10 han asegurado; otros muchos han ~do repitiendolo en todos los tonos; hasta el mismo senor Vinson a cuya consagraci6n incansable a los estudios vascos, rendimos pleito homenaje, no cesa de manifestamds esto a cada momento. Pudieramos encogernos de hombros y decir: iQue imporui. al fm, si se quiere dar al sistema morfol6gico del vascuerice el nombre de uflexi6n", 0 si se quiere qesignar las formasde esta lengua, con su asombrosa' abundancia de ellas, como "conglomerados aglutinativos"? Efectivamente, podriamos dejar a un lado la cuestion terminologica, si no estuviese unida a la terminologia una apreciaci6n de hecho y si la·denominaci6n de Uconglomerados aglutinat!vos" que se quiere dar a las formas del vascuen-~ no las colocase en un nivel.mas bajo, presentandolas como de orden inferior 41 terminG de tlinjlexiones", usual en /as gramaticas indo-europeas y semiticas. Los que pretenden negar al vascuence y a otros idiomas de semejante estructura el nombre de "inflexional", consideran esta expresi6n como nombre honorifico, demasiado bueno para verse aplicado a tales' lenguas; ven en la flexi6n algo caracteristico de un desarrollo progresivo, aun no alcanzado por lenguas coma la vasca. (32) (Azpimarratua geurea cla). J UhleIibeckek -Pedersenen autoritatea bere aIde duela-, hizkuntza malgukari eta itsaskorren artean batzuek ikusi nahi d:uten mugari, labankorra ezezik, fikziozkoa, aIe'giazkoa eta erauzi beharrekoa ere baderitzo. Gainera, euskarak ere, badu "fIexioa" ("hitz batek erlazio sintaktikoen arabera izan ditzakeen forma aIdakuntzen paradigizan ere, baliabide itsaskor batez gauzatzen den flexioa izango litzama"ren zentua)~ 1 teke euskararena • Bukaera ematen dio hitzaldiari esanez,' deitura huts batek ez diola nobleziazko titulua ez kentzen, ez ematen euskarari. (13) Urte asko lehenago (~908b: 403), ez zuen- inolako eragozpenik jarri -Schuchardtekin batera- euskararen deklinabidea indogermanikoarena bezalakoxea zela onartzeko: "Con mucha razon dice sin embargo Schuchardt (pag. 13), que entre la decIinaci6n del vasco y la del indogermanico, no existe una diferencia esencial y que en la aglutinaci6n no se debe ver un- signo necesariamente constante de las lenguas, sine solamente un estado que pudiera llamarse de agregaci6n"., 781 EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO lKERKETAK (1900-1936) Altubek eta Echaidek 1913an kasu instrumentalari buruz izan zuten eztabaidaren antzeko bat gertatu· zen 1922. urtean Eguskitza eta Azkueren artean, bai eta hitzen idazkera zela eta. Eguskitzak, ohitura eta usadioren kontra, bi hitz horiek (bai, baieztatzeko ba- aurrizkiaren ordez) beti aditzetik bereiz eta oso-osorik idazteko berrikuntza proposatzen du; Azkue, literatur tradizioa, herriko hizkerarenganako errespetua eta direlako hitz horien "aurrizkitasuna" azpimarratuz jazartzen zaio. Hark logikari, anbiguotasuna apurtzeari begiratzen dio; Azkuek herriaren eta tradizio literarioa14 . ren usadioari • Ikusten denez, "osozale", anfibologiaren etsai amorratuen eta logikazaleen berritzegogoa ez zen berandura arte iraungiko. ez m ...AZKUEREN ~ORF LOGIA VASCA (1923-24-25). xx. mendeko morfologiaren inguruko euskalaritzari buruzko saio batean, Azkueren Morjologia Vasca bezalako lan gaitz batek, ezinbestean, ohorezko lekua eta hizki han. diak merezi izatea ez da harritzeko gauza. Izan ere, gaurko eguna arte euskalari asko eta askok edan izan dute probetxu handiz lekeitiarraren heldutasuneko sistematizaziolan mardul honetan. Beraz, gaia agortzeko inolako asmorik gabe, liburu honen ezaugarri batzuk -gehienbat; Tovarrek eta Mitxelenak erakutsitakoak-" azaldu eta azpimarratzera mugatuko gara. " Lan hau, artean sortu be~ia zen Euskaltzaindiari, euskal "gramatika bat sortzeko egin izan, zitzaizkion eskakizunei erantzutearren burutu zuen Azkuek. Lehenengotan -Eleizaldek bultzatuta-, euskal hizIdei buruzko atala idatzi zuen eta gero honi, halak6 ,osotasuna eman nahirik, ,gramatika kategoriei buruzko atala erantsi zion, material izenburupean aurkeztuz. Esan beharra dago lan hau ez dela guzguztiak ~'morflgia" tiz "bakarrean egina, eztabaidaren fruituaz aberasturik bait dator: atal desberdinak burutu ahala,. AZkuek" irakurri egiten zizkien euskaltzainei Akademiako bileretan, oharrak Gerora, Euskaltzaindiak bere gain hartu beharreko eginkizunaren egin zi~azkioten. ~gram tik o·so bat sortzeko asmoaren- zutabe gisa eman zuen Azkuek bere lan handi hau. "'Morjologia euskalaritzaren urrezko garai baten, aldi ema~or baten barman kokatu behar "dugu: euska1aritza zientzia-bidean' barrena -Urquijok esango zukeen moduanabi ~"a zegoen, atzerriko eta bertako hizkuntzalari ospe ·handikoen ekinari, Euskaltzaindiaren sorrerari eta RlEV,bezalako aldizkari bati esk~; honelako ingurune historikoan jaiotzen da Morjologia. ' Egilearen produkzioaren bilakaerari gagozkiola ere, heldutasuneko fruitutzat (Tovar egin 1966: 73) jo behar dugu Azkueren lan hau: Diccionario Vasco-Epafiol-Franc~s eta damuturik zegoen bere gaztaroko gramatikaz; harrezorduko aski eskarm~ntui kero, herriaren eta literatur tradizioaren, lekukotasunak hartuko ditu lema edo gidaritzatbere jarduera linguistikoan. Izkindeako Azkuek ez zuen bigarren eskutik eta zeharka baizik ezagutzen Bonaparteren lana; zer esanik ez, artean ez zuen Schuchardt eta beste hizkuntzalari askoren berri. Morjologiako Azkuek printzearen obra ezezik, garaiko euskalari atzerritarrenak ere (LacomQe, Schuchardt, Uhlenbeck, Van Eys)ezagutzen ditu. . , . Izan ere, alderdi askotatik begiratuta Morjologia, DVEF lan eskergaren kumetzat har" liteke; "izpiritu berberaz daude jantzlta biak: datuaren leku-zehaztasuna, herriko ~ , " " (14) Oraingoan, behintzat, badirudi zerbaitetarako balio izan zuela eztabaidak, azkenean Eguskitzak atzera egiten bait dii bai osorik idazteko proposamenean (ikus Eguskitza 1922: 11). (15) Zehaztasun gehiagorako, Morfologian bertan ikus daiteke "Jndice de Autoridades" delakoa, 2. liburukia, 807-823. or.' 782 JABIER AlBERDI LARIZGOITIA hizkeraren lehentasuna idazleenaren aldean, idazle zaharren Iekukotasunari damaion garrantzia, euskalkien iraganeko batasunaren ustea, kalkoari dion gorrotoa,...izango lirateke bietan errepikatzen diren ezaugarri nabarmenetako batzuk. Morfologian -ez gaitezen ahaz liburuak daraman azpitituluaz: "Gramatica basica dialectal del Euskera"-, orduko hizkuntzalaritzako korronte baten isladapena ikusten dugu nagusiki: dialektologiarena, hain zuzen ere. A. Tovarrek erakutsi izan duenez, Azkue diaIektologiaren sortzaile den Gillieronen belaunaldikoa da; jaiera hau, herriaren autoritatea goraipatzen duen erromantizismo berankor batez oratuta bezala azaltzen zaigu. Garaiko atzerriko euskalarien ikerlanen aldean, Azkuerenean harritu egiten gaitu diakroniak hartzen duen toki meharrak; izan ere, lan honek ezer gutxi dauka hizkuntzalaritza historikoaren metodotik. Schuchardt bezalako konparatista batentzat, esaterako, linguistikak zerbait azalduko badu, zientzia izango bada, alegia, noraezean, ezinbestean diakroniari lotu beharko zaio; bestela ere ibil daiteke, baina beti ere, ur azaletik, aztergai duen objektuaren muinera iritsi gabe. Zentzu honetan eta diogunaren sendogarri, hona hemen Gothako maisuaren hitzak: Hace unos veinte aiios recogi6 Uhlenbeck cuidadosamente de la literatura 10s sufijos nomina1es vascos y nos los present6 ordenados alfabeticamente. Abora, Azkue, del tesoro de conocimientos que ha ido acumulando desde la niiiez y sus largos aiios de observaci6n concienzuda, nos ha proporcionado una rica exposici6n de ellos. Azkue se acredita de profundo conocedor del idioma y un evaluador lingiUstico de fina sensibilidad, pero sin especial inclinaci6n por adentrarse en la mina profunda de la investigaci6n lingufstica. Prejiere pasearse por !as verdes campifias de su patria y recoger aqui y alIa florecillas que distingue segun su costumbre con carifiosas calificaciones: linda, lindisima. Pero hasta tanto que a 10s olorosos ramilletes no se les haya asociado un catalogo alfabetico, me sera a m1 muy difkil, al menos desde mi punto de vista genetico, sacar provecho de esa riqueza. Yo no se 10 que Azkue piensa de mi ensayo dedicado a 10s sufijos nominales romanicos en vascuence, acerca de los cuales yo mismo he dejado traslucir mis reparos en casos aislados. CSchuchardt 1951: 564) CAzpimarratua geurea ~). . Baliteke kasualitate hutsa izatea, baina guk dakigula, gure artean Saussureren Cours de LingiUstique Generale aipatzen duen Iehena Azkue da (Morfologia, 2, 6, 41, 43. or.). Gauza ezaguna da Saussurek, sinkronia eta diakroniaren ardatzak bereizterakoan analisi sinkroniko eta diakronikoa bidezko eta elkarren osagarritzat jo bazituen