REALIYA VA UNING TURLARI HAQIDA ILMIY-NAZARIY QARASHLAR TALQINI

2023 / № 10/11 ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ PHILOLOGICAL RESEARCH: LANGUAGE, LITERATURE, EDUCATION FILOLOGIK TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, ТА’LIM ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИСCЛЕДОВАНИЯ: ЯЗЫК, ЛИТЕРАТУРА, ОБРАЗОВАНИЕ Илмий-инновацион журнал Jurnal ОАК Rayosatining 2022-yil 30-sentabrdagi 325/6-son qarori bilan filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlar ro‘yxatiga kiritilgan 2021-yildan buyon nashr etiladi 2023/ № 10/11 Термиз – 2023 BOSH MUHARRIR: Abduqodir TOSHQULOV, iqtisod fanlari doktori, professor Muassis: Termiz davlat universiteti PHILOLOGICAL RESEARCH: LANGUAGE, LITERATURE, EDUCATION FILOLOGIK TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, TA’LIM ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ: ЯЗЫК, ЛИТЕРАТУРА, ОБРАЗОВАНИЕ ILMIY-INNOVATSION JURNAL O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan 2020 yil 19 oktyabrda 1122 raqami bilan ro‘yxatga olingan. Matnlarda foydalanilgan misol, ko‘chirma va ma’lumotlar aniqligi uchun mualliflar javobgardir. Jurnaldan ko‘chirib bosilganda manba qayd etilishi shart. Bosishga ruxsat etildi: 28.11.2023 Qog‘oz bichimi: 70x85 Bosma tabog‘i: 5.94 Ofset bosma. Ofset qog‘ozi Adadi: 100 Bahosi kelishilgan narxda Buyurtma: 155-son “TerDU bosmaxonasi”da chop etildi Termiz shahri, Barkamol avlod ko‘chasi, 43-uy Tahririyat manzili: 190111, Termiz shahri, Barkamol avlod ko‘chasi, 43. Telefon: +998762231649 E-mail: [email protected] Rasmiy sayt: www.philologicalresearch.uz TAHRIR HAY’ATI: Bekpo‘lat Umurqulov, filologiya fanlari doktori, professor (bosh muharrir o‘rinbosari) Shoxista Maxmaraimova, filologiya fanlari doktori, professor (mas’ul muharrir) O‘ral Xoliyorov, f.f.f.d. (PhD), dotsent (O‘zbekiston) Olmos Ulviy Binnatova, f.f.d., professor (Ozarbayjon) Karl Rayxl, f.f.d., professor (Germaniya) Vali Savash yelok, f.f.d., professor (Turkiya) Dorota Silviya, f.f.f.d. (PhD), dotsent (Polsha) Muslihiddin Muhiddinov, f.f.d., professor (O‘zbekiston) Ibodulla Mirzayev, f.f.d., professor (O‘zbekiston) Abdi Mamatov f.f.d., professor (O‘zbekiston) Suyun Karimov f.f.d., professor (O‘zbekiston) Muhammadxon Hakimov, f.f.d., professor (O‘zbekiston) Nafas Shodmonov f.f.d., professor (O‘zbekiston) Dilmurod Quronov, f.f.d., professor (O‘zbekiston) Baxtiyor Mengliyev, f.f.d., professor (O‘zbekiston) Normat Yo‘ldoshev, f.f.n., dotsent (O‘zbekiston) Abdulla Xudoyqulov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Bobonazar Murtazayev, f.f.n., dotsent (O‘zbekiston) Asqar Eshmo‘minov, f.f.d., dotsent (O‘zbekiston) Obidjon Shofiyev, f.f.f.d. (PhD), dotsent (O‘zbekiston) Zafar Umurqulov, f.f.f.d., dotsent, (PhD) (O‘zbekiston) Nurali Amonturdiyev, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Hakim Ahmedov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Ahad Shukurov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Eshnazar Jabborov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Abdumurod Arslonov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Sirojiddin Turdimurodov, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Umida Raximova, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Gulchehra Begmatova, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Shoira Amonturdiyeva, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Nargis Qurbonazarova, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Muyassar Xolova, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Zaynura Qodirova, f.f.f.d. (PhD) (O‘zbekiston) Texnik muharrir: Bahodir To‘raliyev ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР: Абдукадир ТАШКУЛОВ, доктор экономических наук, профессор