Hotel Lambert a dekonspiracja chorwackiego „Branislava” (1844/1845)

M A T E R I A Ł Y I D O K U M E N T Y S tu d i a z D z ie j ó w R o s ji i E u r o p y Ś ro d k o w o -W s c h o d n ie j X L P L IS S N 1 2 3 0 -5 0 5 7 P IO T R Ż U R E K H O T E L L A M B E R T A D E K O N S P IR A C JA C H O R W A C K IE G O „ B R A N ISLAVA” (1 8 4 4/1 8 45) W s ie r p n iu ro k u 1845 u k a z a ł s ię o s ta tn i n u m e r w y c h o d z ą c e g o w B e lg ra d z ie c h o r w a c ­ k ie g o c z a s o p is m a „ B r a n is la v ” . G łó w n ą p rz y c z y n ą , z p o w o d u k tó re j p rz e s ta ło się o n o u k a z y w a ć , b y ła d e k o n s p ir a c ja p r z e z w ła d z e a u s tria c k ie k a n a łu p rz e rz u to w e g o , ja k im „ B r a n is la v ” b y ł k o lp o rto w a n y n a te re n ie C h o rw a c ji. N ie c h lu b n ie p r z y c z y n iła s ię d o te g o z d r a d a a g e n ta H o te lu L a m b e r t A n to n ie g o R ie th a . Z a m ia r e m a u to ra a r ty k u łu je s t p r z y b liż e n ie o k o lic z n o ś c i te g o w y d a rz e n ia . W y d a n a p r z e z k a n c le rz a M e tte m ic h a 11 s ty c z n ia 1843 r. u s ta w a o z a k a z ie u ż y w a ­ n ia n a z w y „ iliry js k i” o ra z r o z p ę ta n a p r z e z W ę g ró w w o jn a ję z y k o w a , p o s tę p u ją c a m a ­ d z ia r y z a c ja i z a o s tr z o n a c e n z u r a s k ło n iły iliry s tó w d o s z u k a n ia p o m o c y w K s ię s tw ie S e r b s k im 1. J e d n y m z p ie r w s z y c h o w o c ó w w s p ó łp ra c y c h o rw a c k ic h iliry s tó w z rz ą d e m S e rb ii b y ła w y d a n a a n o n im o w o w B e lg r a d z ie w m a rc u 184 4 r. k s ią ż k a B o g o s la v a Š u le k a , „ C o z a m ie r z a ją Ilir y ś c i? ” (Š ta n a m é r a v a ju I l i r i ? ) 2. M o ż n a s o b ie p o s ta w ić tu taj p y ta n ie : d la c z e g o rz ą d S e rb ii z g o d z ił się n a te g o ty p u w s p ó łp r a c ę ? R o z p a tru ją c tę k w e s tię , p rz e d e w s z y s tk im n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a fa k t, ż e j u ż w s ty c z n iu 1843 r. p r z y w ó d c a H o te lu L a m b e rt k s ią ż ę A d a m J e rz y C z a rto r y s k i w s w o ic h s ły n n y c h „ R a d a c h , c o d o p o s tę p o w a n ia S e rb ii” w y r a ż a ł p o g lą d , ż e K s ię s tw o S e rb s k ie p o w in n o p o m a g a ć „ s p o łe c z n o ś c i lite ra c k ie j w ro z p o w s z e c h n ia n iu p is m ” 3. T ę m y ś l C z a r to r y s k ie g o s z e rz e j ro z b u d o w a ł F ra n c is z e k Z a c h w s w o im „ P la n ie s ło w ia ń ­ sk ie j p o lity k i S e rb ii” . Z d a n ie m p o ls k ie g o a g e n ta S e rb ia p o w in n a n a s w o im te ry to riu m w y d a w a ć p rz e z n a c z o n e d la C h o r w a tó w i D a lm a ty ń c z y k ó w „ d z ie ła ” , k tó re n a te r y to ­ riu m A u s trii n ie m o g ą b y ć w y d a w a n e 4. D e c y z ja o w y d a w a n iu w B e lg r a d z ie c h o r w a c k ie g o c z a s o p is m a z a p a d ła p ra w d o p o ­ d o b n ie w n a jś c iś le js z y m g ro n ie p rz y w ó d c ó w ru c h u ilir y js k ie g o . W s z y s tk o w s k a z u je 1 F. Š iš ič , H r v a ts k a p o v i j e s t , t. III, Z a g r e b 1 9 1 3 , s. 2 6 9 - 2 7 5 ; J. H o r v a t, P o litic k á p o v ij e s t H r v a ts k e , t. I, Z a g r e b 1 9 9 0 , s. 7 2 - 7 3 ; N . S t a n d e , H r v a t s k a n a c ija i n a e jo n a liz a m u 19. i 20 . s to lje é u , Z a g r e b 2 0 0 2 , s. 1 7 3 - 1 7 4 . 2 N . S t a n d e , H r v a ts k a n a c ij a ..., s. 17 4. 3 A . J . C z a r to r y s k i, „ C o n s e ils s u r la c o n d u i t e a s u iv r e p a r la S e r b i e ” , ( P a r y ż , s ty c z e ń 1 8 4 3 ), B i b lio te k a X X . C z a r t o r y s k i c h w K r a k o w ie ( d a le j B C z ) , 5 4 0 4 IV, s. 8 9 - 9 9 ; D . S t r a n ja k o v ic , K a k o j e p o s t a ł o G a r a š a n in o v o „ N a č e r t a n ij e " , „ S p o m e n ik S r p s k e K r a l j e v s k e A k a d e m i j e ” , t. X C I , 1 9 3 9 , s. 113. 4 Z a c h o v s a s ta v („ P la n ' j , w : D . S t r a n ja k o v ic , K a k o j e p o s t a ł o . . . , s. 8 9 . 5 J . T o rb a r, N e k r o lo g . O ž iv o tu i d j e lo v a n ju d ra . B o g o s la v a Š u le k a , „ L je to p is J u g o s la v e n s k e A k a d e m ije Z n a n o s ti i U m j e t n o s t i ” , t. II, 1 8 9 6 , [ Z a g r e b ] 1 8 9 7 , s. 1 1 3 - 1 1 4 ; J. Š id a k , O u r e d n ik u i z n a č e n ju ilir s k o g ,,B r a n i s l a v a " ( 1 8 4 4 - 1 8 4 5 ) , w ; S t u d ij a iz h r v a t s k e p o v i j e s t i X I X s to lje ć a , Z a g r e b 1 9 7 3 , s. 1 6 0 - 1 6 1 ; L j. D u r k o v ic - J a k š ié , B r a n i s l a v p r v i j u g o s l o v e n s k i i le g a l n i lis t 1 8 4 4 - 1 8 4 5 , B e o g r a d 1 9 6 8 , s. 1 6 3 - 1 6 5 . http://rcin.org.pl 260 PIOTR ŻUREK n a to, że w ła śn ie w ted y u sta lo n o ty tu ł teg o c z a so p ism a — „ B ra n isla v ” . J e st w nim z a w a rta sy m b o licz n a g ra słów : „ b ra n i” — „ b ro n i” , „ sla v ” — „ sła w y ” i „ S ło w ia n ” , która w sk a z u je , ja k ie g o c h a ra k te ru je s t to p ism o . U k a z y w a ło się od p a ź d z ie rn