Ziya Gökalp'in Yaşam Öyküsü

Turhan, R., Kaya, T., (2006). Ziya Gökalp'in Yaşam Öyküsü, Sosyoloji Dergisi, Cilt 3, Sayı 13, s. 1-6. ZiYA GOKALP'iN YASAM OYKUSU Tiilay KA YA' Rldvan TURHAN" Bu yazlda klsaca Ziya Gokalp'in biyografisiyle ilgili bazl hatlrlatmalarda bulunmak istiyoruz. Sosyologlann ｹ｡ｾｭｬ＠ ｨｩｾ＠ ｫｵｾｳｺ＠ ｹ｡ｾ､ｬｫｮ＠ doneme dair ｡ｾｬｫＱｭｮ＠ da kendi ｩｾｬ･ｲｮ､＠ barmdmyorlar. Asll ismi Mehmet Ziya olan Ziya Gokalp 23 Mart 1876' tarihinde Diyarbalar'da' 0 donemin ｯｫｵｭｾ＠ ｹ｡ｺｭｬｾＬ＠ orta halli bir ailesinin ｾｯ｣ｵｧ＠ olarak Mercimek Ortmesi'nde HafIz Omer Efendi'den gordUgii diinyaya ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ ilkogreniminin2 hemen ardmdan 1890'da Askeri ｒｕｾｴｩｹ･ＧＬ＠ 1894'te devlete sivil kadro ｹ･ｴｩｾｲｭｫ＠ ｩｾｮ＠ ｡ｾｬｭ＠ olan Miilki idadi'yi Diyarbaklr'da ｴ｡ｭｬｲｾＮ＠ Donemin egitim sistemi ile ilgili yargllarda bulunmak istemiyoruz, ancak imparatorlugun Diyarbaklr gibi uzak bir vilayetinde bile geleneksel egitimin yanmda daha 0 ylliarda modem egitimin de verildigini Gokalp'in egitim seriiveninden anlayabiliriz. Ortaogrenim siireciyle birlikte ilgisi de ｾ･ｫｩｬｮｭｹ＠ Ziya Gokalp'in hayata ve donemin ｫｾｵｬ｡ｮ＠ ｢｡ｾｬｭｫｴ､ｲＮ＠ Soz konusu ilginin ｾ･ｫｩｬｮｭｳ＠ siirecinde onun zaman zaman ｵｾ＠ noktalara varan ｧｯｲｩｾｬ･＠ degerlendirildigini goriiyoruz. Bu donemde Ziya Gokalp, kimine gore bir deha kimine gore de ｾｯｫ＠ ｢｡ｾｮｳｬｺ＠ bir ogrencidir. Gokalp'in dersler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ konulara i1gisi onu ｾ･ｩｴｬ＠ konular iizerinde ａｾＮ＠ LO.B.P. Sosyoloji Bali.imii Oar., LO.B.P. Sosyoloji BoliimU Soz konusu tarihle ilgili olarak Nilglin <;elebi bir uzla$maya vanlamadtg:mt Ben siirmektedir. Bkz. NilgUn <;elebi. "Sosyoloji Tarihini Yazarken", Sosyoloji Dergisi 3. Dizi 10. SaYI, i. O. Edebiyat Fak. Yay., istanbul, 2005, s. 75 KONGAR, Bmre, "Ziya G6kaJp". Tiirk Toplumbilimcileri 1, Remzi Kitabevi, 4.Baslrn, istanbul, 1999, GOr., ａｾＮ＠ s.29·73 BEHNAN, Enver, ''Filozof Giik Alp", Kitap Yazanlar Kooperatifi Ne$riyattndan KtiyUk Seri, No: 5, Ankara 1933. s. 9 ' 2 ､ｬｩｾｮｭ･ｹ＠ yoneltecektir ki bu ilgi giderek onu bir bunahma siirUkleyecektir. bir intihar ｧｩｲｾｭｮ､･＠ ｢ｵｬｮｭｾｴｲＮ＠ Bu bunahm sonucunda da 17 ｹ｡ｾｭ､ｫ･ｮ＠ Ziya Gokalp'in soz konusu eylemi her ne kadar bir ｧｩｲｾｭ＠ olarak ｫ｡ｨｬｩｾ＠ ve ｾ｡ｨｬｭ＠ olsa da, Ziya GokaIp bu ｧｩｲｾｭｮ＠ farkh nedenlerle ｡