Учредитель: Термезский государственный университет PHILOLOGICAL RESEARCH: LANGUAGE, LITERATURE, EDUCATION FILOLOGIK TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, ТА’LIM ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИСCЛЕДОВАНИЯ: ЯЗЫК, ЛИТЕРАТУРА, ОБРАЗОВАНИЕ НАУЧНО-ИННОВАЦИОННЫЙ ЖУРНАЛ Зарегистрировано Агентством информации и массовых коммуникаций при Администрации Президента Республики Узбекистан от 19 октября 2020 года под номером 1122. Авторы несут ответственность за точность приведенных в текстах примеров, отрывков и данных. Необходимо указывать источник при копировании из журнала. Разрешено к печати: 28.05.2023 Размер бумаги; 70x85 Печатный лист: 5.94 Офсетная печать: Офсетная бумага Тираж: 100. Цена договорная Заказ: 155 РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: Бекпулат Умуркулов, доктор филологических наук, профессор (зам. главного редактора) Шохиста Махмараимова, доктор филологических наук, профессор (ответственный редактор) Урал Холияров, ф.ф.ф.д. (PhD), доцент (Узбекистан) Олмос Улвий Биннатова, д.ф.н., профессор (Азербайджан) Карл Райхл, д.ф.н., профессор (Германия) Вали Саваш Елок, д.ф.н., профессор (Турция) Дорота Сильвия, PhD, доцент (Польша) Муслихиддин Мухиддинов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Ибодулла Мирзаев, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Абди Маматов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Суюн Каримов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Мухаммадхон Хакимов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Нафас Шодмонов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Дилмурод Куронов, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Бахтиёр Менглиев, д.ф.н., профессор (Узбекистан) Нормат Юлдашев, к.ф.н., доцент (Узбекистан) Абдулла Худайкулов, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Бобоназар Муртазаев, ф.ф.н., доцент (Узбекистан) Аскар Эшмуминов, д.ф.н., доцент (Узбекистан) Обиджон Шофиев, д.ф.ф.н. (PhD), доцент (Узбекистан) Зафар Умуркулов, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Нурали Амонтурдиев, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Печатано в «Типографии ТерГУ» ул. Баркамол авлод 43, г. Термез Абдумурод Арслонов, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Адрес редакции: 190111, г.Термез, ул. Баркамол авлод, 43. Телефон: +998762231649 Гульчехра Бегматова, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) E-mail: [email protected] Официальный сайт: www. philologicalresearch.uz Сирожиддин Турдимуродов, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Шоира Амонтурдиева, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Наргис Курбаназарова, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Зайнура Кадирова, д.ф.ф.н. (PhD) (Узбекистан) Технический редактор: Баходир Туралиев EDITOR IN-CHIEF: Abdukodir TASHKULOV, doctor of economic sciences, professor EDITORIAL BOARD: Institutor: Termez State University PHILOLOGICAL RESEARCH: LANGUAGE, LITERATURE, EDUCATION FILOLOGIK TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, ТА’LIM ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИСCЛЕДОВАНИЯ: ЯЗЫК, ЛИТЕРАТУРА, ОБРАЗОВАНИЕ Bekpulat Umurkulov, doctor of philological sciences, professor (Uzbekistan) (deputy chief editor) Shohista Маkhmaraimova, doctor of philological sciences, professor (Uzbekistan) (editor-in-chief) Ural Kholiyorov, PhD, associate professor (Uzbekistan) Оlmos Ulviy Binnatova, doct.of philol. sciences, professor (Azerbaijan) Каrl Rayхl, doct.of philol. sciences, professor (Germany) Vali Salvash Elok, doct. of philol. sciences, professor (Тurkey) Dorota Silvia, PhD, associate professor (Poland) Мuslihiddin Mukhiddinov, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) SCIENTIFIC-INNOVATIONAL