ik a 1844 r. do s ie rp n ia roku 1845. W o k resie ty m w y sz ło 14 n u m e ró w „ B ra n isla v a ” , łą c z n ie 55 stron. A rty k u ły p rz y g o to w y w a n e b y ły w Z a g rze b iu , g łó w n ie p rz e z B o g o sla v a Š u lek a, który p o p rz e z tajn e g o k u rie ra d o sta rc z a ł je m ie sz k a ją c e m u w B e lg ra d z ie P a v a o Č av lo v icio w i, k tó ry by ł n a c ze ln y m red a k to re m „ B ra n isla v a ” 5. P o c z ą tk o w o k o lp o rta że m „ B ra n isla v a ” i je g o ro z p o w sz e c h n ia n ie m n a te re n ie C h o r­ w acji o raz p rz e sy ła n ie m m a te ria łó w m ię d z y Z a g rz e b ie m a Č a v lo v ic iem z a jm o w a ł się A lb e rt N u g en t. Je d n a k później k o rz y sta n o z tej sam ej d ro g i p rz e rz u to w e j, ja k ie j Z ach u ży w ał do k o n tak tó w ze S tje p a n e m C arem , to je s t za p o śre d n ic tw e m p a ro w c a „ S lo g a ” . S tate k ten b y ł w ła sn o śc ią sp ó łk i ak c y jn e j, k tó rej p re z e se m b y ł A m b ro ž V ranyczany, sto jący z a ra z em na czele k o m ó rk i C h o rw a c k iej P artii N a ro d o w e j w K a rlo v c u . R e d a g o ­ w an iem „ B ra n isla v a ” n a te re n ie C h o rw a c ji o b o k Š u le k a za jm o w a li się tak ż e h rab ia Ja n k o D ra šk o v ic , b a ro n D rag o jlo K u šlan , Iv an M a ż u ra n ić , A m b ro ž V ra n y c za n y i A nte V ak an o v ic6. W sam y m B e lg ra d z ie w y d a w a n ie „ B ra n is la v a ” w s p o m a g a n e b y ło p rz e z d z ia ła ją ­ ce tam Tajne D e m o k ra ty c z n e T o w arz y stw o P a n s la w is ty c z n e . T o w a rz y stw o to p o w s ta ­ ło z in sp ira c ji p o c h o d z ą c e g o z D u b ro w n ik a C h o rw a ta M a tiji B ana. D u b ro w n ic z a n in , z a n im p rz y b y ł do B e lg ra d u , p rz e z p ięć lat m ie s z k a ł w S ta m b u le, g d z ie u trz y m y w a ł k o n ta k t z o s a d ą H o te lu L a m b ert w A d a m p o lu i p ra w d o p o d o b n ie z sa m y m M ic h a łe m C z a jk o w s k im 7. Je g o k o n ta k ty z ta m te js z ą P o lo n ią m u sia ły by ć d u ż e , p o n ie w a ż n a ­ u c z y ł się tam w ja k im ś sto p n iu ję z y k a p o lsk ie g o . Z a s ta n a w ia ją c y je s t ró w n ie ż fak t, że M a tija B an z a ra z p o o p u sz c z e n iu S ta m b u łu i p rz y b y c iu d o B e lg ra d u w s ie rp n iu 1844 r. sta ł się je d n y m z n a jb liż sz y c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w Iliji G a ra ša n in a . T o w a rz y stw o , k tó ­ re p o w o ła ł w B e lg ra d z ie , p o w sta ło w ła śn ie p o d o p ie k ą se rb sk ie g o m in istra . O b o k M a tiji B a n a do o rg a n iz a c ji tej n a le ż e li m ię d z y in n y m i S ło w a k Ja n Š a fa rik , C h o rw a c i P a v a o Č a v lo v ic , Tom a (Jo sip ) K o v a č e v ic , S tje p a n V erk o v ic , F ilip P a sa lić , S tje p a n M a rja n o v ié o raz S e rb o w ie S tefan H e rk a lo v ic , M ilo š P o p o v ic , M ilan D a v id o v ic . C z ło n ­ k iem T a jn eg o D e m o k ra ty c z n e g o T o w arz y stw a P a n s la w is ty c z n e g o b y ł ró w n ie ż F ra n ­ c is z e k Z a c h . Z d a n ie m D u rk o v ic ia -J a k š ic ia M a tija B an z a ró w n o w S ta m b u le , ja k i w B e lg ra d z ie z n a jd o w a ł się p o d siln y m w p ły w e m H o te lu L a m b e rt, a T ajn e D e m o ­ k ra ty c z n e T o w arz y stw o P a n sla w isty c z n e d z ia ła ło w „ d u c h u p a n s la w is ty c z n y c h p o jęć p o lsk ie j e m ig ra c ji” 8. Isto tn ie, z rap o rtó w Z a c h a b e z sp rz e c z n ie w y n ik a , że n a le ż a ł on do o só b , k tó re o so ­ b iśc ie z a an g a ż o w a n e b y ły w w y d a w an ie „ B ra n isla v a ” . Z re sz tą k o lejn e n u m ery teg o c z a ­ so p ism a b y ły p rzez n ieg o na b ież ą c o p rz e sy ła n e C z a jk o w sk ie m u . Z a c h o k re śla ł „ B ra n i­ sla v a ” ja k o „ n a sz e ” c z aso p ism o i u w a ż a ł je za sp e łn ie n ie je d n e j z fu n d a m e n ta ln y c h k o n c e p cji H o telu L am b ert, m ającej na celu p ro p a g o w a n ie w śró d S ło w ia n p o łu d n io ­ w ych d ziałalności w ydaw niczej w ję z y k u naro d o w y m . Z g o d n ie z tą k o n c e p cją „B ra n islav ” 6 J. Horvat, Politická povijest..., s. 81-82; J. Neustädter, Ban Jelacić i dogadaji u Hn’atskoj od 1848, t. I, Zagreb 1994, s. 178-180. 7 Por. K. Dopierała, Adampol-Polonezköv. Z dziejów Polaków w Turcji, Poznań 1983, s. 20-65. 