ｾｉｩ､ｮｭｹ＠ amsml ve izini omUr boyu ｴ｡ｾｬｉｲｵＮ＠ Ziya Gokalp ilk ｧ･ｮｾｬｩｫ＠ doneminde ｹ｡ｾ､ｬｧ＠ bu olaydan kisa siire sonra ｢｡ｾｬｹｮ＠ ､ｩｾｕｮ｣･ｬｲ＠ omrlinUn son una dek ｧ･ｬｩｾｴｲｭｹ＠ ｳｕｲ､ｭｾｴＮ＠ 3 de ilan edildigi Ziya Gokalp'in dogdugu yll aym zamanda I. ｍ･ｾｲｵｴｩｹｮ＠ yJidlr ve ｳｯｮｵｾ＠ olarak belli bir ｳ･ｾｩｭｮ＠ ｹ｡ｰｬｨｩｾ＠ olmasl dolaYlslyla da bir takim slkintilann cereyan ettigi bir donemdir4• Bu donemde yeni yonelimler ｩｾｮ､･＠ elkin olan Namlk Kemal, Ziya ｐ｡ｾＬ＠ Muallim Naci gibi isirnlerin ｧｯｲｕｾ＠ ve ､ｕｾｮ｣･ｬｲｩ＠ ｹ｡ｧｭｬｾｳ＠ yonetimce pek ｨｯｾ＠ ｫ｡ｲｾｩｬｮｭｴ､Ｎ＠ Her ne kadar tUrlii engellerle bu gibi isimlerin ｧｏｲｕｾｬ･ｩｮ＠ ｹ｡ｧｭｬｾｳ＠ oniine ｧ･ｾｩｬｭｹ＠ ｾ｡ｨｩｬｳ＠ da Ziya Gokalp soz konusu isirnlerin kitaplanna el altmdan ｵｬ｡ｾｭｫｴ､ｲＮ＠ B ununla birlikte kendisini amcasmm teFikiyle Gazali, Farabi, Bestani ve Muhiddin-i Arabi gibi isimleri okuyarak geleneksel Dogu ､ｩｾｮ｣･ｳ＠ kaynaklanyla da beslemektedir.5 Yine bu ilgi ｾ･ｲｶｳｩｮ､＠ kendisinin ａｲ｡ｰｾＬ＠ ｆ｡ｲｳｾ＠ ve FranS1Zca ogrenme ｾ｡｢ｳｬ＠ ｩｾｮ､･＠ oldugunu gorUyoruz. Babasmm vefatmm ardmdan ailede soz sahibi olan amcaSI her ne kadar istanbul' a gitmesini onaylamasa da Gokalp gizlice onun yiiksek ogrenim ｩｾｮ＠ Ancak bu aile bliyUgUnUn onaYI ahnmadan ｧ･ｲｾｫｬｴｩｮ＠ istanbul'a ｧｩｴｭｾｲＮ＠ bir ｧｩ､ｾ＠ oldugundan Ziya Gokalp istanbul'da maddi ｧｕｾｬｩｫ･ｲ＠ ｫ｡ｲｾｩｬｭＬ＠ altematif olarak ve biraz da zorunlu olarak 1895' de paraslz yalih istanbul istanbul'a ｧ･ｬｩｾｹ＠ birlikte Miilkiye Baytar Mektebi'ne kaydml ｹ｡ｰｬｩｲｭｾＱＮ＠ donemin politik olaylanyla daha etkin bir ｩｉｾｫ＠ ｩｾｮ･＠ giren ve artlk ｾｯ｣ｵｫｬ＠ ve ilk ｧ･ｮｾｬｩｫ＠ gUnlerini geride ｢ｬｲ｡ｫｭｾＬ＠ belli bir tutum sahibi Ziya Gokalp'le ｫ｡ｲｾｩｬｹｯｵｺＮ＠ Bu donemde I1bbiyelilerle birlikte istibdada son vermek ｩｾｮ＠ ｾ･ｩｴｬ＠ siyasi faaliyetlerde ｢ｵｬｮｭｾｴｲＮ＠ Son slmf ogrencisiy.ken istanbul'dan 3 " OCAK, Esma, "Bir Filozofun Ozel ｙ｡ｾｮｵＢＬ＠ Bir HarfyaymJan. Ocak 2006, 55.15-40 ALTU<i, Hikmet, Ziya Gijkalp ve TUrk ｄｬｩｾｕｮ｣･ｳＬ＠ "60. Oliim Ytldoniimiinde Ziya Gokalp", tstanbul Oniversitesi YaYlnl, Yaym No: 3327, istanbul, 1986, s. 3 BALTACIOGLU, Ismaytl Hakkl, Ziya Gokalp, Yeni Matbaa, istanbul. 1966, s.62 3 ｰ｡､ｩｾｨ＠ aleyhine ｹ｡ｺｴｮｬｾ＠ oldugu mektuplardan birinin Diyarbaklr'da bir evinde bulunmasl iizerine 1898'de ｴｵｫｬ｡ｮｾＱｲＮ＠ 10 ay siiren bir hiikiimliiliik siiresinden sonra "Zaptiye Nezareti denetimi altmda bulundurulmak olarak tahliye edilip Diyarbaklr'a ｧｯｮ､･ｲｩｬｭｾｴＶＮ＠ Ancak iizere" ｾ｡