ere, linguistikaren egite:\{oa definitzerakoan lehendabizikoari lehentasuna ematearen aldeko eritzia ageitu zuela. Hain zuzen ere, iturri honek zerikusia izan lezake Morfologiaren beste ezaugarri nabarmen batekin, sinkroniari berebiziko arreta eskeintzearekin, alegia. Hau egia izan arren, nekez har genezake Morfologia hizkuntzalaritza sinkronikoaren emaitza, fruitu edo paradigmatzat. Schuchardt bati ulergaitz gertatu arren, Morfologiari ezin zaio ukatu "ikerketa linguistikoaren" estatusa, ohorezko titulu horren jabe bakarra hizkuntzaIaritza historikoa bailitzan. Ez, inola ere ez; lan hau ere bada hizkuntzalaritzaren emaitza, ikuspegi "pankronikoa" darabilen hizkuntzalaritzarena, hainzuzen. Iraganak orainak bezainbeste balio du etorkizunari begira eta zentzu honetan, sarritan, maila "berean jartzen dira arkaisgaraiko lokalismo bitxia, denboraren ardatzak muntarik ez bailuen moa ~ta Izkindean ez bezala, oraingoan Azkuek ez du bakarrik egin nahi bidea; hau deIa eta, gehienetan gai bati lotu baino lehen, Europako hizkuntzaIari garaikide ospetsuenen "tresneria" teorikoaz jazten du bere berbaldia: Morfologiaren Iehen atala edo liburua hizki kontzeptuaren inguruan dago egituratua, beraz, arIo honetan sistematizazio eta sailkapen lanari ekin baino lehen, zenbait termino eta kontzeptu argitu beharrean aurkitzen da: "atzizki" terminoaren definizioa, Saussureri hartzen dio (Schuchardtek aholkatutako Elisa Richterrena kritikatuz) (2. or.); hitzaren osagaiak Meilleten laguntzaz identifikatzen ditu ("erroa, atzizkia eta desinentzia") "desinentziaz" ematen duen defi- EUSKARAREN MORFOLOGlAZKO IKERKETAK (1900-1936) 783 nizioaren eznahikotasuna azpimarratuz (5. or.); "tema" terminoa Schrijnen-i hartzen dio (6. or.) eta "desinentzia"rena Saussureri ("uno de 108 linguistas modernos mas acreditados, la define as!. .. " 6. or.). Euskararen bereizgarri den "atzizkitasuna" azaltzeko, berriz ere, Saussureren "sintagma" kontzeptuaz baliatzen da (43. or.) eta desinentziei buruz, euskarak holakorik ba ote duen galderari baiezko erantzuna ematera makurtzen da (68. or.);' berriz helduko dio gaiari deklinabideaz mintzatzerakoan eta orduan ere, eritzi bereko azaltzen da Schuchardtekin batera: Schuchardt en su estudio de la declinaci6n iberica, dice: siempre me ha causado cierta extraiieza la afirmaci6n de Van Eys, a saber; que el vasco no tiene declinaci6n y que emplea sufijos en vez de casos ~om si estos no fueran sufijos- y que se sirve tambien de preposiciones. A fe que no sabria decir cual es la diferencia esencial que existe entre el vasco izen, izenenalaba, alabai y sus sin6nimos latinos nomen, nominis-filia, flliai (dat), mientras que el romano du nom, a la flUe se diferencia notablemente de ambos. ' Indudablemente la declinaci6n vasca no es igual a la de las lenguas cIasicas. En la nuestra, el tema queda siempre intacto, y 10s sufijos que 10 constituyen quedan por 10 mismo mas en relieve que 10s de aquellas lenguas, sin que por esto dejen de merecer la denominaci6n de desinencias. Su categoria gramatical es la misma, identicas son sus funciones. (283) (Azpimarratua geurea da). Garaiko hizkuntzalarien lanak lagungarri suertatu bazitzaizkion ere, Azkue ez zen gertatuko haien mendeko edo esklabu; aitzitik, eritzi-independentzia handiz jokatzen du iturriak erabiltzerakoan. Gorago ikusi ahal izan dugunez, Azkuek ez dio hainbesteko garrantzia ematen autoritate-argumentuari: badaki bibliografiako definizioen artetik bera gehien asetzen duena hautatzen, autoritate-printzipioari itsu-itsuan jarraitu gabe. Heldutasun' berbera erakusten du hizkuntza bakoitzean gramatika kategoriak identifikatzeko zailtasunaz (385) edota inguruko hizkuntzetan "adberbioaz" eman ohi den definizioaren desegokitasunaz (454) mintzatzen denean. Morfologia edonondik zabaldu eta irakurtzen hasteaz batera, datuen ugaritasunaren ugaritasunaz t:xundituta geratzen da irakurlea; izan ere, ikaragarrizko datu harrobia da Azkueren lan hau: garai guztietako idazleen pasarteak, eskuizkribuak, umeen eta mutikoen hizkerari buruzko oharrak, herriko kantak, lehengo ohitura zaharrekin lotutako esapideak, Lekeitioko hizkeraren zertzeladak, Mundakako bitxikeriak edo bere ama mundakarrari entzundako hainbat esaera, han eta hemen egindako osteratxoetan jasotako erantzunak, e.a. Bestalde, datu ugaritasuna ez doa zehaztasunaren edo fidagarritasunaren kaltetan; ora har, Morfologiako datuak zuzen eta zehatzak izan ohi dira. Bonaparte printzeaz esan ohi dena, hau da, materialak sailkatzeko dohai aparta zuelakoa, berdintsu esan genezake lekeitiarraz, baina oraingoan· kualitate horri, datu txikitxoak hurbil hurbiletik behatzeko ahalmenari, osotasunaz jabetzeko ikuspegi orokor ~ ena eranstea ez litzateke gehiegizko ausardia izango. Izan ere, Azkuek badaki datu nimiftoez haruntzagoko teoriaren alorrera igarotzen. Hau ikusi ahal izateko, Morfologiaren lehenengo liburuaren taiukera arretaz aztertzea besterik ez daukagu: lehenengo kapituluan nozio orokorrez dihardu, bigarrenean' aurrizkibidearen murriztasuna eta artizkiak azaldu ondoren, berak "semantikoa" deritzon -baina izatez morfologikoa edo gramatikala den- atzizkien sailkapen zazpikoitza azaltzen digu: 1) "tema" sortzekoak ("fundamentales"), 2) izen, adjetibo, aditz edota zenbatzaile eratorriak sortzekoak ("derivativos"), 3) graduatzaileak ("graduativos"), 4) adberbioak sortzekoak ("adverbiales"), 5) determinatzaileak ("determinantes"), 6) deklinabide atzizkiak ("declinativos"), 7) juntagailu funtziokoak ("conjuntivos"); hauetako bakoitza, bere aldetik, azpisail 00kiagoetan banatzen da gero. Banaketa honen arabera dago egituratua liburua. Sailkapenaren alderdi honi gagozkiola, Morfologia erregela eta kartaboiz egindako lana dela deritzogu: forma bakoitzak bere tokia du plan orokorrean. Gramatikaren ikuspuntutik, hainbat datu eta formari dagokionez, lan honek DVEFen aldean markatzen duen aurrera-pausoa datuaren berritasunean barik, datu horren sailkatzean ikusiko genuke. 784 JABIER AlBERDII..ARlZGOITIA Esandakoa osatzeko esan dezagun liburu osoan zehar garrantzia handia eman zaiola erizpide sintaktiko-morfologikoari: aIde batetik, lehenengo atalaren ardatz bihurtzen den sailkapenaren bidez; beste aldetik, atzizki bakoitza hartzeko gai diren temen gr3:matika-kategoria ezarriz. ' Morjoiogian euskalkietako datuen bilketa~ batzutan, etorkizuneko hizkuntza idatziaren batasunari begira dago eginda: ekialdeko ~ek ergafibo plural markaren erabilera gomendagarritzat jotzen duenean (326), esate baterako. Schuchardtek maltzurkeriaz dioen bezaIa, Azkue forma linguistikoen '''kalifikatzaile'' aparta da ("vocablo lindo, lindisimo", "ramplona - tikan", "empalagoso neregatikan", "recomendable -gaz', "perturbadora conjugaci6n familiar" ...); garaiko "ogibidezko" hizkuntzalariak ez bezala, ezin da inola' ere mugatu gertaera soilak jasotzera: datuarekin batera, harekiko gustoa edota higuina han eta hemen agertuko· digu, eritzia kanporatu gabe geratu ezingo balitz bezala. Balorazio guzti hauek -hizkuntzalaritzatik eta gramatikatik kanpo behar luketen .aurreritziak izanda ere-, dudarik gabe, aski adierazgarriak iruditzen zaizkigu gehienetan Azkueren batasun-egitasmoaren nondik norakoak igarri ahal izateko. Izan ere, batasunera iristeko, Azkuek uste osoa ·zeukan jarrita, gipuzkerari beste euskalkien "eder16 tasunak" txertatzeko asmoaren egingarritasunean • A . Tovarrek (1952) erakutsi zuenez, AZkue, errealitate linguistikoaren behatzaile eta kalifikatzaile aparta ezezik, arauemaile ere bada. Ikus qitzagun adibide batzuk: . a) Ez du bat ere gogoko aditz izenetako -tze forma, -tu b\lkaerako partizipioetatik eratorrietatik kanpora: Los nombres ·derivados con el sufijo tu, originado, segUn parece; del supino latino, se, hacen nombres verbales mediante el sufijo citado -te, engendrando de este choque tu+ te la linda pa~­ ticula tze, mucho mas linda y simpatica si no usurpara, su asiento en muchas ocasiones a su madre te. Apurtzea lie! desmigajar" es mas sonoro, sin duda, que 'apurtutea; pero ibiltzea, etortzea, eskeintzea son degeneraciones de ibiltea, etortea, eskeintea. (54. or.) . Te, (tze, ta, keta). Como derivativo abstracto su tema es siempre un verbo ihfmitivo y todo verbo infinitivo. SegUn el elemento' final del verbo, as! se usa te 0 su variante tze. El dialeeto B es el mas refraetario al uso de tze.' En cambio los otros' dialeetos abusan de el, pues naci6 del choque de tu (quinto cas'o del.paradigma) y el derivativo te. (71) b) Ez du bizkaierazko -tenen erabilera onartzen norabidea adierazteko: Hay en dialecto B una locuci6n imperfecta que tal vez arranque del modismo precedente. Consiste en, valerse de ten por tera en frases