JOURNAL Ibodulla Mirzaev, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Registered by the Agency for Information and Mass Communications under the President‘s Administration of the of the Republic of Uzbekistan on October 19, 2020 under number 1122. Suyun Karimov, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) The authors are responsible for the accuracy of the examples, passages and data provided in the texts. The source must be specified when copying from the journal. Approved for printing: 28.05.2023 Size of the paper: 70x85 Printed sheet: 5.94. Offset printing. Offset paper. Circulation: 100 Price is negotiable Order: 155. Printed at the “Printing House of the TerSU” 43, Barkamol avlod str. Termez city. Address of Editorial Office: 190111, Barkamol avlod str., 43, Termez city. Phone: +998762231649 E-mail: [email protected] Official website: www.philologicalresearch.uz Abdi Mmatov, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Muhammadkhon Khakimov, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Nafas Shodmonov, doct.of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Dilmurod Kuronov, doct. of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Bakhtiyor Mengliev, doct. of philol. sciences, professor (Uzbekistan) Normat Yuldashev, cand.of philol. sciences, associate professor (Uzbekistan) Аbdulla Khudaykulov, PhD (Uzbekistan) Bobonazar Murtazaev, cand.of philol. sciences, associate professor (Uzbekistan) Askar Eshmuminov, doct.of philol. sciences, associate professor (Uzbekistan) Obidjon Shofiev, PhD, associate professor (Uzbekistan) Zafar Umurkulov, PhD (Uzbekistan) Nurali Amonturdiev, PhD (Uzbekistan) Abdumurod Arslonov, PhD (Uzbekistan) Sirojiddin Turdimurodov, PhD (Uzbekistan) Gulchekhra Begmatova, PhD (Uzbekistan) Shoira Amonturdieva, PhD (Uzbekistan) Nargis Kurbanazarova, PhD (Uzbekistan) Zaynura Kadirova, PhD (Uzbekistan) Technical editor: Bakhodir Turaliyev МУНДАРИЖА TILSHUNOSLIK ЧЎТМАТОВ ЖЎРАБЕК ОМОНОВИЧ Дунё миқёсдаги янги нашр .................................................................................................................... 7 ҲАКИМОВ МУҲАММАДХОН, ГАЗИЕВА МАФТУНА МУҲАММАДОВНА Бадиий матнларда тагмаъно ва импликатив парадигма .................................................................... 12 AMONTURDIYEV NURALI RASHIDOVICH Etnografik nominatsiya shakllanishida metaforaning ishtiroki ................................................................. 16 TURDIMURODOV SIROJIDDIN ESHQOBILOVICH Ayrim ibora va maqollarning evfemikligi xususida ................................................................................... 21 AМОНТУРДИЕВА ШОИРА РАВШАНОВНА Диний матнларнинг жаҳон тилшунослигида ўрганилиши................................................................... 25 AXMEDOVA NARGIZA SHIXNAZAROVNA O‘zbek tilida ko‘p ma’noli so‘zlar assotsiativ maydoni ............................................................................. 32 NАDIM MUHАMMАD HUMАYUN Realiya va uning turlari haqida ilmiy-nazariy qarashlar talqini ................................................................. 34 BOLTABOYEV SULTONBEK Arab tilidagi ”‫ع ْن‬ َ ” tub ko‘makchisi ma’nolari ............................................................................................. 38 MINNIKULOV ISLOM UROL UGLI Stylistic variation of conditional conjunctions in english .......................................................................... 40 ДИЛРАБОХОН РУСТАМОВА Лингвистик атамалари сўзлиги ва уларни тавсифлаш ....................................................................... 45 ERGASHEVA DILRABO ALLANAZAROVNA Qаhrаmоnlаr nutqidа intensiyа(nutqiy niyаt)ning fоnаtsiоn nоverbаl vоsitаlаr оrqаli ifоdаlаnishi ........................................................................................ 