ｲｴｨ＠ Diyarbakrr'da da siirdiirdiigii siyasi faaliyetlerine devam ･ｴｭｩｾｲＮ＠ Bu noktada Uzerinde "ok da fazla soz soylenmeyen Telgrafhane Baskml'ndan bahsetmek gerekir. Ziya Gokalp Diyarbalm Valiligi'nde katiplik yaptlgl bu donemde bir diger yandan yandan gen"leri ittihat ve Terakki etrafmda toplamaya Ｂ｡ｨｾｭｫｴ＠ de Fars"a dersleri vermektedir. Resmi gorevler ifa etmekte da Askeri ｒｩｾｴｹ･Ｇ＠ iken soz konusu baslam organize eden bir isim olmasmm onemli oldugunu belirtmeliyiz. ilki 1905, ikincisi 1907 yllmda tekrarlanan Telgrafhane Baslam Gokalp'in siyasi hayatmm doniim noktalanndandlr. Soz konusu baskm S1Tadan bir olay degildir. Telgraf bugiin i"in ｩｾｬ･ｲｧｮ＠ biiyiik ol"iide ｹｩｴｲｭｾ＠ bir ara" olmasma ｫ｡ｲｾｭＬ＠ baslanm ｧ･ｲＢｫｬｾｴｩ､＠ donemde sadece iilke i"in degil aym zamanda Batlh iilkelerinin Hindistan'la baglantl kurmasml saglayan hatlarm bu bolgeden ge"mesi nedeniyle Batlh iilkeler i"in de olduk"a onemliydi. Bu nedenle baskmm sona erdirilmesinde Batlh iilkelerin de istanbul' a baskl yaptlgmt biliyoruz. Her iki baslan sonucunda Ziya Gokalp ve ｡ｲｫ､ｾｬｮ＠ istediklerini elde edecekler ve mevcut sonu" Ziya Gokalp'in admt daha "ok duyuracaktlr. ｡ｲｫ､ｾｭ＠ Ziya Gokalp'in hayatmdaki ikinci onemli olay 1905'de II. ｍｾｲｵｴｩｹ･Ｇｮ＠ ilamdlr. Soz konusu tarih Tiirk tarihi i"in de onemli donemlerden birini ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etmektedir elbette. II. ｍ･ｾｲｵｴｩｹＧｮ＠ i1anmdan lasa bir siire sonra istanbul'a ｧ･ｬｭｩｾ＠ ve bu donemde lasa bir siire Dariilfiinun' da Felsefe dersleri ｶ･ｲｭｩｾｴＮ＠ Ancak bu gorev pek uzun ｳｩｲｭ･ｾｴＬ＠ tekrar Diyarbaklf'a ､ｯｮｭｩｾ＠ ve slraslyla 1909'da Selanik'te Peyman ve Diyarbalar (1909) gazetelerinde ｹ｡ｺｭｬｾｴＱｲＷＮ＠ toplanan ittihat ve Terakki Kongresi'ne Diyarbalar delegesi olarak ｫ｡ｴｬｭｾｲＮ＠ 1910'da ittihat ve Terakki Cemiyeti genel merkez iiyeligine se"i1ince, yeniden ve bu donemde ittihat ve Terakki idadisi'nde sosyoloji hocahgl Selanik'e ｧｩｴｭｾ＠ ｅｒｩｾｊｇｌＮ＠ 1 Mehmet Emin, "Ziya GlikaIp Bir Fikir Adanumn I,{omam", Rernzi Kitabevi,istanbul, 1951, s.53 TARt, Nail, "Diyarbaklrh Until ｄｴｩｾｕｮｲ＠ Sosyolog, Folkloreu, $air Ziya G6kalp",Diyarbaklf Ozel SaYlsl. Kiiltiir vc Sanat 28. Tiirkiye ｩｾ＠ Bankasl Yay., s.39 4 yapmaya ba§laml§tJr. Bir yandan da Selanik'te bulundugu 1910-1912 y!llan arasmda yaymlanan Ｂｇ･ｮｾ＠ Kalemler" dergisi Ziya Gokalp'in Tevfik Sedad, Demirta§ gibi takma isimlerle §iirlerini ve makalelerini yaymlarm§tlr. Tiim Kalemler Dergisi Ziya Gokalp'in Ali Canip Bey'in bunlara ilaveten ｇ･ｮｾ＠ onerisiyle Gokalp irnzasml kullandlgl ilk yaymdlr aym zamanda. 