Tiresome rite. Advocate and legal counsel application in Poland

Nużący rytuał Tiresome rite Aplikacja adwokacka i radcowska w Polsce Advocate and legal counsel application in Poland Michał Stambulski Wojciech Zomerski Biblioteka Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej Legal Education and Social Theory Nużący rytuał Tiresome rite Biblioteka Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej Legal Education and Social Theory Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej (CLEST) powstało na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w 2015 roku z inicjatywy prof. Adama Czarnoty. Celem Centrum jest podnoszenie jakości kształcenia studentów i doktorantów w zakresie kompetencji społecznych, integracja zewnętrzna prawniczego środowiska akademickiego z obszarami pozostałych nauk społecznych i humanistycznych oraz prowadzenie badań nad edukacją prawniczą. Więcej informacji: clest.pl The Centre for Legal Education and Social Theory (CLEST) was established at the Faculty of Law, Administration and Economics of the University of Wroclaw, Poland in 2015 on the initiative of Professor Adam Czarnota. The aim of the Centre is to: improve the quality of education of students and doctoral candidates as regards their social competence, the integration of legal academia with other areas of the social sciences and humanities, and research on legal education. More information: clest.pl Nużący rytuał Tiresome rite Aplikacja adwokacka i radcowska w Polsce Advocate and legal counsel application in Poland Michał Stambulski Wrocław 2019 Wojciech Zomerski Nużący rytuał. Aplikacja adwokacka i radcowska w Polsce Tiresome rite. Advocate and legal counsel application in Poland Autorzy Authors Michał Stambulski, Wojciech Zomerski Korekta językowa Proofreading by Justyna Jezierska Opracowanie graficzne i skład Designed and typeset by Jarosław Furmaniak Złożono pismem Set in Di Grotesk autorstwa by threedotstype.com Redakcja serii Series edited by Adam Czarnota, Michał Paździora, Michał Stambulski Copyright © 2019 by Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej (CLEST) Wydawcy Publishers Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej, Inicjatywa Wydawnicza „Chiazm” Wydanie pierwsze First edition Wrocław 2019, ISBN 978-83-949423-0-4 Publikacja dofinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki, projekt badawczy Nr 2015/19/B/HS5/03046 Publication co-financed by the National Science Centre, Poland, research project No. 2015/19/B/HS5/03046 Spis treści Table of Contents 1 2 3 4 5 6 Skróty 7 Streszczenie 8 Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 10 1.1 Informacje ogólne 10 1.2 Organizacja aplikacji 11 Oficjalna narracja korporacji 15 Omówienie badań 20 3.1 Sposób przeprowadzenia ankiety 20 3.2 Profil społeczny aplikantki / aplikanta 21 3.3 Sytuacja finansowa 22 3.4 Zarobki aplikantek a aplikantów 23 3.5 Podstawa zatrudnienia 24 3.6 Instytucja patronatu 25 3.7 Dydaktyka 27 3.8 Ocena aplikacji 28 Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” 30 Wyniki ankiety 60 Informacja o autorach 71 Abbreviations 7 Abstract 34 1 Advocate and legal counsel application in Poland 1.1 General information 36 1.2 Organization of application 37 2 Official narrative of corporations 41 3 Discussion on the results 46 3.1 Survey methods 46 3.2 Applicant’s social profile 47 3.3 Financial situation 48 36 3.4 Women’s vs. men’s earnings 49 3.5 Basis of employment 50 3.6 Supervision 51 3.7 Didactics 53 3.8 Assessment of the application 54 4 Conclusion: legal application as a tiresome rite 5 Survey results 60 6 About the authors 71 56 Skróty Abbreviations K M AR AA Z+C ZT+RT ZN+RN kobieta mężczyzna aplikanci radcowscy aplikanci adwokaccy odpowiedzi „zawsze” oraz „często” odpowiedzi „zdecydowanie tak” oraz „raczej tak” odpowiedzi „zdecydowanie nie” oraz „raczej nie” F M CA AA A+O DY+RY DN+RN female male legal counsel applicants advocate applicants answers “always” and “often” answers “definitely yes” and “rather yes” answers “definitely no” and “rather no” Nużący rytuał Tiresome rite · Skróty Abbreviations 7 Streszczenie Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej (CLEST) przeprowadziło w listopadzie i grudniu 2017 r. badanie na temat profilu społecznego aplikantów, ich sytuacji materialnej oraz oceny jakości aplikacji adwokackiej i radcowskiej w Polsce. Badanie przeprowadzono z użyciem ankiety skierowanej do aplikantów. Ankietę w całości wypełniło 1307 osób, co stanowiło ponad jedną dziesiątą (12,4%) całkowitej liczby aplikantów w 2017 r. w Polsce. Większość ankietowanych stanowią kobiety, pochodzące ze średniego bądź większego miasta, których rodzice mają wykształcenie co najmniej średnie. Aplikanci pracują głównie w małych – zatrudniających do 5 osób – kancelariach. Zarabiają w granicach pensji minimalnej i korzystają ze wsparcia finansowego rodziny. Uważają aplikację za zbyt teoretyczną, a jako przeważającą formę nauczania wskazują wykład. Wśród aplikantów dominuje przekonanie, że instytucja patronatu nie powinna być obowiązkowa, a znaczna część aplikantów nie pracuje na co dzień ze swoim patronem. Opłata za aplikację jest postrzegana jako zbyt wysoka w stosunku do jakości edukacji oferowanej przez samorządy adwokackie i radcowskie. Wyłaniający się z badań obraz aplikacji pozostaje w sprzeczności z oficjalną narracją korporacji. Przedstawiciele samorządów podkreślają, że oferowana przez nich edukacja różni się od uniwersyteckiej, a także akcentują praktyczność zajęć i wagę patronatu jako osobistej relacji aplikanta z „Mistrzem”. Jednocześnie w samorządach brakuje systemowej refleksji nad dydaktyką. Z jednej bowiem strony samorządy adwokatów oraz radców prawnych nie podejmują się Nużący rytuał · Streszczenie 8 ewaluacji jakościowej oferowanej edukacji, a z drugiej strony badania – jak niniejsze – spotykają się z nieufnością. W efekcie wykładowcy prowadzący zajęcia na aplikacji powtarzają schematy znane im z edukacji akademickiej. Z przeprowadzonych badań wynika, że aplikacja opiera się na mechanizmie „nużącej konieczności”. Chęć uzyskania tytułu zawodowego powoduje, że, pomimo krytycznej oceny, aplikanci kontynuują i kończą aplikację. Ten etap należy zatem traktować nie jako usługę edukacyjną – polegającą na przekazywaniu wiedzy i kształceniu umiejętności koniecznych do zostania profesjonalnym pełnomocnikiem w zamian za odpowiednią opłatę – a jako „rytuał przejścia”, rozumiany jako zespół ceremonii, proces, w ramach którego następuje zmiana statusu społecznego absolwenta (-tki) prawa i przyjęcie go (jej) do, postrzeganego jako elitarne, grona radców prawnych i adwokatów. Społeczny prestiż tych zawodów oraz przekonanie, że aplikacje są naturalnym wyborem po studiach prawniczych, stanowią przyczynę, dla której absolwenci prawa są gotowi poświęcać swój czas i środki na uzyskanie tytułu zawodowego. Może to również tłumaczyć, dlaczego, pomimo negatywnej oceny aplikacji, aplikanci nie podejmują żadnych działań na rzecz jej reformy. Ich „przejściowy” status powoduje, że z jednej strony nie są traktowani przez samorządy jako równorzędni partnerzy, a z drugiej nie sprzyja on podejmowaniu długofalowych inicjatyw i artykułowaniu swoich oczekiwań. Wizja nieodległego zostania adwokatem lub radcą prawnym dyscyplinuje, stanowiąc przeszkodę dla jakichkolwiek działań, które mogłyby doprowadzić do poprawy sytuacji aplikantów i jakości uzyskiwanej edukacji. Nużący rytuał · Streszczenie 9 1 Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 1.1 Informacje ogólne Przez aplikację zwykło się w rozumieć w Polsce cykl szkoleń dla absolwentów studiów prawniczych. Celem każdej z aplikacji jest przygotowanie aplikanta(-tki) do samodzielnego wykonywania zawodu prawniczego. Obecnie w Polsce absolwent (-tka) studiów prawniczych może odbyć aplikację: adwokacką, radcowską, sędziowską, prokuratorską, komorniczą, notarialną i legislacyjną. Do najpopularniejszych aplikacji należą aplikacje „pełnomocnicze” (adwokacka oraz radcowska) prowadzone przez właściwie okręgowe rady adwokackie oraz okręgowe izby radców prawnych. Ukończenie aplikacji uprawnia do przystąpienia do państwowego egzaminu zawodowego (egzaminu adwokackiego albo radcowskiego). Nie jest to jedyna droga do zawodu. Na przykład do przystąpienia do egzaminu uprawnia także posiadanie tytułu doktora nauk prawnych. Średnia zdawalność egzaminu państwowego przez aplikantów obu samorządów wynosi około 75–80%, podczas gdy wśród osób, które nie ukończyły aplikacji, odsetek ten wynosi około 45–50% 1. Obie aplikacje wykazują szereg podobieństw. Obie trwają trzy lata i ich celem jest przygotowanie aplikanta(-tki) do wykonywania zawodu adwokata bądź radcy prawnego, a zatem przekazanie właściwych umiejętności (występowanie w sądzie, sporządzanie pism, umów i opinii prawnych) oraz zasad etycznych związanych z wykonywaniem zawodu. Po 6 miesiącach aplikanci adwokaccy oraz radcowscy mogą zastępować przed sądami i innymi organami odpowiednio adwokatów bądź radców prawnych. Nużący rytuał · Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 1 Zob. https://nawokandzie. ms.gov.pl/numer-30/aplikacja-i-kariera-14-numer-30/aplikacje-adwokacka-i-radcowska-zasady.html 10 Podstawowa różnica pomiędzy adwokatami a radcami prawnymi polegała na tym, że radcowie, w odróżnieniu od adwokatów, mogli pozostawać w stosunku pracy, przy czym nie mogli być obrońcami w sprawach karnych. W 2015 r. nastąpiły jednak zmiany. Od 1 lipca 2015 r. radcowie prawni mogą być obrońcami w sprawach karnych, o ile nie pozostają w stosunku pracy. Adwokaci do dziś mogą wykonywać zawód tylko w ramach indywidualnej działalności gospodarczej bądź jako wspólnicy spółki. 1.2 Organizacja aplikacji Wstępny egzamin państwowy w przypadku obu aplikacji jest identyczny i polega na rozwiązaniu testu składającego się ze 150 pytań jednokrotnego wyboru, zawierających po 3 odpowiedzi. Uzyskanie minimum 100 punktów oznacza otrzymanie pozytywnego wyniku egzaminu i upoważnia do uzyskania statusu aplikanta(-tki) w danym samorządzie. Aplikacje mają odpłatny charakter, a z opłat wnoszonych przez aplikantów pokrywane są koszty szkolenia. Mając na uwadze całkowitą liczbę ok. 11 000 aplikantów oraz ponad 5000 zł opłaty za rok szkoleniowy aplikacji oraz składki członkowskie 2 w 2017 r., w ramach debaty na temat aplikacji uniwersyteckiej szacowano, że „rynek” aplikantów był wart ok. 60–65 mln zł rocznie 3. W 2018 r. natomiast liczba aplikantów wzrosła do ok. 15 000 osób a opłata do kwoty 5460 zł, można zatem szacować, że obecnie rynek ten jest wart ok. 82 mln zł rocznie. Cykl szkoleniowy składa się z zajęć teoretycznych, zajęć praktycznych, praktyk w sądach i prokuraturach oraz kancelariach prawnych. Podstawowa różnica w tym zakresie pomiędzy aplikacją adwokacką a radcowską polega zaś na tym, że na tej ostatniej jest dwukrotnie więcej zajęć teoretycznych. W toku aplikacji adwokackiej przewidziane jest 140 godzin zajęć rocznie, w modułach 45-minutowych. Warto w tym miejscu wskazać, że, zgodnie założeniami ramowymi aplikacji adwokackiej uchwalonymi przez Naczelną Radę Adwokacką 4, poszczególnym radom zaleca się, by zajęcia odbywały się w formie seminaryjnej w grupach nie większych niż 20–25 Nużący rytuał · Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 2 Przykładowo można wskazać, że we Wrocławiu składkę w wysokości 20 zł miesięcznie uiszczają aplikanci radcowscy, a pięciokrotnie więcej (100 zł) aplikanci adwokaccy. 3 Zob. http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311299910Aplikacja-akademicka-niewlasciwa-recepta-na-realneproblemy.html; http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311279904Koniec-monopolu-korporacjina-aplikacje-prawnicze.html. 4 Warto w tym miejscu wskazać, że poniżej przywołane zalecenia stanowią tylko pewien minimalny standard. Zgodnie bowiem z pkt 1 założeń programowych aplikacji adwokackiej, ramowy program zajęć z poszczególnych bloków tematycznych określa jedynie minimum programowe, pozostawiając poszczególnym radom wybór sposobu przeprowadzenia zajęć oraz możliwość modyfikacji ram czasowych, w których poszczególne zagadnienia zostaną zrealizowane. 11 osób. Forma wykładowa zalecana jest jedynie wyjątkowo. Aplikanci mają być uczeni prawa materialnego jak i proceduralnego, a także stosowania prawa, ale powinni również poszerzać oraz systematyzować zdobytą wiedzę dla efektywnego jej wykorzystania w toku praktyki adwokackiej. Zgodnie z programem aplikacji radcowskiej uchwalonym przez Krajową Radę Radców Prawnych 5 na pierwszym roku aplikacji radcowskiej przewiduje się 129 godzin wykładów i 111 godzin ćwiczeń. Na drugim roku 114 godzin wykładów i 126 godzin ćwiczeń. Na trzecim roku 86 godzin wykładów i 154 godzin ćwiczeń. Zgodnie z pkt I.3. programu „wykłady prowadzone są wyłącznie metodą konwersatoryjną polegająca na możliwości wymiany poglądów i dyskusji pomiędzy wykładowcą a aplikantami na temat praktycznego stosowania przepisów prawa i prawidłowego rozwiązywania problemów prawnych”. Ćwiczenia powinny być prowadzone „metodą warsztatową z aktywnym uczestnictwem wszystkich aplikantów w danej grupie”, a zajęcia mają być realizowane w grupach zasadniczo nieprzekraczających 35 osób. Zajęcia na aplikacji radcowskiej i adwokackiej odbywają się raz w tygodniu i trwają zazwyczaj jeden dzień. Na aplikacji adwokackiej więcej niż połowa zajęć ma być prowadzona przez adwokatów, podczas gdy program aplikacji radcowskiej wskazuje tylko, że osobami prowadzącymi zajęcia mogą być radcowie prawni lub inne osoby posiadające odpowiednie przygotowanie oraz doświadczenie zawodowe (na przykład we Wrocławiu najczęściej są to sędziowie bądź nauczyciele akademiccy). Na obu aplikacjach przewidziane są coroczne kolokwia. Program szkolenia aplikantów adwokackich przewiduje łącznie dwa kolokwia: z bloku prawa karnego (I rok) oraz z przedmiotów prawa cywilnego (II rok) 6. W przypadku aplikantów radcowskich już tylko w ramach pierwszego roku szkolenia czekają ich trzy kolokwia (z prawa pracy, prawa cywilnego oraz prawa postępowania cywilnego). Na drugim roku aplikanci radcowscy muszą zaliczyć aż cztery kolokwia (z prawa gospodarczego, prawa handlowego, prawa upadłości i prawa restrukturyzacyjnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz bloku prawa karnego). Na trzecim, ostatnim roku aplikantów radcowskich czekają dwa kolokwia: z zasad Nużący rytuał · Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 5 Tekst regulaminu dostępny na http://kirp.pl/wp-content/ uploads/2018/07/uchwala_ prezydium_krrp_294_x_2018.pdf. 6 Dodatkowo w toku aplikacji adwokackiej przewiduje się sprawdziany z takich przedmiotów jak: prawo gospodarczo-handlowe, prawo administracyjne i postępowanie sądowo-administracyjne, a także sprawdzian z prawa o ustroju sądów i prokuratury, prawa o adwokaturze, historii samorządu adwokackiego, warunków wykonywania zawodu adwokata i etyki tego zawodu. 