coma "ir a corner" yaten yoan por yatera yoan (73). c) Ez du begi onez ikusten eraginen erazle-erabilera, ".osagarria+egin" aditzetatik ~: ' Que sin duda por confusi6n se. usa este eragin coma si fuera sin6nimo no s610 de erazo, arazi sino aun del infijo -ra-, diciendo, por ejemplo, kendu eragin por 'kenerazi hacer quitar, ikusi eragin por erakutsi, mostrar, hacer ver. (183. or.) eragin hacer entender (Aiiib. Esku.1Tambien se oye acompanando a verbos infInitivos: ~trelu 1-14), ezagutu eragin hacer conocer (Bart. leas. 11, 270..:21). No es este su verdadero puesto, sine el anterior. (506) d) Gaitzetsi.egiten' du mugatzailearen erabilera bokatibo singularrean: Ya de unos anos a esta parte se nota en muchas comarcas una invasi6n de este elemento determinative, paciente de la declinaci6n, hasta en el vocativo. En vez de llamar a uno gizon, zatoz lagun-artera dicen muchos gizona, zatoz... (265). ' (16) Urte batzuk lehenago (Azkue 1917) eritzi horretakoa zen eta uste horretan segituko du beranduago arte. Hona hemen aipatu Prontuario horretako hitzak: "Habci que suplir, naturalmente, sus deficiencias con elementos' de otros dial~ctos. Sirva de ejemplo el sufijo ~... "(xii. or.) EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO IKERKETAK (1900-1936) 785 De este hecho, de usarse como vocativo plural el articulo ak parece venir, por iinitaci6n, el uso del articulo a en vocativo singular, aunque indebida e indudablemente contra el genio de la lengua. (268) e) Gaitzetsi erantzuteko: egit~n du gainean posposizioaren erabilera, gaia edo "zertaz" galderari Acertado estuvo Duvoisin al traducir aquel pasaje evangelico qUi edificaverit domum suam super arenam (Matth.VII-26) legotTaren gainean etxea egin duen ...etc., pero inco"ecto al traducir "je voudrais que vous disiez quelque chose sur certaines animaux" nabi nuke zerbait erran bazineza abere batzuen gainean (Dial. basq. 3). Como incorrecto estuvo Cardaberaz al decir onen gafiean A. LatTamendi asetTezko dago sobre esto esta irritado el P. Larramendi (...) Sucede a nuestros escritores que piensan por 10 general en castellano 0 en fra~ces y traducen "nae gne~o (320). "sobre esto" (aunque signifique llde )"o~se f) ~tubek bezala, soziatiboari ez dio onartzen balio instrumentala (321). g) bear izango dau hobesten du" bearko dau-ren aldean (767-769). .Guzti hau ikusi ondoren, lehen egindako baieztapen bat zehaztu beharrean aurkitzen gara: herriak beste inork eta beste ezerk baino itzal handiagoa merezi du hizkuntza kontuetan, baina azken finean, aginpide hori lekukotasun hutsera- mugatzen da; Tovarren hitzez esateko, herriaren aginpidea lekUkoarena cia eta ,ez legegile edo arauemailearena. Herria hitza erruz darabil Azkuek Morjologian (hura· goraipatzen deneko iruzkinak ez dira falta: "el pueblo, como generallsimamente sucede, tiene de su parte la razon" (166), baina horrek ez gaitu engainatu behar: herriaren autoritatearen gainetik, "behar lukeenari" egokitzen zaion eritzi garbizalea nagusitzen da sarri-askotan Morjologian.. ' _ Aipatutakoez gain, badira Morjologian aurreritzi dexente. Atzizki bakoitzak bere ar10 semantiko zehatz eta erabat. zedarritua duelako eritziari eusten. dio, kasurako, A. Dauzaten baieztapen zuhurra ("Dans aucune langue, un suffixe n'a et ne peut avoir un champ d'action rigoureusement determine") gezurtatzeko ahaleginak egiteri dituelarik (2-4. or.); oraingoan, Azkue -behialako durangar apologizalea bezalatsu- maite duen hizkuntzarenganako' perfekzio eta garbitasunezko nahikunde baten mendeko gertatzen da. Dena dela, ez da hau ,Morjologiaren alderdirik ahulena edo kritikagarriena, gure kasuan atzizkiei buruzko uste horrek ez bait dakar berekin gehiegizko ondorio praktikorik. Eguskitzari, bera ez zela "osozale", "herrizale'" baizik gogoraerazi bazion ere, eta Azkue teorikoa, hizkuntza lehengoratzeko asmoaren· zentzungabekeriaz Altuberekin bat bazetorren ere, Azkue pragmatikoa ez zen iritsi --ez heldutasunean ezta zahartzaroan ere- gaztetako joera lehengorakoiarekiko lotura' erabat haustera. Mitxelenak (1970) zeharbidez eta parentesi moduko batean adierazi zuen bezala: En otras palabras, la actividad de Azkue, que nunca se vii> enteramente libre -y otra cosa babria sido sorprendente en su pais yen su tiempo- de un cierto "reconstructivismo".o "creacionismo ': llev6 en su· juventud la tendencia a combinar libremente elementos de sistemas distintos y a realizar dertas posibilidades que le paredan estar implicitas en la estructura de la lengua, aunque esta jamas ~s hubiera cuidado de realizarlas, hasta un extremo que despues, poco despues en realidad, hubo de parecerle excesivo. Azpimarratua geurea da. Altubek Obseroaciones. al Tratado de· "Mor/alogia Vasca 'h azaldu. zuen bezala, aditzarena da lan' honetako .zatirik ahulena; eta ahultasuna ez zaio zor datuen fidagarritasunari, datuen gainean oker eraikitako teoriei baizik. Aditz trinkoei buruzko datuak ez dira berak asmatuak inondik ere; alderantziz, idazleen lekukotasunaz baliatzen ·-da aditz trinkoak, erakusteko (700). Baina artean sinesten zuen 9.ditz trinkoak izan zitezkeenen multzoa mugatzeko emandako azalpenean: . En Euskal-Izkindea (§ 479) se di6 una raz6n de por que unos verbos tienen conjugaci6n y no la tienen otros. "Los verbos conjugables sirVen para expresar ideas momentaneas (de presen- 786 JABIER ALBERDI LARlZGOITIA te); 105 verbos inconjugables no tienen ideas momentaneas y no pueden expresarlas". (. ..) (509) Aditz-joko alokutiboari (588-601. or.) hartu zion ezin-ikusi grinatsua ere (ikus Alberdi 1986: 176-186), ez daahaztekoa; zaharkotasun laburreko izateaz gain, lehengo aditz-jokoaren garbitasunari begira nahaste-sortzaile gertatu delako liste itsuan, noiznahi eta nonnahi haren eraginezko triskantza edo hondamena ikusi uste du: jat, jatort, diot.. , tankerakoetan hitanozko adizkien eragin zornatsu, pozointsua identifikatzen du setati, behin eta berriz. "Ultrabizkaiera" edo "hiperbizkaiera" deitu izan den horretatik ere, badu zerbait baino gehiago Morfologiak (ikus Zuazo 1989); Azkuek z hartzen du bizkaieraren pluralgile bakartzat, eta it gipuzkeratik kutsatutakoa bailitzan aurkezten: Los pacientes de plural, correspondientes a 10s pronombres gu, zu con zuek y un grupo cualquiera de tercer grado, exigen una carcateristica especial, la de pluralidad objetiva. En dialecto B es siempre z, menos algunas flexiones que se han de citar. Excepruanse: 1Q las flexiones gara somos 0 nos hemos, zara, zare y dira. Con el primero y cuarto se oye, sin embargo, la zen varias zonas de B y G: garaz, muy poco, y diraz mucho. (543) ozaudaz, zauz, zauguz, zauez, ... etcetera. En estas cuatIo ultimas variantes se ha intIoducido en muchas zonas la caracteristica no bizkaina it; (688) La caracteIisticade pluralidad objetiva es en B z siempre y con todo nucleo, ya sea de verbo auxiliar 0 no auxiliar, transitivo 0 intransitivo.(...) Este elemento it se ha introducido mucho en el auxiliar transitivo bizkaino que ahora se expone. Solo conozco una zona, la de Zigoitia, en que no se oye una sola flexi6n formada ~on, tal caracteristica. (689) Beste horrenbeste esan beharko nor-nori-nork saileko dau- hautaketari buruz: idazle zahar guztiek deu- erabili izan dutela oharterazi ondoren (703), Izkindeaz geroztik zabaldu eta onartutako berrikuntza, gomendagarriagotzat jotzen du (702-703). Oraingo honetan ere, uste faltsu batean dago oinarritua hautaketa, deu-, dau- formatik eratorritakoa delako ustean, alegia (616). Gauzak honela, mesfidantza sortu arren, ez zaizkigu hain harrigarriak irudituko Morfologiako paradigmak: izan aditzaren indikatiboko nor-nori sailerako dakit, dakiZU, dakio, dakigu, dakizue, dakioe bezalakoei, ("normal, hildakotzat" jo ondoren), lehentasun osoa ematen 'zaie, -"anormal "general"!!! adjetiboa merezi duten- jat, ja tzu, jako, jaku, jatzue, jake forma arrunt eta zabalduen gainetik: J1 , AI lado de las viejas flexiones, se expondran las degeneradas, pero s6lo con el elemento ja (da d gangardunaz idatzita), para que ellector deduzca que esa entrometida silaba suena, seg(ln'las zonas y tal como se ha dicho, da-dxa-txa-ja. (637) Aipatu aurreritzi eta teoria oker guzti hauek, aditzari buruzko atalaren fidagarri eta sinesgarritasunaren kaltetan doaz: ...Azkue, y en general todos los reconstructores del verbo vasco, tratan de eliminar a toda costa las irregularidades del sistema y ponen para ello en el orlgen un verba perfectamente "16gico", es decir, regular. Aftcidase para proceder con justicia, que Azkue, como los demas, cay6 en este pecado al tratar del verbo, no dellexico. De am procede el vicio radical que quita valor a la segunda parte de su excelente Morfologia Vasca (1923), compensado en parte por el apendice que dedic6 al verbo guipuzcoano (1932). (Michelena 1970: 20-21), c...) Okerrak oker, eznahikotasunak eznahikotasun, gaizki genbiltzake, orain --denborak ematen digun ikuspegi zabalagoari esker igar diezaizkiokegun akatsak direla etaMorfologia bertan behera utzi nahiko bagenu; lan hau bere garaiko hoberenen kidekoa da, bai akatsetan eta bai handitasunean ere. Ezin baztertuzko iturri eta harrobi gertatu izan zaie azken belaunaldietako euskalari guztiei, eta aurrerantzean ere, gainditutzat jo uste izan arren ere, ez genuke inola ere irakurri gabeko liburuen apaletan egotera kondenatu behar. EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO IKERKETAK (1900-1936) 787 IV.