8 Lj. Durkovič-Jakšič, Srbijansko-crnogorskasaradnja (1830-1851), Beograd 1957, s. 66-68; Lj. Durkovič-Jakśić, Branislav..., s. 40—41 ; Matija Ban, w: Hrvatski biografski leksikon, t. I, red. N. Kolumbie, Zagreb 1989, s. 408-410; D. Agićić, Tajna politika Srbije u XIX. stoljeću, Zagreb 1994, s. 34-35. http://rcin.org.pl HOTEL LAMBERT A DEKONSPIRACJA CHORWACKIEGO „BRANISLAVA” (1844/1845) 261 b y ł o g n iw em c e m e n tu ją c y m w sp ó łp ra c ę C h o rw ack iej P artii N a ro d o w ej z rzą d e m S e r­ bii, w y m ierz o n ej b e z p o śre d n io w A u strię i W ę g ry 9. „ B ra n is la v ” z a w ie ra ł a n o n im o w e arty k u ły , k tó re p rz e d e w sz y stk im p ię tn o w a ły m a d z ia ry z a c ję i n ie s p ra w ie d liw ą p o lity k ę W ę g ie r w o b ec C h o rw acji. A n o n im o w i a u to ­ rzy p ro p ag o w a li w n im ta k ż e m eto d y w alk i C h o rw a tó w z u c isk ie m w ę g ie rsk im . P rzed e w sz y stk im z w ra c a n o tutaj u w a g ę na p ie lę g n o w a n ie ję z y k a c h o rw a ck ie g o o raz w y su w a ­ no ro sz c z e n ia u stro jo w e, z w ią z a n e ze statu sem C h o rw acji w o b ręb ie K o ro n y św. Stefana. W „ B ra n islav ie ” sz c z e g ó ln ie ek sp o n o w a n a b y ła n aro d o w a d z iałaln o ść Iv an a K ukulje v ic ia -S a k cin sk ie g o , tam m ię d z y in nym i były d ru k o w an e teksty je g o zażarty ch i p ełn ych p a trio ty z m u p rze m ó w ień p o lity c z n y c h 10. Z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i H o te lu L a m b ert i p rz e w id y w a n ia m i Z a c h a u k a z an ie się „ B ra n is la v a ” z a o strz y ło k o n flik t w ę g ie rs k o -c h o rw a c k i i w p ro w a d z iło w ie lk i z a m ę t w k ręg a c h p o lity c z n y c h A u s trii11. P o m im o to w ła d z e au stria c k ie p rze z d łu ższy czas nie m ogły w ytropić kanału p rzerzu to w eg o , ja k im „B ran islav ” dostaw ał się na teren cesarstw a. W y k ry cie teg o k a n a łu p rz e rz u to w e g o stało się b e z p o śre d n ią p rz y c z y n ą w strz y m a ­ n ia d ru k u i u k a z y w a n ia się c h o rw a c k ie g o „ B ra n isla v a ” . N ie c h lu b n ie p rz y c z y n ił się j e d ­ n ak do tego n o w y a g e n t H o te lu L a m b ert n a W ęg ry i G a lic ję, A n to n i R ieth. A n to n i R ieth u ro d z ił się 29 p a ź d z ie rn ik a 1811 r. w K rz e sz o w ic a ch p o d K rak o w em , w ro d zin ie p ro te sta n c k ie j, k tó ra p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d z iła z Prus. W latach 1 8 2 9 1835 ja k o k a d e t słu ż y ł w sta c jo n u ją c y m w G alicji p u łk u p iec h o ty arm ii au stria c k ie j. Po p o rzu c e n iu słu żb y w o jsk o w e j o p u śc ił K ra k ó w i, ja k sam to o k reślił, p rze b y w ał w „ B e r­ linie, D reźn ie, S ak so n ii, G a lic ji całej i W ę g rz e c h cały ch . M o łd aw ii i w sz y stk ic h p a ń ­ stw ach a u s tr ia c k ic h ...” . W P a ry ż u R ieth p o ja w ił się w lu ty m 1844 r. i od razu z a a n g a ­ ż o w a ł się w d z ia łaln o ść z w ią z a n e g o z H o te le m L a m b ert to w a rz y stw a „T rzeci M a j” 12. P ra w d o p o d o b n ie d z ię k i te m u to w a rz y stw u R ie th u z y sk a ł d o stę p do sa m e g o k się c ia C z a rto ry sk ie g o , k tó ry w io s n ą 1844 r. z a in te re so w a ł się je g o osobą, a k o n k retn ie o p ra ­ co w an y m p rz e z n ieg o „ P la n e m dla p o w sta n ia w G a lic ji” . W p lan ie ty m R ieth p rz e d sta ­ w ił p ro g ra m z o rg a n iz o w a n ia i w y b u c h u p o w sta n ia n a tere n ie G a lic ji. W edług R ieth a in su re k c ja ta p o w in n a z o sta ć w y w o ła n a w ra z z je d n o c z e sn y m w y b u ch em p o w sta n ia na tere n ie S ło w acji. R ieth z a p e w n ia ł je d n o c z e śn ie , że je ż e li b ęd zie m ia ł m o żliw o ść o d b y ­ cia m isji do G alic ji i n a W ęgry, to u d a m u się tam z w e rb o w a ć do tego celu o d p o w ie d ­ nich lu d z i13. K się cia C z a rto ry sk ie g o , ja k i je g o o to c z e n ie z a in te re so w a ła o so b a R ie th a ró w n ież z in n eg o p o w o d u . R ieth p rz e c h w a la ł się m ia n o w ic ie , że w p rz e sz ło śc i, w o k resie , k ie ­ dy słu ży ł w G a lic ji w arm ii a u stria c k ie j, n a le ż a ł do „sp isk ó w w o jsk o w y ch z K ro a ta m i” 14. Z c a łą p e w n o ś c ią R ieth z a in s p iro w a ł lu d zi z H o te lu L a m b ert w c ią ż je s z c z e g ło śn ą w ó w czas s p ra w ą s p rz y się ż e n ia p o ru c z n ik a T o m islav a D m itra sin o v ic ia , ja k ie w latach 9 Raport Zacha, (Belgrad 1 XI 1844), BCz, 5391 IV, s. 553: „Chorwaci zaczynają drukować w Belgradzie dziennik tutaj składany. Rząd serbski tym samym jeszcze bardziej pogarsza swoje stosunki z Austrią — to dobrze, bowiem Chorwaci zbliżą się do Serbii”; Raport Zacha, (Belgrad 16 XI 1844), tamże, s. 581: „Wysyłam Panu [Czajkowskiemu — P. Ż.] dwa nasze kolejne numery Branislava, gazety z powodu której pana Cara kilka razy rewidowano aż do kości. Serbia, zatem wciąż pomaga Chorwatom w ich wojnie przeciw Węgrom, to zna­ czy, że angażuje się w kłótnie wewnętrznopolityczne Austrii”. 10 „Branislav”, (bez daty), s. 19-24. 11 J. Horvat, Politická povijest..., s. 82. 12A. Rieth, „Biografia”, (Paryż 12 VI 1844), BCz, 5465 IV, s. 35-40. 13 A. Rieth, „Plan dla powstania w Galicji”, (Paryż 25 V 1844), tamże, s. 59-77. 