KENTSEL PLANLAMA
Ansiklopedik
KENTSEL
Sözlük
IHGFEDCBA
Derleyen:
Prof. Dr. Melih
ERSOY
NiNOV baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N " Yayınları
Birinci Bosım: Eylül 2012
ISBN 978-605-88444-2-1
PLANLAM A
ANSiKLOPEDiK SÖZLÜK
derleyen
Prof.Dr. Melih ERSOY
Grafik
Tasarım:
Sema Bıyıklıoğlu
Sayfa dizimi:
Sinem Metin
Düzeltme:
Belgin Gümrü
Yayın Hakları:
Basım v e Ci/t:
Genel
Dağıtım:
© NiNOVA Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Bu eserin tüm hakla
kı d Y
.
tüm" v
.. ..
r~sa i ır: ayınevınden yazılı izin alınmadan
u eya bolumlerınden hıçbır şekilde kopya. alıntı çog-altma
ve yayım yapılamaz.
.
BilNET Matbaacılık
Biltur Basım Yayın ve Hizmet AŞ.
Yukarı Dudullu Orı;ıanize Sanayi Bölgesi
ı. Cadde No:16 Umraniye / iSTANBUL
YEM Kitabevi:
[email protected]
Tel: 0212 2667070 dahili 327
NiNOVA<II>Yayıncıhk Tic ltd
ABurak Büyükcivelek / AErdem Erbaş / Adnan Barlos / Ali Türel / Aliye Ahu
Akgün / Arzu Taylan / Asım Mustafa Ay ten / Ayda Eraydın / Ayşe Buket
Önem / Ayşe Nur Ökten / Ayşe Sema Kubat / Ayşegül Mengi / Ayşen Savaş /
Azime Tezer / Bahar Gedikli / Baykan Günay / Belma Babacan Tekinbaş / Bilge
Armatlı Köroğlu / Bilge Çakır / Bilge Serin / Burak Beyhan / Cônô Bilsel/ Ceren
Gamze Yaşar / Cüneyt Elker / Çetin Göksu / Çiğdem Çiftçi / Çiğdem Göksel /
Çiğdem Varol / Dilşen Onsekiz / Ebru Kamacı / Ela Ataç / Ela Babalık Sutcliffe /
Elif Kısar Karamaz / Emine Yetişkul Şenbil / Emre Madran / Engin E. Eyuboğlu /
Erkan Polat / Ezgi Orhan / Fadim Yavuz / Fatih Terzi / Ferhan Gezici Korten /
Feridun Duyguluer / FilizBektaş Balçık / Güldem Özatağan / Güliz Bilgin Altınöz /
Güliz Salihoğlu / Handan Türkoğlu / Hatice Ayataç / lclcl Dinçer / ipek Özbek
Sönmez / ismet Kılınçaslan / Kevser Kantar Üstündağ / Koray Özcan / Mehmet
C. Mann / Mehmet Doruk Özügül / Mehmet Ocakcı / Melih Ersoy/ Mesut Ayan /
Metin Şenbil / Murat Balamir / Müge Akkar Ercan / N. Tunga Köroğlu / Nihai
Şenlier / Nihan Özdemir Sönmez / Nil Uzun / Nilgün Ergun / Nilgün Görer
Özer /
Tamer / Olgu Çalışkan / Orhan Kuntay / Osman Balaban / Özgül Acarvutsrqponmlkjihgfedcb
Reyhan Yıldız / Ruşen Keleş / Seda Kundak / Senay Oğuztimur / Serap
Kayosü / Sezai Göksu / Songül Öztürk / Tansı Şenyapılı / Tanyel Özeıçi Eceral /
Tayfun Salihoğlu / Töre Seçilmişler / Tuba inal Çekiç / Tuna Taşan-Kok /
Tuncer Kocaman / Turgay Kerem Karamaz / TÜlay Kılınçaslan / Yelda Aydın
Türk / Yiğit Evren / Zekiye Yenen / Zeynep Günay / Zeynep Merey Enlil
Şti
Cumhuriy t
d
'"
Tel'
e ca .81. Kat 8. Elmadağ. 34373 Şişli.istanbul.
. 0212 223369! - 02 ı2 2258508 Fax: 02 ı2 2239775
WWW.nınovayayın.com/
[email protected]
(NINOVA]
Y a y ın la n
P r o f. D r . M e lih
iç in d e k ile r vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
E rs o y
yılında doğan yazar, ODTÜ Şehir ve Bölge
1948 xwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Planlama Bölümü'nden
1971 yılında mezun oldu.
A.B.D de Columbia Üniversitesi'nden
Yüksek Lisans
derecesini 1973 yılında aldı. Stockholm Üniversitesi
ve Royal Academy of Art (Danimarka)'da
Yüksek
Lisans sonrası çalışmalar yaptı. 1975 yılından bu
yana ODTÜ, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü'nde
Öğretim Üyesi olarak çalışan ERSOY, 1982 yılında
aynı bölümden Doktora derecesini aldı. 1987 yılında
Doçent, 1993 yılında da Profesör ünvanını kazandı.
1993-1997 yılları arasında kuruculuğu yaptığı Kentsel
Politika Planlaması ve Yerel Yönetimler Ana Bilim Dalı
Başkanlığı ile 2000-2002 yılları arasında Mimarlık
Fakültesi Dekan Yardımcılığı görevlerinde
bulundu.
2006 yılından bu yana Şehir ve Bölge Planlama Bölüm
Başkanlığını yürütmektedir.GFEDCBA
U rb a n
P o litie a l
D e v e lo p m e n t
and
A n a ly s is ,
th e
E c o n o m ic s
E c o n o m ic s
of
of
P la n n e d
T u rk e y ,
U rb a n
ve Doç.Dr. H.Ç.Keskinok ile
birlikte S e m in a r in U rb a n P o litic a l Is s u e s derslerini
yürüten ERSOY,kentsel ekonomi, kentsel politika ve
yerel yönetimler üzerine çalışmalar yapmaktadır.
P o lic y
P la n n in g
S tu d io
I-II
Yazarın derleme, çeviri ve telif olmak üzere 20
nin üzerinde kitabı ve çok sayıda Türkçe ve ingilizce
makalesi bulunmaktadır. Yazarla ilgili olarak aşağıdaki
siteden daha ayrıntılı bilgi edinilebilir.
www.melihersoy.com
ÖNSÖZ
KONULARA GÖRE M ADDELER
I-II
ııı-V
A N S iK L O P E D i M A D D E L E R i:
Adım Adım (Aşamalı) Planlama
Afetlere ilişkin Planlama Etkinlikleri ve
Sakınım Planlaması
·1
,.····2
~~~i~
T~~i~tm:::::::::::: .:.
::::: •• ::::::::: ::::: •• :::::~
Alan Yönetimi.
· ··········..,.·..··..,.7
Anadolu Öncesi Türk Kenti ya da
Orta Asya Türk Kenti.
· 1O
Anadolu-Osmanlı Kenti.
11
Anadolu Selçuklu Kenti
,. 13
Ara-Toplu Taşım
14
Arazi Rantı
· ·.·········
15
Arazi Spekülasyonu
,. · 16
Atina Bildirgesi ..,.
,.
17
Avrupa Birliğinde Bölgesel Gelişme
Politikası ve Araçları.
19
~::~~~en.t.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::~~
28
Bilim Felsefesi Bakış Açısından Planlama
Bisiklet Ulaşırru
·..30
Bölge Planlama
31
34
Bölgesel Eşitsizlikler
Bölgesel Gelişme Paradigmaları
35
39
Bölgesel Kalkınma Kuramları
Bölgesel Kalkınmanın Sosyal Boyutu ve
Sosyal Sermaye
Bölgesel Politika
Bölgesel Sürdürülebilir Kalkınma
Bölgesel Yenilik Sistemleri.
Bölgeselleşme
Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetimi ve
Tarihsel Gelişimi
Büyüme Kutupları
CIAM - Uluslararası Modern Mimarlık
Toplantıları
Cinsiyet Eşitlikçi Planlama
· · .42
.44
.46
.48
50
51
····· 53
·..··
55
66
Çevre Etiği
Çevre Mevzuatında Tanımlar
Çevre ve II Çevre Düzeni Plaru
Çevre-Merkezcilik
Çevresel Algılama
Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Stratejik
Çevresel Değerlendirme
Çevresel Planlamada Katılımcı Yaklaşımlar
Çizim ve Ifade Teknikleri
Çok Aktörlü Yönetişim
·
68
71
74
76
· 79
80
82
84
85
Dışlanma
87
Dışsallık ve Çevresel Dışsallıklar
89
Dirençli (Esneyebilir) Bölgeler
91
DOğrusal Kent...
·
·
· 92
Dünya Miras Listesi
95
Düzenleme Ortaklık Payı (DOP)
97
DüzenlemebaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
i Parselasyon işlemi
101
~~~-~~~~~:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
Ekolojik Planlama
107
112
Ekonomik Mekan ve Ilişkisel Yaklaşım
Ekümenopolis
·· ·
· 114
Emlağa Dayalı Kentsel Gelişme
· 114
Emlağa Dayalı Kentsel Yenileme
· 115
Entegre Havza Y ..one t'ımı.
· ·
. 116
Erişebilirlik
118
Gecekondu ve Evrimi.
GolfAlanl
Görsel Analiz Teknikleri..
Güneş-Kent
Güzel Kent Hareketi
GZFT Analizi.
···
·
Hava Limanları
Islah Imar Planl
ızgara Kent Tasarımı.
:
·
120
·..·..···.. 127
·..· · 128
129
131
133
···
·.. 134
·
· 137
137
lçGöçler
147
Içme Suyu Koruma Havzası.
150
Ikinci Konu!...
152
Iklim Değişikliği, Küresellsınma ve Kentler 152
Ileri Sanayi Bölgeleri.