53 ALMARDANOVA IRODA TOSHMAMATOVNA O‘zbek tilining izohli lug‘atlaridagi sohaga oid terminlar talqini (Iqtisodiy terminlar misolida) .................................................................................................................... 57 ABDULLAYEV DAVRON Frazeologik birliklarning grammatik tavsiflari masalasi............................................................................ 60 ADAMBAEVA FERUZA RUSTAMBEKOVNA, SADULLAYEVA NILUFAR AZIMOVNA Comprehensive analysis of synonymous terms in english biotechnological terminology ................................................................................................... 62 КАМАЛОВ УМИД Функционально-семантическое поле оптативных единиц в русском и узбекском языках............................................................................................................... 67 XIDRALIYEVA ZOXIRA RISKULOVNA Iqоn shеvаsi lеksikаsining o‘zbеk аdаbiy tiligа munоsаbаti .................................................................... 71 QODIROVA ZEBO GULBOYEVNA Semantik texnologiyalar yaratishda оntologiyalardan foydalanish .......................................................... 74 Тилшунослик • Языкознание • Linguistics lingvistik omillar, balki ekstralingvistik omillar asosida ham hosil bo‘ladi1. Shuningdek, assotsiativ maydonda so‘zning izohli lug‘atlarda aks etmagan assotsiativ ma’nosi, madaniy semasi, shevalarga xos ma’no qirralari ham o‘z ifodasini topadi2. Demak, bosh leksemasi assotsiativ maydonida maydonga mansub birliklar sinonimik, antonimik, enantiosemik, antisemik, omonimik, uyadoshlik, tur-jins va darajalilik asosida paradigmatik munosabatga kirishadi. Assotsiativ maydonni grammatik-struktur belgilari, derivatsion va pragmatik xususiyatlari asosida o‘zaro bir tizimga uyushadigan birliklar tashkil etadi. Resume. This article analyzes the associative field of polysemous words in the Uzbek language, the participation in it of words connected by the main meaning and figurative meaning, units located from the center and border of the field, its distinctive features are shown. The analysis involved the generation of syntactic compounds through associative units, the ratio of associative field units. Резюме. В данной статье анализируется ассоциативное поле многозначных слов в узбекском языке, участие в нем слов, связанных главным значением и переносным значением, единицы, расположенные в центре и на границе поля, показаны их отличительные особенности. К анализу были привлечены генерация синтаксических соединений через ассоциативные единицы, отношение ассоциативных полевых единиц. Filologik tadqiqotlar: til, adabiyot, та’lim. 2023; 10/11 ISNN: 2181-1741 (Print) ISNN: 2181-1725 REALIYA VA UNING TURLARI HAQIDA ILMIY-NAZARIY QARASHLAR TALQINI Nаdim Muhаmmаd Humаyun, Termiz davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi katta o‘qituvchisi, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori Ma’lumki,12realiya har qanday madaniyatning o‘ziga xosligini bildiruvchi, xalqlarning o‘ziga xos darajada turmush tarzini aks ettiruvchi muhim vositadir. Madaniyatlararo muloqot jarayonlarida hamda tarjima sohasida milliy o‘ziga xoslikni ko‘rsatib berishda ma’lum murakkabliklar yuzaga keladi. Tarjima muammolaridan biri ham aynan shundadir. Matn mazmuni bilan bog‘liq va uni bir tildan boshqa tilga adekvat tarzda o‘tkazish ham aniqlik talab qiladi. Muqobili bo‘lmagan lug‘at tarjima tilidagi lug‘atda to‘g‘ridan-to‘g‘ri mos kelmaydigan manba tilning leksik birliklariga ishora qiladi. Ba‘zan bunday leksik birliklar tarjima qilinmaydigan deb ataladi, lekin bu faqat lug‘at yordamida rasmiy tarjima nuqtai nazaridan 1 Тожибоев Б. Ўзбек тили миллий-маданий бирликларининг ассоциатив тадқиқи. Филол. фан.