12 wykonywania zawodu radcy prawnego, etyki radcy prawnego oraz organizacji i funkcjonowania samorządu radców prawnych, a także z prawa administracyjnego, postępowania administracyjnego i postępowania sądowoadministracyjnego. Na obu aplikacjach niezaliczenie obowiązkowych kolokwiów powoduje niezaliczenie danego roku aplikacji. Aplikant (-tka) może jednokrotnie powtarzać rok. Ponowne niezaliczenie roku szkoleniowego stanowi podstawę do stwierdzenia nieprzydatności aplikanta (-tki) do zawodu, a następnie do skreślenia go z listy aplikantów. Zarówno aplikant adwokacki, jak i radcowski odbywają swoją aplikację pod okiem patrona, którym może być odpowiednio adwokat bądź radca prawny, posiadający odpowiedni staż zawodowy. W obu samorządach patron zobowiązany jest przedstawić radzie (izbie) szczegółową opinię o aplikancie i przebiegu aplikacji przed zakończeniem każdego roku szkoleniowego. Oba regulaminy stawiają potencjalnemu patronowi podobne warunki. Zgodnie z wymogami stawianymi przez samorząd adwokat, by zostać patronem, musi wykonywać swój zawód co najmniej 5 lat oraz nie może być patronem jednocześnie więcej niż trzech aplikantów. Patron powinien czuwać nad prawidłowym przebiegiem aplikacji i dbać o przygotowanie aplikanta (-tki) do zawodu, a w szczególności o przyswojenie przez niego/nią zasad etyki adwokackiej, umiejętności posługiwania się literaturą prawniczą, orzecznictwem. Ponadto powinien omawiać z aplikantem (-tką) sposób występowania przed sądem i innymi władzami, a także interesować się jego/jej rozwojem intelektualnym. Warto przy tym zwrócić uwagę na pewną odmienność w uregulowaniu instytucji patrona w ramach obu samorządów. Aplikant adwokacki co do zasady powinien pracować tylko pod kierunkiem swojego patrona, podjęcie zaś innych zajęć wymaga zarówno zgody patrona, jak i dziekana właściwej okręgowej rady adwokackiej. Ponadto owe dodatkowe działania nie mogą utrudniać przebiegu aplikacji (w tym szkolenia) ani naruszać godności wykonywania zajęć aplikanta adwokackiego. Podobnych przepisów nie zawiera regulamin odbywania aplikacji radcowskiej, w świetle czego Nużący rytuał · Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 13 aplikant radcowski może pozostawać zatrudniony poza kancelarią swojego patrona, bez konieczności uzyskiwania jakiejkolwiek zgody w tym przedmiocie. Nużący rytuał · Aplikacje adwokacka i radcowska w Polsce 14 2 Oficjalna narracja korporacji Pod koniec listopada 2017 r. dziennik Rzeczpospolita ujawnił 7, że Ministerstwo Sprawiedliwości pracuje nad wprowadzeniem zmian w dostępie do zawodu adwokata i radcy prawnego poprzez wprowadzenie tzw. aplikacji uniwersyteckiej – aplikacji prowadzonej przez wybrane wydziały prawa uczelni wyższych. W rezultacie wprowadzenia alternatywnej ścieżki dojścia do zawodu korporacje adwokatów i radców straciłyby monopol na szkolenie przyszłych adwokatów i radców. Pomysł ten spotkał się z umiarkowanym zainteresowaniem dziekanów wydziałów prawa 8 oraz ze zdecydowanym sprzeciwem przedstawicieli samorządów prawniczych. Nad pomysłem aplikacji uniwersyteckiej na łamach Rzeczpospolitej odbyła się szeroka dyskusja, w której przedstawiciele samorządów: adwokackiego oraz radcowskiego wypowiadali się na temat szkoleń organizowanych przez te samorządy, zwracając uwagę na ich wysoki poziom oraz wartość dydaktyczną. Początkowa argumentacja opierała się na tezie, iż aplikacja funkcjonuje bez zarzutu i w związku z tym nie ma potrzeby wprowadzania alternatywnych ścieżek dostępu do zawodu. Następnie pojawiły się głosy mówiące o tym, że być może aplikację należy reformować, ale musi się to odbywać w ramach samorządów. Dyskusja ta może stanowić dogodny punkt do rekonstrukcji oficjalnej narracji korporacji na temat prowadzonych aplikacji 9. Przeprowadzona przez nas analiza wystąpień przedstawicieli korporacji adwokatów i radców prawnych 10 pozwala wyróżnić następujące cechy oficjalnego przekazu na temat aplikacji: Nużący rytuał · Oficjalna narracja korporacji Anna Krzyżanowska, Koniec monopolu korporacji na aplikacje, Rzeczpospolita (wydanie internetowe) 28.11.2017, dostęp: http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311279904Koniec-monopolu-korporacjina-aplikacje-prawnicze.html. 8 Anna Krzyżanowska, Aplikacja uniwersytecka – nowa droga do togi, Rzeczpospolita (wydanie internetowe) 28.11.2017, dostęp: http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311289985Aplikacja-uniwersytecka-nowa-droga-do-togi.html. 9 Warto jednak pamiętać, że celem tych wypowiedzi była prezentacja aplikacji korporacyjnych w jak najlepszym świetle, aby przeciwdziałać przyznaniu kompetencji w zakresie przeprowadzania aplikacji wydziałom prawa. 10 W ramach powyższej analizy zbadaliśmy 18 wystąpień medialnych przedstawicieli korporacji na łamach internetowego wydania Rzeczpospolitej od dnia 28.11.2017 r. do dnia 07.02.2018 r. Analizie poddano wypowiedzi: prezesa Krajowej Izby Radców Prawnych, dziekana Okręgowej Izby 7 15 a) podział na teorię i praktykę Oficjalna narracja korporacji wyraźnie odróżnia edukację uniwersytecką od aplikacji. Jak ujął to jeden z przedstawicieli radców: „Uniwersytety są od teoretycznej nauki prawa, samorządy od praktycznej. Uzupełniamy się” 11. Różnica polegać ma na praktyczności zajęć. Teorię ujmuje się jednocześnie jako wiedzę o instytucjach prawnych oraz wiedzę ogólną o historycznych, filozoficznych i społecznych uwarunkowaniach prawa. Praktykę traktuje się jako umiejętność sporządzania pism i umów, zachowania się w sądzie i innych instytucjach oraz znajomość zasad etycznych wykonywania zawodu, w tym budowania relacji z klientem. Uważa się, że praktykę można nabyć jedynie przy pomocy instytucji patronatu oraz warsztatowych form dydaktycznych, które są charakterystyczne dla obu aplikacji. Dlatego w zakresie dydaktyki preferuje się formy warsztatowe. Jeden z przedstawicieli radców ujął to następująco: Radców Prawnych w Warszawie, sekretarza Naczelnej Rady Adwokackiej, wicedziekan Okręgowej Radcy Adwokackiej we Wrocławiu, dziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Poznaniu, wiceprezesa Naczelnej Rady Adwokackiej, dziekana Okręgowej Izby Radców Prawnych we Wrocławiu, prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej, wiceprezesa Krajowej Izby Radców Prawnych. „Doświadczeni praktycy prawa, a nie teoretycy, wiedzą, jak najlepiej przygotować aplikanta do zawodu. Prowadzimy symulacje rozpraw w specjalnie przygotowanej sali. Najlepsi profesjonaliści wprowadzają tu w tajniki zawodu i nikt ich na tym polu nie zastąpi. Zajęcia są w formie warsztatowej”. W analizowanych wypowiedziach brak pogłębionej refleksji dydaktycznej na temat tego, na czym mają polegać takie zajęcia. Formy warsztatowe definiuje się najczęściej negatywnie. Panuje zgodność, że zajęcia takie nie powinny być wykładami i powinny być prowadzone przez osoby praktykujące prawo. Co więcej, ocena realizacji tych postulatów jest niejednolita: w ramach jednej korporacji padają głosy, że powinno się odchodzić od stylu wykładowego, natomiast inni przedstawiciele tej korporacji deklarują, że stosowane są wyłącznie metody warsztatowe. Wynikać to także może z braku koordynacji między organami centralnymi a regionalnymi. Nużący rytuał · Oficjalna narracja korporacji 11 Wszystkie wyróżnienia – autorzy raportu. 16 b) podkreślanie wagi patronatu Patronat wskazuje się jako jeden z głównych filarów aplikacji. Podkreśla się bezpośredni kontakt z patronem oraz codzienne działanie pod jego kierunkiem. Ważnym aspektem jest też międzypokoleniowy transfer postaw i wartości. Jednocześnie wagę patronatu częściej podkreślają adwokaci niż radcowie. Jak stwierdza przedstawicielka adwokatury: „[…] istotą aplikacji adwokackiej prowadzonej w samorządzie zawodowym jest tworzenie więzi międzypokoleniowej w relacji aplikant-uczeń – patron-mistrz i tradycji opierającej się na wspólnych wartościach”. Relacja z patronem oraz wykonywanie „pracowniczych” obowiązków aplikanta są postrzegane przy tym jako ważniejsze od zajęć teoretycznych. Patronat jest kolejnym czynnikiem różnicującym edukację uniwersytecką od aplikacji. Tak ujął to jeden z przedstawicieli adwokatury: „Ale istotą aplikacji jest praca u patrona. Sam w czasie aplikacji unikałem nudnych wykładów. Uczyłem się, biegając z rozprawy na rozprawę w substytucji patrona. Obserwując znakomitych adwokatów w działaniu i podpatrując ich kunszt. Tego nie zastąpi żaden wykład”. c) obywatelski wymiar aplikacji Możliwość prowadzenia aplikacji ujmowana jest jako wyraz i gwarant samorządności korporacji. Samorządność korporacji jest postrzegana jest jako jedna z gwarancji praw obywatelskich. Teza ta wybrzmiewa zdecydowanie częściej u adwokatów niż radców. Uznawana jest za oczywistą i niewymagającą dalszego uzasadniania. Przedstawicielka adwokatury, omawiając projekt Ministerstwa, stwierdziła, że: „Jednocześnie aktualny stan nauczania akademickiego uzasadnia twierdzenie, że uczelnie wyższe w przypadku wprowadzenia tzw. aplikacji uniwersyteckiej nie będą w stanie zapewnić ich adeptom odpowiedniego przygotowania praktycznego do prawidłowego wykonywania tego Nużący rytuał · Oficjalna narracja korporacji 17 zawodu, będącego filarem wymiaru sprawiedliwości i gwarancję ochrony praw i wolności obywatelskich”. Równocześnie aplikacja postrzegana jest jako apolityczna, czego przykład stanowi poniższy głos radcy prawnego: „Co przy tym istotne, dostrzeżono także, że to polityczna próba podzielenia naszych środowisk. Skonfliktowani, skłóceni, nie stanowimy realnej siły. Jesteśmy ostatnimi bastionami niezależności, apolityczności i rozsądku. Z tych właśnie powodów mądrzy, dalekowzroczni przedstawiciele świata nauki nie wyrażają entuzjazmu dla tych pomysłów”. d) aprioryzm Przekonania przedstawicieli samorządów na temat aplikacji opierają się na aprioryzmie, który przejawia się w konstruowaniu pożądanej sylwetki aplikanta(-tki) bez odwołania do oczekiwań samych aplikantów oraz otoczenia społecznego, a także w braku empirycznych źródeł wiedzy o przebiegu aplikacji (poza własnym, indywidualnym doświadczeniem). Jeden z adwokatów stwierdził, że: „Cały system kształcenia pozaakademickiego wymaga głębokiego namysłu. Tworzenie natomiast kolejnej drogi dojścia do zawodu adwokata czy radcy bez propozycji kompleksowych zmian wydaje się nieracjonalne. Tym bardziej że aplikacja samorządowa prowadzona jest w mojej ocenie poprawnie, aplikanci są przygotowywani do wykonywania zawodu”. Samorządy nie interesują się profilem społecznym aplikantów oraz ich oczekiwaniami. Nie zbierają na ten temat żadnych danych. Oczekują, że to aplikanci dostosują się do wymagań oraz oferty edukacyjnej samorządu. Nie istnieją także żadne zobiektywizowane źródła wiedzy o rzeczywistym przebiegu aplikacji. Wypowiedzi przedstawicieli opierają się więc na ich indywidualnym doświadczeniu uogólnianym na całą korporację, stąd pojawiają się w nich niezgodności. W ramach jednej korporacji przedstawiciel organów krajowych może mówić o zagrożeniach wynikających z umasowienia Nużący rytuał · Oficjalna narracja korporacji 18 edukacji aplikantów, podczas gdy reprezentant jednej z regionalnych izb wypowiada się o braku takiego zagrożenia w przebiegu aplikacji. Samorządy nie posiadają żadnych systemowych narzędzi do kontroli jakości przeprowadzanego procesu edukacyjnego oprócz ankiet aplikantów po skończonych zajęciach oraz wyników egzaminu zawodowego. Celem tych pierwszych jest przede wszystkim ocena przeprowadzonych zajęć i samego wykładowcy, brak natomiast uogólnionej ewaluacji aplikacji jako systemu/etapu edukacyjnego. Wyniki egzaminu zawodowego powoływane są natomiast głównie w celu dowodzenia skuteczności aplikacji. W badanych wypowiedziach brak było odwołania do pożądanych kompetencji społecznych czy postaw etycznych przyszłych pełnomocników. Opieranie się jedynie na kryteriach ilościowych (procentowa zdawalności egzaminu) może dziwić wobec faktu, że przedstawiciele samorządów często odwołują się do etyki oraz etosu zawodowego. Nużący rytuał · Oficjalna narracja korporacji 19 3 Omówienie badań 3.1 Sposób przeprowadzenia ankiety Ankieta została wysłana do wszystkich dwudziestu czterech okręgowych rad adwokackich (ORA) oraz wszystkich dziewiętnastu okręgowych izb radców prawnych (OIRP) wraz z prośbą o jej rozesłanie do aplikantów wszystkich lat. W związku z brakiem reakcji większości adresatów dzwoniliśmy do poszczególnych rad i izb z prośbą o potwierdzenie otrzymania ankiet i decyzję w przedmiocie rozesłania jej do aplikantów. Tylko osiem z dwudziestu czterech ORA (czyli 1/3) oraz cztery z dziewiętnastu OIRP (czyli ok. 1/5) rozesłały ankietę do swoich aplikantów. Trzy ORA oraz siedem OIRP odmówiło bezpośrednio bez podawania przyczyny bądź powołując się na wytyczne władz ogólnokrajowych. Pozostałe rady i izby zwlekały z podjęciem decyzji. Mamy wrażenie, że sama inicjatywa badawcza wydała się przedstawicielom władz stosownych rad i izb „podejrzana”. W przeprowadzanych rozmowach przedstawiciele rad i izb byli nieufni, reagowali nerwowo i unikali zajęcia jakiegokolwiek stanowiska. Dlatego, po wyczerpaniu możliwości przekazywania ankiety drogą oficjalną, link do ankiety wraz z prośbą o jej wypełnienie został umieszczony w kilkunastu grupach aplikanckich na jednym z portali społecznościowych. Kilkanaście osób pochwaliło inicjatywę i wyraziło chęć zapoznania się z wynikami badania. Powyżej opisana niechęć izb i rad do przeprowadzanych badań może być postrzegana jako wynik braku zobiektywizowanego dyskursu na temat jakości aplikacji. Brak narzędzi ewaluacji oraz brak podobnych badań w przeszłości Nużący rytuał · Omówienie badań 20 wzmogły w efekcie nieufność do tego typu działań 12. W trakcie przeprowadzania niniejszych badań w mediach toczyła się dyskusja na temat przyznania możliwości prowadzenia aplikacji uniwersytetom. Przedstawiciele poszczególnych rad i izb potraktowali ten pomysł jako atak na samorządność, co dodatkowo pogłębiało ich nieufność wobec ankiet służących ocenie jakości kształcenia. Jednocześnie środowisko aplikantów pozytywnie zareagowało na prośbę dotyczącą wzięcia udziału w badaniu i aktywnie wzięło w nim udział, co może dodatkowo świadczyć o zapotrzebowaniu na tego typu przedsięwzięcia. Badanie przeprowadzono w listopadzie i grudniu 2017 r. Według informacji zamieszczanych na stronach poszczególnych rad i izb oraz oficjalnych rejestrów w tym czasie w Polsce było 6096 aplikantów oraz aplikantek radcowskich oraz 4462 aplikantów oraz aplikantek adwokackich 13. Na ankietę odpowiedziało 1668 aplikantów, z czego 1307 wypełniło ankietę w całości, co stanowi ok. 12,4% całkowitej liczby aplikantów. W poniższej analizie wzięto pod uwagę jedynie odpowiedzi kompletne. 3.2 Profil społeczny aplikantki/aplikanta W ankiecie wzięła udział niemal równa liczba aplikantów adwokackich oraz radcowskich (AA: 51,95% AR: 48,05%). Wyraźnie ponad połowę (61,29%) respondentów stanowiły kobiety. Zdecydowana większość (75,52%) ankietowanych aplikantów to absolwenci studiów dziennych. Najwięcej aplikantów zadeklarowało, że pochodzi z miast wielkości: 20–120 tys. mieszkańców (27,31%), 121–500 tys. mieszkańców (20,28%) oraz powyżej 500 tys. mieszkańców (19,74%). Najmniej aplikantów pochodzi z wsi (19,13%) oraz miast do 20 tys. mieszkańców (13,54%) 14. Miejsce odbywania aplikacji zależy od miejsca pochodzenia i miejsca odbywania studiów. Ponad połowa (58,91%) aplikantów odbywa aplikację najbliżej swojego miejsca pochodzenia, a niemal dwie trzecie (65,95%) w mieście ukończenia studiów. Na wyższe prawnicze wykształcenie rodziców wskazało 7,88% (ze strony ojca) oraz 5,59% (ze strony matki) aplikantów 15. Jednocześnie niemal dwie piąte (39,17%) oraz około Nużący rytuał · Omówienie badań 12 Stało się tak z wielu przyczyn, na których omówienie brak tutaj miejsca. Za narzędzie służące ewaluacji nie może również zostać uznany sondaż IBRIS, przygotowany na zlecenie KIRP, w którym zapytano, jakiej aplikacji chcą studenci prawa. Zob. Sondaż wśród studentów prawa dot. aplikacji uniwersyteckiej, Rzeczpospolita, 30.11.2017 r., artykuł dostępny: https://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311309846Sondaz-wsrod-studentowprawa-dot-aplikacjiuniwersyteckiej.html. 13 Liczby te wynikają z dodania liczb aplikantów I, II oraz III roku każdej z rad i izb. W radach i izbach, w których nie zamieszczono na stronie internetowej liczby aplikantów, dane uzyskano z internetowych rejestrów: www.rejestradwokatow.pl oraz www.rejestrradcow.pl. Dane z rejestrów obejmują także aplikantów na tzw. IV roku aplikacji, dlatego zawierają większą liczbę aplikantów, aniżeli przyjęto w niniejszym badaniu. 14 Można jednak zaobserwować, że na aplikację adwokacką częściej udają się osoby z większych miast (miasta od 121 do 500 tys. – AA: 21,06%, AR: 19,43%, miasta powyżej 500 tys. mieszkańców – AA: 22,09%, AR: 17,20%). Aplikanci radcowscy częściej deklarują pochodzenie ze wsi (AR: 20,54%, AA: 17,82%), miast do 20 tysięcy mieszkańców (AR: 14,17%, AA: 12,96%) a także miast od ponad 20 do 120 tys. mieszkańców (AR: 28,66%, AA: 26,07%). 15 Interesująco zarysowuje się w tym miejscu różnica pomiędzy 21 połowa aplikantów (50,65%) wskazało na wyższe nieprawnicze wykształcenie rodziców – odpowiednio ojca i matki. Ponad dwie piąte (43,92%) i niemal dwie piąte (38,87%) aplikantów wskazało odpowiednio na średnie wykształcenie ojca bądź matki. Osoby, których rodzice mają średnie lub wyższe wykształcenie, stanowią zdecydowaną większość aplikantów (ojciec: 90,97%, matka: 95,11%). Z powyższego wynika, że aplikanci w przeważającej większości pochodzą z rodzin, w których rodzice posiadają wyższe wykształcenie. Najwięcej (40,70%) aplikantów pracuje w małych kancelariach zatrudniających do 5 osób, kolejna grupa to pracujący w dużych kancelariach zatrudniających powyżej 10 osób (16,91%) oraz kancelariach zatrudniających od 6 do 10 osób (14,00%). Najmniej aplikantów pracuje w organizacjach pozarządowych (0,31%) oraz organach ścigania (0,08%). Aż co dziesiąty aplikant (10,56%) pracuje w nieprawniczych podmiotach gospodarczych, takich jak banki czy nieprawnicze spółki prawa handlowego. Struktura zatrudnienia różni się pomiędzy obiema korporacjami w sposób zgodny z historycznymi uwarunkowaniami obu samorządów. Otóż aplikanci radcowscy częściej niż adwokaccy wskazują na zatrudnienie w administracji publicznej (AR: 7,01%, AA: 2,36%), w nieprawniczych podmiotach gospodarczych (AR: 14,01%, AA: 7,36%), a także w kancelariach zatrudniających powyżej 10 osób (AR: 20,06%, AA: 13,99%). Aplikanci adwokaccy najczęściej wskazywali jako swoje miejsca zatrudnienia kancelarie zatrudniające do 5 osób, gdzie pracuje ponad połowa (50,07%) aplikantów adwokackich a tylko niespełna jedna trzecia (30,57%) aplikantów radcowskich. 