156
Iletişimsel Akılcıhk
159
ilksel Kenl.
··..·······..·······..········160
Imar Hakkı Aktarımı.
161
Imar Mevzuatında Tanımlar
162
imar Planı Değişikliği.···················..··..··········166
Insan-Merkezcilik
169
iran Türk-Islam Kenti ya da Büyük
Selçuklu Kenti.
171
Kamu Yararı ve Üstün Kamu Yararı
Kamusal Hizmet Tesislerinin Yer Seçimi.
Kamusal Mekan
Kapalı (Korunmalı) Site
Kapsamlı Akılcı Planlama Kuramı.
Kavramsal Bir Sistem Olarak Planlama
Kent
Kent ve Sağlık
Kent Bölge
Kent Dokusu
Kent Ekonomisi.
Kent imgesi (imajl)
Kent Kapısı.
Kent Mekanında Toplumsal Ayrışma
Kent Merkezi ve Çevresinde işlevsel
Farklılaşma
Kent Planlama ve CBS
Kentsel Planlamada ifade Teknikleri.
Kent Sosyolojisi
Kent Sosyolojisi Kuramları.
Kent ve Çevre Sorunları
Kentbilim
Kentler ve Toplumsal Cinsiyet...
:
Kentleşme
Kentleşme Politikaları.
Kentlileşme
Kentsel Afetler ve Risk Paylaşımı
Kentsel Bütünleşme
Kentsel Derişiklik (Kentsel Kompaktlık)
Kentsel Dirençlilik-Dayanıklılık
Kentsel Dönüşüm
Kentsel Kimlik
Kentsel Koruma Kavramı ve Evrimi.
Kentsel Koruma Kavramı ve Politikaları.
Kentsel Koruma Kurumunun Ülkemizdeki
Yapılanması
Kentsel Lojistik
Kentsel Omurga/ Kent Omurgası.
Kentsel Peyzaj, Rekreasyon ve Açık Alanlar
Kentsel Planlamada Peyzaj ve
Peyzaj Mimarlığl
Kentsel Politika ve Siyaset Ilişkisi.
Kentsel Politikalar ve Analitik çerçeve
173
174
175
178
180
182
183
185
187
189
189
192
193
195
197
199
201
204
206
208
209
210
211
213
213
214
217
218
221
223
226
228
232
234
237
238
240
242
243
245
Kentsel Risk Analizi.······.··
247
Kentsel Saçaklanma
250
Kentsel Sosyal Donatıların Yer Seçimi.
253
255
Kentsel Tasarrrn.... ············.. ··
Kentsel Toplumsal Hareketler
258
Kentsel Ulaşım
260
Kentsel Ulaşımda Park Et-Bin Uygulaması. ..262
Kentsel yaşam
262
Kentsel Yaşam Kalitesi Araştırmaları.
264
Kentsel Yaşam Kalitesi ve Göstergeleri.
266
Kentsel Yoksulluk
269
Kentsel-Kırsal Bütünleşme
271
Kıyı Ile ilgili Tanım ve Terimler
274
Kıyı Mevzuatında Tanımlar
276
Kıyı Mevzuatının Ülkemizdeki Gelişimi.
278
Komşuluk Birimi
281
Konut Alanları Planlanmasında
Tasarım Ölçütleri
283
KonutAlanlarında Yer Seçim Etmenleri.
289
Konut Arzı
.291
Konut Finansmanı.
292
Konut Gereksinimi ve Konut Talebi.
293
Konut Politikası
294
Köy Yerleşme Planları.
296
Kültür Mevzuatında Tanımlar
296
Kültürel Miras ve Koruma Anlayışının
Tarihsel Gelişimi.
299
Kültürel Mirası Koruma Mevzuatının
Ülkemizdeki Gelişimi.
303
Kültürel Mirasın Korunmasına ilişkin
Uluslararası Belgeler ve Sözleşmeler. ....305
Kültürel Mirasın Korunmasına ilişkin
Uluslararası Kurumlar
310
Kümelenme Ekonomileri
312
Küresel Kent / Dünya Kenti
313
Küreselleşme
317
Küreselleşme ve Mekan
320
Liman
Liman Alanları Planlaması.
Liman Art Bölgesi (Hinterlant)
Lojistik
Lojistik Etkinliklerin Yer Seçimi.
Lojistik Merkez
322
324
326
328
330
331
Megalopolis
Mekan Dizimi
Merkezi iş Alanı (MiA)
Merkezi Yer Kuramı (Central Place Theory)
Metropoliten Alan, Metropoliten Kent...
Meydan - Kent Meydanı.
Modern Kent ve Toplumsal Yapı
Mücavir Alan
334
335
337
340
342
342
345
346
Nazım imar Plaru
Nüfus Projeksiyonları.
348
349
Organik Ulaşım
····.·························· 351
Ortak Merkezli Çemberler Kuramı.
Otopark
352
353
Öğrenen Bölge
················· 354
Özel Alan Yönetimi ve Yönetim Planı.
355
Özel Çevre Koruma Alanı / Bölgesi.
357
Parsel Ayırma (Ifraz)-Birleştirme
(Tevhit) işlemleri.
:
Planlama ve Su Tüketimi Ilişkisi
Planlamada Kademeli Birliktelik ilkesi ve
Plan Kademeleri
Planlamada Kurumsallaşma ve
Kurumsaıcı Planlama
Planlamada Üçüncü Yol: Elzioni ve
Karma Yaklaşım
postmodern Kent ve Toplumsal Yapı.
357
358
360
·· 363
Standartlar.
.434
Ticari Etkinliklerin Yer Seçimi.
.437
Toplu Taşıma
.439
Toplu Tüketim Malları.
.439
Trafik Sakinleştirme
.441
Trafik Yönetimi.
·..···..··········· 442
Turizm Alanı, Turizm Bölgesi,
Turizm Merkezi.
.442
Turizm Mevzuatında Tanımlar.
.442
Turizm Planlaması.
444
Türkiye'de Kentleşme
.447
Türkiye'de Sit Alanlarına ilişkin
Uygulamalar.
.449
·· 364
367
Radburn Yerleşimi (New Jersey) Planı.
368
Ramsar Sözleşmesi.
369
Rekreasyon Alanları
·········· 370
Risk ve Sigorta
·..············ 371
Ulaşım Ana Planı.
452
Ulaşım Politikalarında Çağdaş Yaklaşımlar. ..453
Ulaşımın Toplumsal Boyutu
455
Uluslararası Afetler Politikası ve
Kent Planlaması.
.457
Uygulama imar Plaru
.460
UzaktanAlgılama
.461
Üç Boyutlu Çizim ve ifade Teknikleri.
.464
374
Sağlık Kurumları için Planlama
Üretim ve Bilgi Ağları
.467
Sağlık ve Termal Turizmi.
······ 375
Yaban Hayatı Koruma / Geliştirme Alanı.
.469
Sanayi Alanlarında Planlama Standartları. ....375
····.471
Sanayi Kenti.
·· ·················.381 Yaratıcı Kapasite
Yaratıcı Kenl.
···················.472
Sanayi Odakları (Sanayi Kümelenmesi ve
Yaşam Kalitesi ve Kentsel Yeşil Alanlar
.474
Yığılma)
386
Yaşanabilirlik Ölçütleri.
.475
Sanayide Tedarik Zincirleri-Firmalar
Yavaş (Sakin) Şehir
··.477
Arası ilişkiler.
····· 389
Yaya ve Bisiklet Öncelikli Ulaşım
.480
Savunmacı Planlama Kuramı.
392
Yaya Yolu
.482
Seçkinleştirme
393
Yeni
Kentler.
.482
Sıcak Nokta
395
Yeni Şehireilik Akımı.
.488
Sıra-Büyüklük Kuralı ve Zipf Yasası.
396
Yeni-Liberal
Kentleşme
Kavramı
Sigorta Teknolojisi.
······ 399
ve Politikaları
.492
Sosyal Tabakalaşma
·.402
Yer Seçimi Kuramı.
.495
Stratejik Mekansal Planlama
.403
Yerel Enerji Planlaması.
.497
Sulak Alanların Planlanmasl/Korunması.
.404
Yerleşim Katsayısı.
.498
Sürdürülebilir Kent Modeli..
.406
Yeşil Alanlar ve Spor Alanları için
Sürdürülebilir Kentsel Gelişme
.408
Planlama Standartları
·····.499
Sürdürülebilir Kentsel Koruma
.408
Yeşil Kuşak
503
Sürdürülebilir Kentsel Yenileme
.409
Yeşil Yerleşim Değerlendirme Sistemleri.
507
Sürdürülebilir Topluluk
.41vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O
Yoğun Kentsel Yoksulluk
·········· 511
Sürdürülebilir Turizm ve Planlaması.
.413
Yolculuk Talep Yönetimi.
············ 513
413
Sürdürülebilir Ulaşım ve Politikası.
Yörekent ve Yörekentleşme
(Suburb /Suburbanization)
···514
Şikago Okuıu
·····..········.416
Tarihi Çevre ve Kültürel Miras
.418
Tasarım Denetimi.
.419
Tasarım Kodu
· ···········.422
Teknoloji Bölgeleri.
·· 425
Teknoparklar / ileri Teknoloji Geliştirme
Merkezleri
.428
Teknoparkların Gelişim Süreci.