дисс. автореф. – Тошкент, 2020. 2 Лутфуллаева Д. Ассоциатив тилшунослик назарияси. – Тошкент: Merius, 2018. – Б. 17. 34 to‘g‘ri keladi. Zero, “Ona tilida so‘zlashuvchilarning turmush tarzi, mentaliteti, dunyoqarashi, milliy xarakteri, urf-odatlari, e’tiqodlari, qadriyatlar tizimi, ijtimoiy xulq-atvor turlarini anglatuvchi chuqur va keng ma‘lumotga ega bo‘lmasdan turib, samarali muloqot qilish mumkin emas”3. Muqobili bo‘lmagan lug‘at qadim zamonlardan beri va hozirgi kungacha tarjimashunoslikning eng muhim va dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Xususan, har bir xalqning madaniy qatlami lug‘atining asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan realiya, tilshunoslikning eng qiziqarli mavzularidan biri hisoblanadi. Ba‘zi tadqiqotchilar “realia” so‘zi bilan sinonim bo‘lgan ta‘riflardan foydalanganlar va ularni “culturemes” deb atashadi4. E.M.Vereshchagin, V.G.Kosto3 Ter-Minasova S. Language, Culture and Teaching Methods// Language, Culture and Communication. – Moscow. 1995. 4 МБ Раренко·2002 – Bиноградовв.с. введение в переводове-дение. – М., 2001. – 224 с. Тилшунослик • Языкознание • Linguistics marov, A.V.Fedorov kabi tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha realiyani ekvivalent bo‘lmagan leksik birlik deb aytadi. Rus tilshunosi va tarjimoni G.V.Chernov oʻz asarlarida voqelikni “ekvivalent boʻlmagan soʻz boyligi” deb aytadi. Boshqacha qilib aytganda, ular realiyalar tarjimaga tobe emas deb hisoblaydilar. Sovet rus tilshunosi va tarjimoni G.V.Chernov esa oʻz asarlarida realiyani “muqobili boʻlmagan soʻz boyligi” deb aytadi. Ilmiy izlanishlarida tadqiqotchilar lingvokulturologiya terminologiyasini doimiy ravishda takomillashtirishga intilishadi. Shuning uchun ham turli tadqiqotchilar lingvokulturologik tushunchalarning ma’lum jihatlariga e’tibor qaratib, juda ko‘p umumiy tushunchaga ega atamalarni yaratadilar. Bir tomondan, bu tadqiqot kuzatuvlarini boyitadi va chuqurlashtiradi, biroq boshqa tomondan, bu atamaviy, yagona izchillikning yo‘qligi bo‘lib, bizning fikrimizcha, bu masalani tushunishga to‘sqinlik qiladi va yagona terminologiyani o‘rnatishda muvaffaqiyatsizlikdir. Rossiyalik tadqiqotchi S.D.Bidagaeva ta’kidlashicha, madaniyatga zamonaviy semiotik yondashuv uni ma’lum belgilar – madaniyatlar majmuasi sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi1. Peter Nevmark xorijiy madaniy so‘zlarni tasniflashni taklif qiladi hamda ularni ma’lum toifalarga ajratadi: ekologiya (flora, fauna, shamollar, iqlim); moddiy madaniyat (ovqat, kiyim-kechak, uylar, shaharlar, transport); ijtimoiy madaniyat (ish va dam olish); tashkilotlar, urf-odatlar, faoliyatlar, protseduralar yoki tushunchalar (badiiy, diniy, siyosiy va ma‘muriy kichik toifalarni o‘z ichiga oladi); imo-ishoralar va odatlar2. Tomaxinning fikricha, realiya quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: geografiya, etnografik, folklor, mifologiya, kundalik hayot, siyosat va jamiyat, tarix. U o‘zining “Realii Amerikanizmi” kitobida realiyaning bir qancha turlari va kichik turlarini taklif qilgan. Masalan, ta’lim, din va reallik madaniyati haqida3. Realiya mashhur madaniyatda tug‘iladi va juda xilma-xil matnlarda tobora ko‘proq topiladi. Ular madaniyatga xos narsalar uchun so‘zlar va iboralardir. Uning asosiy maqsadlaridan biri madaniy ma’lumotlarni etkazishdir. Realiya so‘zi o‘rta asr lotin tilidan olingan bo‘lib, unda dastlab “haqiqiy narsalar”, ya’ni mavhum narsalardan farqli ravishda moddiy narsalar degan ma’noni bildiradi. Realiyani birinchi bo‘lib chuqur o‘rganishni amalga oshirgan bolgar tarjimonlari Vlahov va Florin, so‘zning zamonaviy ma’nosini yaratdi. Bidagaeva C.D. Asymmetry of Linguocultureme. // EastWest Interaction of languages and Cultures. 