3.3 Sytuacja finansowa Najwięcej (31,45%) aplikantów deklaruje zarobki netto w granicach od 1500 do 2500 zł miesięcznie 16. Niemal taki sam odsetek (31,44%) zarabia poniżej tej kwoty, a ponad jedna trzecia (37,11%) aplikantów powyżej, co oznacza, że niemal co trzeci aplikant zarabiał mniej, aniżeli w 2017 r. wyniosło minimalne wynagrodzenie netto (1459 zł). Niemal co dwudziesty (4,82%) aplikant zadeklarował, że nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia. Jednocześnie prawie połowa Nużący rytuał · Omówienie badań aplikantami poszczególnych korporacji. Więcej niż co dziesiąty aplikant adwokacki deklaruje, że jego ojciec ma wyższe wykształcenie prawnicze (10,16%), podczas gdy dotyczy to tylko co dwudziestego aplikanta radcowskiego (5,41%). Analiza pozostałych wyników prowadzi do wniosku, że na aplikację adwokacką (aniżeli radcowską) udają się osoby z większych miast, mające lepiej wykształconych rodziców, a także nieznacznie częściej absolwenci studiów dziennych. 16 Wszystkie podawane kwoty dotyczą wartości netto. 22 (49,04%) aplikantów postrzega swoją sytuację finansową jako „dobrą, choć mogłoby być lepiej”, a niewiele mniej (44,22%) wskazuje, że ich sytuacja nie jest dobra i żyją „z dnia na dzień”. Zdecydowana większość (68,55%) aplikantów korzysta ze wsparcia finansowego rodziny, niemal połowa (48,74%) deklaruje, że potrzebuje tego wsparcia na codzienne wydatki. Podkreślić przy tym należy, że, porównując warunki materialne aplikantów według podziału na aplikację radcowską i adwokacką, gorzej kształtuje się sytuacja finansowa aplikantów adwokackich. Więcej niż co dwudziesty aplikant adwokacki deklaruje, że nie otrzymuje w ogóle wynagrodzenia, podczas gdy problem ten dotyka co trzydziestego aplikanta radcowskiego (AA: 6,04%, AR: 3,59%). Podobna liczba aplikantów adwokackich deklaruje zarobki poniżej 750 zł, a dotyczy to też niemal co 40 aplikanta radcowskiego (AA: 5,89%, AR: 2,71%). Aplikanci adwokaccy częściej również aniżeli aplikanci radcowscy deklarują zarobki pomiędzy 750 a 1500 zł (AA: 24,74%, AR: 19,59%). Sytuacja finansowa aplikantów przypomina sytuację mało wykwalifikowanych pracowników fizycznych lub biurowych 17, z tą jednak różnicą, że – poza wydatkami związanymi z codziennym utrzymaniem – aplikanci muszą ponosić koszty aplikacji. W większości przypadków aplikant nie jest w stanie ponieść powyższych kosztów i jednocześnie utrzymać siebie samego. Możliwość podjęcia oraz ukończenia aplikacji jest więc zależna od pomocy finansowej rodziny, co stanowi społeczno-ekonomiczną barierę w dostępie do zawodu adwokata oraz radcy prawnego. 3.4 Zarobki aplikantek a aplikantów 18 Analiza zarobków prowadzi do przekonania, że kobiety (K) zarabiają wyraźnie gorzej aniżeli mężczyźni (M). Kobiety częściej (K: 5,37%, M: 3,95%) nie otrzymują wynagrodzenia, zarabiają poniżej 750 zł (K: 4,99%, M: 3,36%), a także w granicach pomiędzy 750 zł a 1500 zł (K: 24,72%, M: 18,38%). Mężczyźni częściej z kolei deklarują zarobki pomiędzy 3500–4500 zł (K: 8,24%, M: 14,23%) oraz powyżej 4500 zł (K: 6,99%, M: 10,87%). Choć wyniki te nie pozwalają ustalić, jaka jest dokładnie dysproporcja między zarobkami Nużący rytuał · Omówienie badań 17 Według portalu wynagrodzenia. pl przeciętny pracownik fizyczny lub biurowy zarabia ok. 2000 zł miesięcznie netto. 18 W pozostałym zakresie, nie dotyczącym zarobków, można skrótowo wskazać, że aplikantki częściej (aniżeli aplikanci) pochodzą ze wsi oraz małych miast, a ich rodzice są statystycznie gorzej wykształceni. Kobiety częściej aniżeli mężczyźni oceniają zajęcia jako zbyt teoretyczne i wymagające dużo nauki, a także rzadziej deklarują, że poszłyby na aplikację ponownie, a także częściej są skłonne uznawać, że opłata za aplikację jest zbyt wysoka w stosunku do oferowanej jakości zajęć. 23 aplikantów a aplikantek, to wpisują się one we wciąż utrzymującą się tendencję, zgodnie z którą kobiety zarabiają istotnie mniej od mężczyzn 19. Ponadto kobiety były częściej (K: 29,46%, M: 24,70%) zatrudnione na podstawie umów o pracę na czas określony lub pracowały bez jakiejkolwiek umowy (K: 9,24%, M: 6,52%). Powyższa różnica w zarobkach rzutuje na ocenę swojej sytuacji finansowej. Kobiety rzadziej deklarują bardzo dobrą sytuację materialną i brak większych zmartwień finansowych (K: 5,37%, M: 8,89%) oraz częściej deklarują, że żyją „z dnia na dzień” (K: 47,07%, M: 39,72%). Kobiety częściej zdane są na wsparcie finansowe od rodziny – na pytanie o otrzymywanie takiego wsparcia, odpowiedzi „tak, inaczej nie związałbym końca z końcem” oraz „nie, potrzebuję, ale nie mogę na to liczyć” udzieliła łącznie ponad połowa (52,81%) respondentek oraz niewiele ponad dwie piąte (42,29%) respondentów. Kobiety również rzadziej deklarowały (K: 21,22%, M: 27,08%), że nie potrzebują takiego wsparcia, bo same sobie radzą. 3.5 Podstawa zatrudnienia Niemal co dziesiąty (8,19%) aplikant pracuje bez umowy, a prawie co dwudziesty (4,90%) na podstawie umowy o patronat. Co dziewiąty (11,32%) aplikant świadczy swoje usługi w ramach własnej działalności gospodarczej, a co siódmy wykonuje swoją pracę na podstawie umowy cywilnej (umowa zlecenia: 15,38%, umowa o dzieło: 0,99%). Pozostała część aplikantów wykonuje swoją pracę na podstawie umowy o pracę na czas określony (27,62%) bądź nieokreślony (31,60%). Na tym tle zarysowują się różnice pomiędzy aplikantami adwokackimi a radcowskimi. Ci pierwsi nieznacznie częściej wykonują pracę w ramach własnej działalności gospodarczej (AA: 11,93%, AR: 10,67%), „na czarno” tj. bez żadnej umowy (AA: 10,60%, AR: 5,57%), w oparciu o umowę o patronat (AA: 8,39%, AR: 1,11%), a także na podstawie umowy o dzieło (AA: 1,47%, AR: 0,48%). Aplikanci radcowscy z kolei częściej zatrudniani są na stabilnych umowach o pracę (umowa na czas określony – AR: 32,32%, AA: 23,27%; umowa na czas nieokreślony – AR: 34,08%, AA: 29,31%). Oznacza to, że niewiele ponad połowa (52,58%) aplikantów adwokackich Nużący rytuał · Omówienie badań 19 Zob. GUS, Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2016 r., http:// stat.gov.pl/download/gfx/ portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5474/4/8/1/struktura_wynagrodzen_wedlug_ zawodow_w_pazdzierniku_2016. pdf [data dostępu: 05.02.2018 r.], Warszawa 2018, s. 14. W raporcie wskazuje się, że „Przeciętne miesięczne wynagrodzenie ogółem brutto w październiku 2016 roku wyniosło 4346,76 zł. Mężczyźni osiągnęli przeciętne wynagrodzenie o 8,3% wyższe od średniego w skali kraju (tj. wyższe o 358,87 zł), a kobiety – niższe o 8,6% (czyli niższe o 375,63 zł), co w konsekwencji oznacza, że przeciętne wynagrodzenie mężczyzn było o 18,5% (o 734,50 zł) wyższe od przeciętnego wynagrodzenia kobiet”. 24 oraz niemal dwie trzecie (66,40%) aplikantów radcowskich zatrudniona jest na podstawie umowy o pracę. Aplikantów adwokackich częściej dotyka zatem problem tzw. umów „śmieciowych”, zatrudniania „na czarno” czy – jak można się domyślać – fikcyjnego samozatrudnienia. Zatem około 40% aplikantów nie ma umowy o pracę i jest wyłączonych spod ochrony prawa pracy, co w połączeniu z niskimi zarobkami może powodować prekaryzację 20 aplikantów. Brak stałości zatrudnienia oraz niestabilna sytuacja finansowa mogą powodować lęk oraz frustrację. 3.6 Instytucja patronatu Jeśli chodzi o sposób znalezienia patrona to ponad połowa (51,34%) aplikantów deklaruje, że to znany im uprzednio adwokat/radca prawny zgodził się zostać ich patronem 21. Na pytanie o relację z patronem dwie piąte (41,70%) aplikantów wskazuje, że na co dzień nie pracuje z patronem i jest to dla nich jedynie konieczny, formalny wymóg aplikacji, natomiast niemal co piąty (17,06%) aplikant wskazuje, że patron jest dla niego jedynie pracodawcą i nie łączy go z nim żadna szczególna więź. Tylko ok. jedna trzecia (35,04%) aplikantów uważa, że patron jest wsparciem w pracy i postrzega go/ją jako wzór do naśladowania, a tylko niemal co trzeci (28,08%) aplikant postrzega instytucję patronatu jako niezbędną dla wykształcenia dobrego adwokata czy radcy prawnego. Niewiele mniej (25,25%) uważa, że instytucja patronatu jest niepotrzebna, a dobrym adwokatem/radcą prawnym można zostać bez pomocy ze strony patrona. Najwięcej (32,29%) respondentów deklaruje, że patronat im nie przeszkadza, ale nie powinien być obowiązkowy. Zatem niemal trzy piąte (57,54%) wszystkich aplikantów uważa, że patronat nie powinien być obowiązkowy. Warto przy tym podkreślić, że instytucja patronatu jest znacznie lepiej oceniana przez aplikantów adwokackich niż radcowskich, co można wytłumaczyć tym, iż aplikanci adwokaccy są zasadniczo zobowiązani do pracy u swojego patrona, podczas gdy na aplikacji radcowskiej panuje w tym względzie dowolność. Ponad dwóch na pięciu (42,86%) aplikantów adwokackich wskazuje, że patron jest dla niego wsparciem Nużący rytuał · Omówienie badań 20 Prekariat to we współczesnej socjologii określenie grupy społecznej, której przedstawiciele zatrudniani są na podstawie elastycznych form prawnych. Brak stałości powoduje niepewność oraz lęk przed utratą pracy. 21 Na dalszych pozycjach znalazły się: znalezienie patrona w wyniku roznoszenia CV po kancelariach (16,60%), odpowiedzenie na ogłoszenie o poszukiwaniu aplikanta (10,18%), a także wyznaczenie patrona przez izbę/ radę (9,18%). 25 w pracy i uważa go/ją za wzór naśladowania, podczas gdy tego samego zdania jest jedna czwarta (26,59%) aplikantów radcowskich. Ponad połowa (53,54%) aplikantów radcowskich wskazuje, że na co dzień nie pracuje z patronem i odbywanie aplikacji pod jego/jej kierunkiem tylko formalnym, koniecznym wymogiem skończenia aplikacji, podczas gdy takiego zdania jest mniej niż co trzeci (30,93%) aplikant adwokacki. Z drugiej strony aplikanci adwokaccy częściej wskazują (AA: 20,03%, AR: 13,85%), że patron jest dla nich tylko pracodawcą i nie łączy ich z nim/nią żadna szczególna więź. Oznacza to jednak, że ponad połowa (50,96%) aplikantów adwokackich oraz ponad dwie trzecie (67,39%) aplikantów radcowskich nie ma szczególnej bądź też żadnej więzi ze swoim patronem, co pozostaje w oczywistej sprzeczności z argumentami przytoczonymi w debacie na temat obrony korporacyjnego charakteru obu aplikacji, omówionymi w części drugiej raportu. Powyższe dane rzutują na ocenę instytucji patronatu w ramach obu samorządów. Aplikanci adwokaccy znacznie częściej są zdania, że instytucja patronatu jest niezbędna dla wykształcenia dobrego adwokata/radcy prawnego i dlatego powinna być obowiązkowa – uważa tak ponad co trzeci (35,94%) aplikant adwokackich i tylko niemal co piąty (19,59%) aplikant radcowski. Aplikanci radcowscy z kolei częściej wskazują, że instytucja ta jest niepotrzebna i dobrym adwokatem/radcą prawnym można zostać bez patrona – uważa tak niemal co trzeci (30,89%) z nich, podczas gdy tego samego zdania jest tylko co piąty (20,03%) aplikant adwokacki. Wyłaniający się obraz instytucji patronatu i sposób postrzegania relacji z patronem przez aplikanta podaje w wątpliwość oficjalne stanowisko korporacji. Aplikanci obu samorządów nie tylko pozostają sceptyczni wobec obowiązku posiadania patrona, ale mają też ku temu uzasadniony powód – najczęściej nie pracują z patronem, a zatem jego posiadanie jest dla nich tylko formalnym wymogiem ukończenia aplikacji, a nie źródłem wiedzy czy umiejętności potrzebnych w zawodzie profesjonalnego pełnomocnika. W tych warunkach deklarowany cel funkcjonowania instytucji patronatu, polegający Nużący rytuał · Omówienie badań 26 na międzypokoleniowym transferze postaw i wartości, może zostać zrealizowany tylko w bardzo ograniczonym zakresie. 3.7 Dydaktyka Dominującą metodą dydaktyczną na aplikacji adwokackiej i radcowskiej – wbrew programowym założeniom czy deklaracjom przedstawicieli samorządu – nie jest forma warsztatowa, a forma podająca, tj. wykład. Około jedna piąta badanych (20,73%) stwierdziła, że zawsze, a ponad dwie trzecie (68,40%) aplikantów, że często zajęcia mają taką właśnie formę. Pozostałe formy zajęć wskazywane były wyraźnie rzadziej: dyskusja nad konkretną sprawą (Z+C: 22,57%), dyskusja nad konkretną instytucją prawną (Z+C: 22,34%). Sporadycznie wykorzystywanymi metodami są ćwiczenia z pisania pism (Z+C: 13,55%) oraz symulacja rozprawy (Z+C: 1,53%) 22. Najczęściej wykorzystywanym źródłami wiedzy są orzeczenia sądowe: orzeczenia Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego (Z+C: 62,97%), orzeczenia sądów powszechnych (Z+C: 55,47%%) oraz Trybunału Konstytucyjnego (Z+C: 20,66%). Najrzadziej wykorzystywane są akta konkretnej sprawy (Z+C: 11,32%) oraz przykładowe pisma procesowe (Z+C: 12,24%). Na aplikacjach dominuje zatem wykład, a źródłem wiedzy są przeważnie orzeczenia sądowe a nie konkretne sprawy. Aplikacje niewiele się zatem różnią od teoretycznej edukacji akademickiej. Jedynie książki-podręczniki są zastępowane orzeczeniami. Forma zajęć, brak angażowania w proces nauczania aplikantów oraz wizja „praktyczności” pozostają te same. „Praktyczność” przyjmuje formę abstrakcyjnego odtworzenie reguł spotykanych w orzeczeniach sądowych. Jeśli jednak jako „praktyczność” rozumieć będziemy ćwiczenie stosowania prawa w konkretnych sprawach, to podkreślana w oficjalnej narracji korporacji praktyczność zajęć na aplikacji nie znajduje potwierdzenia w przyjętych metodach dydaktycznych oraz wykorzystywanych źródłach wiedzy. Trudno jednocześnie oczekiwać efektywności od nauczania, które – mimo programowego nacisku na formy warsztatowe – niemal wyłącznie opiera się na formie wykładowej. O ile bowiem Nużący rytuał · Omówienie badań 22 Nieznaczne odmienności zarysowały się tutaj pomiędzy poszczególnymi samorządami. Zajęcia na aplikacji częściej mają formę wykładu: na aplikacji radcowskiej o tym, że tak jest zawsze bądź często, jest zdania więcej niż 9 na 10 aplikantów radcowskich oraz więcej niż 8 na 10 aplikantów adwokackich (Z+C – AR: 93,64%, AA: 84,97%). Aplikanci adwokaccy z kolei częściej wskazują, że zajęcia mają charakter dyskusji nad konkretną sprawą – wskazuje tak co czwarty aplikant adwokacki, podczas gdy takiego samego zdania jest mniej niż co piąty aplikant radcowski (Z+C – AA: 26,66%, AR: 18,15%). Aplikanci adwokaccy są odpowiednio częściej skłonni uznać, że zajęcia mają zawsze bądź często formę dyskusji nad konkretną instytucją prawną (Z+C – AA: 26,94%, AR: 18,15%). Zajęcia aplikantów adwokackich częściej mają formę symulacji rozprawy – o tym, że jest tak zawsze, często bądź czasami, jest zdania niemal co szósty (15,18%) aplikant adwokacki oraz niespełna co dwunasty (8,44%) aplikant radcowski. Aplikanci radcowscy z kolei częściej (Z+C – AR: 17,36%, AA: 11,78%) ćwiczą pisanie pism na swoich zajęciach. Oznacza to, iż zajęcia na aplikacji adwokackiej są nieznacznie bardziej angażujące aniżeli na aplikacji radcowskiej, choć trudno w oparciu o te wyniki uznać, iż założenia programowe którejkolwiek aplikacji są realizowane. 27 przewaga tej formy w początkowej fazie edukacji może być uzasadniona, o tyle stosowanie jej względem absolwentów pięcioletnich studiów prawa musi świadczyć o braku (w obu samorządach) zarówno wizji pożądanych kompetencji przyszłego pełnomocnika, jak i jakiejkolwiek dydaktycznej refleksji nad efektywnymi formami nauczania. 3.8 Ocena aplikacji Pomimo apriorycznie formułowanych deklaracji przedstawicieli samorządu, iż aplikacja w odróżnieniu od edukacji uniwersyteckiej jest praktyczna, sami aplikanci postrzegają aplikację jako opartą na przekazywaniu wiedzy teoretycznej oraz pamięciowym przyswajaniu wiedzy. Niemal trzy czwarte (ZT+RT: 74,60%) aplikantów uważa, że zajęcia na aplikacji są zbyt teoretyczne. Jednocześnie większość z nich (ZT+RT: 54,62%) jest zdania, że zajęcia na aplikacji nie różnią się od tych na studiach, a niemal siedmiu na dziesięciu (ZN+RN: 69,47%) aplikantów uważa, że aplikacja nie przygotowuje dobrze do wykonywania zawodu adwokata/radcy prawnego. Aplikacja jest jednocześnie postrzegana jako wymagająca. Ponad połowa (ZT+RT: 56,31%) aplikantów uważa, że zajęcia na aplikacji wymagają dużo nauki 23, a także, że na aplikacji zbyt dużo uczy się na pamięć (ZT+RT: 50,65%) 24. Wyraźna przy tym większość (ZT+RT: 62,28%) aplikantów wskazała, że łączenie obowiązków aplikanta i pracownika nie zostawia im czasu na życie rodzinne i towarzyskie 25. Jednocześnie nieco ponad połowa (ZN+RN: 52,41%) stwierdziła, że kolokwia i egzaminy na aplikacji nie sprawdzają adekwatnie wiedzy i umiejętności. Zajęcia na aplikacji w ograniczonym zakresie poruszają kwestie etyczne i obywatelskie. Mniej niż połowa (ZT+RT: 45,91%) aplikantów uważa, że na zajęciach kładzie się duży nacisk na etyczne wyzwania wykonywania zawodu 26. Większość (ZN+RN: 55,54%) aplikantów wskazała przy tym, że na aplikacji nie dowiaduje się, jaką rolę ma adwokat/radca prawny w demokratycznym państwie prawa. Krytyczna ocena aplikacji skutkuje tym, że niemal dziewięciu na dziesięciu (ZT+RT: 88,98%) aplikantów jest zdania, że Nużący rytuał · Omówienie badań 23 Wyraźnie częściej tego zdania są aplikanci radcowscy (67,52%) aniżeli adwokaccy (45,95%), co może oznaczać, że zarzut oparcia aplikacji na pamięciowym przyswajaniu wiedzy dotyczy przede wszystkim samorządu radcowskiego, a w drugiej kolejności adwokackiego. 