.429
Terminal
.431
Ters Kentleşme
················.433
Ticaret Alanları ve Merkezleri için
Zorunlu Deprem Sigortası ve DASK
YAZARLAR
518IHG
522-528
KENT
vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
232
KENTSEL KORUMA KAVRAMı VE
POLİTİKALARıGFEDCBA
1980'lerde; Nairobi Sözleşmesi
tio n C o n c e m in g
r a r y R o le o fH is to r ic A r e a s ) ,
Zeynep G ünay
si
( D e d a r a tio n
(R e c o m m e n d a -
th e S a fe g u a r d in g a n d C a n te m p o -
Tlaxcala Sözleşme-
o f T la x c a la : T h e R e v ita liz a tio n
of
Kentsel koruma kavramı, Kentbilim Terimleri
S m a il S e ttle m e n ts ) ve Washington Sözleşmesi
Sözlüğü'nde. kentlerin belli kesimlerinde yer
( C h a r te r fo r th e C o n s e r v a tio n o f H is to r ic T o w n s
alan tarihsel ve mimari değerleri yüksek yaa n d U r b a n A r e a s : W a s h in g to n
C h a r te r ) resmi
pıtlarla anıtların ve doğal güzelliklerin- kentbelgeleri ile sürdürülmüştür.
Bu belgeler,
te bugün yaşayanlar gibi-gelecek kuşakların
tarihi çevreyi koruma ilkeleri ve koruma anda yararlanması için her türlü yıkıcı, saldırlayışına getirdiği yenilikler ile tarihi çevregan ve dokuncalı eylemler karşısında güvennin gelişme ve çağdaş yaşama uyarlanması
ce altına alınması olarak tanımlanmaktadır.
konusunda önemli katkılarda bulunmuşlarKentsel koruma: geçmişin anımsanması ve
dır. Bu belgelerin önerdiği yöntemler, önce
geçmişle bağ kurulması için tarihsel belgeleAvrupa'da. daha sonra UNESCO ve ıcorin güvence altına alınması; insanlığın yararMOS gibi uluslararası kuruluşlar kanalıyla,
lanması için kültürel ve doğal kaynakların ve
tüm dünyada hayata geçirilmiştir.
bunların içinde bulunduğu çevrenin günün
Kentsel koruma politikalarının özellikleri
değişen sosyal ve ekonomik koşulları altında
arasında, tarihi çevrenin tarihi belge niteliistenmeyen değişimlere karşı güvence altına
ği ve estetik değeri yönünden sahip olduğu
alınması; toplumsal belleğin bir parçası olan
önemin ön plana çıkarılması; tarihi çevrenin
değerlerin, geleneklerin,
düşüncelerin
ve
sembolik değer ve kolektif kimlik yaratmada
bu normların mekansal ifadesi olan kültürel
rolünün vurgulanması sayılabilmektedir. Pivarlıkların sürdürülmesi, çağdaş yaşamla ve
ero Cazzola'run da belirttiği gibi, kültürel mitoplumla bütünleştirilerek yaşamasının sağras artık yapıldığı amaca hizmet edemiyorsa,
lanması, türlerinde olabilmektedir.
korunması pratik bir gereklilik olmaktan çık1970'li yıllar kentsel koruma için bir dömakta, kültürel bir görev haline gelmektedir.
nüm noktasıdır. 18. ve 19. yüzyılda mimaGeçmişte kültürel miras daha çok sahip olduri eserlere artan ilgi, 19. yüzyılın sonlarına
ğu işlevsel değerler nedeni ile korunuyor olsa
da, günümüzde işlevini kaybetmiş olanlar da
doğru yapı ölçeğinde restorasyonun kaynağı
olmuştur. Uzun yıllar müzecilik anlayışı ile
korunmakta, bu da "neden koruyoruz?" sokoşut olarak gelişen kentsel koruma politirusunu gündeme taşımaktadır. Küreselleşme
ve yeni liberal kentleşme yaklaşımının. ortakaları, geçmişte olduğu gibi yalnızca tarihsel
ya çıkardığı yeniden canlandırma/ yenileme
değeri ve estetik görünüş özelliği nedeni ile
gereksinimine odaklanan temsil biçimleri,
müze parçaları olarak saklanan anıtsal eski
kültürel mirasın öncelikle hızla değişen soseserlerin onarımı ve olduğu gibi saklanması
klasik anlamı ile değil, geçmişin devamlılıyo-ekonomik koşullara cevap verebilecek bir
ğını sağlayan bir politika olarak değerlendiaraç olarak kullanılmasını gerektirmektedir.
rilmektedir. 1970'lerde "burjuva fantezisi",
İkinci olarak, korumanın da yeniden canlandırma potansiyeli ile tarihi çevrenin ekono"kaçınılmaz değişimi engelleyici" ve "sosyal
mik kullanımının artmasına olanak tanıması
adaletsizlik yaratıcı" olarak da eleştirilere
beklenmektedir. Bu gereksinimin iki boyutu
maruz kalan kentsel korumayı Doğan Kuban,
bir eski eser tutkunluğu değil, insarun fiziksel
vardır: Kültürel miras, ekonomik kalkınma
için bir araç olarak değerlendirilirken, kalkınçevresini değerlendirmesinin çağdaş bir aşamanın da tarihi çevrenin sürdürülebilirliğini
ması olarak betimlemektedir.
ve sürekliliği sağlaması gerekmektedir. AnKentsel koruma, koruma tarihinde bir
dönüm noktası olarak tanımlanan ve külcak, ekonomik kaygıların ve "verimliliğin"
tür varlıklarının korunmasına ilişkin temel
yönlendirdiği
seçmeci bir yorumlama ile
kültürel miras, daha çok politik ve ekonomik
uluslararası belge olan 1964 tarihli Venedik
ideallerin ifade modeli haline gelmiş; kentsel
Tüzüğü'nden sonra, 1975 tarihli Amsterdam
koruma sosyal bir konu olmanın ötesinde
SözleşmesibaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
( C o n g r e s s o n th e E u r o p e a n A r c h ite c hızla mekansal bir konu olmuştur. 21. yüzyıltu r a l H e r ita g e : T h e D e c la r a tio n o f A m s te r d a m )
da tarihi çevrenin korunması, ancak yaratılan
ile birlikte "bütünleşik koruma" kapsamında
ekonomik değerin büyüklüğüne bağlı olarak
geniş bir anlam taşımaya başlamış; sosyal ve
mümkün olabilmektedir. Bu anlamda kentsel
ekonomik kalkınmayı destekleyen ve kentsel
korumayı sermaye yaratıcı kalkınma sektöryeniden canlandırma eylemlerinde itici rol
lerinde bir araç olarak kullanan "kentsel paüstlenen bir araç haline gelmiştir. Bu anlayış
233 IHGFEDCBA
KENT
zarlama" müdahaleleri ile kentsel koruma
tikaların yönetimlere girişimci ve rekabetçi
ortamı yaratmak için verdiği sorumluluk
ekonomik değer yaratma yöntemi olarak da
algılanabilmektedir. Bu yönteme göre, tarihi
çerçevesinde tarihi çevrelerde kamuya ait
kültürel miras satılmakta, devletin kentsel
çevre hızla turist taleplerine göre şekillerıdirilmekte ve farklı etkinliklere gereksinim
koruma konusunda denetleyici, uygulayıcı
duyulmaktadır. Bu etkinlikler, tarihi bir yapıve yönlerıdinci rolü azalırken, özelleştirme
nın veya bina grubunun kamusal veya ticari
uygulamaları yayılmakta, özel girişimcilerin
rolü artmaktadır. Özelleştirmenin, kültürel
amaçlı yeniden kullanımı gibi daha parçacıl
mirasın yeniden işlevlendirilmesi ve bakımı
müdahaleler (Santral Istanbul, Tate Modern
gibi); tarihi bir mekanın veya kentin bir akiçin gerekli finansal desteğin sağlanması gibi
tivite ile temsili gibi geniş kapsamlı ve planlı
olumlu etkileri olduğu kadar; ayru zamanda
kentsel ve kültürel stratejiler (jane Austin'in
"yap-işlet-devret" veya "restore et-işlet" gibi
Bathı, Avrupa Kültür Başkenti etkinlikleri,
özelleştirme yöntemleri ile koruma sürecinde
festivaller gibi); tarihi çevrenin kentsel aktivikamu kontrolünün azaltılması gibi olumsuz
telerin bir parçası olarak taklidi (Disneyland,
etkileri de gözlenmektedir.
Kentsel korumada sürdürülebilir
yaklaMiniatürk, Abu Dhabi Heritage Village gibi)
şımlar bu çerçevede önem kazanmaktadır.
biçimlerini alabilmektedir. Kentsel koruma
Kentsel korumanın özünde de "sürdürülepolitikaları içinde özellikle Avrupa'da
19.
bilirlik" ilkesi yer almaktadır. Çünkü kentsel
yüzyıldan beri kullamlan bir yöntem olan takoruma, sadece geçmişin kültürel değerlerini
rihi çevrenin kopyalanarak yeniden yapımı/
günümüzde yaşatmak için değil, bu değerreplika uygulaması, Varşova örneğinde olleri gelecek kuşaklara aktarma sorumluluduğu gibi, olduğu yerde özgün haliyle veya
ğuna sahiptir. John Ruskin. Mimarlığın Yedi
başka yerde aynen kopya edilerek yeniden
(m u inşa edilmenin dışında, "müzeleştirme baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Lambası ( T h e S e v e n L a m p s o f A r c h ite c tu r e ) ,
s e u m ific a tio n ) "
ve "disneylandlaştırma
( d is William Morris ise Eski Yapıların Korunman e y la n d ific a tio n ) "
olarak tanımlanan turizm
sı İçin Toplumsal İlkeler ( T h e P r in c ip le s o f th e
amaçlı endüstriyel bir uygulama olarak sahte
S o c ie ty fo r th e P r o te c tia n o f A n c ie n t
B u ild in g s )
adlı kitaplarında tarihi yapıların bizim değil;
bir tarihi çevre yaratacak şekilde yeniden anbir parça bizim ve bir parça da bizi izleyelamlandırılmaktadır .
cek kuşakların olması ve korumanın amacıKentsel koruma politikalarının başarısı, iyi
nın gelecek nesillere öğretici ve saygı değer
yönetişim kapasitesi ile doğrudan ilintilidir.
biçimde bırakmak olduğu şeklinde 19. yüzKentsel koruma, taşıdığı "kamusal çıkar i deyılda tarum1adıkları gibi tarihi, fiziksel anğer" anlamı ile 19. yüzyıldan itibaren devletodaklı yönetim modellerinin bir parçası ollamda özgün durumu ile korunarak gelecek
kuşaklara aktarma düşüncesi, günümüzün
muştur. Özellikle Birinci Dünya Savaşı'ndan
sürdürülebilirlik anlayışını yeterince yansıtsonra devletin öncülüğünde yapılan kentsel
mamaktadır. Günümüzde sürdürülebilir kokoruma kampanyaları ile kentsel koruma,
ruma, koruma ve değişim arasında en rasyoulusal ve uluslararası ölçekte yasal ve yönetsel mevzuata ve plan uygulamalarına konu
nel/ akılcı dengeyi sağlayarak kültürel mirası
korumaktır. Uzun yıllar sadece kalkınma ve
olmuş, devletin kentsel koruma uygulama"yeşil" ile ilişkilendirilen sürdürülebilirliğin.
larına müdahalesi kurumsallaştırılıruştır. Bu
kentsel koruma yazınında tekrar gündeme
dönemde kentsel korumanın yönetiminde en
gelmesi 1990'lardan sorıra gerçekleşmiştir.