14 [L. Bystrzonowski?], Nota o Panu A. Rieth, (Paryż 17 II 1856), BCz, 5465 IV, s. 41. http://rcin.org.pl 262 PIOTR ŻUREK 1 8 3 7 -1 8 4 0 istn iało w śró d ż o łn ie rz y a u stria c k ic h , słu ż ą c y ch w P rzem y ślu i Jaro sław iu . S to jący na czele teg o sp isk u C h o rw a t D m itra sin o v ic p lan o w a ł w y w o ła n ie na terenie całeg o c e sa rstw a p o w sz e c h n eg o p o w sta n ia , k tó re g o c e le m m ia ło b yć z n isz c ze n ie m o ­ n arch ii H a b sb u rg ó w i u tw o rze n ie na je j g ru za c h fed e ra cy jn e g o p a ń stw a sło w iań sk ieg o . W ro k u 1840 sp rz y się ż e n ie D m itra sin o v ic ia z o sta ło w y k ry te p rze z w ła d z e austriackie, a je g o p rzy w ó d c y a re s z to w a n i15. Ś ro d o w isk o H o te lu L a m b ert z a ak c e p to w a ło p lan R ieth a, je d n a k w p ro w a d z o n o do n ieg o k ilk a p o p raw e k . U w a ża n o m ia n o w ic ie , że o b o k S ło w ak ó w do p lan u p o w stan ia n a le ż y ró w n ież z a an g a ż o w a ć C h o rw ató w , p o n ie w a ż „ A u stria p o sia d a w p u łk ach g ra ­ n icz n y c h 70 000 p iech o ty , k tó rą m o że p rz e c iw niej o b ró cić p o d w p ły w e m p a trio tó w k ro a c k ic h ” 16. Ta k o n c e p c ja H o te lu L a m b ert z a a n g a ż o w a n ia C h o rw a tó w do p lan u w y ­ w o ła n ia p o w sta n ia w G a lic ji sz cz e g ó ło w ie j z o sta ła sp re c y z o w a n a w in stru k cji, ja k ą R ieth o trz y m ał p rz e d w y ja z d e m na „ m isję do W ę g ie r i G a lic ji” . W in stru k cji p o leco n o m u p ro w a d z ić a g ita c ję w tej części z ie m ch o rw a ck ic h , które z n a jd u ją się n ajb liżej S ie d ­ m io g ro d u , to je s t n a tere n ie S rijem u i B a č k i17. W c z erw c u 1844 r. A n to n i R ieth z a o p a trz o n y w fran cu sk i p a sz p o rt w y sta w io n y na n a z w isk o A d o lf R e in e r w y ru sz y ł z P a ry ża n a sw o ją m isję na W ę g ry i do G a lic ji18. P ierw szy m etap em p o d ró ży R ie th a b y ł S tam b u ł, g d zie 9 lip c a z a m e ld o w a ł się u C z a j­ k o w sk ie g o , k tó ry w y p ła c ił m u 1100 fra n k ó w i p o le c ił „nie n a rażać tru d n ej ju ż p o zy cji Z a c h a ” 19. N ie w iem y, d lac z e g o a g e n t g łó w n y n ie w ta je m n ic z y ł R ie th a w to, ja k w y g lą ­ da a k tu a ln a p o lity k a H o te lu L a m b ert w sto su n k u do C h o rw acji, B o śn i i S erb ii20. R ieth po o p u sz c z e n iu S ta m b u łu p rz e z Ja ssy 21, S ie d m io g ró d , D e b re cz y n o raz P eszt d o tarł do S ło w acji i G alicji, g d zie p ro w a d z ił a g ita c ję na rzecz H o telu L a m b ert22. N a p o c z ątk u p a ź d z ie rn ik a R ieth sp o tk a ł się z c z o ło w y m d z ia łac z e m sło w a ck im L u d ev item S tu rem , k tó ry m im o dużej rez e rw y do p lan ó w H o telu L am b ert „ u z n a ł k o n iec z n o ść p o ­ łą c z e n ia u siło w a ń w sz y stk ic h S ło w ian w ę g ie rsk ic h ” , a sz cz e g ó ln ie S ło w ak ó w z C h o r­ w atam i. O b y d w aj u sta lili je d n o c z e śn ie , że R ieth w ra z z d w o m a d e le g a ta m i uda się na „ k o n g re g a c ję K ro ató w do V araždinu, aby p o łąc z y ć u siło w a n ia tych d w ó ch sz cz e p ó w ”23. W edłu g relacji R ie th a w ro zm o w a c h ty ch u c z e stn ic z y ł ró w n ież Jo sip F eren c, se k re tarz b a n a C h o rw acji F ran jo H a lle ra 24. Z a n im je d n a k R ieth p o d jął się z a d an ia p o śre d n ic z e n ia 15 J. Krajewski, Tajne związki polityczne w Galicji 1833-1841, Lwów 1903, s. 65-66; M. Estreicherówna, Z dziejów krakowskich konspiracji, „Rocznik Krakowski”, t. XXX, 1938, s. 190-191; S. Kieniewicz, Konspira­ cje galicyjskie (1831-1845), Warszawa 1950, s. 174-175; B. Łopuszański, Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835-1841), Kraków 1975, s. 183-194; J. Skowronek, Sprzymierzeńcy narodów bałkańskich, Warszawa 1983, s. 131. 16 Szczegółowe polecenie do Galicji do Antoniego Rietha, (Paryż maj/czerwiec 1844), BCz, 5465 IV, s. 93. 17 Instrukcja dla Rietha, (Paryż 7 VI 1844), tamże, s. 96. 18 Z. Bik, „Do Słowaków; którzy jeden dom z Galicjanami zamieszkują ”. Dzieje tajnej misji księcia Ada­ ma Czartoryskiego na Słowacji, w; Węgry-Polska w Europie Środkowej. Historia — literatura. Księga pamiąt­ kowa ku czci Profesora Wacława Felczaka, red. A. Cetnarowicz, C.G. Kiss, I. Kovács, Kraków 1997, s. 130. 19 Wyciąg z raportu Czajkowskiego, (Stambuł 16 VII 1844), BCz, 5412 IV, s. 9. 20 Raport Rietha, (Nowy Sad 7 I 1845), BCz, 5414 IV, s. 261: „Dlaczegóż mi nie mówiono w Constantynopolu jak ułożyć stosunki X.M. [Księcia Czartoryskiego — P. Ż.] z Serbią, Bośnią i Kroacją?”. 21 Wyciąg z raportu Czajkowskiego, (Stambuł 6 VIII 1844), BCz, 5412, s. 158. 22 Z. Bik, „Do Słowaków, którzy jeden dom z Galicjanami zamieszkują”..., s. 131-133. 23 „Wyciąg z raportów Rietha wysłanego na misję do Węgier i Galicji w 1844 roku”, (bez daty i miejsca), BCz, 5465 IV, s. 103-104; Rieth kongregacją Chorwatów w Varaždinie nazywał posiedzenie Rady Żupani Varaždinskiej. (Skupština Varaždinske Varmede). 