- 1925-1936. Arestian ikusi dugun bezala, Morjologiak, artean Euskaltzaindiak egiteko zeukan gramatika 080 eta arau-emailearen hastapen gisara sortua zen aldetik, ezin zuen alboratu kutsu eta izpiritu normatiboa. Neurri batean izpiritu berberaz dago burutua aldi berekoa dugun atlas linguistiko modukoa, Erizkizundi lrukoitza: herriko erabilera ezagututa, Euskaltzaindiak hainbat erabaki sendo hartu ahal izango zit:uen hizkuntza idatziari begira17. Sasoi beretsukoak eta egile beraren fruituak izanik, ez zaigu inola ere harrigarri gertatuko han eta hemen auzi berberak azaltzea. Morfologiaren atalari gagozkiola, azpimarratzekoa da deklinabideari eskaintzen zaion arreta berezia: lehenengo galderak Echaide eta Altubek izandako eztabaidaren oihartzun~ dakarkigu; Arana-Goirik plazaratutako -8- loturazkoaren (egunean ala egunan) auziari dagokio hamalaugarren galdera; hamab08t eta hamaseigarrenean -ai eta -au diptongoez bukatzen diren hitzen deklinabideaz galdetzen da; hamazazpigarrenean genitiboaz mintzatzen da eta hemeretzigarrenetik hogeitabigarrenera bitartekoak n, 1, r, S, z bukaerako leku-izen berezien leku-denborazko 'kasuetako morfonologiari C'-ko tras n; -tik tras n; ...") daude lotuak; hirurogeigarrena mugagabearen erabilera ka8U markatu batez ari da (mezatara ala mezara?) eta azkenengo galderetako batzuk erakusleen deklinabideari buruzkoak dira. Forma arkaikoek utzitako aztarnen bilaketa ere ez; da falta (-rean ablatibo zaharrarena, kasurako) eta beste zenbaitetan 080 gustoko dituen eratorpen atzizki batzuen isoglos'ak ezartzeko asmotan egiten du Azkuek galdera (-tzuk eta -gu atzizkiei dagozkienak, esaterako). . Aditzari dagokionean, urte batzuk lehenago Eguskitzarekin izandako eztabaidaren ("Bai ta ez aditz aurrean") zantzua ikusten dugu berrogetasei eta berrogetazazpigarren galderetan; jat eta zait-en ustezko forma zaharraren (dakit) aztarnak bilatu eta Morjologiako okerreko etimologia sendotzeko asmoz dago jarrita berrogeitabederatzigarren galdera. Hirurogeitabigarrena, orobat, behar, nahi, ohi, ahal, ezin, gogo, uste formekin erabili beharreko aditz laguntzaile iragankor edo iragangaitzari buruzko Morjologiako eritzia sendotzera dator. lkus dezakegunez eta espero zi~ek nez, Erizkizundzko hainbat galderak, beste ezer baino gehiago, auzipeko puntu ilun eta eztabaidatuen oihartzuna dakarkigute, garai hartako eztabaiden muina ezin hobeki isladatzen digute., 1925eko lan batean ("El yascuence y la lingiiistica") H. Schuchardtek hizkuntzalaritzaren muin eta metodologiari buruzko ohar txit interesgarriak egin.ondoren, euskarak deklinabidea ba ote duen galderari lehenago bezalaxe erantzuten dio: Asi ha surgido la flexi6n en sus dos ramas, conjugaci6n y declinacion, expresiones estas que tienen su, origen en extranas concepciones. V.Eys tiene mucha raz6n al negar la declinaci6n al vascuence, pero Con el mismo derecho se le podria negar al Latin y al aleman.. Lo ,que denominamos caso esta constituido por capas muy diversas, en su mayoria por advetbies, y junto a ellos un adjetibo (genitivo), un imperative (vocativo) y una palabra desnuda, el no-caso (nominative). (556) Segituan euskal aditzaren pasibotasunaren auziaz, E. Cassirer filosofoaren eskutik ohar jakingarria erasten dio lehengo teoriari: a;ditza, berez, lzatez, ez da ez aktiboa, ezta pasiboa ere; azken termino eta kontzeptu hauek ez dagozkio prozesuari berari, prozesoaren eta aktanteen arteko erlazioei baizik. HOIt4z" aditzaren erroa (forma "biluekarri aditzaren kasuan", adibidez),. ez d'a ez, aktibo, ez pasiboa, neutr6a ziak": -rak~ baizik;" erroari pertsona izenordain baten ezaugarria erasten zaion unetik, ordea, zilegi (17) Hona hemen, Ana M~ Echaideren hitzak (198 : 30): "En las ultimas lineas de este pr6logo Azkue hace ver que despues de conocidas las variantes de las palabras que se utilizan en el pais, es cuando la Acade.mia podra tomar con finneza decisiones abundantes". 788 . JABIER ALBERDI LARIZGOfTIA litzateke itzulpen pasiboa (n-a-kar bezalako batean esaterako). Bestalde, Trombettiren eragozpenari (n-a-bil: n-a-karekuazioaren forma eta posizio aldetiko berdintasunetik, zuzenean eta ezinbestean, funtzioaren berdintasuna ezin ondoriozta daitekeelako eragozpenari) erantzunez, forma berberen funtzio-desberdintasuna postulatzea sinesgaitzagoa litzatekeela dio Schuchardtek. Honenbestez, berriz ere pizten dira auzi honen inguruko jardun eta eztabaidak. G. Lacombek, hizkuntzalari germaniarraren irakurle eta miresle porrokatua, bere egiten du haren hipotesia "Langue Basque" (1924) artikulu ezagunean; teoria hau onartuta, euskaran "osagarri zuzenik" ez.dagoela defenditzen ~. . H. Gavelek ere teoria ·pasibistaren defentsa gartsua egiten du 1930eko "Quelques observations sur la passivite du verbe basque" artikuluan.. Gavelen ustetan, euskal aditz iragankorraren lehenagoko analisiak, inguruko hizkuntzetarako egindakoen kalko hutsak izan dira; eta orain lehen aldiz, deskribapen luze, korapilatsu eta zailen kasuistikatik harantzago joanda, pasibotasunaren hipotesia gertakari sintaktiko eta morfologikb askoren muinera, azalpenera iritsi da. Nolailahi ere, I. Sarasolak (1977) oharterazi zuen bezala, aditzarekiko komunztaduran oinarrituta proposatzen duen subjektuaren definizioa, berak hain grinatsuki gaitzesten duen ohizko definizio semanahul eta kritikagarria begitantzen zaigu euskara bezalako hizkuntza baten tikoa ~eza ikuspuntutik. Are gehiago, kalkoaren 'akusazioa agian pasibistei beraiei egotz lekieke inori egoztekotan; iruditzen zait Gavelen azalpenetan badagoela halako "redukzionismoa" edo joera gehiegizkoa euskararen bereizgarriak beste hizkuntzetako edo hizkuntzalaritza orokorreko molde edo eskemetara biltzeko. Tebria pasibistaren siripletasunaren argitan irregulartasun eta berezitasun guztiak desagertzen omen dira: Et l'on voit maintenant que tout se passe comme clans Une phrase passive fran~ise ... (4) ..il y a en basque deux sortes de verbes: les uns sont intransitifs, les autres, en ce qui conceme leur sujet et leur complement, se comportent a la maniere du verbe passif latln ou raman. (4) Nous avons montre plus haut qU'elle fait disparaitre une bizarrerie apparente de la conjugaison basque: le verbe transitif semble s'accorder en nombre avec son complement d'objet direct Pour les "passivistes" il n'y a.la qu'un accord du verbe avec son sujet reel. (S) Lorsque en fran~ is les pronoms le, la; les accompagnent un verbe employe' a un mode personnel, ils se sous-entendent dans la proposition basque correspondante.. (...) Avac la theorie "passiviste" cette supression un peu surprenante des pronoms complement devient un phenomene qui est courant en linguuistique: romission des pronoms sujets devant les formes verbales..Comme en gre.c, en latin, en espagnol, en gascon et en bien d'autres langues... (S) Dne autre· bizarrerie apparente veut que le verbe izan "etre" signifie aussi "avoir" dans une grande partie des dialeetes basques. Avec la theorie passive, il suffit d'admettre que le veritable sens de ce verbe est "etre eu", et tout s'explique alors facilement. (6) c...) Beste aIde batetik, euskal hiztunak aditz iragankorraren delako pasibotasunaz egin ohi duen ezezko aitorpenari entzungor egiten dio Gavelek, hipotesi pasibistaren aurkako eragozpen hori garrantziarik gutxienekoa bailitzan. Bere. garaiko seme eta ·hizkuntzalari izanik, hiztunaren lekukota$una haintzakotzat ez hartze horretan, ia-ia hiztunaren gaitasun psikolinguistikoa ukatzeraino iristen da: 11 est d'abord une observation qui ne doit pas nollS arretet: "Les Basques, dira-:-t-on, n'ont pas conscience de penser passivement le verbe transit.if": La reponse est facile: celui qui parle naturellement une -langue ne se rend que rarement compte des processus psychologiques auxquels ont discute sur se conforme son elocution. Et il suffit de rappeler que les grammairiens fran~is le point de savoir si dans les expressions telles que monter l'escalierou