2015, p. 40-48. 2 Newmark P. More Paragraphs on Translation/ P. Newmark. – Multilingual Matters, 1998. – 226 p. 3 Tomakhin, Gennadii D. (1988) Realii-amerikanizmy. Moscow: Vysshaia shkola. 1 Ular shuni ko‘rsatadiki, realiya juda mahalliy ohangga ega bo‘lganligi sababli, ular ko‘pincha tarjima uchun qiyinchilik tug‘diradi deya ta’kidlaydi4. L.S.Barxudarov “Til va tarjima” monografiyasida boshqa tilda soʻzlashuvchi kishilarning amaliy tajribasida mavjud boʻlmagan obyektlar, tushunchalar va vaziyatlarni bildiruvchi soʻzlarga “realia” sifatida qaraladi”5. Vlahov va Florin ularni turli toifalarga ajratadilar: 1. Geografiya -fizik geografiya: dasht, tornado, sunami... -inson faoliyati bilan bog‘ liq geografik obyektlar: polder, piazza, bozor... -endemik turlar: koala, sekvoya, yeti... 2. Etnografiya -kundalik hayot: spaghetti6, kimono7, sari8 -ish: carabinieri, concierge, machete, -san’at va madaniyat: tarantella, ramadan, Santa Claus9 -etnik xarakteristikalar: cockney10, gringo11, yankee12... - o‘lchovlar va pullar: mile, kilometer, ruble, gallon, hactare 3. Siyosat va jamiyat -maʼmuriy boʻlinmalar: department, state, county13 -organ va vazifalari: senate, chancellor, tzar14, shah -siyosiy va ijtimoiy hayot: bolshevik15, samurai16, union jack17 -harbiy realiya: cohort18, katyusha19, cuirassier20 Tarjimonlar tomonidan ilgari surilgan realiyani tarjima qilishning eng keng tarqalgan usullarini quydagilardan iborat: 1. Transliteratsiya va transkripsiya; 2. Tarjima orqali yangi so‘z - neologizm yaratish; 3. Realiyaning realiya orqali tarjimasi; Vlahov, S. and Florin, S. “Neperovodimoe v perevode. Realii”, inBruno Osimo. “Manuale del Traduttore, SecondaEdizione”. Hoepli, 2004, p. 63. 5 BarkhudarovL.S.Language and translation / L.S.Barkhudarov. Moscow: International Relations,1975. - p. 95. 6 https://en.wikipedia.org/wiki/Spaghetti 7 https://en.wikipedia.org/wiki/Kimono 8 https://en.wikipedia.org/wiki/Sari 4 9 https://en.wikipedia.org/wiki/Santa_Claus https://en.wikipedia.org/wiki/Cockney https://en.wikipedia.org/wiki/Gringo 12 https://en.wikipedia.org/wiki/Yankee 13 https://en.wikipedia.org/wiki/County 14 https://en.wikipedia.org/wiki/Tsar 15 https://en.wikipedia.org/wiki/Bolsheviks 16 https://en.wikipedia.org/wiki/Samurai 17 https://en.wikipedia.org/wiki/Union_Jack 18 https://en.wikipedia.org/wiki/Cohort_(military_unit) 19 https://en.wikipedia.org/wiki/Katyusha_rocket_launcher 20 “Political and Social Realia”“Logos”, accessed May 26, 2011 10 11 35 Тилшунослик • Языкознание • Linguistics 4. Realiyaga ta‘rif berish; 5. Kontekstli muqobil bilan almashtirish Til madaniyati jihatlariga eng obyektiv yondashish “porlash” usuli ya’ni tasviriy ifoda texnikasidir. Buning sababi shundaki, ma‘lum bir atama uchun funktsional muqobil topish juda ko‘p kuch talab qiladi va ba’zan butunlay qoniqarsiz natija bilan tugaydi. Transliteratsiya ham transkripsiya ham har doim ham qo‘llanilmaydi. Xorijiy atamalar tizimidagi ayrim realiyalar umuman tarjima qilinmagan holatlar ham mavjud. Bu “nol tarjima” deb nomlanadi. Chunki ma’lum bir atama til madaniyatiga mutlaq xosdir yoki qo‘llanilishi shart bo‘lmagan tushunchaning ifodasidir. Misol uchun, turizmning barcha turlari nomlari ko‘pincha turli nashrlarda va shoularda tilga olinadi, masalan, jinsiy turizm, kundalik hayotda so‘zlarni tarjima qilishning hojati yo‘q. Ularning mazmuni tushunarli bo‘lsa-da, O‘zbekiston turizmi tizimiga terminologiyani kiritishning hojati yo‘q. Natijada, ular noma‘lum muddatga tarjima qilinmaydi. “Neutralization”(Betaraflashtiris) atamashunoslik tarjimasida ham, boshqa matnlar tarjimasida ham qoʻllaniladi. Bunday lingvistik hodisaning sababi tarjima imkoniyatlarining cheklanganligi, soʻzning