24 Tamże, s. 100; Josip Ferenc, w: Hrvatski biografski leksikon, t. IV, red. T. Macan, Zagreb 1998, s. 165; Rieth błędnie podaje, że Ferenc był sekretarzem Ožegovicia. http://rcin.org.pl HOTEL LAMBERT A DEKONSPIRACJA CHORWACKIEGO „BRANISLAVA” (1844/1845) 263 m ię d z y C h o rw a ta m i a S ło w a k a m i, n ie z w ło c z n ie u d a ł się do B e lg ra d u n a sp o tk a n ie z Z a c h e m , z k tó ry m po raz p ierw sz y sp o tk a ł się 19 p a ź d z ie rn ik a 25. P o d czas p rz e k ra c z a ­ n ia g ran ic y au striack o -serb sk iej R ieth leg ity m o w a ł się w y sta w io n y m na n azw isk o R auch p a szp o rtem w ęg iersk im 26. R ieth p rzy jech ał do B elgradu, p o n iew aż p rag n ął po p rzez Z ach a sk o m u n ik o w a ć się z C z a jk o w sk im i W ła d z ą w P ary żu , od k tó ry ch d o m ag a ł się p rze d e w sz y s tk im p ien ię d zy , o raz ch ciał, ażeb y „ ja k aś o so b a z a u fa n a Jeg o W ysokości p rzy b y ła [ ...] d o P esztu , aby o rg an izo w ać sp ise k ” . W tra k c ie sw o jeg o p o b y tu w B e lg ra d z ie R ieth d z ię k i p o śre d n ic tw u Z a c h a p o z n a ł p rz e b y w a ją c e g o tam S tje p a n a C ara, k tó ry a k u ra t p rz y g o to w y w a ł w y d a n ie p ie rw sz e g o n u m e ru „ B ra n is la v a ” . P rz ed w y ja z d e m R ie th a z B e lg ra d u Z a c h u d z ie lił m u k ilk u w sk a z ó w e k , ja k p o w in ie n p o stę p o w ać z C h o rw atam i w V a ra žd in ie 27. W taje m n ic y R ieth d o w ie d z ia ł się ró w n ież od Z a c h a o d z ia łają c y m w B e lg ra d z ie T ajnym D e m o k ra ty c z n y m T o w arz y stw ie P a n sla w isty c z n y m 28. R ie th p rz e b y w a ł w B e lg ra d z ie z a le d w ie k ilk a dn i, sta m tą d u d a ł się do P esztu , aby ta m p o z n a ć d w ó ch p a trio tó w sło w ack ich , k tó rz y m ie li się w raz z n im ud ać do V araždin u n a sp o tk a n ie z C h o rw atam i. Z a raz po je g o w y je ź d zie F ra n cisz ek Z ach n a m ó w ił ró w ­ n ie ż S tje p a n a C a ra , aby ten ró w n ież u d a ł się do C h o rw a c ji i tam w sp ie ra ł a k c ję R ie th a 29. W szy stk o w sk a z u je n a to, że w ła d z e a u stria c k ie m u sia ły coś w ie d z ie ć n a tem at „ B ra n is la v a ” , p o n ie w a ż k ied y n a p o c z ą tk u listo p ad a S tje p a n C a r o p u sz c z a ł S erb ię, a u ­ stria c k ie słu żb y g ra n ic zn e k ilk a k ro tn ie go re w id o w a ły 30. Ja k im ś d ziw n y m tra fe m n a stą ­ p iło to w k ilk a dni po w y je ź d zie R ie th a z B elg rad u . F ra n c isz e k Z ach od sam eg o p o c z ą tk u sw o ich k o n tak tó w z R ie th e m w y k a z y w a ł w o b e c n ieg o p e w n ą p o d e jrz liw o ść i b rak zau fa n ia . U w a ża ł je d n o c z e śn ie , że R ieth nie n a d a je się do p e łn ie n ia fu n k cji a g en ta , p o n iew a ż z ra ż a do sie b ie d z ia łac z y sło w ia ń sk ich z k ra jó w w ę g ie rs k ic h . Z re s z tą p o d o b n e o d c z u c ia m ia ł ró w n ie ż C z a jk o w s k i, k tó ry o sw o ic h sp o strz e ż e n ia c h p o in fo rm o w a ł W ła d z ę 31. W obec zaistn iałej sy tu acji k sią ż ę C z a rto ry sk i p o sta n o w ił zacie śn ić n a d z ó r n ad R ie th e m i n a k a za ł m u w y k o n y w a ć ro z k a ­ zy Z a c h a 32. T y m czasem R ieth sp o tk a ł się w P e sz cie z d w o m a d e le g a ta m i sło w ack im i Jan em Č ip k a je m i P a w łe m O llik iem , z k tó ry m i to n ie z w ło c z n ie u d a ł się do V aražd inu, p o n ie ­ w a ż R ad a Ż u p a n i m ia ła się odbyć 15 listo p ad a. Tam je d n a k sp o tk a ło ich ro z c z a ro w a ­ n ie, term in R a d y Ż u p an i z o sta ł p rz e n ie sio n y do Z a g rz e b ia n a 10 g ru d n ia 33. Tak n a p ra w d ę to R ieth sp ó ź n ił się n a p o sie d z e n ie R ady Ż u p an i V aražd in sk iej, k tó ­ ra o d b y ła się 11 listo p ad a 1844 r.34 25 Raport Zacha, (Belgrad 19 X 1844), BCz, 5391 IV, s. 525. 26 Lj. Durkovié-Jakšic, Branislav..., s. 175-176. 27 Raport Zacha, (Belgrad 26 X 1844), BCz, 5391 IV, s. 529-533: „uprzedziłem, zatem pana A. R., iż Chorwaci postępują z rozwagą i że nie trzeba wierzyć, aby pierwszy kontakt stał się porozumieniem konspira­ cyjnym”. 28 „Wyciąg z raportów Rietha..., s. 104. 29 Raport Zacha, (Belgrad 1 XI 1844), BCz, 5391 IV, s. 553; Raport Zacha, (Belgrad 9 XI 1844), tamże, s. 564. 30 Raport Zacha, (Belgrad 16 XI 1844), BCz, 5391 IV, s. 581. 31 Raport Czajkowskiego, (Stambuł 6 XI 1844), BCz, 5487 IV, s. 661; J. Skowronek, Sprzymierzeńcy narodów..., s. 246-247. 32 Władza do Czajkowskiego, (Paryż 27 XI 1844), BCz, 5412, s. 485^ł90; Władza do Rietha-Reynera, (Paryż 27 XI 1844), tamże, s. 491-492. 33 „Wyciąg z raportów Rietha...”, s. 104; V. Žaček, Tajni polšti agenti v Chorvatsku před r. 1848, „Historijski zbomik”, Sidakov Zbomik, R. XXIX-XXX, 1976-1977, s. 298. 34 Glavna skupština Varaždinske Varmede 11 studená 1844, „Branislav”, (bez daty), s. 24-26. http://rcin.org.pl 264 PIOTR ŻUREK W obec zaistn ia łe j sy tu acji R ieth w raz ze S ło w ak am i u dał się do Z ag rze b ia, b e z p o ­ śre d n io do L ju d e v ita G aja. W edług relacji sam eg o R ieth a p rzy w ó d c a iliry stó w b a rd z o g o rąc o go p rz y ją ł i w y ra z ił w d z ię c z n o ść za p o śre d n ic tw o w sto su n k a c h ze S ło w a k a ­ m i35. G aj z w ie rz y ł się R ieth o w i, że od d łu ż sz e g o czasu p rag n ą ł n aw iązać w sp ó łp ra c ę ze S ło w ak am i. Z rela cji R ie th a w y n ik a, że G aj w ie d z ia ł, iż je s t on a g en tem k sięcia C z a rto ­ ry sk ieg o . R ieth w p ro w a d z ił go ró w n ież w sz cz e g ó ły k o n cep cji H o telu L a m b ert w y w o ­ łan ia p o w sta n ia w G