24 Również w tym przypadku częściej tego zdania są aplikanci radcowscy (AR: 58,12%, AA: 43,74%). 25 Twierdzi tak niemal dwie trzecie (ZT+RT: 64,81%) aplikantów radcowskich oraz niemal trzech na pięciu (ZT+RT: 59,94%) aplikantów adwokackich. 26 Wśród aplikantów adwokackich odsetek ten był wyższy i wyniósł niemal połowę (49,78%). 28 opłata za aplikację jest zbyt wysoka w stosunku do oferowanej jakości zajęć. Paradoksalnie jednak około połowa (ZT+RT: 50,34%) poleciłaby aplikację w swojej izbie/radzie, a nieco więcej (ZT+RT: 54,78%) rozpoczęłaby aplikację ponownie. Paradoks ten zasługuje na wyjaśnienie, czego podejmiemy się w ostatniej części niniejszego raportu. Powyżej przedstawione dane oznaczają, iż percepcja aplikacji przez aplikantów wyraźnie odbiega od oficjalnych deklaracji formułowanych na jej temat przez przedstawicieli obu samorządów. Według aplikantów jest ona wymagająca i w rezultacie z trudem łączą oni zajęcia, pracę oraz życie rodzinne i towarzyskie. Aplikanci postrzegają poziom oferowanej edukacji jako niewspółmierny do wysokości uiszczonej opłaty. Nie tylko pozostają krytyczni wobec kluczowej dla aplikacji instytucji patronatu, ale jednocześnie negatywnie oceniają zajęcia, które są dla nich zbyt teoretyczne, a przy tym zanadto przypominają to, co pamiętają ze studiów. Same zaś egzaminy zbyt często sprowadzają się do weryfikacji pamięciowo opanowanej wiedzy. W rezultacie aplikacja nie jest postrzegana przez większość aplikantów ani jako źródło praktycznej wiedzy, ani wartości czy postaw. Nużący rytuał · Omówienie badań 29 4 Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” W grudniu 2016 roku Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej przeprowadziło badania wśród studentów prawa w zakresie ich oceny studiów prawniczych 27. W omówieniu tych badań zwrócono uwagę na niekompatybilność oficjalnego stanowiska akademii, która podkreśla angażujący, rozwijający i jakościowy wymiar oferowanej edukacji, z oceną studiów dokonaną przez samych studentów. Ocenili oni studia jako zbyt teoretyczne, nierozwijające i nudne. Jednocześnie chęć uzyskania tytułu zawodowego magistra prawa, który otwiera drogę do zawodów prawniczych, motywuje studentów do ukończenia studiów. Mechanizm ten nazwaliśmy „nużącą koniecznością”. Wyniki niniejszego raportu prowadzą do wniosku, że również aplikacje adwokacka oraz radcowska opierają się na mechanizmie nużącej konieczności. Aplikanci krytycznie oceniają jakość oferowanej im edukacji. Zajęcia postrzegane są jako zbyt teoretyczne, oparte na nauce pamięciowej oraz nieprzygotowujące dobrze do zawodu adwokata czy radcy prawnego. Zdecydowana większość aplikantów uważa, że opłata za aplikację jest zawyżona w stosunku do jakości zajęć. Jednak chęć ukończenia aplikacji i zdobycia tytułu adwokata lub radcy prawnego tłumaczy, dlaczego aplikanci podejmują i kontynuują aplikację. Ocena aplikacji dokonana przez aplikantów nie pokrywa się przy tym z oficjalną narracją korporacji prawniczych. Ta opiera się na odróżnieniu teorii od praktyki, preferowaniu form warsztatowych oraz kładzie nacisk na instytucję patronatu. Podczas gdy przedstawiciele samorządów adwokackich i radcowskich podkreślają rolę patronatu, większość (ok. 58%) Nużący rytuał · Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” 27 Nużąca konieczność. Powody podjęcia i ocena studiów prawniczych na WPAE UWr, red. A. Czarnota, M. Paździora, M. Stambulski, Biblioteka Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej, Wrocław 2017 [raport dostępny na: http:// www.bibliotekacyfrowa.pl/ dlibra/docmetadata?id=80007]. 30 aplikantów nie widzi potrzeby takiego obowiązku a około 40% nie ma kontaktu ze swoim patronem i jest to dla nich jedynie wymóg formalny. Pomimo że przedstawiciele samorządów podkreślają warsztatowy i praktyczny wymiar aplikacji, z przeprowadzonych badań wynika zdecydowana dominacja formy wykładowej, przy czym ponad połowa aplikantów uważa, że zajęcia na aplikacji są zbyt teoretyczne i nie różnią się od tych na studiach. Dominacja formy wykładowej może być tłumaczona ciągłością pomiędzy edukacją akademicką a aplikacją. Zróżnicowanie wprowadzone jest jedynie na poziomie źródeł wiedzy. Na uniwersytetach dominują teksty prawne i podręczniki, podczas gdy na aplikacji są to orzeczenia sądowe, jednak struktura przekazywanej wiedzy (ogólne reguły a nie kreatywne rozwiązywanie konkretnych problemów) pozostaje ta sama. Wynika to być może z faktu, że wielu prowadzących zajęcia na aplikacji to aktualni lub byli wykładowcy akademiccy, oraz z braku autonomicznej (podejmowanej przez samorządy) refleksji dydaktycznej. Brak zorganizowanej dyskusji nad metodami kształcenia aplikantów oraz brak badań na ten temat skazuje samorządy na powtarzanie metod, jakie są stosowane na uniwersytetach. Dlatego cechą pozwalającą utrzymać oficjalną narrację jest aprioryzm, czyli uniwersalizowanie przez przedstawicieli samorządu własnego indywidualnego doświadczenia przy braku jakichkolwiek danych na temat oczekiwań i ocen aplikantów oraz narzędzi do ewaluacji oferowanej edukacji. Aplikacja postrzegana jest jako angażująca ekonomicznie i czasowo. Takie zaangażowanie aplikantów nie jest w większości możliwe bez pomocy finansowej rodziny. Opłata za aplikację (wynosząca około 5500 zł) przekracza możliwości finansowe aplikantów, z których niemal jedna trzecia zarabia w skali miesiąca mniej, aniżeli wynosi wynagrodzenie minimalne. Dostęp do zawodu ogranicza nieoficjalny cenzus majątkowy. Łączenie obowiązków pracownika/pracownicy i aplikanta/aplikantki wymaga poświęcenia czasu, którego brakuje ankietowanym na życie rodzinne i towarzyskie. Wysokość nakładów ekonomicznych i czasowych ponoszonych w czasie aplikacji w zestawieniu z poziomem Nużący rytuał · Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” 31 uzyskiwanej usługi edukacyjnej prowadzą do wniosku, iż aplikacji nie należy postrzegać w perspektywie ekonomicznej (jako usługi edukacyjnej adekwatnej do uiszczanej opłaty), ale antropologicznej, a zatem jako proces socjalizacji i przyjęcia do grupy profesjonalnych pełnomocników. Aplikacja jest najpopularniejszą oraz najpewniejszą – jeśli idzie o zdawalność egzaminu – drogą do zawodu adwokata i radcy prawnego. Można ją więc postrzegać jako „rytuał przejścia”, co w antropologii klasycznie rozumie się jako „sekwencje obrzędowe, które towarzyszą przechodzeniu z jednego stanu do innego, z jednego świata (w ujęciu kosmicznym lub społecznym) do drugiego” 28. W tym sensie aplikacja jest zbiorem ceremoniałów, procesem, w ramach którego następuje wprowadzenie aplikanta/aplikantki w świat społeczny profesjonalnych pełnomocników. Rytuały przejścia integrują grupę społeczną i porządkują kategorie, w jakich jednostka odbiera rzeczywistość. Poprzez powtarzalność zachowań w danej grupie poszczególne osoby są w stanie kształtować swoje zachowania i oczekiwania. Ponadto regularność zachowania utrwala struktury poznawcze. W tym sensie owa nużąca konieczność pełni doniosłą funkcję społeczną w edukacji aplikantów. Znużenie i powtarzalność, jaką odczuwają aplikanci, wytwarza w nich nawyki oraz schematy pozwalające sprawnie funkcjonować w środowisku profesjonalnych pełnomocników. Ukazywanie uległości wobec hierarchii czy poświęcenie się dla awansu społecznego są głównymi postawami przekazywanymi w procesie kształcenia aplikantów. Nie oznacza to, że na aplikacjach adwokackiej oraz radcowskiej nie zdarzają się pasjonujące zajęcia prowadzone przez wybitne osobowości. Jednak nie one determinują proces i postrzeganie aplikacji przez aplikantki i aplikantów. Przez samych zainteresowanych proces ten postrzegany jest jako awans społeczny, co wynika z – wciąż podtrzymywanego przez kulturę popularną – prestiżu związanego z byciem profesjonalnym pełnomocnikiem oraz dominacji zawodów prawniczych jako naturalnej kariery zawodowej absolwentów prawa 29. W aplikacji dominuje więc element nie merytoryczny, ale symboliczny – celem Nużący rytuał · Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” 28 Por. A. Van Gennep, Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, tłum. B. Biały, Warszawa 2006, s. 37. 29 Z badań przeprowadzonych przez CLEST wynika, że ok. 80% studentów WPAE UWr chce pracować w zawodzie prawniczym. Por. Nużąca konieczność, op. cit. 32 nie jest jedynie nabycie wiedzy, lecz także bycie uznanym za profesjonalnego pełnomocnika i w rezultacie zmiana statusu społecznego. „Bycie uznanym” wymaga przyswojenia tego, jak powinien zachowywać się profesjonalny pełnomocnik w codziennych interakcjach z innymi. Tłumaczy to, dlaczego aplikanci – pomimo krytycznej oceny samej aplikacji – poświęcają swój czas i środki na jej ukończenie i byliby gotowi podjąć ją raz jeszcze, aby uzyskać upragnione uprawnienia zawodowe. Nużący rytuał · Podsumowanie – aplikacja jako „nużący rytuał” 33 Abstract In November and December 2017, the Centre for Legal Education and Social Theory (CLEST) conducted a research on social profile of legal applicants, their financial situation and their quality assessment of the advocate and legal counsel application in Poland. The research was carried out using a survey addressed to the applicants. The survey was filled in by 1307 respondents, which accounted for more than one tenth (12.4%) of the total number of applicants in Poland in 2017. The majority of the respondents was constituted by women from medium-sized or large cities, whose parents hold at least secondary education. Applicants work mainly in small law firms employing up to 5 people. Their earnings fluctuate at around minimum wage and they benefit from financial support from their families. They perceive the application as too theoretical and they point to lecture as a predominant form of teaching. The opinion that the supervision should not be compulsory prevails among the applicants, as the vast majority of them do not work with their supervisors on a daily basis. The application tuition fee is considered to be too high in relation to the quality of the education offered by the advocate and legal counsel self-governmental bodies. The image of the application that emerges from the study stands in contradiction with the official narrative of legal corporations. The representatives of the self-governmental bodies emphasize that their educational offer differs from the university education. Moreover, they draw attention to the practical aspect of the courses and the importance of the supervision as a personal relationship between the applicant Tiresome rite · Abstract 34 and the “master”. At the same time, the self-governmental bodies lack systematic reflection on didactics. On one hand, the advocate and legal counsel self-governmental bodies do not undertake qualitative evaluation of the education offered. On the other hand, research, like this one, is met with distrust. As a result, lecturers who carry out courses repeat the patterns known from the academic education. The study indicates that the application is based on the mechanism of “a tiresome necessity”. Applicants undertake and manage to complete the application – despite their negative assessment – because they are determined to obtain a professional title. This stage should, therefore, not be treated as an educational service – consisting of transferring the knowledge and skills necessary to become a professional attorney in return for an appropriate tuition fee – but as a “rite of passage”, understood as a set of ceremonies, that is, a process by which the social status of a law graduate is changed and consequently, he or she gets accepted into an elite group of legal counsels and advocates. The social prestige of these professions, together with the conviction that legal application is a natural choice following law studies, is the reason why law graduates are prepared to devote their time and resources in order to obtain a professional title. This may also explain why the applicants – despite such a critical assessment – do not undertake any action to change their situation. Due to their “transitional” status, they not only are not treated as equal partners by the self-governmental bodies, but also they do not find themselves in a favourable position to undertake long-term initiatives or to give voice to their expectations. A perspective of becoming an advocate or a legal counsel in the near future disciplines them and hinders any actions that could lead to an improvement in the applicants’ situation and the quality of education offered to them. Tiresome rite · Abstract 35 1 Advocate and legal counsel application in Poland 1.1 General Information Legal application (aplikacja) is generally understood as a series of courses for law studies graduates. The application aims at preparing the applicants to exercise their profession in an independent manner. Currently, in Poland, law studies graduates may choose between the following paths of further training: advocate application, legal counsel application, judge application, prosecutor application, bailiff application, notary application, and legislative application. The most popular include the attorney applications (that is advocate and legal counsel applications) conducted by the corresponding Regional Bar Chambers (Okręgowe Izby Adwokackie) and Regional Chambers of Legal Counsel (Okręgowe Izby Radców Prawnych). Upon a successful completion of the application, an applicant is entitled to sit the state professional examination (advocate or legal counsel examination). It is not the only route to the profession, as the holders of PhD at Law are also entitled to take the examination. In average, the pass rate of the state examination amounts to 75-80% for people who completed the application and 45-50% 1 for those who did not. Both applications show a number of similarities. Firstly, they last three years. Secondly, they aim at preparing the applicant to exercise the profession of advocate or legal counsel by transferring the appropriate skills, such as: exercising their rights of audience before the court, drafting letters, contracts and legal opinions, as well as following ethical rules Tiresome rite · Advocate and legal counsel application in Poland 1 See: https://nawokandzie. ms.gov.pl/numer-30/aplikacja-i-kariera-14-numer-30/aplikacje-adwokacka-i-radcowska-zasady.html 36 related to the profession. After six months, advocate and legal counsel applicants enjoy a right to replace advocates or legal counsels respectively before the court or other authorities. The main difference between advocates and legal counsels is that the latter, unlike advocates, can remain in an employment relationship, but they cannot act as defense counsels in criminal proceedings. However, some changes were introduced in 2015. Since 1 July 2015, legal counsels may act as defense counsels in criminal proceedings as long as they do not remain in an employment relationship. Advocates can still practice their profession only as part of an individual’s business activity or as partners of civil partnerships. 