aniq maʼnosini topishning iloji boʻlmasligi mumkin. Masalan, ingliz tilidagi traveler, tourist, excursionist, tourist leksemalarida o‘zbek tiliga turist (sayyoh, ekskursant) tarzida tarjima qilinadi. Har bir tarjimon voqelikni yetkazayotganda, tarjimada “begona” madaniyatni to‘liq til vositalarida qayta tiklash mumkin emasligini hisobga olish zarurligini tushunishi kerak. asarning atmosferasi, o‘quvchiga notanish haqiqatni tushunishga yordam berish va ularni so‘z boyligiga qo‘shish. Tarjimon o‘zining bo‘lajak o‘quvchisiga e’tibor qaratishi kerak, u o‘qish jarayonida o‘z bilimlarini mustaqil ravishda kengaytira oladi va to‘ldiradi. Realiyalar o‘z mohiyati, xususiyatlari va vazifalariga ko‘ra terminlarga o‘xshab ketadi. Termin ta’rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha ta’riflarda termin maxsus ilmiy-texnikaviy tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tarzida tavsiflanadi. O.Vinokurning fikricha, termin har doim aniq va ravshan. Terminlar sistemasi tili ongli shakllantiriladi. Zero, termin o‘z-o‘zidan, stixiyali tarzda paydo bo‘lmaydi, balki zarurligi, jamiyatda unga ehtiyoj mavjudligi bois yaratiladi. Bir qаrаgаndа rеаliya tеrminlаrgа judа yaqin turаdi. Tеrminlаr аniq bеlgilаngаn muаyyan prеdmеt-hоdisаning birginа mа’nоdа kеlishini ifоdаlаydi. Tеrminlаrning sinоnimlаri bo‘lmаydi. Ulаr ko‘pinchа chеt tilidаn kirib kеlgаn so‘z yoki so‘z birikmаlаri bo‘lаdilаr. Ulаr tаriхаn chеgаrаlаngаn bo‘lаdilаr. Аmmо аnа shu jihаtlаrning ko‘pchiligi rеаliyalаrgа hаm dахldоr. Birоq rеаliyalаr lеksik jihаtdаn chеgаrаlаnmаgаn bo‘lаdilаr. Bir qаtоr 36 lеksik birliklаr mаvjudki, ulаrni bir pаytning o‘zidа hаm rеаliyalаrgа, hаm tеrminlаrgа mаnsub dеyish mumkin. A.D.Shveytser o‘z tаdqiqоtlаridа hаttо termin-realiya tushunchаsini birga qo‘llaydi1. Realiya va terminlar orasidagi farqlarni ajratadigan bo‘lsak, realiya xalq tomonidan tabiiy ravishda nomlanadi va milliy, tarixiy bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Terminlar esa sun’iy ravishda ilm-fan olimlari tomonidan nomlanadi. Terminlar, asosan, ilmiy uslubda qo‘llansa, realiyalar badiiy va publitsistik uslubida keng qo‘llanadi. Realiyalarning ma’lum bir tilda muqobili bo‘lmaydi, ammo terminlarning ekvivalenti har doim mavjud. Ularning o‘xshash jihatlari shundaki, realiyalar ommaviy axborot vositalari, badiiy adabiyot orqali bоshqа хаlqlаr turmush tаrzidа mustаhkаm o‘rin egаllаb, tеrminlаr kаbi kеng qo‘llаnilishi, madaniyatlararo tarqalishi mumkin. Terminlarning dunyo bo‘ylab yoyilishi esa ilm-fan, texnikaning rivoji bilan bog‘ liqdir. G.V.Chеrnоvning fikrigа ko‘rа, “rеаliyalаrning muhim хususiyati, ulаrning оmmаbоpligi, ko‘pchilik tоmоnidаn ishlаtilishi, аsliyat tilidаgi ko‘pchilikkа mа’lumligi yoki аksinchа tаrjimа tili o‘quvchilаrigа nоtаnishligi bilаn хаrаktеrlаnаdi”2. Ba’zan o‘zbek tilida milliy mentalitetimizga, turmush tarzimizga xos bo‘lmagan so‘zlarni ham uchratamiz. Ular kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘ or buyumlari, urfodat nomlari ham bo‘lishi mumkin. Bunday so‘zlar faqatgina o‘zi mansub bo‘lgan millat hayoti haqida gap ketganda og‘ zaki va yozma nutqimizda qo‘llanishi mumkin. Ular ekzotizmlardir. Ekzotizm so‘zi – yunoncha “exotikos” – begona, notanish so‘zidan olingan. Ekzotizmlar bu – ma’lum millatning hayoti va turmush tarziga xos bo‘lgan narsa va hodisalarni nomlash uchun xizmat qiluvchi xorijiy o‘zlashma so‘zlardir. Sh.Usmanova ekzotizmlar haqida shunday deydi: “Muqobilsiz leksika boshqa tilga o‘zlashtirilganda ularga ekzotik leksika deyiladi. Ekzotizmlar va etnografizmlar o‘zga madaniyatning ramzi sanaladi”3. Ba’zi manbalarda “qarzga olingan” so‘zlar ma’nosida ham ifodalangan. Ular til lug‘at boyligining passiv qismidan joy oladi. Bajaradigan vazifalariga ko‘ra etnografizmlar va regionalizmlarga yaqindir. Ekzotizmlarning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni kelirish mumkin: 1) Ma’lum bir mamlakat, millat bilan bevosita bog‘ liq; 1 .