a lic ji i na S ło w acji. L id e r iliry stó w nie u k ry w ał z a in te re so w a n ia tą k o n c e p cją , a n a w e t w z w ią zk u z n ią w y su n ą ł sw ój p ro je k t p o łą c z e n ia teg o p o w sta n ia z a k c ją w C h o rw acji. Z d a n iem G aja d o sk o n a ły m m o m e n te m z a in ic jo w a n ia tej sp ra w y w C h o rw acji b y ło n a jb liż sz e p o sie d z e n ie R ady Ż u p an i Z a g rze b sk ie j. G aj o k re ślił to ja k o „ p re lu d iu m p rzy szłej w o ln o śc i d la S ło w ian w K raju W ę g ie rsk im ” . N a to m ia st d ru ­ gim etap em , je g o z d an iem , p o w in n o być „ z n ie sie n ie ” z w ie rz c h n ic tw a w ę g ie rsk ie g o n ad C h o rw a c ją i S ła w o n ią, co w efe k c ie sp ro w o k o w a ło b y in te rw e n cje z b ro jn ą W ęgró w . A w takiej sy tu acji rzą d w e W iedniu m u siałb y z ach o w ać n eu traln o ść, p o n iew a ż z a C h o r­ w atam i sto ją p u łk i z P o g ra n ic z a W ojsk o w eg o . W k o n se k w e n c ji w y w o ła ło b y to z b ro jn y k o n flik t a u stria c k o -w ę g ie rsk i, k tó ry stałb y się sy g n a łe m do w y b u ch u p o w sta n ia n a te re ­ n ie S ło w acji i G alic ji. R ieth p rz e b y w a ł w Z a g rze b iu 17, 18 i 19 listo p ad a. W ty m c z a sie , w e d łu g je g o rela cji, d o szło na tere n ie teg o m ia sta do w a lk u liczn y ch m ię d z y b o jó w k a m i iliry stó w a m ad z iaro n a m i z T u ro p o lja. S k ło n iło to R ieth a do w y ja z d u do P e sz tu , aby tam sk o n su lto w a ć p ro je k t G aja z d z ia łac z a m i sło w a ck im i o raz szu k ać śro d k ó w fin a n ­ so w y ch na tę akcję. Z g o d n ie z w c z e śn ie jsz y m z a m iare m R ieth p rzy b y ł do Z a g rz e b ia 9 g ru d n ia na R a d ę Ż u p an i, k tó ra je d n a k się nie o d b y ła. R zek o m o sp o w o d o w an e b y ło to d e c y z ją b a n a H allera, k tó ry p rz y c h y la ją c się do sta n o w isk a m ad ziaro n ó w , s p rz e c iw ił się ro z p o c z ę c iu p o sie d z e n ia R ad y Ż u p an i. Takie sta n o w isk o b a n a d o p ro w a d z iło do w y b u c h u z a m iesz e k w Z a g rze b iu . Z relacji R ie th a m o żn a w y ciąg n ąć w n io se k , że a g e n t ten tak n a p ra w d ę c a łk o w ic ie b y ł n ie z o rie n to w a n y w ó w czesn ej sy tu a c ji p o lity c z n e j C h o rw acji. R ieth w o g ó le nie z d a w a ł so b ie spraw y, że b y ł św ia d k ie m z a m iesz e k w y w o ­ łan y ch p rzy o k azji in stalacji p ro m a d z ia rsk ie g o b an a H alle ra na sta n o w isk o w ie lk ie g o ż u p a n a z a g rz e b sk ie g o . M im o to z a w a rte w ra p o rc ie R ieth a sz cz e g ó ły w y d a rz e ń b e z ­ sp o rn ie św ia d c z ą o tym , że p o lsk im a g en t b y ł tam o b e c n y 36. Z a p o śre d n ic tw e m G aja R ieth o trz y m a ł 13 g ru d n ia list ze S tam b u łu od C z a jk o w ­ skiego. List ten je d n a k w y k azy w ał ślady w cześn iejszeg o otw arcia. K o resp o n d en cja p ra w ­ d o p o d o b n ie szła tą sa m ą tra s ą p rz e rz u to w ą co „ B ra n isla v ” , a list C z a jk o w sk ie g o do R ieth a z o sta ł otw arty, p o n iew a ż A u stria c y ju ż w ted y w p ad li na tro p tej siatki. R ieth w sw o ich sto su n k a c h z C h o rw a ta m i d u ż ą w a g ę p rz y w ią z y w a ł do o so b y L ju ­ d e v ita G aja. P o lsk i ag en t u w a ż a ł, że a k c ja H o te lu L am b ert w G a lic ji i na S ło w a c ji m o żliw a je s t je d y n ie p rzy w sp ó łu d z ia le G a ja 37. Z relacji R ieth a w y n ik a , że ró w n ie ż G aj z a in tere so w a n y b y ł n a ty m p o lu w sp ó łp ra c ą z H o te le m L am b ert. C h o rw a c k i p a trio ta m ia ł n aw et p rze k a z ać R ieth o w i listę 570 o fic e ró w z P o g ra n ic z a W o jsk o w eg o , k tó rz y 35 W tej części swojej pracy oparłem się na: A. Rieth, „Sprawozdanie nr. II”, (Nowy Sad 4 I 1845), BCz, 5414 IV, s. 243-259. Sprawozdanie to, jak i wszystkie własnoręcznie napisane przez Rietha raporty, nacechowa­ ne jest dużą fantazją autora. Mimo to podawane przez niego fakty i daty znajdują potwierdzenie w źródłach. 36 Zagrebačka veliká skupština, „Branislav”, (bez daty), s. 51-56; E. Laszowski, V. Deżelić, Dnevnik Dragutina Rakovca, „Narodna starina”, t. I, 1925, s. 300-302; E. Laszowski, Plemenitá općina Turopolje, Zagreb 1910, s. 150-152. Relację Rietha uwiarygodnia między innymi to, że przytacza on prawdziwy fakt śmier­ ci Franjo Kukuljevicia i odniesienia rany przez Alberta Nugent. 