önemli unsur devletin yönlendirici değil, uyBu gecikmenin nedenlerinden biri sürdürügulayıcı olmasıdır.
lebilirlik kavramının "yenilenebilir kaynak"
Devlet, kentsel koruma eylemlerinin yöneüzerinde odaklanması. kültürel mirasın ise
timi, finansmanı ve uygulamasından sorumyenilenmeyen ve sınırlı bir kaynak olmasıdır.
ludur. Kentsel koruma genel anlamda merkeAncak, sürdürülebilirlik düşüncesi kültürel
zi ve yerelolmak üzere iki seviyede yönetilmirasın salt fiziksel bir kavram olmaktan
mektedir. Genel bir uygulama olarak merkezi
çıkarak, farklı değerleri içeren kolektif bir
yönetimden çok şey beklenirken, yerel yönebütün olarak algılanmasında roloynamıştır.
timlere daha az sorumluluk verilmektedir.
Sürdürülebilir kentsel koruma, bu çerçevede,
Kentsel koruma ile ilgili tüm bileşenlerden
tarihi çevrenin yaşayabilirliğinin ve yaşanasorumlu devletin özellikle gelişmekte olan
bilirliğinin sağlanması; kentsel koruma süreülkelerde teknik ve finansal altyapısının yecinde sosyal adalet anlayışının desteklenmesi
terli olmaması, tarihi çevrenin korunmasınve toplumsal gelişmenin sağlanması ve tarihi
da sorurılar yaratmaktadır. Neoliberal poli-
KENT
xwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
234vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
çevrede dengeli ve üretken yerel ekonominin
desteklenmesi yöntemidir.
arkeolojik araştuma ve kazıları düzenleyerek
kültür varlıklarının korunmasını, değerlendirilmesini ve tanıtılmasını sağlamak, tahribini
Kaynak: Günay, Z. (2010)baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N e o lib e r a l K e n tle ş m e v e T a ve kaçınlmasını önleyici tedbirleri almak;
r ih i Ç e v r e n in S ü r d ü r ü le b ilir liğ i: S ü r d ü r ü le b ilir K e n ts e l
K o r u m a M o d e li, Yayınlanmamış
Doktora Tezi, İTÜ
müzeler, rölöve, restorasyon ve konservasFen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Aralık 2010.
yon hizmetlerini düzenlemek; ülke sınırları
dışında kalan kültür varlıklarının karşılıklı
kültürel
anlaşmalarla korunmalarını sağlaKENTSEL KORUMA KURUMUNUN
mak; kültür ve tabiat varlıklarının bakırru ve
ÜLKEMİzDEKİ YAPıLANMASı
restorasyonunu sağlamak; Kültür ve Tabiat
lc la ! D in ç e r
Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve koruma kurullarının görevlerini yapmaları için
Türkiye' de kültür ve tabiat varlıklarının
gerekli ortamı hazırlamak: koruma kültürüsaptanması, envanterinin
hazırlanması
ve
nün geliştirilmesini sağlamak, kültür yatırımkorunmasından birinci derece sorumlu resları ve girişimleri için gereken işlemlerini dümi kururn olan Kültür ve Turizm Bakanlığı
zenlemek olarak tanımlanmaktadır (URL3).
16.4.2003 tarih ve 4848 sayılı kanun ile kuKültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürrulmuştur. 1846 yılında Aya İrini Kilisesinlüğü kentsel koruma konusunun da içinde olde başlatılan ilk müzecilik faaliyetlerinin
duğu kültür ve tabiat varlıklarının korunmaBakanlık yapılanmasının nüvesini oluştursı ile ilgili uygulamaları 23.07.1983 tarihinde
duğıı kabul edilmektedir (URU). Cumhuriyet döneminde Kültür Bakanlığının temeli
yürürlüğe giren 2863 Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında (1987,
sayılabilecek ilk örgütlenme ise 1920 yılında
2004, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında yapılan
Maarif Vekaleti içerisinde Hars Dairesinin
değişikliklerle) sürdürmektedir. 78 madde ve
kurulmasıyla başlamıştır. 1926 yılında bu
8 ek maddeden oluşan bu kanun "Genel Hüdaire kaldırılarak, Kütüphaneler. Müzeler ve
kümler", "Korunması Gerekli Taşınmaz KülGüzel Sanatlar olmak üzere üç ayrı müdürtür ve Tabiat Varlıkları", "Korunması Gerekli
lüğe dönüştürülmüştür. 1963 yılında Turizm
ve Tanıtına Bakarılığı kurulmuş fakat kültür
Taşırur Kültür ve Tabiat Varlıkları", "Araştırma, Sondaj, Kazı ve Define Arama", "Kültür
hizmetlerini yürüten birimler 1965 yılınve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kuruda Kültür Müsteşarlığı olarak örgütlenmiş,
lu ile Koruma Bölge Kurullari", "İkrarniye
Kültür Bakanlığı'nın kurulması 1971 yılını
ve Cezalar", "Diğer Hükümler" olmak üzere
bulmuştur. 1971- 1989 yılları arasında Kültür Bakarılığı ve Turizm Bakanlığı birçok kez
yedi bölümden oluşmaktadır (URU). Bu kanuna bağlı olarak yürürlüğe girmiş olan 30
birleştirilmiş ve tekrar ayrılarak yeniden düzenlenmiştir. 1989 yılından 2003 yılına kadar
adet yönetmelik ise koruma uygulamalarının
iki ayrı bakanlık olarak sürdürülen hizmetsürdürülmesinde
temel altyapıyı oluşturmaktadır. Bu yönetmelikler den 10'u kentsel
lerden sonra 2003 yılında 4848 sayılı kanunla
Kültür ve Turizm Bakanlığı kurulmuştur,
ölçekteki koruma konusuyla doğrudan ya da
dolaylı olarak ilgilidir; Alan Yönetimi ile Anıt
Bu Kanuna göre Bakanlık kültürel değerleEser Kurulunun Kuruluş ve Görevleri ile Yöri yaşatmak. geliştirmek, yaymak, tanıtmak,
netim Alanlarının Belirlenmesine İlişkin Usul
değerlendirmek ve benimsetmek. tarihi ve
kültürel varlıkların tahribini ve yok edilmeve Esaslar Hakkında Yönetmelik, Koruma,
sini önlemek, yurdun turizme elverişli bütün
Uygulama ve Denetim Büroları, Proje Büimkanlarını ülke ekonomisine olumlu katkı
roları İle Eğitim Birimlerinin Kuruluş, İzin,
sağlayacak şekilde değerlendirmek, turizmin
Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik,
geliştirilmesi, pazarlanması, teşvik ve destekKorunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlenmesi için gerekli önlemleri almak, kültür
lıklarının Yapı Esasları ve Denetimine Dair
ve turizm konularıyla ilgili kamu kurum ve
Yönetmelik, Korunması Gerekli Taşınmaz
kuruluşlanru yönlendirmek ve bu kuruluşKültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit ve Teslarla işbirliğinde bulunmak, yerel yönetimcili Hakkında Yönetmelik, Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve Koler, sivil toplum kuruluşları ve özel sektör ile
iletişimi geliştirmek ve işbirliği konularında
ruma Bölge Kurulları Çalışmaları İle Koruma
Yüksek Kuruluna Yapılacak İtirazlara Dair
görevlidir (URL2).
Bakarılığın kültür varlıklarının korunmaYönetmelik, Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla
İlgili Olarak Yapılacak Araştırma, Sondaj
sından sorumlu olan Kültür Varlıkları ve
ve Kazılar Hakkında Yönetmelik, Koruma
Müzeler Genel Müdürlüğü'nün
görevleri
T A R iH i
418
maddesinde kültür varlığı tanıklık ettiği taTARİHİ ÇEVRE VE
rihin ve içinde bulunduğu ortamın ayrılmaz
KÜLTÜREL MİRASGFEDCBA
bir parçası olarak tanımlanmaktadır.