descendre l'escalier les mots escalier et avenue sont ·ou non des complements d'objet directs. (6) Vinsonek esan zuen bezala, hiZkuntza erromanikoetako pasiboen pare-pareko egi~ turak arotzak zaldia saldu izan da tankerakoa izan behar zukeen; euskarak aditz iragankorretarako sortu duen laguntzaile berezia (Arotzak zaldia saldu du) azaltzeko, gure hizkuntzan azken muturreraino garatu den joera pleonastikoaren arrazoibideari heltzen dio Gavelek: EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO lKERKETAK 0900-1936) 789 En resume, l'usage- d'une forme verbale distinete pour le verbe qui a un complement d'agent exprlme n'est que la consequence d'une tendance qui pousse la langue basque a repeter pleonastiquement dans la fonne verbale l'indication de certaines complements, et qui sjapplique aussi bien au complement datifqu'au complement actif. (9) Orainaldiko (n-aiz: n-au) simetriaren aldean, iraganean- suertatzen den asimetriaren (n-engoen: n-uen) eragozpena aski larri eta pisuzkoa iruditzen zaio Gaveli; lehenengotan zer erantzun jakin gabe geratzen da eta gero Urquijo edota Saroihandyren usteari kontrajartzen zaion hipotesi ausart batez saiatzen da erantzuten: D'autre part, nous ne pretendons nullement que la conception passive du verbe actif ou transitif ait toujours existe en basque. n arrive que la psychologie d'une langue se modifie au cours de son existence. A travers le grec et le latin classiques semblent transparaitre, dans la declinaison, des traces d'un etat de choses plus ancien Oll la conception du verbe etait differente de celle que nous connaisons, et presentait meme peut-etre quelques analogies avec la conception aetuelle du verbe euskarien. Inversement, en basque, il a pu exister anciennement une conception du verbe analogue a celle qui eXiste aujourd'hui dans les langues romaines. L'imparfait de l'indicatif a pu se constituer alors, tandis que les formes actuelles du present ont pu ne prendre naissance qu'a une epoque recente, Oll deja regnait la conception passive du verbe actif. Cela serait fort naturel: le present etant le plus employe de tous les temps est aussi celui qui a pu s'user le plus, et qu'll aura fallu refaire a une date plus ou moins recente. (11) Urte bat geroago P. Lafittek (1931) Vinsonen eragozpenak eta beste argudioren bat gogora erazi ondoren, bere sen argia erakutsi zuen auzia erabakitzerakoan: baliteke irtenbidea izatea arazoa bera ukatzea eta euskal aditza aldi berean aktibo eta pasiboa dela esatea: Peut etre la de du probleme est-elle ailleurs. Peut 'etre meme la veritable solution est-elle de nier le probleme et de' dire que le verbe basque est simultanement actlf et passif. (270) Cela provient, selon nous, de ce que le basque exprime l'idee verbale sans y attacher un concept d'activite ou de passivite: ces concepts nous les ajoutons nous-memes sous la dietee de la traduction mentale que nous faisons du texte basque en une langue dont les elements sont differencies depuis des siecles. (271) , , Zenbait urteren buman, J. Urquijok" (1946) deitoratu egiten zuen Azkue bezalako euskalari batek pasibotasunaren arazoari arreta gehiago ez 'eskainia; haren" eritziz, Schuchardten hipotesia gezurtatu gabe eta garaile men zen. Are gehiago, 1946an deustuarrak artean aski begi onez ikusten zuen teoria pasibista, berau here erara ulertzen bazuen ere: Na-kar-zu, 'vos me traeis", significa propiamente "yo soy traido por vos", y ya que se trata de una investigaci6n lingiiistico-hist6rica, es imposible renunciar a esa manera de traducir tan prolija.(...) Claro esta que nadie puede suponer que aqui Schuchardt pretenda que 'la frase "vos me traeis" no sea la traducci6n libre, encorreeto castellano de la frase vasca na-kar-zu, sino que no es la traducci6n literal. De modo que en esto esta el problema. (253) Ilrusten denez teoria pasibistaren zenbait alderdi nahikoa ilun agertz~n dira hasieratik eta -are okerragoa- pasibistak eurak ez datoz bat teoria ulertu eta azaltzeko orduan. Edozein modutan, eztabaida ez zen horrela bukatu eta urteetan iraun du ia-ia oraintsu arte. Sasoi honetantxe argitaratu zen mugaz bestaldean, gerra zibila baino lehenagoko garai honek eman duen gramatika saiorik interesgarri eta osoenetako bat, Henri Gavelen Grammaire Basque (Baiona,1929) liburu mardul eta aski ezezaguna, hain zuzen Les ere. Lan hau, 1924etik 1928ra bitartean zatika Gure Henia aldizkarian Pbonetiqu~ parties du discours autres que le verbe eta Grammaire pratique de la Langue Basque izenburuez idatzitako kapituluen bilduma edo aparteko argitaraldia besterik ez da: lehendabiziko kapituluan fonetikaz ari da, hurrengo hiruretan deklinabideaz dihardu, boskarrenean adjetibo eta adberbioen konparazioa xehatzen dUi seigarren eta zazpigarrenean zenbatzaileak eta adjetibo edo izenordain mugagabeak azaltzen dira eta azke- 790 JABIER ALBERDI LARIZGOITIA nengo bietan erakusleak eta pertsona izenordainak. Jakina, aditza ahaztu ezinezkoa zen euskararen gramatika batean eta ondorengo urteetan (1932tik 1936ra bitartean) George Lacomberekin elkar-Ianean euskal aditza azaltzeari ekin zion Gure .Herriaren orrialdeetan, Grammaire Basque. Deuxieme partie. Le verbe izenburupean. Bigarren hau, tamalez, etenda geratu zen gerra eta Gavelen urruntzea zirela kausa. "Ideia orokorrak, partizipioa, aditz-izena, moduak, ,aldiak eta morfema desberdinak" ditugu bigarren zati hau osatzen duten kapituluak. Egileen itzalari eta lanaren tamainari -300 orrialdetik gorakoa, orotara- so egiten badiegu,' behingoan konturatuko gara gramatika hau ez dela ahuntzaren gauerdiko eztula, hots, ez dela ahaztekoa. Gramatika hau, gehienbat, iparraldeko euskalkiena da eta noizean behin hegoaldekoen berri ematen badu ere, begi bistakoa da lapurtera, baxenafarrera eta zuberera dituela ikusmiran "basque COIlimun" delako esapideaz baliatzen den guztietan. Azpimarratzekoa da, halaber, jasotzen dituen datu eta aldaeren ugaritasuna, bereziki lapurterari dagozkionak eta -zer esanik ez!- oroz gain zubererari buruzkoak. Azkueren aldean, H. Gavel ez da bat ere arauemaile: hizkuntzaren gertakariak bere horretan, hotz-hotzean jasotzera mugatzen da gehienetan. Lehenak euskararen kontuetan lemazainaren jarrera du bereganatuta, hizkuntza han etahemen arteztu beharra balege bezala; bigarrenak, ordea, behatzaile hutsaren tokia hartzen du, hizkuntzaren fenomenoen norabidea zuzentzeko nahikundean erori gabe. Soziatibo kasua aurkezteko modu kontrajarria izan liteke jarrera desberdin hauen erakusgarri esanguratsua: Azkueren ustez, soziatibo eta mstrumentala aski nahasiak daude erdaren eraginez eta mugaz -bestaldeko idazleak honetan zuzenago dabiltzala aitortzen badu ere, honek ez du gibelatuko Joannes d'Etcheberri edo Duvoisin baten esaldiak zuzentzetik (Morjologia I, 321. or.); Gavelek, ordea, ez du inolako eragozpenik soziatiboaren funtzioen artean balio instrumentala onartzeko: "Sollvent i1 indique l'instrument (dans ce cas il equivaut parfois cl la preposition fran~ise de): Eskuarekin kheinu egin zion "Illui fit signe de la main" (GB, 1924, VIII, 482). ' Arauemaile ez izateaz gain, gramatika osoan barrena nagusitzen den jarrera eta izpiritu "zientifikoa" genuke lan honen ezaugarririk nabarmenena. Esan bezala, Gavel, hizkuntzalariaren begirakune urrundu eta grinagabeaz hurbiltzen zaie euskarari eta irakurleari liburu honetan. Aditza dela eta, esaterako, aldeko eta aurkako eritziak sutsuki defenditu izan direla jakitun egonda, Gavel eta Lacombek nahiago dute mugatu gertaera soilak jasotzera: antzinatik ari da maldan behera aditz trinkoa, baina aldi berean ahozko hizkeran perifrastikoak laburtu beharrez etengabe ari dira sortzen "trinko" berriak; bestalde, aditzaren zailtasunak eragindako laguntzaileen elipsiari zor zaio lorpen estilistiko handienetako bat, berbaldiaren bizkortasuna, hain zuzen: La complication indeniable du verbe (qui contraste avec la grande simplicite du reste de la grammaire basque) a ete diversement jugee: une tradition, qui n'a pas encore disparu dans le public, veut que l'on admire et qu'on voie en elle une des beautes de la langue. Certains, au contraire, l'ont severement critiquee, et un ecrivain espagnol, Basque de naissance, repetait volontiers que "la conjugaison basque est, par rapport a la conjugaison des langues romaines, ce qu'une charrue chinoise est a une charrue modeme". Nous dirons seulement que la complication de la conjugaison euskarienne est souvent "une cause de difficulte pour les ecrivains et orateurs C..) C'est sans doute a cette difficulte qu'est due aussi la frequence de l'ellipse des auxiliaires. Elle produit d'ailleurs tres souvent des effets d'une elegance extreme par la et~virb qu'elle