37 Raport Rietha, (Nowy Sad 7 I 1845), BCz, 5414 IV, s. 162. http://rcin.org.pl HOTEL LAMBERT A DEKONSPIRACJA CHORWACKIEGO „BRANISLAVA” (1844/1845) 265 w ra z 20 0 00 0 p o w sta ń ca m i, na je g o ro zk a z c h w y c ą za broń. G aj p o trz e b o w a ł je d y n ie śro d k ó w fin a n so w y c h na ten ceł i b y ł g o tó w je c h a ć p o nie n a w e t do R osji. Te u sta le n ia z G a je m p o sta n o w ił R ieth sk o n su lto w a ć z Z ach em . D la te g o też ju ż 16 g ru d n ia o p u śc ił Z a g rze b i u d a ł się do B elg rad u . W p o d ró ży G aj to w a rz y sz y ł R ieth o w i aż do m ia sta S isak , g d zie p o lsk i ag en t z a o k rę to w a ł się n a p a ro w ie c „ S lo g a ” . G aj z a o p a trz y ł go ró w ­ n ież w o d p o w ie d n ie rek o m e n d a c je sk ie ro w a n e do o fic e ró w g ran ic za rsk ic h o raz „ p a p ie ­ ry ” , k tó re p ro sił d o sta rc zy ć do B elg rad u . Po p rz y je ź d z ie p o lsk ie g o a g e n ta do Z em u n u w ła d z e a u stria c k ie z a b ro n iły m u je d n a k p rz e k ro c z e n ia g ran icy z S erbią. W obec teg o „p a p ie ry od G a ja ” p rz e k a z a ł k się d z u M arja n o v ic io v i. N a to m ia st z Z a c h em k o m u n ik o ­ w a ł się za p o śre d n ic tw e m S erb a M ilo ša P o p o v ic ia , c z ło n k a T ajnego D e m o k ra ty cz n e g o T o w arz y stw a P a n sla w isty c z n e g o 38. A n to n i R ieth p o d ró ż o w a ł do B elg rad u z p a sz p o rte m w y sta w io n y m w Z a g rz e b iu 39 n a n a z w isk o D im itrije N o v a k o v ic . P a sz p o rt te n R ieth o trz y m ał o d L ju d e v ita G aja40, d late g o też p o c z ątk o w o w ła d z e a u stria c k ie m yślały , że p o lsk i ag en t R ieth i k u p iec N o ­ v a k o v ic to d w ie ró żn e o so b y 41. Z ra p o rtó w R ie th a w y n ik a, że p rz e b y w a ł on w Z e m u n ie w o k o lic a ch 1 sty czn ia 1845 r.42 W ak ta c h K o m e n d y W ojennej arm ii a u stria c k ie j w Z e m u n ie n ie z n a la z łe m za p isu , aby k to ś p o słu g u ją c y się n a z w isk ie m R ie th -R e in e r lub do n ieg o p o d o b n y m p rz e ­ b y w a ł tam w ty m c z asie 43. Istn ie ją n a to m ia st zap isy z 28 i 29 g ru d n ia 1844 r. d o ty cz ą c e „z a g rz e b sk ie g o k u p c a ” D im itrije N o v a k o v ic ia , k tó ry w ła śn ie w te d y p rz e b y w a ł w Z e ­ m u n ie 44. C z a jk o w sk i, ja k i W ła d z a w P ary żu z n ied o w ie rz a n ie m je d n a k p o d c h o d z ili do „ re ­ w e la c ji” z a w a rty c h w rap o rtac h i rela cja c h R ie th a n a tem a t je g o k o n tak tó w ze S ło w a k a ­ m i i C h o rw atam i. P o d e jrz liw o ść w o b ec R ie th a b y ła ty m w ię k sza , że ciąg le d o m ag a ł się on p ien ię d z y i p o p a d a ł w d łu g i45. F ak t ten b a rd z o z a n ie p o k o ił k się c ia C za rto ry sk ie g o , k tó ry n ie z w ło c z n ie p o lec ił Z a c h o w i, aby sp ra w d ził „ p ra w d z iw o ść ” rela cji R ieth a. T ym ­ cz ase m p o sta n o w io n o sk ie ro w a ć R ieth a, ja k o b y łeg o ż o łn ie rz a a u stria c k ie g o , do p racy w y w ia d o w cz e j na te re n ie P o g ra n ic z a W o jsk o w eg o 46. R ap o rty Z a c h a p o tw ie rd z iły je d n a k w ą tp liw o śc i W ład zy na tem a t d o n iesie ń R ie ­ th a 47. S k ło n iło to k się c ia C z a rto ry sk ie g o do z a rz ą d z e n ia o d w o ła n ia R ieth a z fu n k cji a g e n ta H o telu L a m b ert i ty m sam y m p rz e rw a n ia je g o „w łó częg i po W ę g rz e c h ”48. 38 „Wyciąg z raportów Rietha...”, s. 107-108. 39 A. Rieth do M. Czajkowskiego, (Nowy Sad 4 I 1845), BCz, 5414 IV, s. 241. 40 Raport Zacha (Belgrad 20 IV 1846), BCz, 5393 II, s. 424. 41 Palatyn arcyksiążę Józef do bana Hallera, (Buda 27 I 1845), Hrvatski Državni Arhiv (dalej HDA), Acta Banalia Politica, karton CXLII, nr 35, 1845; ban Haller do podżupana Lentulaja, (Wiedeń 4 II 1845), tamże, karton CXLII, nr 37, 1845; D. Šurmin, „ Veleizdajnička" afera iz g. 1845, „Zvono”, R. III, [Zagreb], 16 I 1909, nr 2, s. 38-40. 42 "Wyciąg z raportów Rietha...”, s. 108. 43 Rieth znany był również pod nazwiskami Ritter, Rauch, Rotter. 44 HDA, Vojna komanda u Żemunu. Fond: Präsidialen Register 1843-1848, sg. 450. (Nowakovich Deme­ ter). Adnotacja: 28 XII 1844 i 29 XII 1844. („Agramer Handelsmann”). 45 Wyciąg z raportu Rietha, (Nowy Sad 7 I 1845), BCz, 5414 IV, s. 229-232; Wyciąg z raportu Czajkow­ skiego, (Stambuł 6 II 1845), tamże, s. 204. Z powodu braku pieniędzy Rieth złożył prośbę o odwołanie go z misji. Zob. Raport Rietha, (Nowy Sad 7 I 1845), tamże, s. 256. 46 Władza do Czajkowskiego, (Paryż 7 III 1845), tamże, s. 215-218. 47 Wyciąg z raportu Czajkowskiego, (Stambuł 17 III 1845), tamże, s. 494. 48 Władza do Czajkowskiego, (Paryż 7 IV 1845), tamże, s. 503: „Nierozsądek P. A.R. mocno dotyka i niepokoi Księcia Jegomości”. http://rcin.org.pl 266 PIOTR ŻUREK D e c y z ja o o d w o ła n iu d o ta rła do R ieth a d o sy ć p ó źn o , p o n iew a ż tru d n o b y ło go z lo k a liz o w a ć 49. R o z k a z ten o trz y m a ł p ra w d o p o d o b n ie g d z ie ś na p o c z ątk u k w ie tn ia 1845 r., w ó w c za s to u d ał się do S tam b u łu i sk o n ta k to w a ł się z C z a jk o w sk im 50. Z e S tam b u łu R ieth w y sła ł do L ju d e v ita G aja list, w k tó ry m z a p ew n ia ł go, że o d p o ­ w ie d n io p rz e d sta w ił ich z a m ie rz e n ia M ic h ało w i C z a jk o w sk ie m u . Z d a n iem R ieth a p la ­ ny te ju ż w k ró tce m iały d o czek ać się re a liz a c ji51. Po p o w ro c ie do P a ry ża R ieth k ilk a k ro tn ie ro z m a w ia ł n a te m a t sw ojej m isji z k s ię ­ ciem C z a rto ry sk im . W szy stk o w sk a z u je na to, że k sią ż ę A d a m u w ie rz y ł w w y ja śn ie n ia R ie th a i nie u tra c ił z a u fa n ia do n ieg o , p o n iew a ż ju ż w ro k u 1846 w y