1.2 Organization of application The state entrance examination is identical for both types of application and consists of a test comprising 150 multiple choice questions with 3 answers each. In order to pass the examination and become an applicant in a given self-governmental body, it is necessary to obtain a minimum of 100 points. The training costs are covered by the tuition fees paid by the applicants. Having regard to the total number of the applicants (11.000) and the amount of yearly tuition fee (PLN 5.000) as well as the membership fees 2 in 2017, it was estimated that the “market” of applicants was worth approximately PLN 60–65 million annually 3. In 2018, the total number of applicants increased to approximately 15.000 and the tuition fee, to PLN 5.460. Therefore, the current value of the market may be estimated at PLN 82 million annually. Application consists of theoretical and practical courses, as well as internships in courts, prosecutors’ offices and law firms. In this regard, the main difference between the advocate and the legal counsel application is that the latter involve twice the amount of theoretical courses. In the course of the advocate application, a total number of 140 hours of classes per year, organised in 45-minutes modules, are planned. It is worth mentioning that – in accordance with the framework programme of the advocate application adopted by the National Bar Council (Naczelna Tiresome rite · Advocate and legal counsel application in Poland 2 In Wrocław, for instance, legal counsel applicants pay a monthly fee that amounts to PLN 20 and the one paid by advocate applicants is five times higher (PLN 100). 3 See: http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311299910Aplikacja-akademicka-niewlasciwa-recepta-na-realneproblemy.html; http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311279904Koniec-monopolu-korporacjina-aplikacje-prawnicze.html. 37 Rada Adwokacka) 4 – individual councils are recommended to hold the courses in the form of seminars, for groups of no more than 20–25 people. The form of lecture should only be used exceptionally. Main topics of study involve substantive and procedural law, as well as the application of law, but the training should also broaden and systematize the knowledge acquired by the applicants during the studies so that they use it effectively in the course of their legal practice. In accordance with the programme of the legal counsel application adopted by the National Council of Legal Counsel (Krajowa Rada Radców Prawnych), 5 during the first year of the legal counsel application 129 hours of lectures and 111 hours of seminars are planned. During the second year, 114 hours of lectures and 126 hours of seminars are scheduled and during the third year, 86 hours of lectures and 154 hours of seminars. According to the point I.3 of the programme, the courses are conducted using exclusively a conversational method, which creates room for discussion and gives a possibility to exchange views on the practical application of legal regulations and the correct solving of legal problems between the lecturer and the applicants. The seminars should be conducted using a workshop method with the active participation of all the applicants in a given group, and the number of participants should not exceed 35. In case of both advocate and legal counsel application, the courses are held once a week and usually take one day. As regards the advocate application, more than a half of the courses should be conducted by advocates, while in case of the legal counsel training, it is indicated that the lectures can be legal counsels or other professionals holding an appropriate training or professional experience (for expample in Wrocław they are usually judges or academic teachers). Both applications foresee annual exams. The training programme for advocate applicants include two exams: in the criminal law (first year) and in the subjects of civil law (second year) 6. In contrast, only in the first year of training, legal counsel applicants have to pass three exams: in labour law, civil law and civil procedural law. In the second year, legal counsel applicants must sit four exams: in economic law; commercial Tiresome rite · Advocate and legal counsel application in Poland 4 It should be noted that the above-mentioned recommendations constitute a minimum requirement. According to the point 1 of the programme guidelines of the advocate application, the framework programme sets out only the curriculum minimum. Specific chambers are free to choose a way of organising the courses and modify the time frameworks. 5 The programme is available at: http://kirp.pl/wp-content/ uploads/2018/07/uchwala_ prezydium_krrp_294_x_2018.pdf. 6 Additionally, in the course of the advocate application the exams in the following subjects are foreseen: economic and commercial law, administrative law and court and administrative procedure, as well as the system of courts and prosecutor’s office law, the advocate’s office law, the history of the advocate self-government, the conditions for practising the advocate profession and the ethics of this profession. 38 law, insolvency law, and restructuring law; family and guardianship law, and criminal law. In the third, the last, year there are two exams: in the rules of exercising the profession of legal counsel as well as administrative law, administrative procedure and administrative and judicial procedure. In case of both applications, if an applicant fails a compulsory exam, it will cause him or her to fail the entire year of application. Applicants are entitled to two attempts to pass a year. Repeated failure to pass the application year provides the basis for establishing the unsuitability of the applicant to the profession, and then to removing him or her from the list of applicants. Both advocate and legal counsel applicants undergo their training under the supervision (patronat) of a supervisor (patron), who can be an advocate or a legal counsel, respectively, with a sufficient working practice. In both self-governmental bodies, the supervisor is obliged to present a detailed opinion about the applicant and on the course of the application to the council (chamber) before the end of every training year. Conditions that have to be fulfilled by potential supervisors are set in both statuses and they show some similarities. In accordance with the requirements set by the self-governmental body, an advocate must have practised the profession for at least 5 years and cannot supervise more than 3 applicants at the same time in order to become a supervisor. The supervisor should take care of the correct course of the application and of the preparation of the applicants for the profession, in particular, of the acquisition of the principles of law ethics, skills in using legal literature and applying case law. What is more, the supervisor should discuss with the applicant the manner of exercising the right of audience before the court and other authorities, as well as take care of his or her intellectual development. A certain difference between the situation of the supervisor in these two self-governmental bodies should be mentioned. As for the rule, an advocate applicant should work only under the supervision of his or her supervisor. A consent of the supervisor as well as of the corresponding Regional Bar Chamber is needed in order to undertake any other activity. Tiresome rite · Advocate and legal counsel application in Poland 39 Moreover, this additional activities cannot hinder the course of the application or violate the dignity of the advocate applicant activities. Regulations for the legal counsel application do not contain similar provisions. It is stipulated that a legal counsel applicant may remain employed outside his or her supervisor’s office and he or she does not need any permission in this respect. Tiresome rite · Advocate and legal counsel application in Poland 40 2 Official narrative of corporations At the end of November of 2017, “Rzeczpospolita”, a Polish daily newspaper, revealed 7 that the Ministry of Justice was working to introduce changes in relation to the access to the profession of advocate and legal counsel by introducing a so-called “university application”, that is, a training conducted by selected Law Faculties of Polish universities. As a result of an introduction of an alternative route of access to the profession, corporations of advocates and legal counsels would lose their monopoly on the training of future advocates and legal counsels. This idea was met with a moderate interest of the deans of Law Faculties 8 and a strong opposition from the representatives of legal self-governmental bodies. A broad discussion on the proposal for creating an university application followed in the press. The representatives of the advocate and counsel self-governmental bodies spoke about the applications they provide, drawing attention to their high quality and didactic value. The initial arguments were based on the thesis that the application programmes run flawlessly and, therefore, there is no need to introduce alternative routes of access to the profession. Thereafter, voices have been raised that the application should be reformed; however, it should be done within the self-governmental bodies. This discussion can be a starting point to reconstruct the official narrative of corporations concerning the application 9. An analysis of the speeches delivered by the representatives of the advocate and legal counsel corporations 10 enables to distinguish the following features of the official message about the application: Tiresome rite · Official narrative of corporations 7 Anna Krzyżanowska, Koniec monopolu korporacji na aplikacje, Rzeczpospolita (online version) 28.11.2017, available at: http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311279904Koniec-monopolu-korporacjina-aplikacje-prawnicze.html. 8 Anna Krzyżanowska, Aplikacja uniwersytecka – nowa droga do togi, Rzeczpospolita (online version) 28.11.2017, available at: http://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311289985Aplikacja-uniwersytecka-nowa-droga-do-togi.html. 9 However, it is worth recalling that these statements were aiming at presenting the applications conducted by legal corporations in the best possible light in order to counteract the conferral of the rights to conduct legal applications to the Law Faculties. 10 In the framework of the above analysis, we studied 18 different media appearances of the representants of the corporations. We analyzed the statements of: the president of the National Chamber of Legal Counsel, the Dean of the Regional Chamber of Legal Consel in Warsaw, the secretary of the National Bar Council, the 41 a) division into theory and practice The official narrative of corporations make a clear distinction between university education and legal application. As one of the legal counsel representatives puts it: “While the universities are responsible for transferring theoretical knowledge, the self-governing bodies provide the applicants with practical knowledge. We complement each other 11.” vice-dean of the Regional Bar Chamber in Wrocław, the dean of the Regional Bar Chamber in Poznań, the vice-president of the National Bar Council, the dean of the Regional Chamber of Legal Counsel in Wrocław, the president of the National Bar Council, the vice-president of the National Chamber of Legal Counsel. Apparently, the difference lies in the practical aspect of the courses. Theory is understood as both knowledge about legal institutions and general knowledge about historical, philosophical and social determinants of law. Practice is devised as an ability to prepare letters and agreements, act before the court and other institutions as well as possess knowledge about the ethical rules of the profession, including building relationships with the clients. It is believed that the practical knowledge can only be acquired under the supervision of a law practitioner and by participating in workshops, which are characteristic for both types of applications. This is the reason why the workshops are the preferred didactic form. According to one of the legal counsel representatives: “Only the experienced law practitioners, not theorists, know how to prepare the applicant to exercise the profession. We conduct simulations of hearings in a specially prepared room. The best professionals explain the secrets of the profession and nobody can replace them in this field. Courses take a form of workshops.” The statements cited above lack in-depth didactic reflection on what such courses should consist of. Courses in form of workshops are usually defined in a negative manner. There is a consensus that the courses should not take a form of lectures and should be held by practitioners of law. Moreover, the assessment of the implementation of these demands is not uniform. Within one of the corporations, there are voices that lectures should be abandoned in favour of workshops, while some representatives of the same corporation declare Tiresome rite · Official narrative of corporations 11 All the highlights were added by the authors of the report. 42 that currently all the courses take a form of workshops. This discrepancy may also result from the lack of coordination between central and regional authorities. b) importance of supervision Supervision is indicated as one of the main pillars of the application. Direct contact with a supervisor as well as working under his or her guidance on a daily basis are emphasized. Attention is also drawn to an intergenerational transfer of attitudes and values. At the same time, the importance of supervision is more often stressed by advocates than by legal counsels. As stated by a representative of advocate’s office: “[…] the essence of the advocate application performed in a self-governmental body is to create an intergenerational bond within the relationship between an applicant/student and a supervisor/master, as well as a tradition based on common values.” What is more, the relationship with a supervisor and carrying out “professional” activities are believed to be more important than the theoretical courses. Supervision is another factor that distinguishes the application from the academic education. As stated by a representative of the advocate’s office: “But the essence of the application is to work with the supervisor. As an applicant, I used to avoid boring lectures. I learned running from one court hearing to another, in place of my supervisor, watching other attorneys in action and observing their craftsmanship. This cannot be replaced by any lecture.” c) civic dimension of the application The possibility of conducting the application is seen as an expression and a guarantee of the self-governance of the corporations. It is perceived as one of the guarantees of civil rights. This thesis is uttered much more frequently by advocates than legal counsels. It is considered to be obvious and therefore, it does not require any further justification. When Tiresome rite · Official narrative of corporations 43 discussing the draft of the proposal presented by the Ministry, a representative of the advocate’s office stated that: “At the same time, the current state of the academic education justifies the claim that the university level school will not be able to provide their students with adequate practical preparation for the proper performance of the profession, which is a pillar of the judiciary and a guarantee of protection of civil liberties.” At the same time, application is considered to be apolitical, which is demonstrated by the opinion of one of the legal counsels: “It is important to note that it is a political attempt to divide our professional circles. When in conflict, we are not a real force. We are the last bastions of independence, apoliticism and common sense. This is for these reasons why wise, farsighted representatives of the world of science do not express their enthusiasm for this kind of ideas.” d) apriorism The opinions of the representatives of the self-governmental bodies regarding the application are based on an apriorism, which manifests itself in constructing a profile of the applicant without any reference to the expectations of the applicants themselves and to their social environment, as well as in the lack of empirical sources of knowledge about the course of the application (apart from the individual experience). As an advocate stated: “The whole system of non-academic education requires deep reflection. However, it seems unreasonable to create another route of access to the advocate’s or legal counsel’s profession without presenting proposals for comprehensive changes. In my opinion, the application provided by self-governmental bodies is conducted correctly and the applicants are prepared to exercise their profession.” Self-governmental bodies do not show any interest in the social profile of the applicants and