Швейцер А.Д. Теория перевода, статус, проблемы, аспекты. М.: Наука, 1988. 1973. 2 .Чернов Г.В. В вопросу о передаче безэквивалентной лексики при переводе публицистики на английский язык. – Уч.записи МГПИИЯ. Вып 58. – 1958. 3 . Usmanova Sh. Lingvokulturologiya, darslik. – Toshkent 2019. Тилшунослик • Языкознание • Linguistics 2) Ona tilida so‘zlashuvchi millatlar uchun deyarli tanish bo‘lmagan; 3) Ona tilida sinonimlari yo‘q so‘zlar. Ekvivalenti bo‘lmagan leksika; 4) Ekzotizmlar, odatda, tarjima qilinmaydi va ular nutqqa joziba berish uchun ishlatiladi. Ekzotizmlarga namuna sifatida quyidagilarni keltira olamiz: 1) Pul birliklari: dinor, tenge, marka, lira, boliviano, iyena, santim, peso; ... 2) Unvon va martaba nomlari: kansler, lord, kel’ner, subedar, gersog, kommander va hk; 3) Davlat organlari: seym, reyxstag, senat, kortes; 4) Oziq-ovqat va ichimlik nomlari: falafel, xaggis, salsa, bellidens, bellister, burbon, shnaps; 5) Kiyim-kechak nomlari: kimono, chadra, syuzane, chalma. S.I.Vlaxov va S.P. Florin ekzotizmlarni realiyalarga jiddiy raqobatdosh bo‘la oladigan birliklar deb hisoblaydilar1. Lingvistik tеrminlаr lug‘ аtidа аytilishichа, ekzоtizmlаr judа kаm o‘rgаnilgаn vа ko‘pchilikkа nоtаnish bo‘lgаn tillаrdаn (hindеvrоpа tillаri оilаsigа mаnsub bo‘lmаgаn) o‘zlаshgаn so‘zlаr vа so‘z birikmаlаri bo‘lib, ulаr mаhаlliy kоlоrit yarаtish mаqsаdidа qo‘llаnаdi. Аmmо ko‘pinchа ekzоtizm tеrmini o‘rnidа nеgаdir vаrvаrizimlаr ishlаtilаdi. Vаrvаrizmlаr lug‘аtlаrgа kiritilmаydi. Аmmо ekzоtizimlаr muаyyan tilning lug‘ аt хаzinаsidаn jоy оlgаn hisоblаnаdi. Rеаliyalаr esа ekzоtizmlаr kаbi lug‘ аtlаrgа kiritilmаsа-dа, tildа fаоl qo‘llаnilаvеrаdi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, tarjimon realiyani tarjima qilishda o‘zining barcha usullarini qo‘llab-quvvatlab, tarjimaning eng mos usulini amalga oshirishda o‘z mahoratini ko‘rsatadi. Realiyani tarjima qilishning eng samarali usuli bu transliteratsiyadir.Transliteratsiya orqali berilgan so‘z talqin qilinmasa, tushuntirilmasa, o‘quvchi tasvirlangan voqea va so‘zlarning tavsifini tushunmaydi. Bu erda transliteratsiya qilingan so‘z kontekstda tasvirlangan va izohlangan bo‘lsa, ma‘no qavs ichida berilishi yoki matn ostida tushuntirilishi mumkin. Muqobillik milliy o‘ziga xos so‘zlarni tarjima qilish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tarjima jarayonida muqobil so‘z tanlashda katta bilim va yaxshi ko‘nikma talab etiladi.Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirib, biz shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, realiya mavzusi eng xilma-xil va murakkab mavzulardan biridir. Ayni paytda tarjimada qiziqarli soha. Har bir tilda realiya deb ataladigan juda ko‘p noyob til birliklari mavjud bo‘lib, ular bir-biridan o‘z turi bilan farq qiladi. Realiyani boshqa tillarga moslashtirishdagi qiyinchiliklar, shuningdek, ushbu mavzuni o‘rganishning dolzarbligi tilshunoslikda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Resume: The article discusses the scientific theoretical views expressed about realia, its scientific explanation, branching, description and translation, and based on these theories, the characteristics of realia different from terms and exoticisms are shown. Резюме: В статье рассматриваются научно-теоретические взгляды, высказанные о реалиях, их научном объяснении, разветвлении, описании и переводе, и на основе этих теорий показаны характеристики реалий, отличные от терминов и экзотизмов. 1 1 Vlakhov, Sergei and Florin, Sider (1980) Neperevodimoe v perevode, Moscow: Mezhdunarodnye otnosheniia. 37