1912'de Ergani Madeni Sancagl'ndan milletvekili ｳ･ｾｩｬｭｹ＠ tekrar istanbul'a donmii§tiir. Milletvekili ｯｬｵｾｹ｡＠ etkinligi daha da ｡ｲｴｭｬｾｊＮ＠ Bu donemde 0 Ylllarda farkh egilimler olarak var olan ｩｾ＠ alamm bir arada tutulmasma dair makaleleri dikkat ｾ･ｫ｣ｴｩｲＮ＠ Yusuf ａｫｾｵｲ｡Ｇｮｭ＠ sahibi oldugu dernegin yaym orgam olan Tiirk Yurdu dergisinde Ｇｔｕｲｫｬ･ｾｭＬ＠ ｩｳｬ｡ｭｾｫＬ＠ ｍｵ｡ｳｬｲｾｭｫＢ＠ isimli makaleler serisinin ilkini ｹ｡ｭｬｾｴｊｲＮ＠ Tiirk Yurdu ｢｡ｾｴ＠ olmak Uzere sonraki Ylllarda da Ziya Gokalp yaym hayatmda ｯｬ､ｵｫｾ｡＠ aktif olmu§tur. Halka Dogru (1912-14), islam MecmuaSl (1914-15), Milli Tetebbular Mecmuasl (1915), ｩｾｴｭ｡ｹ＠ Mecmuasl (1917) ve Yeni Mecmua (1917-18) gibi ｾ･ｩｴｬ＠ dergilerde yazllanm ｹ｡ｬｭｾｴｊｲＮ＠ istanbul'a geldigi Yll olan 1912 aym zamanda Universite reformunun da yaplldlgl Ylldlr. Soz kanusu refarmlann ｧ･ｲｾｫｬﾧｴｩｭｳｮ､＠ Gokalp etkin alan isimler arasmdadlr. Bu donemde Universitede ders venneye ba§laml§8 eserlerinin onemli bir klsmml da bu donemde yazmaya ba§larm§tlr. I. Diinya Sava§I'mn ardmdan istanbul'un i§gaJiyle ittihat ve Terakki ileri gelenleri yurdu terk edeceklerdir, ancak Gokalp iiniversitede ders vermeye devam edecek ve 28 Ocak 1919 gUnii ingilizler tarafmdan dersten almarak tutuklanacaktlr. Tutuklandlgl donemde istanbul DariilfUnun' da ｩｾｴｭ｡ｹ＠ MUderrisligi yapmaktadlr. 8 Ocak 1919 tarihli irade-i Seniye uyannca kurulan birlikte Divan-l Harplerden birine sevk edilmi§ ve bir sUre diger ｩｴｨ｡ｾｬｲ＠ Bekiraga BolUgii'nde tutuklu kalml§ur. Daha sanra Limni'ye, yakla§lk ｩｾ＠ ay sanra da Malta'ya siirgiine gonderilmi§tir. 30 Nisan 1921' de siirgiin ya§arm sona ermi§tir. Yeniden Diyarbaklr' a donmU§tUr. Malta Kanferanslarl diye bildigimiz kitabl bu siirgtinliik doneminde Malta'da kendisi gibi siirgiine gonderilmi§ arkada§lanna verdigi felsefe dersleri a§agl yukan 12 defter 512 sayfa tutan natlannm bir derlemesidir. Bu notlar BALTACIOGLU, a.g.e.• s. 18 5 dl§mda Malta'da bulundugu slirece kansma ve yedi ｾｯ｣ｵｧｮ､｡