Zeynep G ünay
Bu an-
vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCB
lamda genişletilıniş kültürel varlık kavramı-
Kültür, toplumun kolektif
na dayanan kültürel miras tanımının resmi
ve bireyselolarak
yaşama
kaynaklarda ilk ortaya çıkışı ise 1972 tarihli
kathğı tüm normların ve
UNESCO Sözleşmesi ( T h e C o n v e n tio n C o n deneyimlerin bir ifade biçimidir, aynı zac e m in g th e P r o te c tio n o f th e W o r ld C u ltu r a l a n d
manda Bozkurt Güvenç'in belirttiği gibi, süN a tu r a l H e r ita g e ) ' dir. Buna göre kültürel mirekliliği olan bir üretim ve yeniden üretim
ras, tarihi, estetik, arkeolojik, bilimsel, etnolosürecinin bir parçasıdır. Tarihi insanlık tarihi
jik ve antropolojik değere sahip arutlar, yapı
kadar eski olmasına karşın, yirminci yüzyılgrupları ve sit alanlarıdır. Ancak bu tanım,
dan itibaren teknolojik, sosyal ve ekonomik
kültürel mirasın bilimsel tanırnının ötesine
gelişmeler ile birlikte günlük yaşama girmişgeçememiş; kültürel mirası sadece fiziksel
tir. Bu anlamda kültür, çevre ve toplum ile
boyuta indirgeyerek çağdaş toplum için pobirlikte yaşayan bir sistemi tanımlamakta ve
tansiyel anlamlarının göz ardı edilmesine nesemboller aracılığı ile günlük yaşamda yer
den olırıuştur.
bulmaktadır.
20. yüzyılda kültürel miras tanımı somut
Kültürel miras da bu sembollerden birisive somut olmayan miras değerlerini de içedir; geçmiş değerler, gelenekler ve yaşam birecek şekilde yeniden yapılmıştır. Somut külçimlerinin yaşayan kanıtı ve insanların sürektürel miras ( ta n g ib le h e r ita g e ş , insanın farklı
li olarak yaşama kattığı kültürel deneyimlerin
değerlerinin ve ilgi alanlarının ifadesi olan
bir parçasıdır. Evrensel ve yerleşik tarihi beltüm taşınır ve taşınmaz varlıkları ifade ederge niteliği taşıyan kültürel varlık kavramının
ken; somut olmayan kültürel miras ( in ta n g ib "kültürel miras" olarak ortaya çıkışı özellikle
le h e r ita g e ) , sözlü gelenekler, dil, ritüel, inanç,
20. yüzyılın sonlarına dayanmaktadır. Bu dömüzik, performans sanatları. geleneksel hp,
nemden önce çalışmalar, öncelikle mimari ve
edebiyat, geleneksel spor gibi uygulamaları,
tarihi değere sahip eski anıtların ve yapıların
temsil biçimlerini, ifadeleri, bilgi ve becerileri
bakımı ve onarımına odaklanmaktadır. Tarihiçermektedir. Bu yeni tanımlamalarla birlikte
te ilk koruma çalışmaları ideolojik temellidir;
kültürel miras, bugün ve gelecek için anlam
yönetimin ve dinin etkisi ile yönetim binaları
veya değer taşıyan geçmişin bir parçası olarak yeni bir anlam kazanmıştır. 2005 yılında
ve dini yapılarda uygulanmış ve temsil ettikhazırlanan Kültürel Mirasın Toplumsal Deleri gücü etkin kılmak amaçlanmıştır. 19. yüzyılda milliyetçilik akımları ile birlikte ulusları
ğeri Hakkında Avrupa Konseyi Bildirgesi
meşru kılacak bir araç haline gelıniştir. 20.
( C o u n c il o f E u r o p e F r a m e w o r k C o n o e n tio n o n
th e V a lu e o f C u ltu r a l H e r ita g e fo r S o c ie ty ) bu
yüzyılla birlikte öncelikle savaşlar sonrası yıkıma bir tepki olarak yeniden önem kazanan
anlamda kültürün en geniş tanınunı yapmaktadır. Bildirgede kültürel miras, insanların
koruma ile, aynı zamanda sanayi devriminin
değerlerini, inançlarını, bilgi birikimlerini
etkisiyle bozulan kent dokularının muhafaza
ve geleneklerini yansıtan ve ifade eden, inedilmesi amaçlanmaktadır.
Tarihi yapıların çevreleri ile birlikte korunsanların mülkiyetten bağımsız olarak tanımması yolunda koruma kapsamırun genişletillayabileceği geçmişten miras kalan bir grup
mesini sağlayan ilk girişim 1931 tarihli Atina
kaynak olarak tanımlanmaktadır.
Kültürel
miras, insanların zaman içinde mekan ile
( T h e A th e n s C h a r te r fo r th e R e s tc r a tio n
Tüzüğü baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
etkileşiminin sonucunda ortaya çıkan mado fH is to r ic M o n u m e n ts ) olmakla birlikte "tarihi
çevre" ve "ortak miras" kavramlarının yazına
di ve manevi tüm unsurları kapsamaktadır.
girmesini sağlayan değişim, koruma tarihinICAMOS'un 2008 yılında sunduğu Mekanın
Ruhunun Korunması üzerine Quebec Deklede bir dönüm noktası olarak tanımlanan 1964
rasyonu ( Q u e b e c D e c la r a tio n o n th e P r e s e r o a titarihli Venedik Tüzüğü ( V e n ic e C h a r te r fo r th e
o n o f th e S p ir it o f P la c e ) , bunu" mekanın ruhu"
C o n s e r o a tio n a n d R e s tc r a tio n o f M o n u m e n ts a n d
olarak tanımlamaktadır.
Mekanın ruhunu
Sites)'dür. Venedik Tüzüğü, korunması getanımlayan kültürel mirası barındıran tarihi
rekenin yalnızca mimari eser olmadığını, bir
uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir
çevre, bu yönüyle, sadece fiziksel bir bileşen
değil; mekan, işlev, toplum ve bunların birolayın tanıklığıru yapan kentsel ya da kırsal
likte işleyişini düzenleyen yapısal ve yönetsel
bir yerleşmenin de aynı derecede korunması
sistem gibi farklı ama birbirine bağımlı öğelegerektiği vurgulamaktadır. Tüzüğün
yedinci
419
TASARıM
rin/parçaların oluşturduğu anlamlı bir bütün
kültürel miras ile tarihi çevre de bu kapsamve/veya bir sistemdir.
da kültürel mirasın bir mal/meta olarak kulKültürel miras, farklı değerlere sahiptir.
lanıldığı yapay bir çevreye dönüşmektedir.
Kültürel mirasın korunma nedenlerini de
Tarihi çevrenin, yeni kazandığı anlam çerçeaçıklayan sahip oldukları değerler, kültürel
vesinde, tarurnıru, ekonomisi büyük ölçüde
turizme bağımlı, tarihi karakteri ile öne çıkan
değerler, duygusal değerler, kullanım değerleri ve politik değerler olmak üzere dört grupve sunum ve yorumlama teknikleri ile külta incelenebilmektedir.
Kültürel değerler,
türel mirasın ekonomik kullanınuru teşvik
kültürel mirasın sembolik değerini ön plana
eden, tüketim için yeniden düzenlenen ve örçıkararak bir ulusun tarihsel sürekliliğini kogütlenen tüketim mekanları olarak yapmak
ruyan (Varşova gibi) ait oldukları dönemin
mümkündür.
Bu değişen anlam, kültürel
estetik ve mimari anlayışını yansıtan tarihi
miras temrinin daha yaygın kullanılmasını
belge niteliğini, özgünlük ve estetik değerini
ve kültürel miras çalışmalarına olan ilginin
içermektedir. Duygusal değerler, geçmişe ve
artmasını sağlamaktadır.
geçmişin uzantısı olan kültürel mirasa duBu anlamda kültürel miras kavramının oryulan merak, gurur ve ait olma duygusunu
taya çıkışı eskilere dayanmakla birlikte kültüiçeren manevi değerlerdir (Avrupa ortak mirel miras kavramının yansıttığı düşüncenin
rası gibi). Kültürel ve duygusal değerler aynı
ve algının özellikle ıODO'li yıllarla birlikte
zamanda kolektif bellek yaratma değerini
değişime uğradığı görülmektedir. Günümüzde oluşturmaktadır.
Kullanım değerleri ise
de kültürel miras UNESCO Sözleşmesinin
kültürel mirasın işlevlendirilebilir bir kay197D'lerde tanımladığı gibi tarihi, estetik,
nak olarak ekonomik ve sosyal değerini içerarkeolojik, bilimsel, etnolojik ve antropolomektedir (Londra Tate Modem Müzesi gibi).
jik değere sahip arutlar, yapı grupları ve sit
Kültürel mirasın politik değeri özellikle 1998
alanlarını değil, bir ürünü temsil etmektedir.
yılında hazırlanan Burra Charter ile ağırlık
Bu yorumlama kültürün ve kültürel mirasın
kazanmıştır. Politik değerler, kültürel miratanımını değiştirmekte, tarihin ve kültürün
sın ideolojik ve siyasi nedenlere dayanarak
sahiplerini ve dolayısı ile koruma odaklı uykullanılma biçimini tanımlamaktadır (Mostar
gulamaları da etkilemektedir.
Köprüsü, Barniyan Buda Heykelleri gibi).