apporte au discours C..) 11 se manifeste clans la langue elle-meme depuis longtemps une tenclance a faire predominer les formes faibles sur les formes fortes. C..) 11 importe enfm de noter qu'entre formes fortes et formes faibles il n'y a pas de c1oison etanche: le jeu de contractions phonetiques engendre souvent en effet des formes riouvelles OU les elements constitutifs n'apparaissent plus nettement comme repartis en deux au plusieurs vocables distincts (...) D'une part, donc, la langue reagit contre le caractere exagerem,ent synthetique de la conjugaison forte en tendant a lui preferer des combinaisons d'aspeet un peu plus analytique; mais EUSKARAREN MORFOLOGlAZKO IKERKETAK (1900-1936) 791 d'autre part l'evolution phonetique engendre des types contraetes qui tendent a constituer une nouvelle conjugaison forte. (Grammaire Basque. Deuxieme Partie. Le Verbe. § 10) Esanak esan, gramatika honetan ez dira falta teoria eta hipotesiak; gehienak diakroniazkoak, nolanahi ere. Haietako batzuk zuzenak, hala nola, partitibo eta ablatibo kasuen' jatorri amankomunari buruzkoa; beste batzuk ez hain zuzenak, hala nola, soziatiboaren jatorriari buruzkoa. Teoriez ari garela, aski nabaria da lan osoan barrena hedatzen den aditz iragankorraren pasibotasunaren defentsa gartsua. Hipotesiak hipotesi, okerrak oker, gramatika honek baditu hainbat atal eta alderdi on. Besteak' beste, deklinabideaz ematen dituen azalpenak aski argiak dira. Vinsonek ez bezala, euskal deklinabidearen sistemari sinple eta logiko erizten dioeta zuhurtasun handiz, kasu marka, hitz kateari, sintagmari (here hitzetan "expression, agglutination") dagokion zerbait dela oharterazten dio irakurleari. lldo honetatik ekiten dio aposizioaren analisiari, nominatibo ez beste kasu guztiekin suertatzen diren arazo eta zailtasunak seinalatuz (§ 44 eta 74). Numeroari buiuz mintzatzean, ezin hobeki azaltzen ditu mugagabeak sortzen dituen komunztadura arazoak: Le basque possede trois nombres: le singulier,le pluriel et l'indefmi.. Quand un nom ou un adjectif qualificatif est a l'indefmi, II est toujours, au point de vue du sens, un singulier ou un pluun traitement morphologique 'et riel suivant les cas, mais au point de vue grammatical II tio~er syntactique particulier: it a une declinaison speciale; et clans ses relations avec les autres mots de la phrase il est, en principe, traite conune un' singulier, meme s'll est un plurielpour le sens. e...) Telle est la regIe en principe. Mais on sait que dans toutes les langues l'idee est parfois nous OOons: plus fort que le sentiment de la logique grammaticale absolue. Ainsi en fran~ is "la plupart etaient de cet avis" C..) De meme en basque il arrive souvent que lorsqu'un sujet reel est un indefini pour la forme mais un pluriel pour le sens le verbe sait mis au pluriel: clans la chansan de Berterretch un meme vers se presente sous deux variantes, l'une avec le verbe au singulier, l'autre avec le verbe au pluriel, le sujet etant a l'indefini: Ebun behi baderola e.,,) L'autre variante est ehun behi bazereitzola..." (GH, 1925, I, 37-38) 72-73garren ataletan, halaber, kasuz kasu ederki asko xehatzen du mugagabearen erabilera, euskalkiei bUtUZko' ohar interesgarriekin. Aipatzekoa da, baita ere, -ko atzizkiaren balioak azaltzeko ahalegina (§§ 49 eta 72etan): leku-genitiboa, destinatiboa, aditzlagunak izenlagun bihurtzekoa eta kalifikatzailea. Bukatzeko, beste azalpen jakingarri askoren artean, posposizoen sailkapen formala (§ 10), tratamenduei buruzko eraskina eta aldien balio nozional desberdinez egiten dituen oharrak azpimarra genitzake. Izatez gramatika hau kulturako jende arruntari dago zuzenduta, euskararen zailtasunaren topikoa desmitifikatu nahirik bezala. Baina Gavel bezalako hizkuntzalari zorrotz eta iaio baten idazlumatik etorrita, itxarotekoa zen zabalkunderako gramatiketan ohi den baino dexente goragoko maila erdiestea. Izan ere, sinetsita bait gaude, espezializazio gabeko irakurleak ezezik, hizkuntza kontuetan adituak direnek ere, badutela Grammaire Basque honetan zer ikasi. Garai berean, 1929an, hegoaldean oihartzun eta eragin ezin handiagoa izango zuen Sebero Altuberen Erderismos lan mamitsua argitaratu zen. Liburu honen morfologia aldetiko ekarpena baloratzerakoan, agian beste inon baino ilunago eta desegokiago gerta dakiguke gramatika tradizionalak 'morfologia' ulertzeko duen ikusmolde meharra; alegia, hemen inon baino areago, morfologia sintaxitik kanpoko aparteko esparru isolatutzat hartzeko entseiua koloka, hankamotz ageri zaigu. Izan ere, lan honetan barrena, sintaxia eta morfologiaren arteko bere.zko lotura eta uztardura garbiro nabarmentzen da. Gauzak horrela, eta morfologia, eremu itxi, isolatutzat hartuz Erderismos-ez eman litekeen ikuspegia partzialegi edota itxuragabetu gertatzeko ,arriskuaren jakitun egonda ere, hasieran ezarritako markoari lotuko gatzaizkio ondorengo azalpenetan. 792 JABIER ALBERDI LARIZGOITIA Lan honetan Altubek, Azkuek ohi zuen bezalatsu, herriko hizkera jartzen du literatur tradizioaren gain, eta dotrina zaharretako itxurazko kontra-adibideak itzulpen izateari eta erdarekiko menpekotasunari egozten dizkio (ikus bereziki 8 eta 9. orrialdeetan esaten dituenak eta 29. orrialdeko "herriko hizkera" -Frai Bartolome, Agirre Asteasukoa edota Kirikiiioren adibideak- eta "literatur hizkeraren" arteko kontrajarpen iluna). Galdegaiaren inguruko tesietarako Gernika aldeko hizkeraren obserbaziotik abiatzen bada ere, sarri-askotan urrunago doa, "bide-erakusle" gisara aurkeztutakoak, hiztun ororentzat -nonnahikoa dela- balio arauemailekotzatedotalegetzatezarriz.Gainerakoan urrundu egiten da garaiko hizkuntz-eraberritzaile porrokatuengandik, haien berreraikuntzazko teoria eta amets ahulak gartsuki kritikatuz; _ba- aurrizkiaz Eguskitzak defenditu zuen berrikuntza-asmoa dela eta, honako eritzi zorrotza agertzen du: El prefijo verbal afmnativo euskerico ha manifiesta su existencia arraigada y universal, ·apoyado en todos los testimonios conocidos, que como se sabe, alcanzan al tiempo transcumdo desde hace cuatro siglos a esta parte (Leizarraga, RS eta Axularren adibideak jasotzen dituen orri azpiko oharra). Esta sola prueba bastaria en todos los idiomas para que a un elemento gramatical cualquiera se le considerara indiscutiblemente legitimo; pero entre nosotros no ocurre as!: aqui, el que siguiendo las normas lingiiisticas de todo el mundo, defiende esa legitimidad se ve obligado, ademas, a demostrar la propiedad gramatical del elemento discutido, colocandose en el mismo pIano de quien, frente a el, trata de introducir el procedimiento nuevo en sustituci6n del que goza el derecho de posesi6n consagrado por el pueblo. El no seguir en estas cuestiones gramaticales el principio elemental1simo de sancionar 105 hechos consumados, nos lleva a 10s el:lskalzales a perder en discusiones esteriles tiempo y entusiasmos muy necesarios :para estudiar orios muchisimos puntos de la euskarologia, todavia poco 0 nada explorados. (56) Bestalde, Euskaltzaindiako bere sarrera-hitzaldian aldarrikaturiko hitzari eutsiz, ez da jausiko euskara leheneratzeko tentaldian. Iraganeko aldi b3;tez gauzak .honetara edo horretara zitezkeelako uste hutsak ez du Altube itsutzen, ustezko fonna zaharrak pro-. posatzeraino; 'ad. nagusia + ez + ad. laguntzailea' egitura ustez zaharraren aldean, 'ez + ad. laguntzaile + ad. nagusia' ohizkoa hobesten du (ikus 49 eta SO. orrialdeak). Morfologiari gagozltiola, bereziki laugarren kapituluko zenbait ohar eta -dun, -tsu, -eko atzizkiei buruzko azken atalak (262-283. or.) azpimarratu nahi ditugu. Pertsonaizenordainen eta erakusleen forma indartuen erabilera arautzen duen erab t~ko legerik ematerik ez dagoela birritan gogoraerazi arren, azkenean "joera-erakusle" gisara egindako oharrak balio arauemailekotzat edo legetzat hartzen ditu Altubek (ikus berezoo 102-106. or.). Hona hemen, zuhurtasun handiko ohar errepikatu hori: Acerca del uso de estos vocablos intensivos -erakusleen forma indartuez ari da- no cabe formular reglas fijas pero pueden sefialarse algunas tendencias que se obsezvan en su practica. (74) Terminamos la exposici6n de los ejemplos referentes a los pronombres intensivos repitiendo 10 que queda ya consignado mas arriba, 0 sea, que las reglas fonnuladas en este capitulo sobre el uso de los mismos, no debe tratarse de aplicarlas al pie de la letra: deben considerarse como meras indicaciones, aunque valiosas,... (107) Bizkaiera ez beste euskalkietako pertsona- izenordainen sallkapenean oker bat dago,nerau; zerori, ... bezalakoen tailkerakoak forma indartutzat barik, forma "erreproduktibotzat" (anaforikotzat) jotzen bait ditu Altubek; honela, gauzak argitu beharrean guZtiz iluntzen ditu, ez baita errez jakiten· nola izan daitekeen lehen edo bigarren pertsonako izenordain bat (nerau, zerori, gerok, zerok) -genitiboz ez badago, behintzat- anaforikoa: Los pronombres personales llamados generalmente intensivos, fuera de Bizkaya, apenas funcionan mas que con la significaci6n reproductiva, equivalente a la de los demostrativos, Berau, Berori... Por eso y para evitar confusiones nosotros llamamos reproductivos a los pronom~ . 