sła ł go z k o le jn ą m isją do G alicji. Tym razem je d n a k R ieth sw o ją p o sta w ą ju ż c a łk o w ic ie z d y sk re d y to ­ w ał się w o c z ac h C z a rto ry sk ie g o . P o d c z a s p o d ró ży do G a lic ji R ieth z a ch o ro w a ł i p o ­ w ró c ił do P ary ża, d e fin ity w n ie rez y g n u jąc ze słu żb y d la H o te lu L am b ert. N a stęp n ie u d a ł się do L o n d y n u , g d zie a m b a sa d o ro w i A u strii D ie tric h ste in o w i z d ra d z ił w sz y stk ie sz cz e g ó ły p lan ó w C z a rto ry sk ie g o i z a p ro p o n o w a ł w sp ó łp ra c ę . P o n ie w a ż D ie tric h ste in z a ch o w a ł p ew ien d y sta n s do je g o rela cji, R ieth u d a ł się do S zw ajcarii, g d zie re z y d u ją ­ cem u tam am b a sa d o ro w i a u stria c k ie m u K a iserfeld o w i z ło ż y ł p o d o b n ą p ro p o zy c ję, k tó ­ ra z re sz tą z o sta ła p rzy ję ta . R ieth zaró w n o K a iserfeld o w i, ja k i p ó źn iej m in istro w i p o li­ cji a u stria c k ie j Jo se p h o w i S e d ln itz k y ’em u z ło ż y ł o b sz e rn y ra p o rt n a te m a t sw o jej d z ia łaln o śc i na tere n ie S ło w acji i C h o rw a c ji. D aw n y a g e n t H o te lu L a m b ert z a d e k la ro ­ w a ł tak że S e d ln itz k y ’em u g o to w o ść p e łn ie n ia ro li k o n fid e n ta a u stria c k ie g o n a S ło w acji i B a łk a n a c h 52. R ieth w sw o ich z e zn a n iac h sp isan y ch 22 k w ie tn ia 1847 r. sz cz e g ó ło w o p o in fo rm o w a ł S e d ln itz k y ’ego nie ty lk o o p lan a c h i d z ia ła n ia c h H o te lu L a m b ert n a te re ­ n ie C h o rw a c ji, ale tak że z d ra d z ił w sz y stk o , co w ie d z ia ł na te m a t p o c z y n ań iliry stó w 53. A n to n i R ieth ju ż w cześn iej m ia ł k o n tak t z ta jn ą p o lic ją au stria ck ą, a na S łow acji b y ł zn an y ja k o k o n fid e n t Z ie lo n k a -R itter54. Z rap o rtu k o n su la a u stria c k ie g o w B e lg ra d z ie , sk iero w an eg o do M e tte m ic h a 26 sty czn ia 1845 r., d o w iad u jem y się, że R ieth ju ż w te d y p rac o w ał dla A u stria k ó w 55. P o za ty m je g o d ziałan ia na teren ie w sch o d n iej C h o rw a c ji o b serw o w an e b y ły p rzez w y w ia d o w có w S law ońskiej G en eraln ej K o m en d y arm ii a u ­ striackiej w P etro v arad in ie. W aktach tej je d n o stk i R ieth fu n k cjo n u je ja k o A d am R o tte r56. D zięk i in fo rm a c jo m z a g rz e b sk ie g o k u p c a D im itrije N o v a k o v ic ia , a w ła ściw ie R o t­ te ra 57, p o lic ji au stria c k ie j u d ało się ro zp ra c o w a ć sia tk ę z a jm u ją c ą się p rz e rz u te m i k o l­ p o rta ż e m „ B ra n isla v a ” na tere n ie C h o rw a c ji. O p o w ią z an ia ch „ B ra n isla v a ” z p o ls k ą p ro p a g a n d ą in fo rm o w a ł ró w n ież M e tte m ic h a je g o sp e cja ln y w y sła n n ik do k rajó w n a d d u n a jsk ic h , F erd y n an d M ay erh o fer, k tó ry u z y sk ał te dan e od R o tte ra 58. 49 J. Skowronek, Sprzymierzeńcy narodów..., s. 246-247. 50 Raport Czajkowskiego, (Stambuł 26 IV 1845), BCz, 5488 II, s. 424^126. 51 Odpis listu Rietha do Lj. Gaja, (Stambuł bez dnia i miesiąca 1845), BCz, 5414 IV, s. 741. 52 V. Žaček, Z rewolucyjnych i politycznych kontaktów polsko-słowackich w latach 1837-1848, Wrocław 1967, s. 201-211; Z. Bik, „Do Słowaków, którzy jeden dom z Galicjanami zamieszkują”..., s. 134-135. 53 V. Žaček, Tajni polšti agenti v Chorvatsku..., s. 299. 54 J. Skowronek, Sprzymierzeńcy narodów..., s. 245. 55 Lj. Durkovic-Jakšic, Branislav..., s. 183. 56 HDA, Slavonska General-Komanda u Petrovaradinu, Präsidialen 1843-1848, sg. 430, karton nr 17, Präsidialen 1844-1845: nr 44, 65, 71, 86, 94, 103, 122, 136, 194, 277, 364; Dokumenti o Srbiji od 1842-1848, oprac. D. Šurmin, „Spomenik Srpske Kraljevske Akademije”, t. LXIX, 1929, s. 43-44. 57 P. Popovič, O beogradskom listu ..Branislav" 1844-1845, „Prilozi za književnost jezik istoriju i folk­ lor”, t. XV, [Beograd] 1935, s. 113-116. 58 Mayerhofer do Mettemicha, (Belgrad 26 I 1845), w: G. Miskolczy, A Horvat Kerdes, t. II, Budapest 1928, s. 266-267. http://rcin.org.pl HOTEL LAMBERT A DEKONSPIRACJA CHORWACKIEGO „BRANISLAVA” (1844/1845) 267 W ła d z e a u stria c k ie zacz ę ły w ó w c za s n ac isk a ć n a rzą d serb sk i, aby ten p rz e sta ł na sw o im tere n ie w y d a w ać „ B ra n isla v a ” . S zy k an o m u leg a ł ró w n ież L ju d e v it G a j59. S y tu ­ a c ji tej to w a rz y sz y ł cały sp lo t d ziw n y ch w y d arzeń . W m aju 1845 r. k sią d z M arjan o v ic z o sta ł p rze z z w ie rz c h n ik ó w o d w o ła n y z Z e m u n u , a 16 w rz e śn ia w taje m n ic zy c h o k o ­ lic z n o śc ia c h z o sta je z a to p io n y p a ro w ie c „ S lo g a ”60. O sta te c z n ie w sie rp n iu ro k u 1845 w y sz e d ł w B e lg ra d z ie o sta tn i n u m er c h o rw a c ­ k ie g o c z aso p ism a „ B ra n isla v ” . 59 F. Kulmer do Lj. Gaja, (Wiedeń 15 I 1845), w: V. Deźelić, Pisma pisana dru. Ljudevitu Gaju i neki njegovi sastavci (1828-1850), Zagreb 1909, s. 112. 60 Lj. Durkovič-Jakšié, Branislav..., s. 190-191; J. Neustädter, Ban Jelačic..., s. 179-180. http://rcin.org.pl