＠ hayatta kalan ｩｾ＠ ktzma9 gonderdigi mektuplar da onemlidir', Diyarbaktr'a donli§li ilgi ｾ･ｫｩ｣､ｲＮ＠ <;linkli evi istanbul'da oldugu halde istanbul'a ugramadan Trabzon iizerinden Diyarbaktr'a ｧ･ｾｭｩﾧｴｲＮ＠ Diyarbaktr'da Malta siirglinli donli§li de Mecmua'YI yaym hayatma devam etmi§ ve 1922-23 arasmda ｋｩｾｬｫ＠ yaymlamaya ba§laml§tlr. 1o Yine Diyarbaktr'da bulundugu bu donemde bir ve ya§hlara sosyoloji dersleri vermi§tir. ilkokulda ak§amlan ｧ･ｮｾｬｲ＠ 1922 yilmda Mustafa Kemal, Halk Flrkasl admda yeni bir parti kurmak kendisinden bu yeni partinin temel niyetinde oldugunu ｡ｾｬｫ､ｧｭ＠ prensiplerini haZiflamaslm istemi§tir. Gokalp, Ankara hiiklimetini ｡ｾｬｫ＠ olarak destekleyen bir tutum sergilemektedir. GOrii§lerini Cumhuriyet, Yeni Glin, daha sonra adl Ulus olarak degi§en Hakimiyet-i Milliye gibi gazetelerde yazllU§tlr. 1 karar vermi§ ve Ziya Nisan 1923'de Birinci Bliylik Millet Mec1isi yeni ｳ･ｾｩｭ＠ Gokalp bu ｳ･ｾｩｭ､＠ Diyarbaktr'dan milletvekili ｳ･ｾｩｬｭﾧ＠ ve Ankara'ya gelmi§tir." Bu meclisin asli gorevi Te§kilat-l Esasiye Kanununu hazlrlamaktlr. Gokalp burada da aktif bir isim olarak kaf§lmlza ｾｬｫｭ｡ｴ､ｲＮ＠ Bahsettigimiz anayasamn laiklik maddesini kaleme alan ki§i de ,Ziya Gokalp'tir. 1923'te yaymlanan ｔｩｲｾｬｧｮ＠ Esaslarl bir baktma Yeni CUmhuriyet'in manifestosudur. Ankara'da faaliyetlerini siirdiirlirken buglin aynntlslm tam olarak bilemedigimiz bir sebeple Ziya Gokalp istanbul' a gelmi§tir. Siyasi faaliyetlerin yogunlugundan uzakla§arak bilimsel ｾ｡ｨﾧｭｬｲ＠ yapma ｾ｡｢ｳｭ＠ bagh olarak Dariilflinun'a ba§vurmu§ ancak kabul edilmemi§tir. Gokalp, 1924 yilma gelindiginde "yorgun dli§mli§ ve beyin iltihabl te§hisiyle Franslz Hastanesi'ne yatmlllU§tlr. Hastahgmm tedavi edilemeyecek 9" 10 Dog:umunun 80. YJidBnUrnU DolaYlStyla Ziya G6kalp ve Ziya G6kalp Miizesi", Diyarbaklr Tamhna Dernegi Yayuu Bu mektuplar hem bir babanm ｾｯ｣ｵｫｊ｡ｮ＠ ｹ｡ｺ､ｬｾＱ＠ mekluplar hem de pedagojik birer metin olarak okunabilir. Vine bu mektuplarda Ziya G6kaJp'in aile ｹ｡ｾｮｴｬｳｭ＠ dair izler bulunabilir $APOLYO, E. B., "Ziya Gijkalp vc iUilmt vc Tcrakld vc ｍ｣ｾｲｵｴｩｹ･＠ Tarihi", Istanbul GUven Basnnevi, 1943, s.153 Ankara'da bulundugu bu sure ir;inde aym zamanda Tclif ve Terciime Enciimeni ｂｾｫ｡ｮｨｴｬ＠ yap maya ｢｡ｾｬｭｳｹ＠ Diyarhaktr'daki KUI;Uk Mecmua'nm da yaym hayatl sona ･ｲｭｩｾｴＮ＠ Ziya Gtikalp yeni g6revi ｡