793 EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO IKERKETAK (1900-1936) = Neroni, Erori, Zerori, Gerok, Zerok. (99) Eta geroxeago eskema hau dakar (105): Dialectos Bizkaino· Fuera del bizk. Sencillos { Zu { Ura Zu A Intensivos ReProductivos Axe Bera Zeu Zeu Uraxe Zu Bera Zerori Okerrak oker, Altuberi aitortu behar diogu forma indartu eta erreproduktiboen arteko bereizkuntza hau. Azkuek, esaterako, orixe eta berori berdintzat aurkezten dizkigu Morfologian, funtzionalki parekoak bailiran. Are gehiago, "erreproduktibo" direlakoen sailean, Azkueri itzuritako zehaztasun eta argibide ezin jakingarriagoak ematen ditu. Hirutan banatzen ditu: a) "reiterativos": aitak. herak; b) "identitativos": argin berak, egun beretik...; c) "reversivos": Nik neure aitari entzunak, eta berak bere aitari. Azken hauetan zorrozki bereizten ditu iparraldeko eta hegoaldeko euskaldunen arau desberdinak: ' En los euskalkis orientales, el prefijo reproductivo Ber- en su funci6n reversiv·a, se aplica casi exclusivamente al sujeto de la' proposici6n, por 10 que imprime a 105 demostrativos (sic), mas o menos acentuadamente pero siempre, la significaci6n reflexiva 0 semi-reflexiva equivalente al vocablo espaiiol "mismo" C..). En el euskera bizkaino actual, se sigue aproximadamente la misma practica que en casteIlano, pero con ventaja a favor del euskera proveniente del empleo apropiado de sus variadas fonnas pronominales graduativas de distancia. (Berau, Berori, Bera...) Sin embargo en documentos antigUos pertenecientes aun al euskalki bizkaino, encontramos con frecuencia formados por demostrativos simples, tipos de 10cuciones pronominales que hoy 105 construiriamos con Bera, Bere... (87) Eta pixka bat geroxeago ondoko gomendioa egiten du: En vista de las divergencias dialectales anotadas, no nos seria facil establecer reglas fijas para determinar el uso general de 10s demostrativos reversivos euskericos; pero nos atreveriamos a formular la siguiente recomendaci6n, de orden puramente practico, C..) yes: Que se limite a 10 extrietamente necesario el uso de 10s reproduetivos de tercer grado, 0 sea el de los pronombres como = Bera, Berak C..) 'en' beneficio de los sencillos 0 intenSivos de tercer grado = A (ura), Arek, C..) = Axe (uraxe) = Areek (ayek) ... areexek (ayetxek)... 0 de 10s reproductivos de prirnero y segundo grado = Berau, Beronek (. ..) = Berori... (89) Gomendioak gomendio, kapitulu hau ohar interesgarriz beterik dago eta hortaz, ikuspegitik ezezik, morfologiarenetik ere ek~rpen baliotsua dela esan beharra dago. Baina honetaz gain, bada Erderismos liburuan morfologiari dagokion alderdi berririk; -eko atzizkiari buruzko atalak biziki jakihgarriak direlakoan gaude. Argi bereizten ditu atzizki honen batasun itxurapean izkutatzen diren balio desberdinak: leku-denborazko genitiboa, aditzlagunak (edo ora har adberbioak) izenlagun bihurtzekoa eta "posesivo-graduativo'" deitzen duena (ikus bedi 274. orrialdeko azpiko oharra). Azken honetaz ematen digun azalpena, izen-sintagman parte hartzen duten osagai desberdinen arabera egituratua [ A) iz. + -ko (263-269. or.); B) iz. + ad}. + -ko (269-275. or.); C) (iz.) + zenbatzaile kardinalak + -ko (276-283. or.)], zorroztasun handikoa daIS. Zenbait aukera eta eritzi gorabehera eta zenbait sailkapenen artifizialtasuna gorabehera, aski zuzen eta lortua deritzogu egindako analisiari. zuzen gehiago liburuan barrena, baina azpimarratutaBadira, izan, ohar gram tik~l koez aski agerian geratu dateke Erderismos lanak euskal morfologiaren historian bete. , tzen duen leku seinalagarri eta puntakoa.' sin~are (18) Euskaltzaindiak duela gutxi argitaratu duen EGLU-Eraskina lanean antzeko egituraketa bat ikus daite- ke. 794 ]ABIER ALBERDI LARIZGOlTIA Urte berean (1929) aditzaren ~lorean argitasun pixka bat ematen duen eta -laburxumea izanagatik ere- aipatzea merezi duen artikulu bat argitaratu zuen M. Lekuonak: "Sistema conjugacional vasco". Artean euskal aditzaren ikerketetan ez ziren behar bezala bereizten askotan denboraeta aspektua. Azkuek, esate baterako, ez du haintzakotzat hartzen aspektuaren nozio gramatikala, 'denbora' izenburupean aspektu aldetiko oposizioak sartzen dituelarik; hau dela eta, gaurko ikuspuntutik nahaste-borraste tankerakoa begitantzen zaigu, apika, Morjologiako euskal aditzaren denborazko sailkapena (ikus bedi Morjologia II lib. 760-764, 526:531. or.). Bada, Lekuonak aipatu artikuluan garbi asko bereizten ditu denboraren eta aspektuaren ardatzak, analisi formala eginez: Veia con otros muchos que no podian pertencer a identico tiempo izan naiz e izan nintzan (= "he sido" y ~'fui")j no me satisfacia sin embargo, la constitucion de la nueva casilla de "pasado proximo" que algunos idearon para izan naiz (= "he sido") (. ..) Queriendo fundamentar mi instintiva repulsion a la nueva denominacion, obselVe que la misma predicaci6n temporal (adverbio de tiempo) tenia lugar en Euskera con elllamado pasado proximo que con el presente; observe, digo, que 10 mismo se juntan gaur, orain, ordu ontantxe (adverbios. de tiempo actual) con nator (= "vengo") que con etorri naiz (= "he venido"). Complete la precedente observaci6n con la siguiente reciproca suya, de que etorri naiz NUNCA se junta con adverbios de tiempo pasado como atzo, Zen, Ienago (estos dos en su acepci6n de pasado, no en la de prioridad pura). Luego, deduje, elllamado pasado pr6ximo no es tal pasadp, sine presente. (. ..) A poco que reflexionemos, comprenderemos que morfol6gica y aun semanticamente, la misma distancia hay entre naiz e izan naiz como entre nintzan e izan nintzan (= "era" y "fui"). Naizy nintzan expresan la accion de ser (valga la palabra) in fieri, en su proceso, den- tro siempre del tiempo presente y pasado respectivamente. Izan naiz e izan nintzan significan" la acci6n in facto esse, terminada ya, acabada, consumada. Podemos, por tanto, fonnular la siguiente proporci6n: naiz .' izan naiz :: nintzan : izan nintzan. Ahora bien nintzan e izan nintzan se comparan entre si como imperfecto y perfeeto. Luego naiz e izan naiz, comparados entre si, son imperfecto y perfecto. (76-77) Bi urte geroago (1931n) aspaldi agertutako liburu baten argitaraldi berria prestatu Echaidek: Tratado de sujijaci6n, prefijaci6n y composici6n en el idioma zuen I. M~ euskaro. Lan honetaz zerbait 'esatekotan, erabat azientifikoa dela eta ordura arteko esparru horretako jakintzari ezer gutxi ekarri ,ziola esan beharko genuke. Lehen orrialdeko atzizki definiziotik hasi ("letra, silaba 0 reunion de silabas que carecen de significacion propia y que', -pospuestas a una palabra, modifican su significacion" 11. or.), euskaraz, gaztelaniaz ez bezala, atzizki, bakoitzak esanahi bakarra duelako tesiarekin (ikus bedi 13. or.) edota eratorpen eta deklinabide-atzizkien arteko bereizkuntza artifiziala, irudipenezkoa delako tesiarekin eta atzizki guzti-guztiak zaku berean sartzeko ent-seiuarekin jarraituz, atzizkibidearen irakaskuntzaz diharduen azken ataleraino, lana, funtsik gabeko teoriaz eta ezm pentsa ahaleko ustegabez josita dago. - ,Ezingo genuke artikulu hau bukatutzat eman, aro honetan argitaratu zen lan kritiko garrantzitsu baten aipamena jaso gabe. Gerra aurretik, Azkueren Morjologia Vascari Sebero Altuberen eskutik iritsiko zitzaion kritikarik zorrotz eta neurtuena: Observaciones al Tratado de "Morjologia Vasca de Don R. M. de Azkue (1934) izan zen lekeitiarraren obra bikainak behar zuen- ezinbesteko iragazkia. Izan ere, gaur ezin irakur daiteke Morjologia Altuberen lanaren galbahetik pasa gabe; horregatik gure goragoko Morjologiaren aurkezpen kritikoa, neurri handi batean Altuberenean oinarritua dela aitortu-beharrean gauqe. J. Urquijok euskal ikerketak zientzia-bidetik abiaturik ikusi nahi zituen eta nahi honek, berritzaile amorratuenen aurka sutsuki lehiatzera eraman zuen; bada, borroka horretan, Urquijoren testigua Altubek hartu behar zuen zenbait urte geroago, Azkue bera bere ametsezko edo nahikundezko teoriak (lagunarteko aditz-jokoaren ingurukoak, bereziki) zirela eta, zuzen kritikatuz: JJ 795 EUSKARAREN MORFOLOGIAZKO lKERKETAK (1900-1936) Me he extendido en los analisis e, impugnaciones precedentes, no porque as! 10 requieran los textos comentados