their expectations. They do Tiresome rite · Official narrative of corporations 44 not gather any data in this respect, expecting the applicants to adapt to the requirements and their educational offer. There are no objective sources of knowledge about the actual course of the application. The statements of the representatives are therefore based on their individual experience generalized to the whole corporation, hence the inconsistencies. Within a single corporation, a representative of the national authorities may speak about the risks resulting from mass education, while a representative of one of the regional chambers speaks about the absence of such a risk in the course of the application process. Self-governmental bodies do not have any systemic tools to control the quality of the education process, except for the surveys filled in by the applicants after finishing a course or the results of the final examinations. The aim of the surveys is mainly to assess a given course itself and the performance of the lecturer; they are not designed to evaluate the whole educational system or a given stage of this education. The results of the professional examination are used mainly to prove the effectiveness of the application process. In the analysed statements, there was no reference to the desired social competences or ethical attitudes of future attorneys. The fact that the representatives of the self-governing bodies rely only on quantitative criteria (such as exam pass rate) may be surprising considering that they often refer to ethics and professional ethos. Tiresome rite · Official narrative of corporations 45 3 Discussion on the results 3.1 Survey methods The survey was sent to all the 24 Regional Bar Chambers and all the 19 Regional Chambers of Legal Counsel with a request to make them available to the applicants of all the years. Since the majority of the addressees did not react to the request, individual councils and chambers were contacted by phone. They were asked to confirm the receipt of the survey and their decision concerning providing the applicants with the document. Only 8 out of 24 Regional Bar Chambers (one third) and 4 out of 19 Regional Chambers of Legal Counsel (one fifth) sent the questionnaire to the applicants. Other 3 Regional Bar Chambers and 7 Regional Chambers of Legal Counsel directly refused without giving any reasons or referring to the guidelines of the national authorities. Other councils and chambers delayed their decision. We are under the impression that this research initiative itself seemed suspicious to the representatives of the authorities of the relevant councils and chambers. They were distrustful, reacted nervously and avoided taking any position in this regard. Therefore, once the possibilities of submitting the survey by the official means were exhausted, a link to the questionnaire was shared in several groups for applicants on one of the social networks. The initiative was welcomed and several people expressed their willingness to get acquainted with the results of the research. The above-described reluctance of chambers and councils to the research being conducted may be seen as a result of the lack of an objective discourse on the quality Tiresome rite · Discussion on the results 46 of the application. In the absence of the assessment tools and research in the field, distrust of this kind of activities was intensified 12. When the research was being conducted, a discussion on granting the opportunity of carrying out the application to the universities was initiated in the media. The representatives of individual councils and chambers treated this idea as an attack on self-governance, which further deepened their distrust towards the survey used to assess the quality of education. At the same time, the applicant community responded positively to the request to take part in the study and actively participated in it, which may additionally prove the need for this type of initiatives. The study was conducted in November and December of 2017. According to the information available on the websites of individual councils, chambers and official registers, there were 6096 legal counsel applicants and 4462 advocate applicants in Poland at the moment 13. The questionnaire was filled in by 1668 applicants; 1307 applicants, that is approximately 12.4% of the total number of the applicants, provided complete answers. Only completed questionnaires were taken into account in the following analysis. 3.2 Applicant’s social profile Almost an equal number of advocate applicants and legal counsel applicants participated in the study (AA: 51.95%, CA: 48,05%). More than a half of the respondents (61.29%) was constituted by women. The vast majority of the respondents graduated from full-time studies. The majority of the applicants declared that they came from cities with the population of 20–120.000 inhabitants (27.31%), of 121–500.000 inhabitants (20.28%) and over 500.000 inhabitants (19.74%). The smallest number of applicants come from rural areas (19.13%) and cities of up to 20.000 inhabitants (13.54%) 14. The place where the applicants undergo their application depends on where they come from and where they completed their studies. More than a half of the applicants (58.81%) undertake the application in the place closest to their place of origin and nearly two thirds (65.95%), in the city in which they finished their studies. Tiresome rite · Discussion on the results 12 This is due to many reasons, which are not going to be discussed here. The IBRIS survey, commissioned by KIRP, which asked what kind of application law students wanted, cannot be considered as an evaluation tool either. See: Sondaż wśród studentów prawa dot. aplikacji uniwersyteckiej, Rzeczpospolita, 30.11.2017 r., available at: https://www.rp.pl/ Aplikacjeegzaminy/311309846Sondaz-wsrod-studentowprawa-dot-aplikacjiuniwersyteckiej.html. 13 These figures result from the addition of the numbers of applicants of the first, second and third year for each council and chamber. In case f the councils and chambers that do not publish the number of applicants on their websites, data was gathered using the online registers: www. rejestradwokatow.pl and www. rejestrradcow.pl. The data from the registers also includes the applicants of a so-called “fourth year of application”, therefore it shows a number of applicants higher than assumed in this study. 14 However, it can be observed that the advocate application is more frequently chosen by people from larger cities (cities with population between 121.000 and 500.000 inhabitants – AA: 21.06%, CA: 19,43%, cities with population over 500.000 inhabitants – AA: 22,09%, CA: 17,20%). Legal counsel applicants more often declare they come from villages (CA: 20,54%, AA: 17,82%), cities with population up to 20.000 inhabitants (CA: 14,17%, AA: 12,96%) and 47 A number of 7.88% of applicants indicated that their parents held a legal degree from the side of the father and 5.59%, from the side of the mother 15. At the same time, almost two fifths (39.17%) and approximately a half of the applicants (50.65%) declared that they parents held a non-legal degree, from the side of the father and the mother, respectively. More than two fifths (43.92%) and almost two fifths (38.87%) of the applicants indicated that they parents had completed secondary education (from the father’s or mother’s side, respectively). Persons whose parents completed secondary or higher education constitute the vast majority of the applicants (father: 90.97%, mother: 95.11%). As seen from the above, the vast majority of the applicants come from families where parents completed higher education. The largest number of applicants (40.70%) work in small law firms employing up to 5 people, followed by large law firms employing more than 10 people (16.91%) and law firms employing between 6 and 10 people (14.00%). The least number of applicants work in non-governmental organisations (0.31%) and law enforcement agencies (0.08%). As many as one in ten applicants (10.56%) works in non-legal business entities, such as banks or non-legal commercial companies. The employment structure differs between the two corporations in a manner consistent with the historical conditions of both self-governmental bodies. Legal counsel applicants are employed in the public administration sector more often than advocate applicants (CA: 7.01%, AA: 2.36%). The same situation takes place in case of non-legal businesses (CA: 14.01%, AA: 7.36%) and law firms employing more than 10 people (CA: 20.06%, AA: 13.99%). Advocate applicants work in law firms employing up to 5 people more often than legal counsel applicants (CA: 30.57%, AA: 50.07%). 3.3 Financial situation The largest number of applicants (31.45%) report the level of net earnings between PLN 1500 and 2500 per month 16. Almost the same percentage (31.44%) earns below this amount and more than one third (37.11%) of the applicants, above this amount. It means that almost every third Tiresome rite · Discussion on the results cities with population between 20 and 120.000 inhabitants (CA: 28,66%, AA: 26,07%). 15 The difference between the applicants of different corporations is worth mentioning. More than every tenth advocate applicant declares that his or her father holds a legal degree (10,16%), while it is true only for every twentieth legal counsel applicant. The analysis of the results leads to the conclusion that people from larger cities, with better educated parents, and slightly more often also people graduated from full-time studies, choose the advocate application (rather than the legal counsel application). 16 All the amounts are net salaries. 48 trainee earns less than the minimum net salary (PLN 1459) for 2017. Nearly every twentieth applicant (4.82%) declares that he or she does not receive any remuneration. At the same time, almost half (49.04%) of the applicants perceive their financial situation as “good, although it could be better”, and slightly less (44.22%) indicate that their situation is “not good” and they live day-to-day. The vast majority (68.55%) of the applicants benefit from financial support from their families and almost half of them (48.74%) declare that they need this support for their daily expenses. It should be emphasized that the advocate applicants find themselves in worse financial situation than the legal counsel applicants. More than every twentieth advocate applicant declares that he or she does not receive any remuneration at all, while this problem affects only every thirtieth legal counsel applicant (AA: 6.04%, CA: 3.59%). A similar number of advocate applicants report earnings below PLN 750, and this also applies to almost every fortieth legal counsel applicant (AA: 5.89%, CA: 2.71%). Advocate applicants are also more likely to declare salaries between PLN 750 and 1500 (AA: 24.74%, CA: 19.59%). Financial situation of the applicants resembles the one of unskilled manual or office workers 17, the main difference being that the applicants, apart from the expenses related to the costs of everyday life, have to bear the costs of the application. In most cases, applicants are not able to cover these costs and maintain themselves at the same time. The possibility of undertaking and completing the application is, therefore, dependent on the financial support from the family, which constitutes a socio-economic barrier to access the profession. 3.4 Women’s vs. men’s earnings 18 The analysis of earnings indicates that women (F) earn significantly less than men (M). Women more often do not receive any remuneration (F: 5.37%, M: 3.95%), earn less than PLN 750 (F: 4.99%, M: 3.36%) as well as between PLN 750 and PLN 1500 (F: 24.72%, M: 18.38%). In contrast, men more frequently report salaries between PLN 3500 and PLN 4500 (F: 8.24%, M: 14.23%) and above PLN 4500 (F: 6.99%, M: 10.87%). Even though these results do not allow to determine Tiresome rite · Discussion on the results 17 According to the website wynagrodzenia.pl an average manual or office worker earns about PLN 2000 (net). 18 In the area not related to the earnings, it should be indicated that woman more often than men come from villages and small cities and their parents are statistically less educated. Women more often than men evaluate the courses as too theoretical and requiring a lot of studying, and also less frequently declare that they would undertake the training again. They also more often are of the opinion that the application tuition fee is too high in relation to the quality of the courses offered. 49 the exact disproportion between the earnings of men and women, they match an evident trend, according to which women earn significantly less than men 19. Moreover, women, with more frequency are employed under fix-term contracts (F: 29.46%, M: 24.70%) or work with no contract (F: 29.46%, M: 24.70%). The above-described difference in earning affects the assessment of the applicants’ financial situation. Woman declare a very good financial situation and no major financial problems less frequently (F: 5.37%, M: 8.89%) and more often report that they live day-to-day (F: 5.37%, M: 8.89%). They are also more dependent on the financial support from their families. When asked if they benefit from the financial support, more than a half of women (52.81%) and just two fifths of men (42.29%) answered: “yes, otherwise I would not be able to make ends meet” and “no, I need it, but I cannot count on it”. Women also declared with less frequency (F: 21.22%, M: 27.08%) that they did not need such support, as they cope with the situation on their own. 3.5 Basis of employment Almost every tenth (8.19%) applicant works without a contract and almost every twentieth (4.90%), on the basis of a supervision contract. One out of nine (11.32%) applicants provide their services while running their own business activity, and one out of seven applicants work on the basis of a civil contract (contract of mandate: 15.38%, contract for specific work: 0.99%). The rest of the applicants perform their work on the basis of a contract for a specified period of time (27.62%) or an unspecified period of time (31.60%). Against this background, certain differences between the advocate applicants and the legal counsel applicants can be perceived. The former are slightly more likely to run their own business activity (AA: 11.93%, CA: 10.67%) or work without a contract (AA: 10.60%, CA: 5.57%), under a supervision contract (AA: 8.39%, CA: 1.11%), as well as under a contract for specified work (AA: 1.47%, CA: 0.48%). Legal counsel applicants are more often employed on stable employment contracts (contract for a specified period – CA: 32.32%, AA: 23.27%, Tiresome rite · Discussion on the results 19 See: GUS, Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2016 r., http:// stat.gov.pl/download/gfx/ portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5474/4/8/1/struktura_wynagrodzen_wedlug_ zawodow_w_pazdzierniku_2016. pdf [consulted: 05.02.2018 r.], Warszawa 2018, p. 14. The report indicated that in October 2016, the average gross monthly salary amounted to PLN 4346.76. Men achieved an average salary 8.3% higher than the national average (i.e. higher by PLN 358.87), and women, 8.6% lower (i.e. lower by PLN 375.63), which means that the average salary of men was 18.5% (by PLN 734.50) higher than the average salary of women. 50 contract for an unspecified period – CA: 34.08%, AA: 29.31%). This means that just over half (52.58%) of advocate applicants and almost two thirds (66.40%) of legal counsel applicants are employed on the basis of an employment contract. Advocate applicants are therefore more often affected by the problem of so-called “junk” contracts, “black market” employment or, as one may guess, fictitious self-employment. Hence, nearly 40% of the applicants have no employment contract and therefore, are excluded from labour law protection, which in combination with low wages may lead to the precarization 20 of the applicants. Lack of stable employment and fragile financial situation may cause fear and frustration. 