Kaynak: Cünay, Z. (2010) N e o lib e r a l K e n tle ş ın e v e T a Özellikle ıDDD'li yıllarla birlikte kültürel
r ih i Ç e v r e n in S ü r d ü r ü le b ilir liğ i: S ü r d ü r ü le b ilir K e n ts e l
miras, "kültürel varlık" tanımından farklı
K o r u m a M o d e li, Yayınlanmamış
Doktora Tezi, İTÜ
Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Aralık 2010.
olarak, kazandığı yeni anlam ve rol ile birlikte
bir yandan toplumları ve kültürleri birbirlerine yakınlaştıran "ortak miras" ve "ortak soTASARıM DENETİMİGFEDCBA
rumluluk" olgusunu ortaya çıkarırken; diğer
O lg u Ç a lış k a n
yandan bireysel çıkarlar çerçevesinde ekonoKestirim,
öngörü, programlama, uygulama
mik, kültürel ve sosyal değerler yüklenerek
ve gözetim ile birlikte denetim, planlamanın
bugünün koşulları ile ilişkilendirilen ve taen temel işlevlerinden biridir. Kentsel planlarihin yorumlanmasına yol açan bir kavrama
ma bağlamında tasarım denetimi, tasarım südönüşmekte, küresel tüketim modelinin bir
reç ve sonuç ürününü belirli bir kural dizini
parçası haline gelmektedir. Sermayenin kentçerçevesinde değerlendirme, ona yön verme
leşmesi süreci (bknz. Yeni-liberal Kentleşme)
ve asgari kalite koşullarını sağlama anlamına
ile başlayan bu yorumlamanın ve kavramsal
gelmektedir. Tasarım denetiminin biçimi ve
değişimin en çok tartışılan bileşeni, kültüdüzey her planlama rejiminin özgün yapısı ile
rel mirasın "araçsallaştırılrnası" / bir" araç"
doğrudan orantılıdır. Bu anlamda takdir yetolarak kullanım amacı ile ticareti yapılan,
kisinin esas olduğu Anglosakson planlama
paketlenen ve pazarlanan bir mal haline gelsistemi ile düzenlemeci yaklaşımın egemen
mesidir. Sharon Zukin kültürü, "kentlerin işibaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
olduğu kıta Avrupa planlama sistemlerinin
(b u s in e s s o f c itie s )" olarak tanımlamaktadır;
sahip olduğu tasarım denetimi yaklaşımları,
bu yönden kültür ve kültürel miras, ulusal ve
denetimin esnekliği ile ilgili olarak farklı niteuluslararası ölçekte kentlerin imaj yaratımı
likte kendini göstermektedir.
ve kentsel rekabet edebilirlik için önemli bir
araçtır. "Kültürel sermaye", "miras turizmi"
Denge, istikrar ve uzlaştırmayı temel alan
denetleme kurumu, çağdaş toplumlar açıve "kültür ve miras endüstrisi" gibi tanırnsından kaçırulmaz bir işlevselliğe sahiptir.
larla geçmişin çağdaş bir kullanımı olarak bir
Mekansal gelişimin ve dönüşümün toplumkentsel ürün olarak yeniden anlamlandırılan xwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJ
YENi
492vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
vurgulamaktadır. Cozens (2008) iddia edildiğinin tersine Yeni Şehireilik Akımı tasarım
ilkelerine uygun mekanlarda suç göstergelerinin azalmadığını tespit etmektedir. Akımın
günümüz kentlerindeki ihtiyaçları karşılayamayacağını iddia edenler de bulunmaktadır
(Safdie,1997). Ellis (2002) bu eleştirilerin çoğunu ele aldığı çalışmasında, deneye dayalı
performans, ideolojik ve kültürel konular ve
estetik kalite başlıklarında topladığı eleştiri
kümelerinin ilki için çalışmaların çoğunun ya
yetersiz bulguyla erken yorum yaptığı ya da
akımı tüm yönleriyle anlamadan değerlendirdiği sonucuna varmıştır. Diğer iki başlık
içinse somut olarak tersi ispat edilemeyecek
ölçüde öznel çalışmalar şeklinde bir nitelemede bulunmuştur.
Tüm bu eleştiri ve tartışmaların varlığına
karşın günümüzde Yeni Şehireilik Akımı'nın
başta ABD ve Kanada olmak üzere çok sayıda uygulaması bulunmakta, bu uygulamalarda benimsenen ilkeler dolayısıyla elde edilen
kazanımlar tartışılmakta (Evans-Cowley ve
Zimmerman Gough, 2009) ve bu akım alternatif bir duruş olarak planlama yazınında
varlığını sürdürmektedir.
A m e r ic a n
P la n n in g
Fulton,W.
(1996),
fo r
63(1), pp. 107-126. ;
U r b a n is m : H y p e o f
H ope
MA: Lincoln InstituLand Policy, Cambridge. ; Grant, J. (2006),
A m e r ic a n
te of
A s s o c ia tio n ,
The N ew
P la n n in g
C o m m u n itie s i,
th e G o o d C o m m u n ity
- N e w U r b a n is m in T h e -
The RTPI Library Series, Routledge.
; [acobs, J. (1961), T h e D e a th a n d L ife o f G r e a t A m e r ic a n C itie s (London: [onathon Cope). ; Krier, 1.. (1978),
"The reeonstruction of the city", R a tio n a l A r c h ite c tu r e ,
La reeonstruction de la ville Europeanne, Bruxelles:
Archives d' Architeeture Moderne. ; Krier, 1.. (1984),
"The City within the City", A r c h ite c tu r a l D e s ig n , vol.
54, pp. 70-105 (http://zakuski.utsa.edu/krier/city.
html, erişim tarihi: 03.03.2011). ; Kunstler, J. H. (1993),
o r y a n d P r a c tic e ,
T h e G e o g r a p h y o f N o w h e r e : 7 7 u R is e a n d D e c lin e o f A m e r ic a s M a n - M a d e L a n d s c a p e , Simon & Schuster, New
York.; Landecker, H. (1996), "Is new urbanism good
for America?", A r c h ite c tu r e , 84(4), pp. 68-70.; Lehrer,
U. and Milgrom, R. (1996), "New (sub)urbanism: countersprawl or repackaging the product", C a p ita lis m
N a tu r e S o c ia lis m , 7(2), pp. 49-64. ; Lynch, K. (1960),
T h e I m a g e o f th e C ity , MA: MIT Press, Cambridge. ;
Oldenburg, P. (1989), 7 7 u G r e a t G o o d P ia c e , Paragon
House, New York.; Safdie. M. (1997), T h e C ity A fte r th e
A u to m o b ile , Basic Books, New York. ; Sandercock, 1..
( 1 9 9 8 ) , T o w a r d s C o s m a p o lis : P la n n in g fo r M u ltic u ltu r a l
C iiie s , John Wiley, New York.; Talen, E. (2002), "Help
for Urban Planning: The Transeet Strategy", J o u r n a la f
U r b a n D e s ig n , vol. 7, no. 3, pp. 293-312, Carfax Publishing. ; Ward, S. V. (2002), P la n n in g th e T ıo e n tie th - C e n Kaynaklar: Audirac, ı. (1999), "Stated preference
tu r y C ity - T h e A d v a n c e d C a p ita lis t W o r ld , John Wiley &
for pedestrian proximity: an assessment
of new
Sons. ; Wyatt, R. (2004), "The great divide: differences
urbanist sense of cornmunity",baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
J o u r n a la f
P la n n in g
in style between architeets and urban planners", J o u r E d u c a tio n a n d R e s e a r c h , vol. 19, pp. 53-66. ; Baldasn a l o f A r c h ite c tu r a l a n d P la n n in g R e s e a r c h , vol. 21(1),
sare, M. (1986), T r o u b le in P a r a d is e : T h e S u b u r b a n
pp. 38-54.; http:j /zakuski.utsa.edu/krier/city.html,
T r a n s p o r ta tia n
in A m e r ic a ,
Columbia
University
erişim tarihi 10.03.2011
Press, New York. ; Beauregard,
R. (2002), "New
Urbanism: ambiguous certainties", J o u r n a la f A r c h ite c tu r a l a n d P la n n in g R e s e a r c h , vol. 19, pp. 181-194.;
YENİ-LİBERAL KENTLEŞME
Bond, S. and Thompson-Fawcett,
M. (2007), "PubKAVRAMı VE POLİTİKALARıGFEDCBA
lic Participation and New Urbanism: A Conflicting
Agenda?", P la n n in g T h e o r y & P r a c tic e , Vol. 8, No. 4,
Zeynep G ünay
pp.449-472, Routledge Press. ; CNU (Congress for
21. yüzyılın en önemli mücadele konularınthe New Urbanism) (2000), C h a r te r o f th e N e w U r dan biri olan küreselleşme, yaşamın her alab a n is m , (http://www.cnu.org
adresinden erişilebinında dünya çapında ilişkilerin ve bağlantılir, erişim tarihi 10.03.2011). ; Cozens, P. M. (2008),
ların değiştiği ve ekonominin yaşamın tüm
"New Urbarıism, Crime and the Suburbs:A Review
of the Evidence", U r b a n P o lic y a n d R e s e a r c h , vol. 26,
alanlarında itici güç olarak yeniden tanımlanNo. 4,pp. 429-444, Routledge Press. ; Duany, A.
dığı bir süreçtir. Ekonomik anlamda dünya
and Plater-Zyberk,
E. (1994), "The neighborhood,
ekonomisinin küresel üretim ve finans mekathe district and the corridor", in P. Katz (ed.), T h e
N e w U r b a n is m : T o w a r d a n a r c h ite c tu r e o f c o m m u n ity ,
McGraw-HilI, New York. ; Duany, A. and Talen,
E. (2002), "Transect Plarıning", A P A J o u r n a l, vol.
&
68, no. 3, pp. 245 - 266. ; Duany, Plater-Zyberk
Co. (2001), T h e L e x ic o n o f th e N e w U r b a n is m (Miami,
Duany, Plater-Zyberk & Co.). ; Ellis, C. (2002), "The
New Urbanism: Critiques and Rebuttals", J o u r n a l
o f U r b a n D e s ig n , vol. 7, No. 3, pp. 261-291, Carfax
Publishing.; Evans-Cowley, J. and Zimmerman Gough, M. (2009), "Evaluating New Urbanist Plans in
Post-Katrina Mississippi", [ o u r n a l o f U r b a n D e s ig n ,
vol. 14., No. 4, pp. 439-461. ; Ewing, R. (1997), "Is
Los Angeles style sprawl desirable?", J o u r n a la f th e
nizmaları ve küresel pazarlar aracılığı ile küreselleşmesi olarak tanımlanabilecek bu süreç; kültürel anlamda, insanların, sermayenin
ve bilginin artan hareketliliğini ve mekandan
bağımsızlığını -mekansızhğıru- temsil etınektedir. Politik anlamda ise, küresel ekonomi
ve yarattığı mekanizmaların yönetimde baskın kurumlar haline gelmesi ile ulus-devletin
gücünü yitirmesidir. Farklı anlamlar yüklenmesine karşın, ortak kanı küreselleşmenin kaçınılmaz olduğudur. Bu kaçınılmazlık, küreselleşmenin yarattığı en önemli ideolojilerden
493
YENi
birisi olan" baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
n e o lıb e r a lis m "
ile ideolojik bir tavır
kentleşme politikaları, kentlerin küresel ve
almaktadır.