de la Mor/ologia, sobre todo, contemplados en conjunto con el resto de la obra. Esta, desde el principio hasta el fm, esta concebida y expuesta con un criterio perfectamente objetivo, condici6n que avalora grandemente todo su excelente contenido. Son pocas las ocasiones (as! procedia, dado el caracter de la obra) en que el autor se detiene en la defensa de juicios u opiniones sustentados en apreciaciones puramente personales. Unicamente se ha apartado de la norma general en contadisimas ocasiones y principalmente, al tratar los puntos de la Conjugaci6n que acabo de analizar. Bien pod'Ia haberlos pasado por alto, 0 al menos haberme ocupado de ellos mas breve y concisamente. Pero hay un motive que me ha impulsado a dar cierta extensi6n a mis comentarios. Es achaque antiguo en muchos y por otra parte muy estimables euskalzales, que al ocuparse de los estudios euskericos abordan con una preferencia exagerada, aquellas cuestiones de orden problematico, aquellas que se prestan a lucir en discusiones insolubles el talento dialectico de los contendientesj en eso y en la infruetuosa pero agradable labor de formular proyeetos inspirados en el duke sueiio de reformar el idioma a gusto propio, hallan (es muy explicable) el encanto y el atractivo que, sin duda, falta en las prosaicas investigaciones de caraeter objetivo y practico. Por eso, y teniendo en cuenta el prestigio de que justamente disfruta el autor de la Mor/ologia, resulta, creo·yo, improcedente y peligroso que en una obra de la envergadura y excelencias de esta haya dado, aunque sea en un solo caso, el nocivo ejemplo de suscitar y dejar por resueltas cuestiones etimol6gicas, hoy por hoy de dificil 0 imposible resoluci6n; y aun mucho m3.s improcedente y peligroso por su detestable ejemplaridad, el que, fundandose en esas supuestas etimologias, haya juzgado ilegitimas y rechazado formas gramaticales que han recibido la consagraci6n del uso general y secular. (185) Hasieran, 1900-1936 aroari, pentsakera azientifiko eta akritikoaren aurkezpen ezkorretik hurbildu bagatzaizkio, agian, baikor'buka genezake artikulua euskal ikerketen alorrean espiritu kritikoa nagusituz doala esanez. BmUOGRAFIA ' Akordagoitia, 1913, "La lengua vasca y la lengua china. La teoria pasiva del verba vasco", EEA, 200-206. Alberdi Larizgoitia,]., 1986, "Euskarazko tratamenduen ikuspegia: historia apur bat", ASjU, XX-1, 149-202. Altube, 5., 1913, ClLos sufijos -z, -zaz, y sus variantes (I)" EEsn, 52. zb., 49-51" (u), ibid. 72-73, (m); ibid. 172; (IV) 354-362, 369-384. ---,1921, "Euskaltzain berriak bere sarrerako egunean irakurritako itzaldia", Euskera, I, 3-49. ---,1929, Erderismos. Bermeo. - - - , 1934, Observaciones al Tratado de Mor/ologia Vasca de don R. M. S de Azkue. Bermeo, Gaubeka. ], "Clasificaci6n del verbo bizkaino", Obras Completas. Sabindiar-Batza, Buenos Aires, Arana, 5., 1912, [ 1965, 2347. or. Arriandiaga, M., 1915, uLa reforma de la conjugaci6n euzkerica. Estudio y ensayo", Euzkadi, XII, 67-73, 99106, 150-165, 305-313, 429-437. . --,1919, El verba vasco/amiliary dialogado. Bilbao. - - - , 1931-32, "Clasificaci6n del verbo euzkerico por Arana-Goiri'tar Sabin. Anotaciones por Aztertzale", Euzkerea, I, 746-751, 765-767, 11, 24-26. Azkue, R. M.i, 1891, Euskallzkindea Bilbao. - - - , 1905-06, Diccionario vasco-espafiol-jrances. 2 lib., Tours. --·-,1917, Prontuariojacilpara el estudio de lalengua vascapopular. Bilbao. ---,1920, UDe la composici6n vasca", RIEV, XI, 161-173. - - , 1921, "[Erantzuna Altuberen sarrera hitzaldiari]", Euskera, I, 50-62. --,1922, "Bai aditz iribiatu aurrean", Euskera, 3. zb., 64-79. - - , 1923-25, Mor/ologia Vasca. Bilbao. 2. argitalpenaren arabera, (Bilbao 1969, LGEV), egiten dira aipamen guztiak. Campi6n, A., Broussain, P., 1920, Informe a la Academia de la Lengua Vasca sobre unificaci6n del euskera, Bilbao. Dubois et alii, 1973, Dictionnaire de Linguistique. Paris. Echaide, A., M.a (arg.), 1984 Erizkizundi irukoitza (= Iker 3), Bilbo, Euskaltzaindia. Echaide, I. M.i., 1913, "Sobre algunos sufijos (I)", EEsn, Ill, 72-73; U(H)" ibid. 152-153; "(111)", ibid. 276-281, 295-299, 308-311. - - , 1913b, "Dos palabras al senor Altube", EEsn, 385. 796 ]ABIER ALBERDI LARIZGOITIA - - - , 1931, Tratado de sufijacion, preftjaci6n y composicion en el idioma easkaro. 2. arg., Tolosa, L6pezMendizabal. Eguskitza,]., 1922, "Baieta ezaditz aurrean (I)", Euskera, 3. zb., 55-63; It(II)'', ibid, 47. Eleizalde'tar K., 1908, IINotas acerca de las flexiones del grupo G", RIEV, n. - - - , 1910-12, IITratado elemental de la conjugaci6n euzkerica de sintesis. Primer libro. La conjugaci6n sintetica en el dialeeto guipuzcoano" Euzkadi (= Morfologia de la conjugacion vasca sintetica. Bilbao 1913). Euskaltzaindia, 1987, Euskal gramatika: lehen urratasak-I (Eraskina). Iruiia. Gavel, H., 1929, Gramaire Basque. Baiona. ---,1930, "Quelques observations sur la passivite du verbe basque", RIEV, XXI, 1-14. - - - , Lacombe, G., 1932-36, "Grammaire Basque. Deuxieme partie. Le verbe", GH Lacomf?e, G., 1924, "Langue Basque" in A. Meillet et M. Cohen, Les langues du monde. Paris, CNRS, 255-270. Lafitte, P., 1931, "Pour ou contre la passivite du verbe basque?", GH, XI. ,a~ I., 1986a, "Hiperbizkaieraren historiaz: Ill. Sabino Arana Goiri eta hiperbizkaiera". ASjU, XXI-I, 13-40. - - - , 1986b, I'Hiperbizkaieraren historia: IV. Manuel Arriandiagaren berrazterketarako oinanjak", ASjU, XXI2, .357~2 - - '- , 1986c, "Euskal-aditza Bizkai, Gipuzko, Lapurdi eta Zuberoko izkerantzetan garbiturikoa. (Manuel Arriandiagaren eskuizkribu argitaragabea), ASjU, XXI-3, 755-811. Lekuona, M., 1929, I'Sistema conjugacional vasco", RlEV, XVI, 74-81. Lebn, A., 1911, "Quelques reflexions sur le verbe simple dans la conjugaison basque", RlEV, V, 472-493. Michelena, L., 1970, Estudio sobre lasfu.entes del diccionario de Azkue. Bilbao, Centro'de Estudios Hist6ricos de Vizcaya. . - - - , J. Caro Baroja y A. Tovar, 1966, Don Resurrecci6n Maria de Azkue lexicografo, folklorista y gramatico. ,oabli~ Publicaciones de la Junta de Cultura de Vizcaya. Sarasola, 1., 1977, I'Sobre la bipartici6n inicial en el analisis en constituyentes", ASjU, XI, 49-90. Saroihandy, j.~ 1918, IIRemarques sur le verbe labourdin", RlEV, IX, 173-212. Schuchardt, H., 1972 [1893t "Sabre la formaci6n de las flexiones de relaci6n del verbo vasco", BAPXXVlII, 217-337. (= Baskische Studien I). - - , 1951 (1925), "El vascuence y la lingiiistica", B~ VII, 551-569. (= "Das Baskische und die Sprachwissenschaft", H. Mas-en itzulpen laburtua. Soloeta Dima, R. P., 1913, Conjugaci6n sintetica del verbo vasco comenzado por consonante. Buenos Aires. - ' - - , 1922, Bnsayo de la unifteaci6n de dialectos bascos por el P. Soloeta-Dima, Capuchino Profesor de Euskal-Echea (Argentina). Buenos Aires. Tovar, A., 1952, La obra de D. Resurrecci6n M. iI de Azkue, Bilbao, Junta de Cultura de Vizcaya. - - - , 1966, IIAzkue gramatico" in 1. Michelena, J. Caro Baroja y A. Tovar, Don Resurreccion-Maria de Azkue lexic6grafo, floklorista y gramiztico. Bilbao, Publicaciones de la Junta de Cultura de Vizcaya. Uhlenbeck, C. C., 1908, "Caraetere de la grammaire basque", RlEV, 11, 505-534. - - , 1908b, "La declinaci6n iberica", RIEV, 11, 403. --,1909, "SuffIXes du Basque servant a la derivation des mots" RIEV, 111,1-6, 192-225) 401-430. ---,1911, "Quelques observations sur les noms composes en basque", RlEV, V, 5-9. - - - , 1922, "Le caraetere passif du verbe transitif ou du verbe d'action dans certaines langues de l'Amerique du Nord", RIEV, XIII, 399-419. - - - , 1923, "Aglutinaci6n y flex.i6n", Tercer Congreso de Estudios Vascos, 32-36. Urquijo, j., 1911, "Les etudes basques: leur pasee, leur etat present et leur avenir", RIEV, V, 560-580. - - , 1912a, hitzaldi bat RIEV, VIII, 1914. - - - , 1912b, "Alberto Le6n y la conjugaci6n vasca", EEA, 353-358. - - - , 1913, "La lengua vasca y la lengua china. Mas noticias acerca de la teoria pasiva del verba vasco") E A~ 230-236. - - - , 1918, "Estado actual de los estudios relativos a la lengua vasca". Berrargit. RlEV, :XXV, 199-232. - - , 1919, Arriandiaga 1919ren iruzkina, RIEV, X, 219-220: - - , 1922, Soloeta-Dima 1922ren iruzkina, RlEV, XIII, 666. - - 1946, "Una tesis doctoral de lingiilstica vasca» J B~ 11, 143-259. Vinsan, J., 1894, I'Les theories nouvelles sur le verbe basque", RLPhC, XXVII-I. - - - , 1912, "Fonnes verbales simples extraites de vieux ouvrages basques", RIEV, VI, 111-131. -,--,1921)" La langue basque. Son etat actuel. Son evolution. Son·histoire. Baiona. Welte, W.) 1985, Linguistica moderna. Terminologfa y bibliografia. Madrid, Gredos. Zuazo, K., "Euskara ote da bizkaiera", RIEV, XXXIV, 75-90.