3.6 Supervision As regards the way of finding a supervisor, more than a half of the applicants (51.34%) declare that their supervisor is an advocate or legal counsel they had previously known 21. When asked about their relationship with the supervisor, two fifths (41.70%) of the applicants indicate that they do not work with their supervisor on a daily basis and that having a supervisor is only a formal requirement that they have to fulfil, while almost every fifth applicant (17.06%) declares that the supervisor is only their employer and they do not maintain any special relationship with him or her. Only one third of the applicants (35.04%) believe that their supervisors provide them with support and they perceive him or her as a rolemodel. At the same time, only every third applicant agrees that supervision is necessary to educate a good advocate or legal counsel. Not less (25.25%) believe that supervision in unnecessary and it is possible to become a good advocate or legal counsel without any help from a supervisor. Most respondents (32.29%) declare that supervision does not hinder them, but should not be mandatory. Therefore, almost three fifths (57.54%) of all the applicants believe that it should not be compulsory to be supervised. It is worth mentioning that the supervision is more highly regarded by the advocate applicants that the legal counsel applicants, which can be explained by the fact that the advocate applicants are generally obliged to work for their Tiresome rite · Discussion on the results 20 In modern sociology, precariat is a term describing a social group whose representatives are employed on the basis of flexible contracts. Lack of stability causes uncertainty and fear of losing the job. 21 Further positions included: finding a supervisor as a result of distributing resumes in law firms (16.60%), responding to an offer (10.18%), as well as the appointment of supervisor by the chamber/ council (9.18%). 51 supervisor, whereas the legal counsel applicants have more freedom in this respect. More than two out of five (42.86%) advocate applicants indicate that their supervisor provides them with the necessary support and consider him or her to be a role-model, while only one quarter (26.59%) of legal counsel applicants share this opinion. More than a half (53.54%) of legal counsel applicants declare that they do not work with a supervisor on a daily basis and undergoing the application under his or her guidance is only a formal requirement. In contrast, less than one third of advocate applicants (30.93%) is of the same opinion. On the other hand, advocate applicants are more likely to indicate (AA: 20.03%, CA: 13.85%) that for them, their supervisor is only an employer and that they have no special relationship with him or her. This means, however, that more than a half (50.96%) of advocate applicants and more than two-thirds (67.39%) of legal counsel applicants do not have any special or any connection whatsoever with their supervisor. It stands in clear contradiction with the arguments raised in the debate on the nature of both types of application, discussed in the second part of this report. The above data affects the assessment of the application supervision within both self-governmental bodies. Advocate applicants are much more often of the opinion that the supervision is necessary to educate a good advocate or legal counsel and therefore, it should be compulsory. More than one out of three (35.94%) advocate applicants and one out of five (19.59%) legal counsel applicants agrees with this opinion. In contrast, legal counsel applicants more often indicate that supervision is unnecessary, as a good advocate or legal counsel can be left without supervisor. Almost one third (30.89%) of legal counsel applicants shares this point of view, while only one fifth (20.03%) of the advocate applicants agrees with this opinion. The image of supervision and the applicants’ perception of the relationship with the supervisors that emerges, raises questions about the official position of the corporations. Applicants of both self-governmental bodies not only remain sceptical about the obligation to have a supervisor, but also Tiresome rite · Discussion on the results 52 demonstrate a legitimate reason for this: they usually do not work with their supervisor. It is therefore only a formal requirement to complete the application and not a source of knowledge or skills needed in the legal profession. Under such circumstances, the goal of the supervision, consisting in the intergenerational transfer of attitudes and values, can only be achieved to a very limited extent. 3.7 Didactics Contrary to the assumptions or declarations of the representatives of the self-governmental bodies, the dominant didactic method used in course of the advocate and legal counsel applications is not a workshop form, but a presentation form, that is, a lecture. About one-fifth of the respondents (20.73%) stated that the courses always take such a form and more than two thirds (68.40%) that they often do. Other forms of courses were clearly less frequent: discussion on a specific case (A+O: 22.57%), discussion on a specific legal institution (A+O: 22.34%). Writing exercises (A+O: 13.55%) and mock trial (A+O: 1.53%) are used occasionally 22. Court decisions are the most frequently used source of knowledge: decisions of the Supreme Court and Supreme Administrative Court (A+O: 62.97%), decisions of common courts (A+O: 55.47%) and the Constitutional Tribunal (A+O: 20.66%). Case files (A+O: 11.32%) and sample pleadings (A+O: 12.24%) are the least frequently used sources. Therefore, lectures are the predominant form of teaching and court decisions, not specific cases, are the most commonly used source of knowledge. Hence, legal training does not differ much from the theoretical academic education. The only difference is that the textbooks are replaced with the court decisions. Methods used during the courses, failure to involve applicants in the teaching process as well as the vision of “practicality” remain the same. “Practicality” takes the form of an abstract recreation of the rules found in court decisions. However, if “practicality” is understood as an exercise in applying the law in specific cases, then the practical aspect of the application, emphasized in the official narrative of the corporations, is not reflected in the adopted didactic Tiresome rite · Discussion on the results 22 Minor differences may be observed between the specific self-governmental bodies. The courses more often take a form of lectures: in case of legal counsel application more than 9 out of 10 legal counsel applicants are of the opinion that this is always or often the case (A+O – CA: 93.64%, AA: 84.97%). Advocate applicants, on the other hand, are more likely to indicate that the courses take a form of discussions on a particular case: every fourth applicant agrees with this opinion, while it is shared by only every fifth legal counsel applicant (A+O – AA: 26.66%, CA: 18.15%). Advocate applicants are more likely to declare that the courses always or often take the form of discussions on a particular legal institution (A+O – AA: 26.94%, CA: 18.15%). Courses attended by advocate applicants more often take a form of mock hearings: almost every sixth advocate applicant (15.18%) and less tan every twelfth (8.44%) legal counsel applicant is of the opinion that it happens always, often or sometimes. On the other hand, legal counsel applicants (A+O – CA: 17.36%, AA: 11.78%) practice writing with more frequency. This means that the courses organised in the advocate application are slightly more engaging that the ones on the legal counsel application, although, on the basis of these results, it is difficult to conclude that the programme of any of the applications is being implemented. 53 methods and sources of knowledge used. At the same time, it is difficult to expect effectiveness from teaching, which – despite the fact that workshop forms are emphasized in the programme – is almost exclusively based on the lecture form. While the advantage of this form at the initial stage of education may be justified, its application to graduates of fiveyear law studies proves the lack (in both self-governmental bodies) of both the vision of the desired competences of the future attorney and any didactic reflection on effective forms of teaching. 3.8 Assessment of the application Despite the declaration of the representatives of the self-governmental bodies that the application, unlike academic education, is practical, the applicants themselves perceive the application as based on the transfer of theoretical knowledge, which is to be learnt by heart. Nearly three quarters (DY+RY: 74.60%) of the applicants believe that the courses are too theoretical. At the same time, most of them (DY+RY: 54.62%) are of the opinion that they do not differ from those held at the university, and almost seven out of ten (DN+RN: 69.47%) applicants believe that the application does not prepare to exercise the profession of an advocate or legal counsel. Legal application is also perceived as demanding. More than a half of the applicants (DY+RY: 56.31%) believe that the courses require a lot of preparation 23 and memorization (DY+RY: 50.65%) 24. A clear majority (DY+RY: 62.28%) of applicants indicates that a necessity to combine application and professional responsibilities hinders their family and social life 25. At the same time, slightly more than a half (DN+RN: 52.41%) state that the knowledge and skills are not adequately tested during the exams. Ethical and civic issues are addressed only to a limited extent. Less than a half of the applicants (DY+RY: 45.91%) believe that a strong emphasis on ethical challenges of the profession is placed 26. The majority (DN+RN: 55.54%) of the applicants indicate that they do not know what is the role of an attorney in a democratic state of law. Tiresome rite · Discussion on the results 23 This opinion is clearly more often expressed by the legal counsel applicants (67.52%) than by the advocate applicants (45.95%), which may mean that the allegation that the application is based on learning by heart applies primarily to legal counsel self-governmental body and in the next order, to the advocate self-governmental body (CA: 58.12%, AA: 43.74%). 24 Also in this case, this opinion is much more often expressed by the legal counsel applicants (CA:58,12%, AA: 43,74%). 25 Almost two thirds of the legal counsel applicants (DY+RY: 64,81%) and almost three out of five advocate applicants (DY+RY: 59,94%) share this opinion. 26 Among advocate applicants this percentage was higher and amounted to almost a half of them (49,78%). 54 Negative assessment of the application results in the fact that almost nine out of ten (DY+RY: 88.98%) applicants are of the opinion that the application tuition fee is too high in relation to the quality of the courses offered. Paradoxically, however, about half of them (DY+RY: 50.34%) would recommend taking the application in their chamber or council, and a little more (DY+RY: 54.78%) would start the application again. This paradox deserves an explanation, which we will try to provide in the last part of this report. The data presented above indicates that the perception of the application by the applicants clearly differs from the official declarations formulated about it by the representatives of both self-governmental bodies. According to the applicants, it is demanding and, as a result, it is difficult for them to combine work with family and social life. They perceive the level of education offered as disproportionate to the tuition fee paid. Not only do they remain critical of the supervision, which is a key characteristic of the application, but at the same time they perceive the courses as too theoretical and similar to those known from the university. The examination often consists of verifying if the knowledge was memorized. As a consequence, the training is not perceived as a source of practical knowledge, values or attitudes by most of the applicants. Tiresome rite · Discussion on the results 55 4 Conclusions: legal application as a tiresome rite In December 2016, the Centre for Legal Education and Social Theory conducted a study on the assessment of law studies among law students 27. When discussing the results of the study, attention was drawn to the incompatibility of the official position of the university, which emphasizes the engaging, developing and qualitative dimension of the education offered, with the students’ own evaluation of their studies. They assessed the studies as too theoretical and boring. At the same time, a desire to obtain a Master’s Degree in law, which opens the way to legal professions, motivates students to complete their studies. We called this mechanism “a tiresome necessity”. The results of this report lead to the conclusion that advocate and legal counsel applications are also based on the mechanism of a tiresome necessity. Applicants are critical of the quality of the education they receive. The courses are perceived as too theoretical and based mainly on memorization and, as a result, they do not prepare to exercise the profession. The vast majority of the applicants believe that the application tuition fee is too high in relation to the quality of courses offered. However, a desire to complete the application and obtain a title of advocate or legal counsel explains why applicants undertake and continue the training. The applicants’ evaluation of the application does not coincide with the official narrative of legal corporations. This narrative is based on the distinction between theory and practice, the preference for workshop forms and the importance of supervision. While the representatives of advocate and legal counsel self-governmental bodies emphasise the Tiresome rite · Conclusions: legal application as a tiresome rite 27 Tiresome necessity. Reasons for starting the law studies in WPAE UWr and their assessment, A. Czarnota, M. Paździora, M. Stambulski, Legal Education and Social Theory, Wrocław 2017 [available at: hhttp://www. bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/ docmetadata?action=ChangeM etaLangAction&id=80007&lang =en] 56 role of supervisors, the majority (approx. 58%) of the applicants do not see the need for such an obligation and approx. 40% do not maintain any contact with their supervisor; therefore, supervision is only a formal requirement. Despite the fact that the representatives of the self-governmental bodies emphasize the importance of the workshops and the practical dimension of the application, the research demonstrates a strong dominance of the lecture form, with more than a half of the applicants believing that the courses are too theoretical and do not differ from those known from the academic education. The dominance of the lecture form can be explained by the continuity between the academic education and the application. The only difference is introduced at the level of the sources of knowledge. At the university, legal text and text books are the most commonly used materials, while in case of the legal application court decisions prevails as the source of knowledge. However, the structure of knowledge transferred remains the same. This may be due to the fact that many lecturers are current or former academic teachers. Other possible explanation is the lack of autonomous (undertaken by self-governing bodies) didactic reflection. In the absence of a structured discussion on the methods used and the lack of research on this subject, the self-governmental bodies are condemned to repeating the methods that are used at universities. The official narrative is based on apriorism, that is, a fact that the representatives of the self-governmental bodies universalize their own experience, in the absence of any data on the expectations and evaluation of applicants and tools for evaluation of the education provided. Application is perceived as engaging in economic terms as well as time consuming. The involvement in the training is mostly not possible without the financial support from the family. The application tuition fee (which amounts to PLN 5500) exceeds the financial possibilities of the applicants, as nearly one third of them on a monthly basis earn less than a minimum wage. Access to the profession is restricted by an official monetary census. Combining the responsibilities of Tiresome rite · Conclusions: legal application as a tiresome rite 57 an employee with those of an applicant requires a lot of time, which the respondents lack in their family and social life. The amount of economic and time expenditure incurred during the application in comparison with the level of educational service obtained leads to the conclusion that the application should not be perceived in economic terms (as an educational service adequate to the fee paid), but in anthropological terms, that is, as a process of socialization and admission to the group of professional attorneys. Legal application is the most popular and, as far as the exam pass rate is concerned, the most reliable route of access to the profession of advocate and legal counsel. It can therefore be seen as a “rite of transition”, which in anthropology is classically understood as a set of ritual sequences that accompany the transition from one state to another, from one world (from a cosmic or social perspective) to another 28. In this sense, the application is a collection of ceremonies, a process in which the applicant is introduced into the social world of attorneys. Rites of passage integrate a social group and organise the categories in which an individual perceives reality. Through the repetition of behaviours in a given group, individuals are able to shape their behaviours and expectations. Moreover, the regularity of certain behaviours preserves the cognitive structures. In this sense, this tiresome necessity has a significant social function in the education of the applicants. Fatigue and repetition felt by the applicants create habits and schemes that allow them to function efficiently in the environment of professional attorneys. Demonstrating submission to the hierarchy or devotion to social advancement are the main attitudes passed on in the application process. This does not mean that there are no fascinating classes run by eminent personalities during the advocate and legal counsel application. However, they do not determine the process and the perception of the application by the applicants. This process is perceived by the interested parties themselves as a social advancement, which results from the prestige associated with being a professional attorney and the domination of the legal profession as a natural professional career of law graduates 29, which is still maintained by popular Tiresome rite · Conclusions: legal application as a tiresome rite 28 Based on: A. Van Gennep, Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, tłum. B. Biały, Warszawa 2006, p. 37. 