yerel ölçekte yeniden yapılandırılması kapYeni-liberal ideoloji, Iordist-keynesçi
resamında, özelleştirme ve serbest pazarı teşfah devlet politikaları ile 1970'lerde yaşanan
vik eden; idari ve ekonomik verimlilik için
endüstriyel üretimde duraksarna ve refah
devletin rolünün azaltıldığı ekonomik kalpolitikalarının işletilememesi gibi sorunlarla
kınma yönelimli ulusal devlet politikaları
baş etmek üzere stratejik ve politik bir cevap
bütünüdür. Neoliberalleşme süreci ile birolarak ortaya çıkmıştır. 1980'lerden sonlikte devlet odaklı yönetim modellerinden
ra refah devleti politikalarının etkisiz hale
girişimci odaklı yönetim modellerine geçiş
getirilmesi için farklı mekansal ölçeklerde
yaşanmaktadır. Bu süreçte devletin, uluslayer bulan neoliberalizm, 1990'larda kısararası politikalara bağlı hale gelerek kendi
vadede ekonomik kalkınmayı sağlamak ve
sahip olduğu gücü kontrol edemez duruma
buna bağlı gelişen sosyo-politik süreçleri
gelmesi ile birlikte yönetişim için kapasitesi
yönlendirmek üzere pazarın yönlendirdiği
değişmekte; pazar, yaşam kalitesini artırbir yönetim biçimi halini almıştır. Pierre
mak için en güçlü kurum haline gelmekBourdieu'nun
"Iimitsiz istismar ütopyası
tedir. Ancak, bu süreçte pazarın devlete
(utopia of unlimited exploitation)" olarak
gereksinim olduğu kadar, yeni-liberal poadlandırdığı
neoliberalizm,
kısa zaman
litikaların girişimci ve rekabetçi ortamı yaiçinde İngiltere' de Margaret Tha tcher ve
ratmak için sorumluluk verdiği devletin de
Amerika Birleşik Devletleri'nde Ronald Repazara ihtiyacı vardır. Bu nedenle, neolibeagan liderliğinde tüm dünyada etkisini gösral kentleşme politikalarının özünde devlet
termiştir. "Başka alternatif yok ( T I N A : T h e r e
ve pazar arasında işbirliği ilkesi bulunmaksöylemi, Thatcher öncüI s N o A lte r n a tiv e ) "
tadır. Bu işbirliği ilkesi çerçevesinde ortaya
lüğünde
neoliberalizmin
sloganı haline
çıkan ve özelleştirmenin
hızla yayılması,
gelmiştir. Neoliberal ideoloji, açık, esnek,
kamu mallarının satımı. kamu-özel ortakverimli, rekabetçi, tüm devlet müdahalelelıkları gibi unsurları
barındıran
kentsel
rinden ve toplumun kolektif değerlerinden
girişimcilik. mekanın, küresel kapitalizm
özgürleştirilrniş,
ekonomik kalkınma için
mantığı ile işlevsellikten uzaklaştırılarak
ekonomik faaliyetleri barındıran pasif bir
en uygun mekanizma ve kentsel yönetişim
yer anlayışına doğru dönüşümüdür. David
biçiminin refah devletinden girişimcilik eksenli ekonomik kalkınma modeline doğru
Harvey de girişimciliği yerellik. mekan ve
dönüşümüdür.
Fiziksel, doğal, finansal ve
toplumun uluslararası rekabet ortarm içininsani tüm kaynakları olabilecek en verimde kentsel yönetişimin odağında yer aldığı
li şekilde paylaştırmayı hedefleyen neolisosyal kontrol mekanizması olarak tanımberalizme göre kamusalolan
verimsizdir
lamaktadır. Bob [essopa
göre "sembolik
ve esas olan rekabettir. Refah kapitalizmi
politika" olarak tanımlanan bu yapı, 1992
tarihli Gündem 21 Birleşmiş Milletler topolarak da adlandırılan neoliberalizme göre,
lantısı ile planlama sürecinde yerel girişimeşitlik ve denge söz konusu olduğunda rezayıfı yenmesi dokabet sonucu güçlünun
lerin rolünü vurgulayan "Yerel Gündem"
ğanın dengesidir ve başka alternatif yoktur.
gibi oluşumlarla
rolleri vurgulanmış
da
Küreselleşme ve neoliberalleşme
tartı şolsa özellikle yerel yönetimlerin etkisinin
azalması anlamına gelebilmektedir.
malarının en kritik noktasını bu süreçte
Yeni-liberal kentleşme sürecinin iki temel
kentlerin kazanacağı rololuşturmaktadır.
Yeni-liberal ideoloji ile birlikte yerellik
özelliği kentler arası rekabet ve bu rekabetekrar gündemde yerini almakta; yerelliktin bir parçası haline gelen küresel kültür
le birlikte mekan, ekonomi-politik
strateve toplumdur. Guy Debord, 1970'lerde yazdığı Gösteri Toplumu (L a S o c ie te d u S p e c ta c jilerin temel kuramsal ve müdahale alanı
le ) başlıklı kitabında yeni düzenin kentinde
haline gelmektedir. Kentleşme söz konumekanı bir sahne dekoru olarak betimlesu olduğunda
neoliberalizm,
mekanlar
mektedir. 1970'lerde reddedilen bu tanım,
arası rekabeti artırmak, mekan yaratmak,
1980'lerden sonra yaşanan ekonomi-politik
mekana yatırım ve işgücü çekmek için yasüreçler ve bu süreçlerin kentsel ve toplumpilandırılan kentsel yönetişim biçimi olarak
sal etkileri sonucunda
kabul görmüştür.
tanımlana bilmektedir.
David Harveyin
"küreselleşmenin
meDeborda
göre, gösteri, metanın toplumsal yaşarm tümüyle işgal etmeyi başardığı
kansal biçimlenmesi ( s p a tia l o r g a n iz a tio n o f
andır ve görülen dünya, metanın dünyası
c a p ita lis m ş "
olarak tanımladığı yeni-liberal
YENi
494
vutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
olmuştur. Donald Haiderin
"mekanların
( p la c e
w a rs)"
olarak
betimlediği
savaşıbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
kentler arası rekabet, kentlerin daha fazla
yatırım çekmek amacı ile kendilerini "satmaları ( c ity s e llin g ) " , "pazarlamaları
(urban
marketing)" anlamını taşımaktadır.
David
Harveye göre kentler, üretim merkezi olarak rollerini tanımlamak (turizm ve kültür
odaklı aktiviteler. programlar gibi), tüketim
merkezi olarak rollerini tanımlamak (altyapı, imaj yatırımları gibi), belli merkezlerde
toplanmaya
meyilli hükümet fonlarından
payalmak
(olimpiyat
oyunları,
Avrupa
Kültür Başkenti etkinlikleri gibi), kentsel
işlevleri kontrol etmek veya yönlendirmek
(finans merkezi, moda merkezi, kültür merkezi gibi) için rekabet etmektedir.
Henri Lefebvre, 1974 tarihinde yazdığı
of
SpaMekanın Üretimi ( T h e P r o d u c tio n
c e ) başlıklı kitabında
kapitalist büyüme ile
mekan arasında bağlantı kurarak, kapitalizmin başarısının
mekanın gücünü keşfetmesine bağlı olduğunu
belirtmektedir.
Kapitalizmin
varlığının
mekan üretimine
bağlı olduğu gibi, neoliberalizm de ekonomi-politik
süreçlerin
mekanda
dönüşüm
yaratmak için rolünü karakterize
etmektedir. Neoliberalizm,
mekanı, Lefebvre' in
betimlediği gibi "ayrıcalıklı araç ( p r iv ile d olarak kullanan ekonomig e d in s ır u m e n ış "
politik yeniden yapılandırma
stratejilerini
temsil etmektedir.
Neil Brenner ve Nic
Theodore'un vurguladığı gibi 21. yüzyılda
kent neoliberalleşmemekte,
yerine, neoliberalleşme kentleşmektedir.
Çağlar Keyder
de benzer bir yaklaşımla bu süreçte ulusa I
ekonomiIerin kentIeri değil, kentIerin uIusaI ekonomileri
taşımaIarının
söz konusu olduğunu
belirtmektedir.
Bu anlamda
mekan ve dolayısıyIa kent, küreselleşmeyi
biçimlendiren
insan ve sermaye akışının
merkezindedir ve kentseI mekana odaklanma ile belli mekanlarda yaratılan sosyal ve
ekonomik yapıIanmaIar
değer kazanmakta, uIusaI ekonominin ise değeri ve önemi
azalmaktadır.
Anthony Giddens ve Edward Soja'run
modernite okuması üzerinden
neoliberaIleşmenin kentIeşmesi bağlamında çıkarı mIar yapmak mümkündür.
Neoliberal kentIeşme mekansal oIarak bir "esneklik kenti"
ve küreseI başkentlerin ve kimliklerin oluşturduğu
" k o z m o p o lis /e v r e n s e l- k e n t"
imajı
yaratmaktadır.