ｲ｣ｊＡｬｾｴｹ＠ Avrupa dillerinden ｢ｩｲｾｯｫ＠ klasik eserin ｔｻｪｲｫｾ･Ｇｹ＠ ｾ･ｶｲｩｬｭｳｮ＠ ｳ｡ｧｬｭｾｴｲＮ＠ Aym zamanda TUrk T6resi isimli eserini de bu d6nemde ｹ｡ｺｭｬｾｴｲＮ＠ 6 hale gelmesi nedeniyle 25 Ekim 1924 gunu istanbul'da vefat ･ｴｮｵｾｉｲＮ＠ <;ankaya'mn gosterdigi yakm ilgiye bagh olarak cenazesi de istanbul'da bUyUk bir Wrenle ｫ｡ｬ､ｭｮｵｾ＠ ve istanbul'da Sultanahmet'teki TUrk Ocagi merkezinin avlusuna ､･ｦｮｩｬｭｾｴｲＮ＠ Yakm zamana kadar Ziya Gokalp'in beyin iitihabi nedeniyle oldUgU ancak Tarih ve Toplum Dergisi'nin 2. Cilt 12. SaYIsmda Ziya Gokalp'in olUmUne dair farkh bir ｴ･ｾｨｩｳｮ＠ gUndeme getirildigi Prof. Dr. Sabahattin Payzm'nm kisa bir notu yer aimaktadir. Buna gore Prof Dr. Akil Muhtar[Ozden],nin notlan kIZI tarafmdan TIP Tarihi EnstitlisU'ne teslim ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu evraklar arasmda Ziya Gokalp'in OlUm nedeninin ansefalit (bey in iltihabI) oldugu ile ilgili ｭｕｾ｡ｨ･､ｬｲ＠ de yer aimaktadir. Ancak soz konusu evraki yeniden inceleyen Prof. Dr. Sabahattin Payzm, Ziya Gokalp'in ｫｯｹｭｵｾ＠ ve bunu uyku hastahgi olarak ｡＼［ｉｫｬｭｾｴｲＮ＠ hastahgma yeniden ｴ･ｾｨｩｳ＠ Prof. Dr. Payzm, 1915-1926 yIllan arasmda bu hastahgm salgmmdan soz etmekte ve hastahgm adl 1916 yIlmda literatlirdeki yerini ｡ｬｮｵｾ＠ olsa da araya ｳ｡ｶｾ＠ ｧｩｲｭｾ＠ oimasl nedeniyle 0 yIllarda TUrkiye'de soz konusu hastahgm bilinemeyeceginin ve bunun da olagan bir durum oldugunu ｢･ｬｩｲｴｭｾＮ＠ OIUmUnden once kaleme aidigi TUrk Medeniyeti Tarihi isimli eseri bir kaynaga gore 1924 digerine gore 1926 yIlmda ｢｡ｳｉｬｭｾｴｲＮ＠ ､ｕｾｮｩＮｬｹｯｲｵＬ＠ ABSTRACT The purpose of this paper is to call attention to Ziya Gokalp's memoir briefly as we believe that sociologists' biographies can give clues about the period in which they lived undoubtly. By bearing this idea on mind throughout the text we tried to remind basic turning points in Ziya Gokalp's life history. Ziya Gokalp lived in a crucial transition period of Turkish society when the Otoman Empire was falling and the new republic was emerging. That's why it is important to bring a light on Ziya Gokalp' s personal life story. Key Words: Ziya Gokalp, biography, transition period, family. 11 Aynntlh bilgi ｩｾｮ＠ ａｴ｡ｩｲｫｾｉｭ＠ bkz. Dr. Mehmet Onder: "Ziya Gokalp'in Son Saatleri ve Atattirk'Un Yakm ilgisi", Merkezi Dergisi, C. III, S. 9,711987, ss. 625-631