29 According to the results of the research conducted by CLEST, around 80% of the students of the Law Faculty of the University of Wrocław want to exercise the advocate profession. See: Nużąca konieczność 58 culture. Thus, the application is dominated by a symbolic rather than a substantive element – the aim is not only to acquire knowledge, but also to be recognized as a professional attorney and, as a result, to change the social status. Being recognized requires assimilating how a professional attorney should behave in daily interactions with others. This explains why the applicants – despite their negative assessment of the application itself – devote their time and resources in order to complete it and why they would be ready to take it up again in order to obtain the desired professional qualifications. Tiresome rite · Conclusions: legal application as a tiresome rite 59 Wyniki ankiety Survey results Płeć Gender Kobieta Women 61,29% Mężczyzna Men 38,71% Ukończone studia Type of studies Dzienne Full-time studies 75,52% Zaoczne Weekend part-time studies 16,45% Wieczorowe Evening part-time studies 7,12% 2,5-letnie 2,5 years studies 0,77% Zagraniczne Studies abroad 0,15% Aplikacja Application Adwokacka Advocate 51,95% Radcowska Legal counsel 48,05% I rok 1st year 38,18% II rok 2nd year 25,55% III rok 3rd year 36,27% Aplikacja Year of application Nużący rytuał Tiresome rite · Wyniki ankiety Survey results 60 Siedziba Izby w której odbywasz aplikację application Office of the chamber in which you are undergoing your Białystok 0,92% Bydgoszcz 1,91% Częstochowa 1,22% Gdańsk 9,18% Katowice 5,05% Kielce 0,61% Koszalin 0.77% Kraków 7,12% Lublin 5,43% Łódź 5,59% Olsztyn 1,76% Opole 0,92% Płock 0,23% Poznań 4,28% Radom 0,15% Rzeszów 2,22% Siedlce 0,08% Szczecin 4,13% Toruń 0,77% Wałbrzych 4,90% Warszawa 29,61% Wrocław 10,25% Zielona Góra Miejscowość pochodzenia 1,07% Bielsko-Biała 1,84% Place of origin Wieś Village 19,13% Miasto do 20 tyś. mieszkańców Town with a population up to 20.000 inhabitants 13,54% Miasto 20 – 120 tyś. mieszkańców Town with a population between 20-120.000 inhabitants 27,31% Miasto 120 – 500 tyś. mieszkańców Town with a population between 120-500.000 inhabitants 20,28% Miasto powyżej 500 tyś. mieszkańców City with a population over 500.000 inhabitants Nużący rytuał Tiresome rite · Wyniki ankiety Survey results 19,74% 61 Wykształcenie rodziców (ojciec) Level of studies of your parents (father) Wyższe prawnicze Tertiary education in the legal field Wyższe nieprawnicze Tertiary education in a non-legal field 39,17% 43,92% 7,88% Średnie Secondary education Podstawowe Primary education 8,72% Brak Lack of education 0,31% Wykształcenie rodziców (matka) Level of studies of your parents (mother) Wyższe prawnicze Tertiary education in the legal field Wyższe nieprawnicze Tertiary education in a non-legal field 50,65% 38,87% 5,59% Średnie Secondary education Podstawowe Primary education 4,82% Brak Lack of education 0,08% Czy odbywasz aplikację w Izbie położonej najbliżej twojego miejsca pochodzenia? Are you undergoing your application in the chamber closest to your place of origin? Tak Yes Czy odbywasz aplikację w mieście ukończenia studiów? where you studied? Tak Nużący rytuał Tiresome rite · Yes Wyniki ankiety 58,91% Nie No 41,09% Are you undergoing your application in the city 65,95% Survey results Nie No 34,05% 62 Gdzie pracujesz? Where do you work? Kancelaria zatrudniająca do 5 osób Law firm employing up to 5 people 40.70% Kancelaria zatrudniająca 6-10 osób Law firm employing between 6 and 10 people 14.00% Kancelaria zatrudniająca więcej niż 10 osób Law firm employing more than 10 people Korporacja prawnicza Law corporation 16.91% 4.90% Inny podmiot gospodarczy (np. bank, firma nieprawnicza) Another economic entity (for example, a bank, a non-legal company) 10.56% Organizacja pozarządowa Administracja publiczna Non-governmental organization Public administration 0.31% 4.59% Organy ścigania (policja, prokuratura) Law enforcement (police, public prosecution) 0.08% Sąd 1.45% Court Wykonuję prace dorywcze Nie pracuję Inne Ile zarabiasz miesięcznie netto (tzw. „na rękę”)? Nużący rytuał Tiresome rite · Casual employment I am unemployed Other 2.22% 2.30% 1.99% How much do you earn per month? Nie otrzymuję wynagrodzenia I do not receive any remuneration 4,82% Poniżej 750,00 zł 4,36% Below PLN 750,00 750,00 – 1.499,99 zł PLN 750 – PLN 1499,99 22,26% 1.500,00 – 2.499,99 zł PLN 1500 – PLN 2499,99 31,45% 2.500,00 – 3.499,99zł PLN 2500 – PLN 3499,99 18,06% 3.500,00 – 4.499,99 zł PLN 3500,00 – PLN 4499,99 10,56% Od 4.500,00 zł PLN 4500,00 or more Wyniki ankiety Survey results 8,49% 63 Jak oceniasz swoją sytuację finansową? How would you describe your financial situation? Bardzo dobrze. Nie mam większych zmartwień finansowych Very good. I do not have any financial concerns 6,73% Dobrze, choć mogłoby być lepiej Good, but it could be better 49,04% Niedobrze. Żyję z dnia na dzień Not good. I live day-to-day Czy otrzymujesz wsparcie finansowe od rodziny? family? 44,22% Do you benefit from financial support provided by your Tak, inaczej nie związałbym końca z końcem Yes, otherwise I would not make the ends meet 40,78% Tak, ale tylko czasami, jak mam jakieś większe wydatki Yes, but only from time to time, when I have bigger expenses Nie, nie potrzebuję, bo sam/sama sobie radzę need it, because I manage on my own 23,49% Nie, potrzebuję, ale nie mogę na to liczyć No, I need it, but I cannot count on it Na jakiej podstawie pracujesz? 27,77% No, I do not 7,96% On what basis are you employed? Umowa o pracę na czas określony Employment contract for a specified period 27,62% Employment contract Umowa o pracę na czas nieokreślony for an unspecified period 31,60% Umowa zlecenia Contract of mandate 15,38% Umowa o dzieło Contract for a specific work Własna działalność gospodarcza Umowa o patronat Contract of supervision Nie mam żadnej umowy Nużący rytuał Tiresome rite · Wyniki ankiety Own business activity I have no contract Survey results 0,99% 11,32% 4,90% 8,19% 64 Jak znalazłeś/znalazłaś patrona? How did you find your supervisor? Izba mi go wyznaczyła He or she was appointed by the chamber 9,18% Znajomy adwokat/radca prawny zgodził się zostać moim patronem An advocate / a legal counsel I know accepted to be my supervisor 51,43% Odpowiedziałem/Odpowiedziałam na ogłoszenie o poszukiwaniu aplikanta I responded to the notice 10,18% Chodziłem/Chodziłam po kancelariach roznosząc CV I went to several law firms with my resumes 16,60% Inne 12,70% Other Jak byś określił/określiła swoją relację z patronem? supervisor? How would you describe your relationship with the Patron jest dla mnie wsparciem w pracy. Uważam go/ją za wzór do naśladowania My supervisor provides me with support at work. He or she is a role-model for me 35,04% Patron jest dla mnie jedynie pracodawcą. Nie łączy mnie z nim/ nią żadna szczególna więź My supervisor is only an employer. We do not have any special relationship 17,06% Na co dzień nie pracuję z patronem. Jest dla mnie tylko formalI do not nym, koniecznym wymogiem skończenia aplikacji work with my supervisor on a daily basis. Supervision is only a formal requirement to complete the training Inna 41,70% Other 6,20% Jak oceniasz instytucję patronatu? How do you evaluate the supervision? Jest niezbędna dla wykształcenia dobrego adwokata/radcy prawnego dlatego powinna być obowiązkowa It is indispen- sable to the education of a good advocate/legal counsel and therefore, it should be mandatory 28,08% Jest niepotrzebna. Dobrym adwokatem/radcom prawnym można zostać bez patronatu It is unnecessary. You do not need a supervisor to become a good advocate / legal counsel 25,25% Nie przeszkadza mi ale nie powinna być obowiązkowa It does not bother me, but it should not be mandatory Nie ma zdania Inne Nużący rytuał Tiresome rite · I do not have any opinion Other Wyniki ankiety 32,29% 8,95% 5,43% Survey results 65 Zajęcia na aplikacji mają formę Classes take a form of Wykładu Lecture Dyskusji nad konkretną sprawą case Za Al 20,73% Za Al 2,07% Cz Of 68,40% Cz Of 20,50% Cza So 8,72% Cza So 37,18% Rz Ra 1,76% Rz Ra 32,67% Ni Ne 0,38% Ni Ne 7,57% Dyskusji nad konkretną instytucją prawną Discussion on a specific legal institution Symulacji rozprawy Discussion on a specific Ćwiczeń z pisania pism Exercises in writing letters Za Al 1,91% Za Al 0,77% Cz Of 20,43% Cz Of 12,78% Cza So 39,02% Cza So 32,67% Rz Ra 30,83% Rz Ra 44,53% Ni Ne 7,80% Ni Ne 9,26% 0,46% Mock court trials Nużący rytuał Tiresome rite Za Al Cz Of 1,07% Cza So 10,41% Rz Ra 51,57% Ni Ne 36,50% · Wyniki ankiety Survey results Za Zawsze Al Always Cz Często Of Often Cza Czasami So Sometimes Rz Rzadko Ra Rarely Ni Nigdy Ni Never 66 Na zajęciach korzystamy z During the classes we use Orzeczeń sądów powszechnych Decisions of general courts Decision of the constitutional tribunal Za Al 12,32% Za Al 4,36% Cz Of 43,15% Cz Of 16,30% Cza So 25,33% Cza So 28,23% Rz Ra 15,07% Rz Ra 38,03% Ni Ni 4,13% Ni Ni 13,08% Orzeczeń SN i NSA Decision of the supreme court and administrative supreme court Akt konkretnej sprawy Files of specific cases Za Al 15,07% Za Al 1,68% Cz Of 47,90% Cz Of 9,64% Cza So 21,27% Cza So 21,50% Rz Ra 12,24% Rz Ra 35,58% Ni Ni 3,52% Ni Ni 31,60% Komentarzy Commentaries Nużący rytuał Tiresome rite Orzeczeń TK Przykładowych pism procesowych statements of case Exemplary Za Al 4,21% Za Al 2,14% Cz Of 15,46% Cz Of 10,10% Cza So 21,73% Cza So 24,48% Rz Ra 34,20% Rz Ra 39,33% Ni Ni 24,41% Ni Ni 23,95% · Wyniki ankiety Survey results Za Zawsze Al Always Cz Często Of Often Cza Czasami So Sometimes Rz Rzadko Ra Rarely Ni Nigdy Ni Never 67 Czy zgadzasz się z poniższymi twierdzeniami? below statements? Zajęcia na aplikacji nie różnią się od zajęć na studiach Application courses do not differ from the ones at the university Do you agree with the Zajęcia na aplikacji są zbyt teoretyczne courses are too theoretical Application ZT DY 17,44% ZT DY 35,73% RT RY 37,18% RT RY 38,87% RN RN 27,70% RN RN 19,28% ZN DN 16,68% ZN DN 4,90% NMZ NO 0,99% NMZ NO 1,22% Zajęcia na aplikacji dobrze przygotowują do wykonywania zawodu adwokata/radcy prawnego Application courses prepare to exercising the profession of advocate or legal counsel Na aplikacji zbyt dużo uczę się na pamięć Application requires learning by heart too many things ZT DY 2,73% ZT DY RT RY 24,02% RT RY 27,54% RN RN 36,80% RN RN 33,51% ZN DN 32,67% NMZ NO 4,13% 23,11% ZN DN 12,62% NMZ NO 3,21% Na zajęciach duży nacisk kładzie się na możliwe etyczne wyzwania wykonywania zawodu During the application, possible ethical dilemmas related to the profession are emphasized Nużący rytuał Tiresome rite ZT DY 7,42% RT RY 38,49% RN RN 35,04% ZN DN 13,93% NMZ NO 5,13% · Wyniki ankiety ZT Zdecydowanie tak DY Definitely yes RT Raczej tak RY Rather yes RN Raczej nie RN Rather no ZN Zdecydowanie nie DN Definitely no NMZ Nie mam zdania NO No opinion Survey results 68 Zajęcia na aplikacji wymagają dużo nauki Application requires a lot of studying Na aplikacji dowiaduje się jaką rolę ma adwokat/radca prawny w demokratycznym państwie prawa Thanks to the application, I learn what is the role of the advocate / legal counsel in a democratic state of law ZT DY 18,59% ZT DY 7,57% RT RY 37,72% RT RY 32.,21% RN RN 30,83% RN RN 32,36% ZN DN 10,33% ZN DN 23,18% NMZ NO 2,52% NMZ NO 4,67% Kolokwia i egzaminy na aplikacji adekwatnie sprawdzają wiedzę i umiejętności Exams adequately test knowledge and skills Osoby z rodzin adwokackich lub radcowskich mają łatwiej na aplikacji Application is easier for people from families with legal background ZT DY 6,66% ZT DY RT RY 37,95% RT RY 20,20% RN RN 29,53% RN RN 27,08% ZN DN 22,88% ZN DN 19,28% NMZ NO 2,98% NMZ NO 17,98% 15,46% Łączenie obowiązków aplikanta i pracownika nie zostawia mi czasu na życie rodzinne i towarzyskie Combing responsibilities of an applicant with duties of an employee does not leave my any time for family and social life studies Nużący rytuał Tiresome rite ZT DY 30,30% RT RY 31,98% RN RN 25,78% ZN DN 9,56% NMZ NO 2,37% · Wyniki ankiety ZT Zdecydowanie tak DY Definitely yes RT Raczej tak RY Rather yes RN Raczej nie RN Rather no ZN Zdecydowanie nie DN Definitely no NMZ Nie mam zdania NO No opinion Survey results 69 Poza wyjątkowymi sytuacjami, nie mam problemu żeby zwolnić się z pracy na zajęcia Except special circumstances, I do not have any problems to be excused from work in order to attend the application courses ZT DY 43,15% ZT DY 14,61% RT RY 35,50% RT RY 35,73% RN RN 10,33% RN RN 17,37% ZN DN 8,34% ZN DN 21,04% NMZ NO 2,68% NMZ NO 11,25% Poszedłbym na aplikację ponownie I would start the application once again Nużący rytuał Tiresome rite Poleciłbym aplikację w mojej Izbie moim znajomym i przyjaciołom I would recommend the application in my chamber to my acquaintances and friends Opłata za aplikację jest zbyt wysoka w stosunku do oferowanej jakości zajęć Application fee is too high in relation to the quality of the classes offered ZT DY 18,59% ZT DY 67,79% RT RY 36,19% RT RY 21,19% RN RN 18,21% RN RN 5,89% ZN DN 17,44% ZN DN 1,61% NMZ NO 9,56% NMZ NO 3,52% · Wyniki ankiety ZT Zdecydowanie tak DY Definitely yes RT Raczej tak RY Rather yes RN Raczej nie RN Rather no ZN Zdecydowanie nie DN Definitely no NMZ Nie mam zdania NO No opinion Survey results 70 6 Informacja o autorach authors About the Michał Stambulski Doktor nauk prawnych, dyrektor wykonawczy Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej (Uniwersytet Wrocławski), adwokat (ORA Wrocław). Doctor of Law, executive director of the Centre for Legal Education and Social Theory (University of Wrocław), advocate (Wrocław Regional Bar Chamber). Wojciech Zomerski Doktorant w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa (Uniwersytet Wrocławski), młodszy badacz w Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej (Uniwersytet Wrocławski), aplikant radcowski (OIRP Wrocław). Doctoral candidate in the Department of Theory and Philosophy of Law (University of Wrocław), young researcher in the Centre for Legal Education and Social Theory (University of Wrocław), legal counsel applicant (Wrocław Regional Chamber of Legal Counsel). Nużący rytuał Tiresome rite · Informacja o autorach About the authors 71