Bu imaj önce birleştirici,
sonra ayırıcıdır; mekansal anlamda benzeştiren ve aynı zamanda farklılaştıran bir bi-
çim almaktadır. Endüstri kentinden hizmet
kentine geçişte, hızlı ve yerel müdahaleler
ve öncü proje modelleri ile yerel sorunlara
çözüm getirilmektedir.
Güven ilişkilerine
ve kişisel bağlantıIara dayalı yerel ilişkiler
sistemi ile tanımlanmış
alışkanlıklar
çerçevesinde yeni gruplar oluşmaya; sosyal
farklılaşma
mekanda
da teşvik edilmeye
başlamaktadır.
Bu müdahale ve modellerin
odağını özelleştirilmiş kamusal kentsel hizmetler, elit tüketime dayalı yeni özelleştirilmiş mekanlar ve yığılma bölgeleri, rekabet
edebilme kapasitesini artırmak ve yatırım
çekmek için kentsel konut pazarı ve gayrımenkul sektöründe yer bulan büyük ölçekli
projeler ve kültürel etkinlikIer oluşturmaktadır. Sonuçta, kişisel oları, topluluk deneyimi haline gelmekte, standart tüketim modelleri. standart yaşam biçimleri ve tüketici
toplum oluşmaktadır. Edward Soja bu kentleri de benzeşimler toplumunun
egemenliğinde yaratılan kentliliğin taklidi "simsiteler/benzeşim-kentler"
olarak
tanımlamaktadır. Bu durumda, küresel/neoliberal
kenti "tüketen" ve "kullanan" kesim küresel kenti yaratanlar olurken, Neil Smith'in
"küresel kent stratejisi" oIarak tanımladığı
gibi, toplumun diğer kesimi bu oluşumun
dışında kalmaktadır. Kentsel mekan kutupIaştırılan ve ötekileştirilen bir biçim alırken,
bazı bölgeler ve kentIer diğerlerine
göre
daha fazla sermaye birikimi için seçilmektedir; çünkü Çağlar Keyder'in belirttiği gibi
sermaye, beğenmediği yerleri durağanlığa,
dışlanmaya mahkum etmektedir.
Jamie Peck ve Adam Tickell'in "yıkım ve
yeniden inşa süreci" oIarak tanımladığı bu
durum, küreseI ve yereI arasında gerilim
yaratmaktadır;
ekonomi-politik
mekanın
ip la c e - m a yapılanması
ve "mekan-yapma
k in g ) "
eğilimleri
ile yerellik.
küreyerel
( g lo c a liz e d )
kapitalizmin
bir parçası haline
gelmektedir.
David Harveyin
"küreselleşmenin
mekansal
biçimlenmesi
( s p a tia l
o r g a n iz a tio n
of
c a p ita lis m ş "
olarak tanımladığı bu süreçte küresel kent sistemi ise
değişen ekonomik, kültürel ve politik süreçlerin etkisi ile güç kazanan birkaç dünya kenti tarafından
yönlendirilmektedir.
Harvey Molotch'un tasvir ettiği gibi, kenti
sadece bir "büyüme makinesi ( g r o w th m a c h in e ş " olarak gören yaklaşım
çerçevesinde
kentIer arası rekabette ekonomik yeniden
yapılandırma
yeterli olmamakta, kentlerin
sahip olduğu yereI ve ayırt edici kültürü ve
özellikleri, yeni yatırımları çekmek amacı
495
ile metalaşmakta
mektedir.
ve yeniden
biçimlendiril-
YER
Thünen'in D e r I s o lie r te S ta a t (Tecrit Edilmiş
Devlet) çalışması ile gelişmiştir. Bu nedenle
Kaynak: Günay, Z. (2010)baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N e o lib e r a l K e n tle ş m e v e T a Von Thünen, yer seçimi kuramının kurucusu
r ih i Ç e v r e n in S ü r d ü r ü /e b i/ir liğ i: S ü r d ü r ü le b ilir K e n ts e l
olarak vurgulanınaktadır.
Eğer endüstriyel
K o r u m a M o d e li, Yayınlanmamış
Doktora Tezi, İTü
gelişim doğrultusunda
yani birincil (tarım,
Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Aralık 2010.
hayvancılık, madencilik ve balıkçılık), ikincil
(imalat), üçüncü! (hizmetler) ve dördüncü!
YER SEçİMİ KURAMıGFEDCBA
(enformatik) ekonomik sektörler esasında yer
seçimini incelersek von Thünen'in mesafenin
E m in e Y e tiş k u l Ş e n b il
ve taşıma maliyetlerinin üretim üzerindeYer seçimi kuramı ( lo c a tio n th e o r y )
ekonoki etkilerini belirleyerek birincil ekonomik
mik etkinliklerin nerede yer seçtiği sorusu
sektördeki yer seçimi kuramını geliştirdiğini
ile ilgilenir ve ekonomik coğrafyanın, bölgörürüz. Grafikte görüldüğü gibi, Von Thügesel ve mekansal ekonominin ayrılmaz bir
nen, tamamen yalıtılmış kenti pazar olarak
parçasıdır. Yer seçimi kuramı, sadece firmakullanan homojen bir ovadaki tarunsal üretiların değil aynı zamanda hane halklarının
mi analiz ederek pazara olan uzaklık ile arazi
da ekonomik karar ve analizlerinin coğrafi
kullanım deseni arasındaki ilişkiyi incelemişboyutunu irdeler. Bu yüzden de, mekan, yertir. Pazardan uzaklaştıkça ve tarımsal ürürüleşim kuramının ana konusudur. Yer seçimi
nün kendi ağırlığı arttıkça ulaşım maliyetlerikuramı, mikro ekonomik kuram gibi hem
nin arttığını kabul ederek Pazar çevresindeki
hanehalklarının hem de firmaların kendi Çıher bir halkada farklı bir ürünün yetiştirildiği
karları doğrultusunda hareket ettikleri varsatek merkezli halkalardan oluşan bir coğrafi
yırnı üzerine kuruludur. Hane halklarının ve
yapıyı tanımlamış ve tarımsal üretimde ürün
firmaların yerseçimi incelendiğinde rastgele
uzmanlaşmasına giden Ricardocu karşılaştırbir desen olmadığı, hatta birçok benzerlikler
malı maliyet kuramına dayalı merkezi halkave tercihler içeren bir düzen olduğu görülür.
ların varlığını göstermiştir. Von Thünen'in bu
Örneğin, bütün dünyada nüfusun ve işyerrant kuramı, kentsel ekonominin merkezinde
lerinin yoğunlaştığı alanlar, nehir havzaları
yer alan kentsel ra nt kuramının da temelini
ve delta alanlarıdır. Bu nedenle, yer seçimi
oluşturmuştur.
kuramı sadece hane halkları ve firmalar gibi
Yer seçimi kuramı, birincil ekonomik sekbireysel aktörlerin yerseçim kararlarını değil,
törün yanı sıra maIların üretim ve imalatı
aynı zamanda bu kararların sonucunda oluolan ikincil ekonomik sektörde de tanımlanşan düzeni yani coğrafi yapıları ve deseni de
mıştır, ancak bu süreç oldukça yavaş işlemişaraştırmaktadır. Bu noktada da dışsallıklar
tir. 1909 yılında Alfred Weber, Ü b e r d e n S ta n önem kazanmaktadır.
Daha önce bir grup
d a r t d e r I n d u s tr ie n (Sanayi Yer Seçimi Kuramı)
aktör tarafından yapılan yer seçimleri güncel
kitabında biri pazar ve diğer ikisi hammadde
karar vericileri de etkilemekte ve yeni pazara
yerleri ile ilgili olmak üzere bu üç sabit alanın
girenler konumlarını daha önce yapılan yer
oluşturduğu konum üçgeni kavramını gelişseçimleri doğrultusunda
belirlemektedirler.
tirmiştir. Weber, firmaların en ideal konumlaBu da şehirlerin, kentleşme ekonomilerini
rını bu girdi ve çıktı ilişkileri temeliyle taşuna
izleyen pek çok bireysel aktörlerin mekanda
maliyetlerini en aza indirecek şekilde üçgen
kümelenmeleri sonucunda ve sanayi bölgebir kuvvet alanı içinde çözdü. Fabrikamn yer
leri alanlarının ise, yığılma ekonomileri soalacağı en ideal konum, taşıma maliyetleri ile
nucunda ortaya çıktığını gösterir. Bu nedenbelirlenen üçgenin ağırlık merkeziydi. Bunu
lerden dolayı mekansal kararlar, etkileşimli
yapmak için, Weber, işgücü maliyetleri ile iş
kararlardır. Hem hane halkları belli hizmet
yerlerinin mekansalolarak
yoğunlaşmasınve servislere yakın olmak isterler, hem de bu
dan doğan yığılma ekonomilerini eklemiş ve
belirli hizmet ve servisleri sunan firmalar,
taşıma ile işgücü maliyetlerini en aza indigemüşterilerine yakın olmak isterler.
yen ve yığılma ekonomilerini en yüksek düKonum ve ticaretin iç içe geçmiş ilişkisi,
zeye çıkaran ve böylece, toplam üretim maekonomi kuramı ve politikasının kurucusu
liyetlerini en aza indirgeyen fabrikanın ideal
olarak kabul edilen Adam Smith tarafından
konumunu belirlemiştir. Ekonomik faaliyetda belirlenmiştir. Konumun ticareti, ticarelerin şehirlerde mekansal olarak yoğunlaştinde yer seçim kararlarını etkilediği açıktır.
maları, Marshall'ın (1925) yığılma ekonomiRichard Cantillon, David Hume ve David
Ricardo'nun da katkıları olmuş olsa da yer selerini kentlerin oluşumunda ana unsuru olaçimi kuramı 1826 yılında [ohann Heirırich von xwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE
rak belirtrnesinden bu yana tartışılmaktadır.
r